Orhun Yazıtları, Göktürk Yazıtları ya da Köktürk Yazıtları, Eski Türkçe (𐰆𐰺𐰴𐰣∶𐰖𐰔𐱃𐰞𐰺𐰃) olan, Türklerin bilinen ilk alfabesi olan Orhun alfabesi ile Göktürkler tarafından yazılmış yapıtlardır. Birçok kişi ilk Türkçe yapıt olarak bilse de ilk Türkçe yapıt Çoyr Yazıtıdır. Orhun yazıtları Türkçenin tarihsel süreçteki gramer yapısı ve bu yapının değişimiyle ilgili bilgiler verdiği gibi Türklerin devlet anlayışı ile yönetimi, kültürel ögeleri, komşuları ile soydaşlarıyla olan ilişkileri ve sosyal yaşantısıyla ilgili önemli bilgiler içermektedir.
Bilge Kağan ve Kül Tigin yazıtlarını Yollıg Tigin yazmıştır. Yollıg Tigin aynı zamanda Bilge Kağan'ın oğludur. Yazıtlarda bu abidelerin sonsuzluğa kadar kalması temennisi ile "Bengü Taşlar" denmiştir.
Yazıtlar, 1889 yılında Moğolistan’da Orhun Vadisi'nde bulunmuşlardır. Bu yazıtlar II. Göktürk Kağanlığı'na aittir. Yazılış tarihleri MS. 8. yüzyılın başlarına dayanmaktadır. Yazıtlardan Kül Tigin Yazıtı 732 yılında, Bilge Kağan Yazıtı 735 yılında yazılmışlardır.
1893 yılındaDanimarkalı dilbilimci Vilhelm Thomsen tarafından, Rus Türkolog Vasili Radlof’un da yardımıyla çözülmüş ve aynı yılın 15 Aralık günü Danimarka Kraliyet Bilimler Akademisi'nde bilim dünyasına açıklanmıştır.
Bulunması ve üzerinde yapılan incelemeler
Orhun harfleriyle yazılan yazıtlardan 13. yüzyıl Moğol tarihçisi Alaaddin Ata Melik Cüveynî, adlı yapıtında söz etmiştir. Çin kaynakları da yazıtların dikilişini bildirmekteydi. Yine de bu durum 18. ve 19. yüzyıllara kadar bilim dünyasının bilinmeyeni olarak kalmalarına engel olamadı. İlk olarak Rus çarı I. Petro'nun emriyle Sibirya'nın bitki örtüsünü incelemek için görevlendirilen bitki bilimci ve kendisine rehber olarak verilen İsveçli tutsak subay Johan von Strahlenberg, 1721 yılında Güney Sibirya'da, Yenisey Nehri'nin yukarı mecrasında bu yazı ile yazılmış ve Kırgızlara ait oldukları düşünülen mezar taşlarını içeren Yenisey Yazıtları'ndan bir tanesini keşfetti. Bir yıl sonra tutsaklığı son bulan Strahlenberg, İsveç'e dönünce bu inceleme ile ilgili izlenimlerini kitap hâline getirip 1730 yılında Stockholm'de yayınladı. Böylece Orhun Yazıtları bilim dünyasının dikkatini çekmiş oldu.
Bu gelişmeye rağmen Sibirya'ya araştırma amacı ile ilk bilimsel heyetler ancak 19. yüzyılın sonlarına doğru gönderilebilmiştir. Bu ilk heyetler 1887 ile 1888'de Finlandiya'dan Sibirya'ya gönderilen Fin araştırma heyetleri idi. Fin heyetlerinin bu bilimsel gezileri sonucu Yenisey mezar yazıtlarının kopyaları ilk kez olarak yayımlanmıştır. Aynı yıl Rus arkeologlarından Moğolistan'da, Orhun Irmağı kıyılarında aynı yazı ile yazılmış çok daha büyük iki yazıt buldu. Yadrintsev'in Orhun Yazıtları adı verilen bu iki büyük yazıt ile ilgili eseri 1890 yılında yayımlandı. Moğolistan'daki bu yeni keşif üzerine başkanlığında bir Fin araştırma heyeti Orhun Irmağı kıyılarına gitti. Fin heyetinin yaptığı bu bilimsel gezi sonunda Orhun Yazıtları'nın mükemmel kopyaları yayımlandı.
Orhun Yazıtları aynı yıl Rusya'da da yayınlandı. Bu ikinci yayın Vasili Radlof'un başkanlığında yapılan Rus bilim heyetinin gezisi sonucu ortaya çıkmıştı.
Orhun Yazıtları'nın Finlandiya'da yayınlanan atlası bu taşlardan birinin üzerinde bulunan Çince yazıtın okunabilen kısımlarının bir çevirisini de içeriyordu. Bu kısa Çince metin hiç şüphesiz bilinmeyen bir yazı ve dille yazılmış olan asıl metnin çeviri olamazdı; fakat bu Çince metin bu iki yazıttan birinin 732 yılında ölen bir Türk prensinin anısına dikilmiş olduğunu haber veriyordu. Böylece, bu yazıtların kimlere ait olduğu ve hangi dilde yazıldığı sorusunu cevaplamış oluyordu. Bu iki yazıt Türklerin atalarından kalma idi; bunlarda kullanılan dil de eski bir Türk lehçesinden başka bir şey olamazdı.
Bu husus, ünlü Danimarkalı dilbilimci Vilhelm Thomsen'in 15 Aralık 1893'te 'nin bir toplantısında Orhun ve Yenisey yazıtlarında kullanılan "runik" yazıyı çözümlediğini bilim dünyasına duyurduğu zaman hiçbir kuşkuya yer bırakmayacak bir şekilde aydınlanmıştı. Thomsen'in eski Türk "runik" yazısının çözümü ile ilgili raporu çok geçmeden bülteninde yayımlandı.
