Nahçıvan Uyezdi,Rus İmparatorluğu'nun genel valiliklerinden olan Kafkasya Genel Valiliği'ni oluşturan guberniyalardan biri olan Erivan Guberniyası'na bağlı uyezdlerden biriydi. Kuzeyinde Erivan Guberniyası'na bağlı Şerur-Daralayaz Uyezdi, doğusunda Yelizavetpol Guberniyası'na bağlı Zengezur Uyezdi, güneyinde ise İran yer alıyordu. Uyezdin idari merkezi Nahçıvan şehriydi.
Nahçıvan "Uyezdi" Нахичеванскій уѣздъ | |
---|---|
Arması | |
![]() Erivan Guberniyası'ndaki yeri | |
Ülke | Rus İmparatorluğu |
Genel Valilik | Kafkasya |
Guberniya | Erivan |
Kuruluş tarihi | 1840 |
Feshedilişi | 1929 |
Başkent | Nahçıvan |
Yüzölçümü | |
• Toplam | 4.482,87 km² |
Nüfus (1916) | |
• Toplam | 136,859 |
• Yoğunluk | 31/km² |
• Kent | 1.071% |
• Kırsal | 89,29% |
Uyezdin arazi yapısı genel olarak dağlıktı ve tuz kaynakları dışında sanayiden yoksundu. Rus Devrimi'nin öncesinde nüfusun çoğunluğunu oluşturan 81.200'den fazla Müslümana ve daha sonra 1918–1920 Azerbaycan–Ermenistan Savaşı sırasında ya öldürülecek ya da göç edecek 54.200'den fazla Ermeni'ye ev sahipliği yapıyordu.
Uyezd 1828-1840 yılları arasında Ermeni Oblastı'na bağlıyken sonraki yıllarda Erivan Guberniyası'na bağlandı. Bolşevik devriminden kısa bir süre sonra bölge Osmanlı ordusunun işgaline uğradı ve Batum Antlaşmasıyla da beraber bölge Mondros Mütarekesine kadar Osmanlı ordusunun kontrolü altında kaldı. Osmanlı ordusunun geri çekilişinin ardından bölge 1919-1920 yılları arasında bölgedeki Müslümanların kontrolüne geçti. Her iki yılın ortasında da kısa süreli Ermeni kontrolü yaşandı ve bölge Kızıl Ordu'ya bağlı 11. Ordu tarafından Mayıs 1920'de ele geçirildi.
Sovyetler Birliği'nin kuruluşuyla Nahçıvan, Azerbaycan'ın bir ekslavı haline getirildi. Azerbaycan, Ermenistan ve Gürcistan SSC'lerinin Transkafkasya SFSC olacak şekilde birleştirildikleri esnada Nahçıvan'ın topraklarının bir kısmı (Sünik ve Vayots Dzor'da yer alan topraklar) Ermenistan'a verildi.
Tarihi
Rus yönetimi ve I. Dünya Savaşı
Nahçıvan şehrine merkezlendirilmiş olan Nahçıvan Uyezdi, 1828'de imzalanan Türkmençay Antlaşması sonrası kuruldu ve 1840'a kadar Ermeni Oblastı'nın idari alt birimlerinden biri oldu. Kabaca Nahçıvan Hanlığı'nın topraklarından oluşan uyezd, ülkelerine büyük ölçüde Aras nehrinin güneyinde yer alan İran'dan geri dönen Ermenilere ev sahipliği yaptı.
1844'te Kafkasya Genel Valiliği'nin tekrar kurulmasıyla Nahçıvan Uyezdi, 1849'da kurulacak olan Erivan Guberniyası'na bağlanana kadar 5 seneliğine Tiflis Guberniyası'na bağlı kaldı. Tiflis Guberniyası'na Nahçıvan'la beraber Erivan, Aleksandropol ve Ordubad Uyezdleri de bağlıydı. Ordubad Uyezdinin 1868'de lağvedilmesiyle topraklarının bir kısmı Nahçıvan'ın güney topraklarına, diğer bir kısmı Zengezur Uyezdine verildi. Kısa bir süre sonra yapılan idari reformlar sonucunda Nahçıvan Uyezdinin bugünkü Azerbaycan'ın Şerur rayonuna ve Ermenistan'ın Vayots Dzor iline tekabül eden kuzey kısmı 1870 yılında Nahçıvan'ı kuzeyden sınırlayan Şerur-Daralayaz Uyezdine verildi.
3 Mart 1918'de imzalanan Brest-Litovsk Antlaşması ile beraber Rusya SFSC, Kars ve Batum Oblastlarının kontrolünü Osmanlı'ya verdi (Osmanlı'da bu topraklara Elviye-i Selâse denirdi). Ancak 22 Nisan 1918'de kurulan Transkafkasya Demokratik Federatif Cumhuriyeti, antlaşmayı reddettiğinden dolayı Osmanlı bölgedeki Oblastları işgale başladı. 3. Ordu, Erivan ve Tiflis vilayetlerinin batı kesimleriyle beraber Nahçıvan Uyezdini de ele geçirdi. Güney Kafkasya devletleriyle imzalanan Batum Antlaşması ile bu toprakların Osmanlı'ya olan bağlılığı resmiyet kazandı.
Aras Türk Cumhuriyeti

Mondros Mütarekesinin şartlarından dolayı Osmanlı, ordularını Erivan ve Tiflis vilayetlerinden çekmek zorunda kaldı ve geri Brest-Litovsk Antlaşması sınırlarına dönüldü. Osmanlı ordusunun komutanlarından olan Yakup Şevki Subaşı, Nahçıvan ve Erivan'ın işgal edilmiş bölgesinde Aras Türk Cumhuriyeti'nin kuruluşuna yaptığı maddi ve manevi yardımlar kapsamında bölgeye silahlar ve eğitmenler gönderdi.