Thomsen'in eski Türk "runik" yazısını çözümü bilim dünyasında, özellikle Türkologlar arasında büyük bir heyecan yaratmıştı. Vasili Radlof, daha 1894 Mart'ında Orhun Yazıtları üzerine hazırlayacağı yapıtının ilk kısmı olan Erste Lieferung'u yayımladı. Bu yapıtın ikinci kısmı aynı yılın Mayıs ayında, üçüncü kısmı da 1895'te yayımlanmıştır. Orhun ve Yenisey yazıtlarının bu yayını acele ile hazırlanmış bir yapıt olduğundan okuma ve açıklama yanlışları ile doludur.
Radlof gibi aceleci davranmayan Thomsen ise iki büyük yapıtının yayınını 1896'da gerçekleştirmiştir. Birinci kısımda eski Türk "runik" yazısı ile yazının sistemi "runik" harfli örneklerle ayrıntılı şekilde incelenmektedir. Bu kısımda ayrıca eski Türk yazısının kökeni sorunu da ele alınmıştır. Eserin ikinci kısmı eski Türk tarihi ile ilgili bir inceleme yazısı ile başlamakta, bundan sonra da iki yazıtın yazı çevrimli metinleri ve Fransızca çevirileri verilmektedir. Metin ve çevirileri, açıklama ve yazıtlarda geçen kelimelerin alfabetik dizini izler. Thomsen'in yayını ayrıca Kül Tigin yazıtındaki Çince yazıtın Edward Harper Parker tarafından yapılmış İngilizce bir çevirisini de içermektedir. Thomsen'in bu başarılı yayını kendisinden sonra Orhun Yazıtları üzerine çalışan bilginler tarafından da örnek alınmıştır.
Radlof, 1897'de yazıtları incelediği eserinin ikinci basımını yayımlamıştır Kül Tigin yazıtının Rusça bir yayını da 1899'da Platon Mihayloviç Melioranski tarafından yapılmıştır. Aynı yıl, Radlof yazıtların yeni basımının ikinci cildini yayımlamıştır. Radlof'un bu eseri F. Klementz tarafından Bain-Tsokto mevkiinde bulunan Tonyukuk yazıtının "runik" harfli metni ile yazı çevrimi ve Almanca çevirisini içerir. Bunları açıklamalar ve sözlük bölümleri izler. Bu eserin devamına ayrıca çok önemli iki inceleme yazısı da eklenmiştir. Bunlar 'in ve Wilhelm Barthold'un deneyimlerinde oluşan incelemeleridir.
Türkiye'de Orhun Yazıtları ile ilgili ilk kitap 1924 yılında Türkolog Necib Asım tarafından Osmanlı Türkçesi ile yazılmış ve Orhun Abideleri adıyla yayımlanmıştır. Necib Asım bu kitabını Radlof ile Thomsen'in eserlerinden yararlanarak hazırlamıştır. Harf devriminden önce Osmanlı alfabesi ile yayımlanmış olan bu yapıtın bugün ise ancak tarihî değeri vardır.
Orhun Yazıtları ile ilgili bir kitap Türkiye'de ikinci kez Hüseyin Namık Orkun tarafından yayımlanmıştır. Dört cilt olarak yayımlanan bu eserin birinci cildi Kül Tigin ve Bilge Kağan yazıtlarına ayrılmıştır. Orkun, Thomsen'in yayınını örnek almış, onun daha sonradan yaptığı düzeltmeler ve Kâşgarlı Mahmud'un sözlüğünden yararlanmıştır. Orkun, Thomsen'in bazı okuyuşlarını düzeltmek istemiş ise de bu pek başarılı olamamış, Thomsen'in doğru okuduğu bazı kelimeleri de düzeltmek isterken yeni yanlışlar yapmıştır.
Orhun Yazıtları üzerinde Annemarie von Gabain de incelemelerde bulunmuş, 1941'de yayımlanan ünlü eski Türkçe dilbilgisi antolojisi kısmında Kül Tigin yazıtının metnini yayımlamıştır. Gabain, Kül Tigin yazıtının metnini hazırlarken Thomsen'in 1896'da yayımlanan ilk eserini esas almakla birlikte onun daha sonra yapmış olduğu düzeltmeleri de göz önünde bulundurmuştur.
Orhun Yazıtları Gabain'den sonra Rus Türkolog Sergey Yefimoviç Malov tarafından yayımlanmıştır. Malov, 1951'de yayımlanan eserinde Kül Tigin ve Tonyukuk yazıtlarının "runik" harfli orijinal metinleri ile Kiril harfli yazı çevrimlerini ve Rusça çevirileri vermiştir. Malov, 1959 yılında yayımlanan ikinci eserinde de Küli Çor ve Ongin yazıtları ile birlikte Bilge Kağan yazıtının Kül Tigin yazıtı ile ortak olmayan kısımlarının "runik" harfli metnini, yazı çevrimini ve Rusça çevirisini vermiştir. Malov, Orhun Yazıtları'nın yayınında Thomsen'in ve Radlof'un yayınlarından yararlanmış ve bazı düzeltmeler yapmıştır.
Kül Tigin ve Bilge Kağan yazıtlarının ilk yayınlarından sonra yazıtların türlü yerlerinde farklı okunan ve anlaşılan veya anlaşılmayıp bırakılan kelime ve ibareler üzerine türlü araştırmacılar tarafından incelemeler yayımlanmıştır. Orhun Yazıtları'nın dili üzerine bir gramer denemesi daha Radlof tarafından yapılmıştı. Thomsen'in yayını da gramerle ilgili notlarla gramer ve kelime dizinleri içermektedir. Ancak Kül Tigin ve Bilge Kağan yazıtlarının ilk grameri yine Radlof tarafından hazırlanmıştır.
Orhun Yazıtları'nın belirli bazı kısımları ile ilgili düzeltme denemeleri de Wilhelm Bang tarafından yapılmıştır.
20. yüzyıl başında Karl Foy, Orhun Türkçesi'nde kelimenin kök hecesindeki ä,e ve ı ünlüleri ve bunların ayırımı ile ilgili önemli bir araştırma yayımlamıştır. 1913'te Thomsen, Yenisey Yazıtları'nda geçen ve ses değeri daha önce bilinmeyen bir "runik" harf (kapali ė ünlüsünü gösteren işaret) üzerine olan makalesini yayımladı. Thomsen'in bu makalesini yazıtların türlü yerlerinde düzeltmeler yaptığı eseri izledi.
1932'de Martti Räsänen Türkçede ünlü uyumunun tarihsel gelişimi ile ilgili bir makale yayımlamıştır. Räsänen bu makalesinde Orhun Türçesi'nde 3. kişi iyelik ekinin sadece -i/-si olduğu görüşünü destekleyen kanıtlar göstermiştir. Ancak bu görüş yeni değildi ve otuz yıl önce Radlof tarafından ileri sürülmüştü. Radlof, 3. kişi iyelik ekinden sonra gelen belirli nesne ekinin yazıtlarda daima N2 (ince n) harfi ile yazılmış olduğuna bakarak bu görüşü savunmuştu.
1936'da Türk dilinin gramer yapısı üzerine son derece önemli bir araştırma, Kaare Grønbech'in doktora tezi yayımlandı. Bu eserde Orhun Türkçesi ile ilgili pek çok sorun tartışılmış ve açıklığa kavuşturulmuştur.
1939'da Macar Türkolog Julius Nèmeth, Türk dilinde kapalı e (ė) sorunu üzerine önemli bir araştırma yayımladı. İki yıl sonra Eski Türkçenin ilk grameri Annamarie von Gabain tarafından yayımlandı.
1941'de Hüseyin Namık Orkun, Orhun ve Yenisey yazıtlarının sözlüğünü yayımlamıştır. Aynı yıl Nèmeth, Orhun Yazıtları'nda geçen ve pek iyi anlaşılmayan iki cümleyi açıklayan bir makale yayımlamıştır.
1947'de Martti Räsänen, Bilge Kağan yazıtının batı yüzündeki son parçayı yeniden incelemiş ve yorumlamıştır. İki yıl sonra, Orhun Türkçesinin kısa fakat ilginç bir fonolojisini Ahmet Cevat Emre yayımlamıştır.
1950'de Gabain Eski Türkçedeki bazı yer zarfları ile ilgili bir araştırma yayımlamıştır. Bundan iki yıl sonra, Eski Türkçede ünlü uyumu sorununu ele alan iki araştırma daha Gabain ve Alessio Bombaci tarafından yayımlandı.
Gabain, 1955'te Eski Türkçede tarihlendirme sistemi üzerine bir araştırma yayımladı. Ertesi yıl Ahmet Temir'in Eski Türkçedeki bağlama edatları ile ilgili bir makalesi yayımlandı. 1957'de Osman Nedim Tuna, Orhun Yazıtları'nda uygulanan bazı yazım kuralları ile ilgili bir araştırma yayımladı. Aynı araştırmacının 1960'ta iki makalesi daha yayımlandı.
1959'da Gabain Eski Türkçenin bir gramer özetini yayımlamıştı. Ertesi yıl Vladimir Mihailoviç Nasilov'un Orhun ve Yenisey kitabelerinin grameri yayımlandı. Nasilov, SSCB dışında bu konuda yayımlanmış olan eserleri dikkate almamış, bu nedenler de daha sonra düzeltilmiş olan bazı eski okuma yanlışları bu gramere yanlış haliyle girmiştir.
1963'te Omeljan Pritsak, Orhun Türkçesi üzerine bir araştırma yayımlamıştır.
1968'de Pritsak'ın bir diğer araştırması olan "Orhun Türkçesi Grameri" yayımlanmıştır. Eser beş yazıtın yazı çevrimli metinleri ve İngilizce çevirileri ile yazıtlarda geçen kelimelerin analitik bir sözlüğünü içermekteydi.
1970'te Muharrem Ergin'in Orhun Abideleri isimli eseri yayımlanmıştır. Bu eser, Kül Tigin, Bilge Kağan ve Tonyukuk yazıtlarının metinleri ve Türkçe çevirileri ile küçük bir sözlüğü içermekteydi.
Joseph Matuz, 1972'de Çek ve Moğol arkeologların 1958 yılında Kül Tigin yazıtında yaptıkları bilimsel araştırmalarda buldukları Kül Tigin yazıtından kopmuş parçalarla yazıta ait mermer kaplumbağa heykeli üzerindeki sekiz kelimelik yazıtı yayımladı. Matuz'un yayımladığı parçalardan birinin üstünde b(i)t(i)d(i)m(i)z "yazdık" kelimesi okunmaktadır. Bu kelime, Matuz'un tespit ettiği gibi, Kül Tigin yazıtının güneybatı kenarındaki ...t(a)ş bit(i)d(i)m yoll(u)g tig(i)n ibaresinden sonra gelmelidir.
Bunun altındaki lg2n2:b2 harfleri ise aynı yazıtın güney yüzünün sonuna aittir: Bu bit(i)g bit(i)gme (a)tısi yol(lu)g t2[ig(i)n b2] ... Sonuncu harf b2 ile başlayan kelimede, b[it(i)d(i)m] "yazdım" kelimesidir.
İkinci parçada üst satırda r2I:b1Ul1çA harfleri okunmaktadır. Bu harf dizisi yazıtın yine güneybatı kenarındaki b(e)g(im) tig(i)n yüg(e)rü t(e)ñ... ibaresinin devamı olacaktır: t(e)ñ[ri bolça]...
1974 yılında Norveçli Türkolog Even Hovdhausen, Kül Tigin ve Bilge Kağan yazıtlarının orta kısımlarındaki ufak fakat önemli farklarla yazım yanlışlarını inceleyen bir araştırma yayımladı. Aynı yıl Fransız Türkolog Louis Bazin'in 12 Hayvanlı Türk Takvimi üzerine 800 sayfalık ünlü araştırması yayımlandı. Bazin, profesörlük tezi olan bu derin araştırmasında Orhun Yazıtları'nın yazılış ve dikiliş tarihleri ile Kül Tigin'in ve Bilge Kağan'ın ölüm ve cenaze törenlerinin tarihlerini de tam olarak saptamayı başarmıştır.