İki hafta süren Gürcü-Ermeni Savaşının bitişinin ardından Ermenistan, Aras Cumhuriyeti'ni ilhak etmek için kuvvetlerini bölgeye gönderdi, ancak bölgeye ilerlemeleri 18 Ocak 1919'da bölgede yerel bir İngiliz askerî yönetimi kuran Yüzbaşı F. E. Laughton tarafından durduruldu. 26 Ocak 1919'da Tiflis'te bulunan İngiliz askerî karargahı, "Ermeni askerler ile iyi silahlanmış 10 bin Müslüman asker arasında etnik bir çatışma çıkmaması" maksadıyla yerel askeri yönetimin verdiği kararı onayladıklarını açıkladı.
Türkçülüğe olumlu gözle bakmayan Tümgeneral William M. Thomson'ın o sıralarda Güney Kafkasya'daki en yüksek rütbeli subay haline gelmesi, İngilizlerin Aras Türk Cumhuriyeti'yle olan alımlı ilişkilerinin bitmesine sebep oldu. Thomson, ajan olduklarına inandığı Samet bey Mehmandarov ile Halil Sami Bey gibi kişilerin amaçlarının "Anadolu Hareketinden Sovyet Rusyası'na, Osmanlı İmparatorluğu'ndan Azerbaycan'a uzanan bir köprü kurmak" olduğunu düşünüyordu. İngilizlerin genel valiliği feshettiğini ve bölgeyi Ermenistan'a bağlama planlarını açıklamasının ardından bölgenin ilk valisi olarak seçildi.
Ermenistan'ın Nahçıvan'ı resmi ilhakı, 3 Mayıs 1919'da İngiliz temsilcisi General K. M. Davie'nin eşlik ettiği, Drastamat Kanayan komutasındaki Zengezur'lu Ermenilerden oluşan birliklerinin Transkafkasya Demiryolu boyunca güneye ilerlemesiyle gerçekleşti. Birlikler Develi kasabasına (günümüzdeki ismi Ararat) vardığında Tümgeneral Thomson onlara "Zengezur'un İngiliz-Azeri otorisine karşı sadakati bozacağı" gerekçesiyle durmalarını emretti. Ermenistan başbakanı olan Aleksandr Hatisyan'ın, Tiflis'te Thomson ile yaptığı bir görüşmede bu birliklerin hükûmetten bağımsız hareket ettiğini belirtmesiyle Thomson birliklere verdiği durma emrini kaldırdı. 13 Mayıs 1919'da birlikler Noraşen'e (şimdiki adı Şerur) vardığında Hatisyan Nahçıvan'a geldi ve Aras Türk Cumhuriyeti'nin Harbiye Nazırı olan ile görüştü. Yapılan görüşme sonucu Aras Türk Cumhuriyeti resmen teslim olduğunu ilan etti.
Ermeni karşıtı isyanlar

Osmanlı'nın yenilgisi üzerine Türk Ulusal Hareketi'nin ajanları Nahçıvan Müslümanlarıyla birlikte bir başkaldırı düzenlemeye çalıştılar. Bu durum, Temmuz 1919'da başlamasıyla sonuçlandı. Destek olması halinde Gönüllü Ordu'nun karşılık vereceğini düşünen Azerbaycan, Nahçıvanlı isyancıları açıktan desteklemeyip 14 Temmuz'da gizlice yardım etmeye başladı. 20 Temmuz'da Nahçıvan'daki Ermeni sakinlere karşı pogrom başlatıldı, birkaç gün içerisinde Ermeni yönetimi düştü ve birçok Ermeni Nahçıvan dışına sürüldü. Pogromun tüm Nahçıvan uyezdi bölgesine yayılmasıyla Gülüstan'daki Ermeniler Aras nehrini geçerek İran'a kaçmak zorunda kaldı. Iğdır Ovasında yaşayan altı bin kadar Nahçıvan'lı Ermeni, pogrom sebebiyle Daralayaz, Nor Bayazet ve Zangezur gibi yerlere kaçtı (günümüzdeki adlarıyla sırasıyla Vayots Dzor, Geğarkunik, Sünik). İsyanlar sırasında Halil Bey, 45 Ermeni köyünün tahrip edilişini ve 10 bin kadar kişinin öldürülüşünü organize etti. Ek olarak Samet Bey 1919 yılının sonlarında Azerbaycan hükûmetine Nahçıvan'dan İran'a mülteci getirmeye çalışan İranlı ajanların olduğunu raporlamıştır.
Azerbaycan'ın Sovyetleştirildiği 18 Haziran 1920 tarihinde Ermenistan, Erivan'ın yaklaşık 15 kilometre güneybatısında bulunan Zengibasar'daki (bugünkü adıyla Masis) isyancılara Ermeni yönetimine boyun eğmeleri için bir ültimatom verdi. Ültimatoma cevap gelmemesi sebebiyle Ermeni birlikleri isyancıların bölgelerini tekrardan geri alabilmek için 19 Haziran'da saldırı başlattı. Zengibasar'daki savaşta başbakanın oğlu Teğmen Aram Kaçaznuni öldürülse de Ermeniler savaşı 21 Haziran'da kazandı ve çoğunlukla Tatarlardan oluşan Müslüman ordusu yer alan Aralık'a kaçtı. Savaştan sonra bölgeye gelen, ve Uyezdlerinden gelmiş Ermeni mültecilerden oluşan gönüllü müfreze terk edilmiş evleri yağmaladı.