1980 yılında Sovyet Türkolog Andrey Nikolayeviç Kononov'un Orhun Yazıtları ile "runik" harfli bütün eski Türk yazıtlarının grameri yayımlandı. Kononov, bu eserinde Orhun Yazıtları üzerine yalnız SSCB'de değil SSCB dışında yapılmış araştırmaları da dikkate almıştır.
1983'te Osman Fikri Sertkaya, Kül Tigin ve Küli Çor yazıtlarında sık sık geçen oplayu teg- deyimi üzerine küçük fakat ilginç bir makale yayımlamıştır.
Yazıtlar
Kül Tigin ve Bilge Kağan yazıtları Moğolistan'daki Orhun Irmağı'nın eski yatağı yakınlarında, Koço Çaydam gölünün civarındadır. Yazıtlar arasındaki uzaklık 1 kilometre kadardır. Matematik koordinatları 47o kuzey enlemi ve 102o doğu boylamıdır. (47°33'51"N, 102°49'55"E)
Orhun Yazıtları bir hitap metni özelliğindedir. "Hem maddi bakımdan, hem manevi bakımdan bu yazıtlar birer abidedirler.(…) Kül Tigin abidesi, kağan olmasında ve devletin kuvvetlenmesinde birinci derecede rol oynamış bulunan kahraman kardeşine karşı Bilge Kağan’ın duyduğu minnet duygularının ve kendisini sanatkârane bir vecd ve coşkunluğun içine atan müthiş teessürün edebî bir ifadesidir."
Metinlerin dili olan Türkçe kısımların dışında, Çince çevirisi de vardır. Bilge Kağan yazıtı, Bilge Kağan'ın ölümünden bir yıl sonra oğlu tarafından yaptırılmıştır. Yazıtta Bilge Kağan ve yeğeni Yolluğ Tigin'in sözleri yer almaktadır. Bilge Kağan yazıtı hem devrilmiş, hem de parçalanmıştır. O yüzden tahribat ve silinti Bilge Kağan yazıtında çok fazladır. Bu yazıtın etrafında yine türbe enkazı ve heykeller bulunmaktadır.
Kül Tigin yazıtı
Kül Tigin yazıtı düşük nitelikli kireç taşı ya da mermerden yapılmış dört yüzlü tek parça büyük bir taştır. Taşın yüksekliği 3.75 metredir. Taşın doğu ve batı yüzleri dipte 1.32 metre, üstte ise 1.22 metre genişliğindedir. Yazıtın kuzey ve güney yüzlerinin eni de 46 ile 44 santimetredir.
Kül Tigin yazıtının bütün yüzleri 2.75 metre boyunda yazıtlarla kaplıdır. Batı yüzünde uzun bir Çince yazıt vardır. Yazıtın diğer yüzleri baştan başa Türkçe yazıtlarla doludur. Yazıtın doğu yüzünde 40 satır, güney ve kuzey yüzlerinde de 13'er satır vardır. Ayrıca, yazıtın kuzey ve doğu, güney ve doğu yüzleri ile güney ve batı yüzleri arasındaki kenar kısımlarında da küçük yazıtlar bulunmaktadır. Türkçe küçük bir yazıt da yazıtın batı yüzüne kazınmıştır.
Altın kaplumbağa heykeli biçimindeki mermer kaidesi üzerine de 8 satırlık, fakat 7-8 kelimesi okunabilen küçük bir yazıt yontulmuştur.
Bu yazıt, koṅ yılka yiti yigirmike yani "koyun yılının onyedisine" denk gelen 27 Şubat 731 tarihinde ölen Kül Tigin'in anısına dikilmiştir. Kül Tigin'in cenaze töreni tokuzunç ay yeti otuzka yani "dokuzuncu ayın yirmiyedisine" denk gelen 1 Kasım 731'de yapılmıştır. Batı yüzündeki Çince yazıt 1 Ağustos 732 tarihinde, Türkçe yazıtlar ise bundan yirmi gün sonra yani 21 Ağustos 732 tarihinde tamamlanmıştır. Buna göre yazıtın dikiliş tarihi de 21 Ağustos 732'dir.
Bilge Kağan yazıtı
Bilge Kağan yazıtı Kül Tigin yazıtından birkaç santimetre daha yüksektir. Ancak, bu yazıt Kül Tigin yazıtına göre daha kötü durumdadır. Yazıtın doğu yüzünde 41 satırlık, çok daha dar olan kuzey ve güney yüzlerinde ise on beşer satırlık Türkçe yazıt bulunmaktadır. Bilge Kağan yazıtının batı yüzünde de Kül Tigin yazıtında olduğu gibi, Çince bir yazıt vardır. Ancak bu yazıt büyük ölçüde tahribata uğradığından çok az kısmı okunabilmiştir.
Bilge Kağan yazıtının kuzey yüzündeki yazıt son 7 satırı dışında Kül Tigin yazıtının güney yüzündeki ile birebir aynıdır. Yazıtın doğu yüzündeki 2. ve 24. satırlar da ufak farklarla Kül Tigin yazıtının doğu yüzündeki 1. ve 30. satırlarla aynıdır.
Bu yazıt, ıt yıl onunç ay altı otuzka yani "köpek yılının onuncu ayının yirmialtısında" ölen hükümdar Bilge Kağan anısına dikilmiştir. Bilge Kağan'ın ölüm tarihi Bazin'in hesaplamalarına göre 25 Kasım 734'tür. Bilge Kağan'ın cenaze töreni yine yazıta göre laģzin yıl bişinç ay yiti otuzka yani "domuz yılının beşinci aynın yirmiyedisine" denk gelen 22 Haziran 735'te yapılmıştır. Bazin, yazıtın batı yüzündeki Çince yazıtın 19 Ağustos 735 tarihinde yazıldığından ve Türkçe yazıtların otuzdört günde tamamlandığından hareketle Bilge Kağan yazıtının 20 Eylül 735 tarihinde dikilmiş olduğunu tespit etmiştir.