Ermeni hükûmetindeki militaristler, Zengibasar'daki zaferlerinden cesaret alarak Vedibasar'daki (günümüzdeki adıyla Ararat marzı) ve Nahçıvan'daki isyancılara da harekete geçmeye hazırlandılar. Bölgeye ilerleyişleri 11 Temmuz'da başladı, bölge Ermeniler tarafından ele geçirildi ve Müslüman birlikler Erivan—Şerur-Daralayaz sınırına kadar kovalandı. Sınırda Volçi Vorota olarak bilinen bir dağ geçitine ulaşmalarıyla Müslüman birlikler buradan Şerur'a kaçtı. Ermeni birlikler 14 Temmuz'da Volçi Vorota üzerinden Şerur'a da ilerlemeye başladı ve burayı ele geçirmeleri iki gün sürdü. Ermeni askerlerden kaçmak isteyen bölge sakinleri ise Aras Nehri üzerinden İran'a göçtü. Ermeni birlikler Nahçıvan'a da ilerlemeden önce Nahçıvan millî şurası Ermeni tarafına barış talebinde bulundu, ancak yapılan görüşmeler yalnızca Nahçıvan'daki Ermeni işgalini geciktirdi ve Nahçıvan şehrinin 40 km kuzeybatısındaki Ermeniler tarafından ele geçirildi.
Bu sıralarda Azerbaycan'ı da işgal etmiş olan 11. Ordu, Ankara Hükûmeti ile bağlantı kurabilmek amacıyla güney Nahçıvan'ı işgal etti. "Nahçıvan'daki Sovyet Rusya ve Kızıl Türkiye'nin birleşmiş ordularının komutanı" olan Albay V. Tarkhov, Şahtağt'daki Ermenilere seslenerek bölgenin Sovyet himayesi altına girdiğini ilan etti ve Ermenilerin yaptığı askeri operasyonlara son verdi.
Eylül 1920'de başlayan Türk-Ermeni Savaşı ile beraber Ermenistan altı yıl içerisinde Türkler tarafından bu kez Kazım Karabekir komutasında üçüncü kez işgal edildi. Savaşın sonuçlarından biri Ermenilerin Nahçıvan'ı kaybetmesi oldu. 1921'de imzalanan Kars ve Moskova Antlaşmalarıyla Ermenilerin Nahçıvan'daki yenilgisi resmiyet kazandı ve Nahçıvan Azerbaycan SSC'ye bağlı bir özerk cumhuriyet oldu. Nahçıvan, Şerur-Daralayaz Uyezdi ile birleştirildi ve Nahçıvan Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kuruldu. Uyezdin güneydoğudaki Karçevan ve Sünik'te kalan topraklarının bir kısmı 1929-1934 yılları arasında Transkafkasya SFSC'ye, sonrasında ise Ermenistan SSC'ye bağlandı. Nahçıvan Uyezdi ise 1929'da resmen feshedildi.
Coğrafya
Uyezdin yer aldığı coğrafya genel olarak dağlıktır ve düz arazilerin birçoğu Aras nehri boyunca yer alır. Bölgenin en yüksek noktası, Karabağ Sıradağlarında yer alan ve aynı zamanda Yelizavetpol Guberniyası ile Nahçıvan arasındaki doğu sınırını sağlayan, 3.918 m yüksekliğindeki Kapıcık Dağıdır. Aras nehrinin sol kolları uyezdin bölgesi içerisinde (Nahçıvan çayı, Elince çayı ve Gilan çayı) akar. Uyezdin özellikle Ordubad bölgesindeki nüfusu sığır yetiştiriciliğiyle ve bahçecilikle geçiniyordu. Neredeyse hiç sanayi tesisi ya da fabrika olmasa da yılda yaklaşık 113.4 ton tuz üreten tuz kaynakları vardı.
Bölgeleri
Nahçıvan uyezdinin bölgeleri (bunlara denir) 1913'te şu şekildeydi:
İsim | 1912 nüfusu | Alan |
---|---|---|
Birinci uçastok (Rusça: 1-й участокъ) | 25.497 | 66.062 verstkare (75.183 km2) |
İkinci uçastok (Rusça: 2-й участокъ) | 28.243 | 125.392 verstkare (142.704 km2) |
Üçüncü uçastok (Rusça: 3-й участокъ) | 25.241 | 132.735 verstkare (151.061 km2) |
Dördüncü uçastok (Rusça: 4-й участокъ) | 32.651 | 69.715 verstkare (79.340 km2) |
Demografi
1897'de yapılan Rus İmparatorluğu nüfus sayımına göre Nahçıvan Uyezdi, 28 Ocak 1897 itibarıyla 52.984'ü erkek, 47.787'si kadın olmak üzere toplam 100.771 nüfusa sahipti. Nüfusun önemli bir kısmının anadili Tatarca iken Ermenice konuşan bir azınlık da mevcuttu.
Dil | Konuşan sayısı | % |
---|---|---|
Tatarca | 64,151 | 63.66 |
Ermenice | 34,672 | 34.41 |
Rusça | 858 | 0.85 |
Kürtçe | 639 | 0.63 |
Lehçe | 154 | 0.15 |
Ukraynaca | 152 | 0.15 |
Gürcüce | 42 | 0.04 |
Yunanca | 18 | 0.02 |
Farsça | 16 | 0.02 |
Süryanice | 9 | 0.01 |
Almanca | 9 | 0.01 |
Belarusça | 4 | 0.00 |
Yahudi dilleri | 4 | 0.00 |
Diğer | 43 | 0.04 |
Toplam | 100,771 | 100.00 |
adlı bir almanakın 1917'deki yayımına göre Nahçıvan Uyezdi 1917'de 74.081'i erkek, 62.778'i kadın olmak üzere toplam 136.859 nüfusa sahipti. Belirtilene göre bunların 133.343'ü yerli, 3.516'sı Nahçıvan'da geçici kalanlardı.
Milliyet | Kentsel alan | Kırsal alan | Toplam | |||
---|---|---|---|---|---|---|
Sayı | % | Sayı | % | Sayı | % | |
Şiî müslümanlar | 11,475 | 78.32 | 69,716 | 57.05 | 81,191 | 59.32 |
Ermeniler | 2,844 | 19.41 | 51,365 | 42.03 | 54,209 | 39.61 |
Ruslar | 233 | 1.59 | 471 | 0.39 | 704 | 0.51 |
Kürtler | 0 | 0.00 | 517 | 0.42 | 517 | 0.38 |
Gürcüler | 72 | 0.49 | 96 | 0.08 | 168 | 0.12 |
Diğer Avrupalılar | 14 | 0.10 | 43 | 0.04 | 57 | 0.04 |
7 | 0.05 | 0 | 0.00 | 7 | 0.01 | |
Kuzey Kafkasyalılar | 6 | 0.04 | 0 | 0.00 | 6 | 0.00 |
Toplam | 14,651 | 100.00 | 122,208 | 100.00 | 136,859 | 100.00 |
Notlar
- ^
- ^ a b Bunların geneli Tatarlardan oluşur.
- ^ Sonradan Azeriler olarak bilindiler.
- ^ a b 1918'den önce Azerbaycanlılar "Tatarlar" olarak bilinirlerdi. Tatar kelimesi, Güney Kafkasya'daki Türkçe konuşan Müslümanları tanımlamak için Ruslar tarafından geliştirilmişti. 1918'de Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti'nin kuruluşuyla birlikte, "özellikle Sovyet dönemi boyunca" Tatarlar kendilerini "Azerbaycanlı" olarak tanıttı.
Kaynakça
- ^ Hovannisian 1971, s. 67.
- ^ Tsutsiev 2014, s. 92.
- ^ Bournoutian 1992, s. 26.
- ^ "Административно-территориальные реформы на Кавказе в середине и во второй половине XIX века" [Kafkasya'da 19. yüzyılın ortalarında ve ikinci yarısında yapılan idari-bölgesel reformlar] (Rusça). 17 Mart 2012 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Nisan 2024.
- ^ Hovannisian 1971, s. 27.
- ^ Hovannisian 1971, s. 201.
- ^ Hovannisian 1971, s. 231.
- ^ Hovannisian 1971, ss. 237–238.
- ^ Khatisian 2020.
- ^ Hovannisian 1971, s. 245.
- ^ Hovannisian 1982, ss. 66–71.
- ^ Hovannisian 1982, ss. 236–238.
- ^ Hovannisian 1982, s. 107.
- ^ Hovannisian 1982, s. 229.
- ^ Հայաստանի զորքերը գրավում են Զանգիբասարը [այսօր՝ Մասիս]․ 23 հունիս, 1920 2021.
- ^ Bournoutian 2018, s. 35.
- ^ Hovannisian 1996a, ss. 295–296.
- ^ Hovannisian 1996a, s. 306.
- ^ Hovannisian 1996a, ss. 310–313.
- ^ Hovannisian 1996a, ss. 317–318.
- ^ de Waal 2015, s. 86.
- ^ a b [Bir tarafta Ermenistan SSC, Azerbaycan SSC ve Gürcistan SSC ile diğer tarafta Türkiye arasında, Kars'ta Rusya SFSC'nin de katılımıyla imzalanan dostluk anlaşması] (Rusça). 24 Nisan 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ a b Большой энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона. Нахичевань [Brockhaus ve Efron Ansiklopedik Sözlüğü. Nahçıvan Uyezdi] (Rusça). 14 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Nisan 2024.
- ^ Кавказский календарь на 1913 год, ss. 172–179.
- ^ Bournoutian 2018, s. 35 (not 25).
- ^ Tsutsiev 2014, s. 50.
- ^ . www.demoscope.ru. 29 Mayıs 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Mart 2022.
- ^ Кавказский календарь на 1917 год, ss. 214–221.
Bibliyografya
- (1992). The Khanate of Erevan Under Qajar Rule, 1795-1828. Costa Mesa: Mazda Publishers. ISBN .
- (2018). Armenia and Imperial Decline: The Yerevan Province, 1900–1914. Milton Park, Abingdon, Oxon: Routledge. ISBN . OCLC 1037283914.
- (2015). Great Catastrophe: Armenians and Turks in the Shadow of Genocide. Oxford. ISBN . OCLC 897378977.
- "Հայաստանի զորքերը գրավում են Զանգիբասարը [այսօր՝ Մասիս]․ 23 հունիս, 1920" [Ermeni güçlerinin Zangibasar'ı (şimdiki adıyla Masis) işgali: 23 Haziran 1920]. ANI Armenian Research Center (Ermenice). 23 Haziran 2021. 20 Ekim 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Haziran 2022.
- (1971). The Republic of Armenia: The First Year, 1918–1919. 1. Berkeley: University of California Press. ISBN .
- (1982). The Republic of Armenia: From Versailles to London, 1919–1920. 2. Berkeley: University of California Press. ISBN .
- (1996a). The Republic of Armenia: From London to Sèvres, February–August 1920. 3. Berkeley: University of California Press. ISBN .