Bilge Kağan yazıtı, Bilge Kağan'ın küçük oğlu Tenri Kağan tarafından diktirilmiştir.
Bilge Kağan yazıtında yer alan ve yazıtların en ünlü kısmı:
Türk Oğuz Beyleri, işitin! Üstte gök çökmedikçe, altta yer denizi delinmedikçe, ilini töreni kim bozabilir?
Ey Türk ulusu! Kendine dön. Seni yükseltmiş Bilge Kağanı'na, özgür ve bağımsız ülkene karşı hata ettin, kötü duruma düşürdün.
Ulusun adı, sanı yok olmasın diye, Türk ulusu için gece uyumadım, gündüz oturmadım. Kardeşim Kül Tigin ve iki Şad ile ölesiye, bitesiye çalıştım...
— Bilge Kağan yazıtından
Tonyukuk yazıtı
Tonyukuk yazıtı 720 - 725 yılında yazılıp dikilmiş olan Orhun Yazıtları'nın ilkidir. Bilge Kağan yazıtı ile Kül Tigin yazıtının yaklaşık olarak 350 kilometre doğusunda yer alır.
Dört yönlü iki taş üzerinde yazılmıştır. Birinci taş üzerinde batı ve doğu yüzlerinde yedişer, güney yüzünde 10, kuzey yüzünde ise 11 satır olmak üzere toplam 35 satır yer almaktadır. İkinci taşın ise batı yüzünde 9, doğu yüzünde 8, güney yüzünde 6 ve kuzey yüzünde 4 olmak üzere toplam 27 satır vardır. İki taşın toplam satır sayısı 62'yi bulmaktadır. Yazıtı, Bilge Kağan dönemine kadar başkomutanlık ve vezirlik yapmış olan Tonyukuk dikmiştir. Metnin yazarı da yine Tonyukuk'tur.
Yazıtların yazıcısı
Kül Tigin ve Bilge Kağan yazıtlarının yazıcısı Kül Tigin'in yeğeni Yolluğ Tigin'dir. Eski Türkçede yeğenin karşılığı olan atı bugün yalnızca Sarı Uygurca'da ati, hati şekillerinde yaşamakta olup "çocuk, torun" anlamlarına gelmektedir.
Kül Tigin yazıtının güneydoğu ve güneybatı kenarlarındaki yazıtlarla Bilge Kağan yazıtının güneybatı kenarındaki kısa yazıt Yolluğ Tigin'in sözleridir. Kül Tigin yazıtının güney yüzündeki son cümle de yine Yolluğ Tigin'e aittir.
Kül Tigin yazıtının doğu, güney, kuzey yüzleri ile kuzeydoğu kenarındaki yazıtlar ve Çince yazıtının bulunduğu batı yüzündeki iki satırlık Türkçe yazıt Bilge Kağan'ın ağzından yazılmıştır. Bilge Kağan yazıtının büyük kısmı da onun ağzından olmakla birlikte, yazıtın güney yüzündeki 10. satırın altıncı kelimesinden sonra yazıtı diktiren Tenri Kağan konuşmaktadır. Yazıtın Çince yazıtının bulunduğu batı yüzünün üst kısmındaki lirik yazıt da yine Tenri Kağan'ın ağzındandır.
Yolluğ Tigin, Kül Tigin yazıtını yirmi günde, Bilge Kağan yazıtını da otuz günde yazmıştır.
Orhun Abideleri'nde Binicilik
Moğollar ve Türkler, Hunlar zamanından beri gerçek anlamda binicilikte usta halklar olarak ün yapmışlardır. Önemli dil belgesi olarak kabul edilen Orhun Yazıtlarında, eğer yaya olarak gidilmek mecburiyetinde olunsaydı o zaman biz bunu büyük bir yoksulluğun işareti olarak kabul edecektik.
Orhun Abideleri'nde Sosyal Devlet Anlayışı
Yazıtlara baktığımızda; Köktürklerde sosyal devlet anlayışının, devrine göre oldukça ileri düzeyde olduğunu görmekteyiz. Yazıtların birçok bölümünde, devletin; fakir, yoksul ve aç milleti, zengin hâle getirip, karnını doyurduğundan, hatta çıplak kişilerin giydirildiğinden bahsedilir. Bu mesajların verildiği yerlerde, Türk milletinin, önceki yoksul dönemleri ile şimdiki zengin ve kalkınmış milletin de, mukayesesi yapılır.
Eski Türk runik yazısı
Orhun Yazıtları'nda kullanılan Türklerin millî alfabesi olan eski Türk "runik" yazısı 38 harf veya işaretten oluşur. Bu harflerin dört tanesi ünlü işaretlerdir. Her ünlü işareti Türkçenin 8 temel ünlüsünden ikisini yazmakta kullanılır. Başka bir deyişle, eski Türk runik yazısında a/e için bir harf, o/u için bir harf ve ö/ü için de bir harf vardır.
Geri kalan 34 işaretin 20 tanesi b, d, g, k, l, n, r, s, t ve y ünsüzleriyle çifte harflerdir. Diğer bir deyişle eski Türk runik yazısında bu ünsüzlerin her biri için biri kalın öbürü de ince olmak üzere ikişer harf vardır. Kalın ünsüz işaretleri kalın ünlülü kelimelerin, ince ünsüz işaretleri de ince ünlülü kelimelerin yazımında kullanılır.
Yazıtlarda uygulanan yazım kuralları
Orhun Yazıtları'nda uygulanan yazı sistemi, hece yazısı ile alfabetik sistemin bir karışımı gibidir. Ünlü işaretlerinin kullanılışı sınırlı olup belirli yazım kurallarına bağlıdır. Ünsüz işaretleri de çoğu kez ünlü ile başlayıp ilgili ünsüzle sona eren heceleri veya ses gruplarını gösterir. Belirli bazı durumlarda ise ünsüz işaretleri yalnızca ünlü veya ünsüz çifti değerindedir.
Yazıtlardan örnekler
Orhun Yazıtları'nın okunuşunda bilim insanları arasında bazı okuma farkları söz konusudur. Bunlar yazıtın metinlerinin bütününe dair değil, bazı sözlerin okunuşuna dairdir. Bu sebeple aşağıda iki farklı okuma tipinden örnekler verilmiştir.
Yazıtlarda sözler arasına "iki nokta" (:) konulmuştur. Aşağıdaki metinlerin asıllarında da bu noktalar belirtilmiştir.
Eski Türkçe | Türkiye Türkçesi |
---|---|
Teŋri yarlıkadukin üçün özüm kutum bar üçün kagan olurtum. Kagan olurup yok çıgań bodunug kop kubratdım. Çıgań bodunug bay kıldım. Az budunug öküş kıldım. | Tanrı buyurduğu için, kendim devletli olduğum için kağan oturdum. Kağan oturup aç, fakir milleti hep toplattım. Fakir milleti zengin kıldım. Az milleti çok kıldım. |
üze kök : teŋri ; asra : yagız : yer : kılıntukda : ekin ara : kişi oglı : kılınmış : kişi : oglınta : üze : eçüm apam : bumın kagan : iştemi kagan : olurmış | Üstte mavi gök (yüzü) altta (da) yağız yer yaratıldığında, ikisinin arasında insan oğulları yaratılmış. İnsan oğullarının üzerine (de) atalarım dedelerim Bumın Hakan (ve) İştemi Hakan (hükümdar olarak) tahta oturmuş. |
Üze teŋri basmasar asra yir telinmeser Türk bodun iliŋin törüŋün kim artatı udaçı erti? | Üstte gök basmasa, altta yer delinmese, Türk milleti, ilini, töreni kim bozabilecekti? |
Bunça törüg kazganıp inim Kül Tigin özi ança kergek boldı. Kaŋım kagan uçdukda inim Kül Tigin yiti yaşda kaltı. | Bunca töreyi kazanıp küçük kardeşim Kül Tigin kendisi öylece öldü. Babam kağan uçtuğunda küçük kardeşim Kül Tigin yedi yaşında kaldı. |
Türklerin İslam dinini kabul etmesinden önce yazılan Orhun Yazıtları, muhteva olarak Türk tarihi ve kültürü bakımından önemlidir. Yazıtlarda; Türklerin yabancıların siyasetine alet olduğu zamanlarda bozulduğu, devlet kademelerinde bilgili ve ehil olmayan kadronun iş başına getirildiği zaman yönetim düzeneğinin iyi çalışmayıp, ahalide hoşnutsuzluk görüldüğü, yabancı kültürünün Türk birliğini zedeleyip, kişiliğini kaybettirdiği, konuşma sanatına uygun bir anlatımla verilmiştir. Türk milletinin en zor şartlarda bile içinden kuvvetli şahsiyetler çıkıp, ülkeyi kurtarıp, devleti yeniden kurup, güçlendirdiği anlatılan abidelerde; devlet deneyimi yanında Türklük, bağımsızlık fikrine yer verilmiştir. Ayrıca bu yazıtlar, kağanların ulusa hesap vermesidir.
Yankılar
Orhun Yazıtları’nın bulunmasının ardından yazıtlar yorumlanmaya başlamış ve 1896’da Vilhelm Thomsen yazıtları "Muhammed dünyasının soluğunun henüz ulaşmadığı Türk dili ve edebiyatının en eski anıtları" olarak tanımlamıştır. Ardından kıyılarında tarih öncesi bir Türk halkının yaşadığı, eskiden var olmuş bir Orta Asya denizi varsayımını ortaya atmış olup, Mazarine Kitaplığı'nda başkan yardımcılığı yapan Fransız edebiyatçı Léon Cahun, Orhun Yazıtları'nı eski Türklerin yüceltilmesinde kullanılan formüllerin ilk defa ortaya çıktığı, Türk tarihçilerine Türk Tarih Tezi'ni hazırlamalarında ilham kaynağı olan, dahası bugünkü ortaöğretim ders kitaplarında rastlanılan söyleme son derece benzer Asya tarihine giriş adlı kitabını yayınlamıştır.
Azerbaycan'ın para birimi olan manatın arka yüzünde Orhun Yazıtları'ndan alıntı resmedilmiştir. Bu alıntı Bilge Kağan yazıtının doğu yüzünden alınmıştır.
Ayrıca bakınız
Kaynakça
- ^ a b c Erdem,KONUR,"ORHUN YAZITLARINDA SOSYAL VE SİYASİ MESAJLAR 11 Haziran 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde .",Edebiyat ve Sanat Akademisi
- ^ a b c d e Prof. Dr. Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, Boğaziçi Yayınları, İstanbul, 2002, s. XVI-XXII
- ^ Inscriptions de l'lènissèi, recuilles et publièes par la Sociètè finlandaise d'Archeologie (Fransızca ve Fince) (1889 bas.). Helsingborg.
- ^ Anciens caractères trouvès sur des pierres et des ornements au bor de l'Orkhon (Fransızca) (1890 bas.). Sankt-Peterburg.
- ^ Heikel, Axel Olai. Inscriptions de l'Orkhon (1892 bas.). Helsingborg: Recuilles par l'expèdition finnoise 1890 et publièes par la Sociètè finno-ougrienne.
- ^ Radlof, Wilhelm (1892-1899). Atlas der Altertümer der Mongolei (Rusça) (Sankt-Peterburg bas.).
- ^ Thomsen, Vilhelm. Dèchiffrement des inscriptions de l'Orkhon et de l'lènissèi, Notice prèliminare (Fransızca) (1893 bas.). Kopenhag: Bulletin de l'Acadèmie Royale des Sciences et des Lettres de Danemark. ss. 185-299.
- ^ Radlof, Wilhelm. "I". Die Alttürkischen inschriften der Mongolei, Erste Lieferung (Rusça) (1894 bas.). Sankt-Peterburg.
- ^ Thomsen, Vilhelm. Inscriptions de l'Orkhon dèchiffrèes (1896 bas.). Helsingborg.