- Кавказский календарь на 1913 год [Kavkazskiy Kalendar'ın 1913 sayısı]. 68th (Rusça). Tiflis: Tipografiya kantselyarii Ye.I.V. na Kavkaze, kazenny dom. 1913. 19 Nisan 2022 tarihinde kaynağından .
- Кавказский календарь на 1917 год [Kavkazskiy Kalendar'ın 1917 sayısı]. 72nd (Rusça). Tiflis: Tipografiya kantselyarii Ye.I.V. na Kavkaze, kazenny dom. 1917. 4 Kasım 2021 tarihinde kaynağından .
- (16 Mart 2020). "9. Ermenistan'ın sınırlarının genişletilmesi ve 1919 tarihli 28 Mayıs Yasası". Հայաստանի Հանրապետության ծագումն ու զարգացումը [Ermenistan Cumhuriyeti'nin kökeni ve gelişimi] (Ermenice) – ANI Armenian Research Center vasıtasıyla.
- Tsutsiev, Arthur (2014). Atlas of the Ethno-Political History of the Caucasus (PDF). Nora Seligman Favorov tarafından çevrildi. New Haven: . ISBN . 17 Haziran 2023 tarihinde kaynağından (PDF).
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Nahcivan Uyezdi Rus Imparatorlugu nun genel valiliklerinden olan Kafkasya Genel Valiligi ni olusturan guberniyalardan biri olan Erivan Guberniyasi na bagli uyezdlerden biriydi Kuzeyinde Erivan Guberniyasi na bagli Serur Daralayaz Uyezdi dogusunda Yelizavetpol Guberniyasi na bagli Zengezur Uyezdi guneyinde ise Iran yer aliyordu Uyezdin idari merkezi Nahcivan sehriydi Nahcivan Uyezdi Nahichevanskij uѣzdUyezdArmasiErivan Guberniyasi ndaki yeriUlkeRus ImparatorluguGenel ValilikKafkasyaGuberniyaErivanKurulus tarihi1840Feshedilisi1929BaskentNahcivanYuzolcumu Toplam4 482 87 km Nufus 1916 Toplam136 859 Yogunluk31 km Kent1 071 Kirsal89 29 Uyezdin arazi yapisi genel olarak daglikti ve tuz kaynaklari disinda sanayiden yoksundu Rus Devrimi nin oncesinde nufusun cogunlugunu olusturan 81 200 den fazla Muslumana ve daha sonra 1918 1920 Azerbaycan Ermenistan Savasi sirasinda ya oldurulecek ya da goc edecek 54 200 den fazla Ermeni ye ev sahipligi yapiyordu Uyezd 1828 1840 yillari arasinda Ermeni Oblasti na bagliyken sonraki yillarda Erivan Guberniyasi na baglandi Bolsevik devriminden kisa bir sure sonra bolge Osmanli ordusunun isgaline ugradi ve Batum Antlasmasiyla da beraber bolge Mondros Mutarekesine kadar Osmanli ordusunun kontrolu altinda kaldi Osmanli ordusunun geri cekilisinin ardindan bolge 1919 1920 yillari arasinda bolgedeki Muslumanlarin kontrolune gecti Her iki yilin ortasinda da kisa sureli Ermeni kontrolu yasandi ve bolge Kizil Ordu ya bagli 11 Ordu tarafindan Mayis 1920 de ele gecirildi Sovyetler Birligi nin kurulusuyla Nahcivan Azerbaycan in bir ekslavi haline getirildi Azerbaycan Ermenistan ve Gurcistan SSC lerinin Transkafkasya SFSC olacak sekilde birlestirildikleri esnada Nahcivan in topraklarinin bir kismi Sunik ve Vayots Dzor da yer alan topraklar Ermenistan a verildi TarihiRus yonetimi ve I Dunya Savasi Nahcivan sehrine merkezlendirilmis olan Nahcivan Uyezdi 1828 de imzalanan Turkmencay Antlasmasi sonrasi kuruldu ve 1840 a kadar Ermeni Oblasti nin idari alt birimlerinden biri oldu Kabaca Nahcivan Hanligi nin topraklarindan olusan uyezd ulkelerine buyuk olcude Aras nehrinin guneyinde yer alan Iran dan geri donen Ermenilere ev sahipligi yapti 1844 te Kafkasya Genel Valiligi nin tekrar kurulmasiyla Nahcivan Uyezdi 1849 da kurulacak olan Erivan Guberniyasi na baglanana kadar 5 seneligine Tiflis Guberniyasi na bagli kaldi Tiflis Guberniyasi na Nahcivan la beraber Erivan Aleksandropol ve Ordubad Uyezdleri de bagliydi Ordubad Uyezdinin 1868 de lagvedilmesiyle topraklarinin bir kismi Nahcivan in guney topraklarina diger bir kismi Zengezur Uyezdine verildi Kisa bir sure sonra yapilan idari reformlar sonucunda Nahcivan Uyezdinin bugunku Azerbaycan in Serur rayonuna ve Ermenistan in Vayots Dzor iline tekabul eden kuzey kismi 1870 yilinda Nahcivan i kuzeyden sinirlayan Serur Daralayaz Uyezdine verildi 3 Mart 1918 de imzalanan Brest Litovsk Antlasmasi ile beraber Rusya SFSC Kars ve Batum Oblastlarinin kontrolunu Osmanli ya verdi Osmanli da bu topraklara Elviye i Selase denirdi Ancak 22 Nisan 1918 de kurulan Transkafkasya Demokratik Federatif Cumhuriyeti antlasmayi reddettiginden dolayi Osmanli bolgedeki Oblastlari isgale basladi 3 Ordu Erivan ve Tiflis vilayetlerinin bati kesimleriyle beraber Nahcivan Uyezdini de ele