- ^ Thomsen, sy. 7-44
- ^ Thomsen, sy. 44-54
- ^ Thomsen, sy. 57-96
- ^ Thomsen, sy. 97-134
- ^ Thomsen, sy. 135-211
- ^ Thomsen, sy. 212-216
- ^ Thomsen, Vilhelm, "The Deceased Köl Tegin's Tablet"
- ^ Radlof, Vasili. "II". Die Alttürkischen inschriften der Mongolei, Neue Folge (Rusça ve Fransızca) (1897 bas.). Sankt-Peterburg.
- ^ Melioranski, Platon Mihayloviç. Pamyatnik v çest Kyul Tegina (Rusça) (1899 bas.). Sankt-Peterburg. ss. 1-114.
- ^ Radlof, Vasili. "II". Die Alttürkischen inschriften der Mongolei, Zweite Folge (Rusça) (1899 bas.). Sankt-Peterburg.
- ^ Radlof, sy. 1-27
- ^ Radlof, sy. 28-85
- ^ Radlof, sy. 86-115
- ^ Hirth, Friedrich. Nachworte zur Inschrift des Tonjukuk (Almanca). s. 140.
- ^ Barthold, Wilhelm. Dier alttürkischen Inschriften und die arabischen Quellen (Almanca). s. 29.
- ^ Asım, Necib (1924). Orhun Âbideleri (PDF) (Osmanlı Türkçesi). İstanbul: Matbaa-i Âmire. 23 Nisan 2014 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Nisan 2014.
- ^ a b c d Tekin, sy. 2
- ^ a b Orkun, Hüseyin Namık. "I". Eski Türk Yazıtlar (1936 bas.). İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları, Devlet Basımevi.
- ^ a b von Gabain, Annemarie. Alttürkische Grammatik (Almanca) (1941 bas.). Leipzig. ss. 147-157.
- ^ Thomsen, Vilhelm. "Turcia". Alttürkische Inschriften aus der Mongolei. ss. 121-175.
- ^ Malov, Sergey Yefimoviç. Pamyatniki drevnetyurkskoy pis'mennosti (Rusça) (1951 bas.). Moskova. ss. 17-73.
- ^ Radlof, Vasili. "III". Materalien zum Verständiss der Morphologie des alttürkischen Dailektes, Dritte Lieferung (Rusça) (1895 bas.). Sankt-Peterburg. ss. 388-422.
- ^ Thomsen, sy. 135-198
- ^ Thomsen, sy. 199-211
- ^ Radlof, Vasili. Grammatische Skizze der alttürkischen Sprache, Neue Folge (Rusça) (1897 bas.). Sankt-Peterburg. ss. 1-129.
- ^ Bang, Wilhelm. Über die köktürkische Inschrift auf der Südseite des Kül-tägin-Denkmals (Almanca) (1896 bas.). Leipzig.
- ^ Bang, Wilhelm. Zu den köktürkischen Inschriften der Mongolei (Almanca).
- ^ Bang, Wilhelm. T'oung Pao (Almanca) (1896 bas.). ss. 325-348.
- ^ Bang, Wilhelm. Zür köktürkischen Inschrift IE (Almanca) (1896 bas.). s. 611.
- ^ Bang, Wilhelm. Köktürkisches (Almanca) (1897 bas.). ss. 198-200.
- ^ Bang, Wilhelm. Zu den köktürkischen Inschriften (Almanca) (1898 bas.). ss. 117-141.
- ^ Foy, Karl. Türkische Vokalstudien (Almanca) (1900 bas.). ss. 180-215.
- ^ Thomsen, Vilhelm. Une lettre mèconnue des inscriptions de l'Iènissèi (Fransızca). JSFOu 30. s. 9.
- ^ Thomsen, Vilhelm. Turcica, ètudes concernant l'interprètation des incriptions tuques de la Mongolie et de la Sibèrie (Fransızca) (1916 bas.). Helsingforgs. s. 1916.
- ^ Räsänen, Martti. Beitrage zur Frage der türkischen Vokalharmonie (Almanca) (1932 bas.). Helsinki. s. 45.
- ^ Neue Folge, sy. 9
- ^ Grønbech, Kaare. Der türksiche Sprachbau (Almanca) (1936 bas.). Kopenhag.
- ^ Nèmeth, Julius. "I". Zur Kenntnis des gechlossenen e im Türkischen (Almanca ve Macarca) (1939 bas.). Budapeşte & Leipzig. ss. 515-531.
- ^ Nèmeth, Julius. Zur Erklärung der Orhon-inschirften (Almanca). ss. 35-45.
- ^ Räsänen, Martti. Renegbogen-Himmeslbrücke (Fince ve Almanca) (1947 bas.). Helsingforgs: Studia Orientalia. s. 311.
- ^ Emre, Ahmet Cevat. "I". Türk Lehçelerinin Mukayeseli Grameri (1949 bas.). İstanbul: Fonetik. ss. 25-55.
- ^ von Gabain, Annemarie. Über Ortsbezeichnungen im Alttürkischen (Fince ve Almanca) (1950 bas.). Helsinki: Studia Orientalia.
- ^ von Gabain, Annemarie. Zur Geschichte der türkischen Vokalharmonie (Almanca). ss. 105-11.
- ^ Bombaci, Alessio. Probleme der histrischen Lautlehre der türkischen Sprache (Almanca). ss. 89-105.
- ^ von Gabain, Annemarie. Alttürkische Datierungsformen (Almanca). ss. 191-303.
- ^ Temir, Ahmet. Die Konjuktionen und Satzeinleitungen im Alttürkischen (Almanca) (1956 bas.). Oriens. ss. 41-85, 233-280.
- ^ Tuna, Osman Nedim. Bazı imlâ gelenekleri (1957 bas.). ss. 41-81.
- ^ Tuna, Osman Nedim. Köktürk Yazıtları'ndaki 'ölüm' kavramı ile ilgili kelimeler ve 'kergek bol-' deyiminini izahı (1960 bas.). İstanbul: Bilimsel Bildiriler.