gecirdi Guney Kafkasya devletleriyle imzalanan Batum Antlasmasi ile bu topraklarin Osmanli ya olan bagliligi resmiyet kazandi Aras Turk Cumhuriyeti Bolgedeki Aras Turk Cumhuriyeti nin bayragi Mondros Mutarekesinin sartlarindan dolayi Osmanli ordularini Erivan ve Tiflis vilayetlerinden cekmek zorunda kaldi ve geri Brest Litovsk Antlasmasi sinirlarina donuldu Osmanli ordusunun komutanlarindan olan Yakup Sevki Subasi Nahcivan ve Erivan in isgal edilmis bolgesinde Aras Turk Cumhuriyeti nin kurulusuna yaptigi maddi ve manevi yardimlar kapsaminda bolgeye silahlar ve egitmenler gonderdi Iki hafta suren Gurcu Ermeni Savasinin bitisinin ardindan Ermenistan Aras Cumhuriyeti ni ilhak etmek icin kuvvetlerini bolgeye gonderdi ancak bolgeye ilerlemeleri 18 Ocak 1919 da bolgede yerel bir Ingiliz askeri yonetimi kuran Yuzbasi F E Laughton tarafindan durduruldu 26 Ocak 1919 da Tiflis te bulunan Ingiliz askeri karargahi Ermeni askerler ile iyi silahlanmis 10 bin Musluman asker arasinda etnik bir catisma cikmamasi maksadiyla yerel askeri yonetimin verdigi karari onayladiklarini acikladi Turkculuge olumlu gozle bakmayan Tumgeneral William M Thomson in o siralarda Guney Kafkasya daki en yuksek rutbeli subay haline gelmesi Ingilizlerin Aras Turk Cumhuriyeti yle olan alimli iliskilerinin bitmesine sebep oldu Thomson ajan olduklarina inandigi Samet bey Mehmandarov ile Halil Sami Bey gibi kisilerin amaclarinin Anadolu Hareketinden Sovyet Rusyasi na Osmanli Imparatorlugu ndan Azerbaycan a uzanan bir kopru kurmak oldugunu dusunuyordu Ingilizlerin genel valiligi feshettigini ve bolgeyi Ermenistan a baglama planlarini aciklamasinin ardindan bolgenin ilk valisi olarak secildi Ermenistan in Nahcivan i resmi ilhaki 3 Mayis 1919 da Ingiliz temsilcisi General K M Davie nin eslik ettigi Drastamat Kanayan komutasindaki Zengezur lu Ermenilerden olusan birliklerinin Transkafkasya Demiryolu boyunca guneye ilerlemesiyle gerceklesti Birlikler Develi kasabasina gunumuzdeki ismi Ararat vardiginda Tumgeneral Thomson onlara Zengezur un Ingiliz Azeri otorisine karsi sadakati bozacagi gerekcesiyle durmalarini emretti Ermenistan basbakani olan Aleksandr Hatisyan in Tiflis te Thomson ile yaptigi bir gorusmede bu birliklerin hukumetten bagimsiz hareket ettigini belirtmesiyle Thomson birliklere verdigi durma emrini kaldirdi 13 Mayis 1919 da birlikler Norasen e simdiki adi Serur vardiginda Hatisyan Nahcivan a geldi ve Aras Turk Cumhuriyeti nin Harbiye Naziri olan ile gorustu Yapilan gorusme sonucu Aras Turk Cumhuriyeti resmen teslim oldugunu ilan etti Ermeni karsiti isyanlar nun Nahcivan daki katliamlari acikladigi telgraf Osmanli nin yenilgisi uzerine Turk Ulusal Hareketi nin ajanlari Nahcivan Muslumanlariyla birlikte bir baskaldiri duzenlemeye calistilar Bu durum Temmuz 1919 da baslamasiyla sonuclandi Destek olmasi halinde Gonullu Ordu nun karsilik verecegini dusunen Azerbaycan Nahcivanli isyancilari aciktan desteklemeyip 14 Temmuz da gizlice yardim etmeye basladi 20 Temmuz da Nahcivan daki Ermeni sakinlere karsi pogrom baslatildi birkac gun icerisinde Ermeni yonetimi dustu ve bircok Ermeni Nahcivan disina suruldu Pogromun tum Nahcivan uyezdi bolgesine yayilmasiyla Gulustan daki Ermeniler Aras nehrini gecerek Iran a kacmak zorunda kaldi Igdir Ovasinda yasayan alti bin kadar Nahcivan li Ermeni pogrom sebebiyle Daralayaz Nor Bayazet ve Zangezur gibi yerlere kacti gunumuzdeki adlariyla sirasiyla Vayots Dzor Gegarkunik Sunik Isyanlar sirasinda Halil Bey 45 Ermeni koyunun tahrip edilisini ve 10 bin kadar kisinin oldurulusunu organize etti Ek olarak Samet Bey 1919 yilinin sonlarinda Azerbaycan hukumetine Nahcivan dan Iran a multeci getirmeye calisan Iranli ajanlarin oldugunu raporlamistir Azerbaycan in Sovyetlestirildigi 18 Haziran 1920 tarihinde Ermenistan Erivan in yaklasik 15 kilometre guneybatisinda bulunan Zengibasar daki bugunku adiyla Masis isyancilara Ermeni yonetimine boyun egmeleri icin bir ultimatom verdi Ultimatoma cevap gelmemesi sebebiyle Ermeni birlikleri isyancilarin bolgelerini tekrardan geri alabilmek icin 19 Haziran da saldiri baslatti Zengibasar daki savasta basbakanin oglu Tegmen Aram Kacaznuni oldurulse de Ermeniler savasi 21 Haziran da kazandi ve cogunlukla Tatarlardan olusan Musluman ordusu yer alan Aralik a kacti Savastan sonra bolgeye gelen ve Uyezdlerinden gelmis Ermeni multecilerden olusan gonullu mufreze terk edilmis evleri yagmaladi Ermeni hukumetindeki militaristler Zengibasar daki zaferlerinden cesaret alarak Vedibasar daki gunumuzdeki adiyla Ararat marzi ve Nahcivan daki isyancilara da harekete gecmeye hazirlandilar Bolgeye ilerleyisleri 11 Temmuz da basladi bolge Ermeniler tarafindan ele gecirildi ve Musluman birlikler Erivan Serur Daralayaz sinirina kadar kovalandi Sinirda Volci Vorota olarak bilinen bir dag gecitine ulasmalariyla Musluman birlikler buradan Serur a kacti Ermeni birlikler 14 Temmuz da Volci Vorota uzerinden Serur a da ilerlemeye basladi ve burayi ele gecirmeleri iki gun surdu Ermeni askerlerden kacmak isteyen bolge sakinleri ise Aras Nehri uzerinden Iran a goctu Ermeni birlikler Nahcivan a da ilerlemeden once Nahcivan milli surasi Ermeni tarafina baris talebinde bulundu ancak yapilan gorusmeler yalnizca Nahcivan daki Ermeni isgalini geciktirdi ve Nahcivan sehrinin 40 km kuzeybatisindaki Ermeniler tarafindan ele gecirildi Bu siralarda Azerbaycan i da isgal etmis olan 11 Ordu Ankara Hukumeti ile baglanti kurabilmek amaciyla guney Nahcivan i isgal etti Nahcivan daki Sovyet Rusya ve Kizil Turkiye nin birlesmis ordularinin komutani olan Albay V Tarkhov Sahtagt daki Ermenilere seslenerek bolgenin Sovyet himayesi altina girdigini ilan etti ve Ermenilerin yaptigi askeri operasyonlara son verdi Eylul 1920 de baslayan Turk Ermeni Savasi ile beraber Ermenistan alti yil icerisinde Turkler tarafindan bu kez Kazim Karabekir komutasinda ucuncu kez isgal edildi Savasin sonuclarindan biri Ermenilerin Nahcivan i kaybetmesi oldu 1921 de imzalanan Kars ve Moskova Antlasmalariyla Ermenilerin Nahcivan daki yenilgisi resmiyet kazandi ve Nahcivan Azerbaycan SSC ye bagli bir ozerk cumhuriyet oldu Nahcivan Serur Daralayaz Uyezdi ile birlestirildi ve Nahcivan Ozerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kuruldu Uyezdin guneydogudaki Karcevan ve Sunik te kalan topraklarinin bir kismi 1929 1934 yillari arasinda Transkafkasya SFSC ye sonrasinda ise Ermenistan SSC ye baglandi Nahcivan Uyezdi ise 1929 da resmen feshedildi CografyaUyezdin yer aldigi cografya genel olarak dagliktir ve duz arazilerin bircogu Aras nehri boyunca yer alir Bolgenin en yuksek noktasi Karabag Siradaglarinda yer alan ve ayni zamanda Yelizavetpol Guberniyasi ile Nahcivan arasindaki dogu sinirini saglayan 3 918 m yuksekligindeki Kapicik Dagidir Aras nehrinin sol kollari uyezdin bolgesi icerisinde Nahcivan cayi Elince cayi ve Gilan cayi akar Uyezdin ozellikle Ordubad bolgesindeki nufusu sigir yetistiriciligiyle ve bahcecilikle geciniyordu Neredeyse hic sanayi tesisi ya da fabrika olmasa da yilda yaklasik 113 4 ton tuz ureten tuz kaynaklari vardi Bolgeleri Nahcivan uyezdinin bolgeleri bunlara denir 1913 te su sekildeydi Isim 1912 nufusu AlanBirinci ucastok Rusca 1 j uchastok 25 497 66 062 verstkare 75 183 km2 Ikinci ucastok Rusca 2 j uchastok 28 243 125 392 verstkare 142 704 km2 Ucuncu ucastok Rusca 3 j uchastok 25 241 132 735 verstkare 151 061 km2 Dorduncu ucastok Rusca 4 j uchastok 32 651 69 715 verstkare 79 340 km2 Demografi1897 de yapilan Rus Imparatorlugu nufus sayimina gore Nahcivan Uyezdi 28 Ocak 1897 itibariyla 52 984 u erkek 47 787 si kadin olmak uzere toplam 100 771 nufusa sahipti Nufusun onemli bir kisminin anadili Tatarca iken Ermenice konusan bir azinlik da mevcuttu Anadillere gore Nahcivan Uyezdinin 1897 deki nufusu Dil Konusan sayisi Tatarca 64 151 63 66Ermenice 34 672 34 41Rusca 858 0 85Kurtce 639 0 63Lehce 154 0 15Ukraynaca 152 0 15Gurcuce 42 0 04Yunanca 18 0 02Farsca 16 0 02Suryanice 9 0 01Almanca 9 0 01Belarusca 4 0 00Yahudi dilleri 4 0 00Diger 43 0 04Toplam 100 771 100 00 adli bir almanakin 1917 deki yayimina gore Nahcivan Uyezdi 1917 de 74 081 i erkek 62 778 i kadin olmak uzere toplam 136 859 nufusa sahipti Belirtilene gore bunlarin 133 343 u yerli 3 516 si Nahcivan da gecici kalanlardi Milliyet Kentsel alan Kirsal alan ToplamSayi Sayi Sayi Sii muslumanlar 11 475 78 32 69 716 57 05 81 191 59 32Ermeniler 2 844 19 41 51 365 42 03 54 209 39 61Ruslar 233 1 59 471 0 39 704 0 51Kurtler 0 0 00 517 0 42 517 0 38Gurculer 72 0 49 96 0 08 168 0 12Diger Avrupalilar 14 0 10 43 0 04 57 0 047 0 05 0 0 00 7 0 01Kuzey Kafkasyalilar 6 0 04 0 0 00 6 0 00Toplam 14 651 100 00 122 208 100 00 136 859 100 00Notlar Rusca Nahicheva nskij uѣ zd romanize Nakhichevansky uyezdGuney Azerice نخچوان قضاسی romanize Naxcivan qaz asiErmenice Նախիջևանի գավառ romanize Naxiǰewani gavaṙ a b Bunlarin geneli Tatarlardan olusur Sonradan Azeriler olarak bilindiler a b 1918 den once Azerbaycanlilar Tatarlar olarak bilinirlerdi Tatar kelimesi Guney Kafkasya daki Turkce konusan Muslumanlari tanimlamak icin Ruslar tarafindan gelistirilmisti 1918 de Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti nin kurulusuyla birlikte ozellikle Sovyet donemi boyunca Tatarlar kendilerini Azerbaycanli olarak tanitti Kaynakca Hovannisian 1971 s 67 Tsutsiev 2014 s 92 Bournoutian 1992 s 26 Administrativno territorialnye reformy na Kavkaze v seredine i vo vtoroj polovine XIX veka Kafkasya da 19 yuzyilin ortalarinda ve ikinci yarisinda yapilan idari bolgesel reformlar Rusca 17 Mart 2012 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 24 Nisan 2024 Hovannisian 1971 s 27 Hovannisian 1971 s 201 Hovannisian 1971 s 231 Hovannisian 1971 ss 237 238 Khatisian 2020 Hovannisian 1971 s 245 Hovannisian 1982 ss 66 71 Hovannisian 1982 ss 236 238 Hovannisian 1982 s 107 Hovannisian 1982 s 229 Հայաստանի զորքերը գրավում են Զանգիբասարը այսօր Մասիս 23 հունիս 1920 2021 Bournoutian 2018 s 35 Hovannisian 1996a ss 295 296 Hovannisian 1996a s 306 Hovannisian 1996a ss 310 313 Hovannisian 1996a ss 317 318 de Waal 2015 s 86 a b Bir tarafta Ermenistan SSC Azerbaycan SSC ve Gurcistan SSC ile diger tarafta Turkiye arasinda Kars ta Rusya SFSC nin de katilimiyla imzalanan dostluk anlasmasi Rusca 24 Nisan 2007 tarihinde kaynagindan arsivlendi a b Bolshoj enciklopedicheskij slovar Brokgauza i Efrona Nahichevan Brockhaus ve Efron Ansiklopedik Sozlugu Nahcivan Uyezdi Rusca 14 Agustos 2022 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 24 Nisan 2024 Kavkazskij kalendar na 1913 god ss 172 179 Bournoutian 2018 s 35 not 25 Tsutsiev 2014 s 50 www demoscope ru 29 Mayis 2011 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 26 Mart 2022 Kavkazskij kalendar na 1917 god ss 214 221 Bibliyografya 1992 The Khanate of Erevan Under Qajar Rule 1795 1828 Costa Mesa Mazda Publishers ISBN 9780939214181 2018 Armenia and Imperial Decline The Yerevan Province 1900 1914 Milton Park Abingdon Oxon Routledge ISBN 978 1 351 06260 2 OCLC 1037283914 2015 Great Catastrophe Armenians and Turks in the Shadow of Genocide Oxford ISBN 978 0 19 935070 4 OCLC 897378977 Հայաստանի զորքերը գրավում են Զանգիբասարը այսօր Մասիս 23 հունիս 1920 Ermeni guclerinin Zangibasar i simdiki adiyla Masis isgali 23 Haziran 1920 ANI Armenian Research Center Ermenice 23 Haziran 2021 20 Ekim 2022 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 24 Haziran 2022 1971 The Republic of Armenia The First Year 1918 1919 1 Berkeley University of California Press ISBN 978 0520019843 1982 The Republic of Armenia From Versailles to London 1919 1920 2 Berkeley University of California Press ISBN 978 0520041868 1996a The Republic of Armenia From London to Sevres February August 1920 3 Berkeley University of California Press ISBN 978 0520088030 Kavkazskij kalendar na 1913 god Kavkazskiy Kalendar in 1913 sayisi 68th Rusca Tiflis Tipografiya kantselyarii Ye I V na Kavkaze kazenny dom 1913 19 Nisan 2022 tarihinde kaynagindan Kavkazskij kalendar na 1917 god Kavkazskiy Kalendar in 1917 sayisi 72nd Rusca Tiflis Tipografiya kantselyarii Ye I V na Kavkaze kazenny dom 1917 4 Kasim 2021 tarihinde kaynagindan 16 Mart 2020 9 Ermenistan in sinirlarinin genisletilmesi ve 1919 tarihli 28 Mayis Yasasi Հայաստանի Հանրապետության ծագումն ու զարգացումը Ermenistan Cumhuriyeti nin kokeni ve gelisimi Ermenice ANI Armenian Research Center vasitasiyla Tsutsiev Arthur 2014 Atlas of the Ethno Political History of the Caucasus PDF Nora Seligman Favorov tarafindan cevrildi New Haven ISBN 9780300153088 17 Haziran 2023 tarihinde kaynagindan PDF