- ^ Tuna, Osman Nedim. öktürk yazılı belgelerinde ve Uyguca'da uzun vokaller (1960 bas.). İstanbul: Bilimsel Bildiriler. ss. 213-282.
- ^ von Gabain, Annemarie. Das Altürkische (Almanca) (1959 bas.). Wiesbaden: Philologiae Turcicae Fundamenta. ss. 24-45.
- ^ Nasilov, Vladimir Mihailoviç. Yazık orḫono-yeniseyskiḫ pamyatnikov (Rusça) (1960 bas.). Moskova.
- ^ Pritsak, Omeljan. Das Alttürkische, Handbuch der Orientalisk, Fünfter Band: Altaistik, Erster Abschnitt: Tukologie (Almanca) (1963 bas.). Leiden/Köln. ss. 27-52.
- ^ Pritsak, Omeljan. "Uralic and Altaic series". A Grammar of Orkhon Turkic (Almanca) (1968 bas.). Indiana University Publications.
- ^ Matuz, Joseph. "Turcica IV". Trois fragmens inconnues de l'Orkhon (Fransızca) (1972 bas.). ss. 22-54.
- ^ Hovdhausen, Even. The relationship between the two Orkhon inscriptions (İngilizce) (1974 bas.). Kopenhag: Acta Orientalia. ss. 52-82.
- ^ Bazin, Louis. Le calendrier turcs anciens et medievaux (Fransızca) (1974 bas.). Lille: Service de Reproduction des Theses Universite de Lille. s. 800.
- ^ Kononov, Andrey Nikolayeviç. Grammatika yazıka tyurkskiḫ runiçeskiḫ pamyatnikov (Rusça) (1980 bas.). Leningrad. s. 255.
- ^ Sertkaya, Osman Fikri. Göktürk tarihinin meseleleri: Köl Tigin ve Köl-İç-Çor kitabelerinde geçen 'oplayu tegmek' deyimi üzerine (1983 bas.). Journal of Turkish Studies. ss. 369-375.
- ^ https://www.facebook.com/ProfDrAhmetTasagil/photos/a.1466879216663054.1073741828.1466853243332318/1538746872809621/?type=3&theater []
- ^ "Orhun Yazıtları NTVtarih - 2012". 30 Nisan 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 7 Ekim 2015.
- ^ "Kültigin Anıtı Aslı ve Çeviri Metinler". 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 7 Ekim 2015.
- ^ Bazin, 1974, sy. 244
- ^ Bazin, 1974, sy. 248
- ^ Lessing 1960, sy. 8
- ^ Tenişev 1976, sy. 180
- ^ a b Prof. Dr. Muharrem Ergin (2002). Orhun Abideleri. Boğaziçi Yayınları. s. 58-59. ISBN
|isbn=
değerini kontrol edin: checksum (). - ^ a b Talât Tekin, Orhon Yazıtları
- ^ a b (Bilge Kağan Yazıtı - Doğu Yüzü) Prof. Dr. Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, Boğaziçi Yayınları, İstanbul, 2002, s. 40-41
- ^ a b (Kül Tigin Yazıtı - Doğu Yüzü) Prof. Dr. Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, Boğaziçi Yayınları, İstanbul, 2002, s. 18-19
- ^ Thomsen, sy. 145
- ^ Etienne Copeaux. Tarih Ders Kitaplarında (1931-1993) "Türk Tarih Tezi'nden Türk-İslam sentezine". Tarih Vakfı Yurt Yayınları. 2. Baskı. İstanbul, 2000
- ^ L. Cahun, Introduction a l’historie de l’Asie. Turcs et Mongols des origines a 1405, Paris, 1896.
- Bibliyografya
- Thomsen, Vilhelm. Dèchiffrement des inscriptions de l'Orkhon et de l'lènissèi, Notice prèliminare (Fransızca) (1893 bas.). Kopenhag: Bulletin de l'Acadèmie Royale des Sciences et des Lettres de Danemark. ss. 185-299.
- Radlof, Vasili. "I, II, III". Die Alttürkischen inschriften der Mongolei (Rusça). Sankt-Peterburg.
- Tekin, Talât. Orhon Yazıtları (2006 bas.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. ss. 1-201. .
- Ercilasun, Bilge. Orhun Abideleri Hakkında Türkiye’deki İlk Bilgiler (1996 bas.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. ss. 409-422.
- Bazin, Louis. Le calendrier turcs anciens et medievaux (Fransızca) (1974 bas.). Lille: Service de Reproduction des Theses Universite de Lille. s. 800.
Dış bağlantılar
Vikikaynak'ta Orhun Yazıtları ile ilgili metin bulabilirsiniz. |
Wikimedia Commons'ta Orhun Yazıtları ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır. |
- Orhun Yazıtları'nın tam metni
- Orhun Yazıtlarının aslı/okunuşu/bugünkü Türkçesi 23 Ağustos 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- Orhun alfabesi ve diğer yazıtlar 25 Ağustos 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- Orhun alfabesi yazı tipi[]
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Orhun Yazitlari Gokturk Yazitlari ya da Kokturk Yazitlari Eski Turkce 𐰆𐰺𐰴𐰣 𐰖𐰔𐱃𐰞𐰺𐰃 olan Turklerin bilinen ilk alfabesi olan Orhun alfabesi ile Gokturkler tarafindan yazilmis yapitlardir Bircok kisi ilk Turkce yapit olarak bilse de ilk Turkce yapit Coyr Yazitidir Orhun yazitlari Turkcenin tarihsel surecteki gramer yapisi ve bu yapinin degisimiyle ilgili bilgiler verdigi gibi Turklerin devlet anlayisi ile yonetimi kulturel ogeleri komsulari ile soydaslariyla olan iliskileri ve sosyal yasantisiyla ilgili onemli bilgiler icermektedir Orhun Yazitlari ndan olan Kul Tigin Yaziti Mogolistan da Orhun Yazitlari Muzesi nde ziyaretcilere sergilenmektedir Bilge Kagan ve Kul Tigin yazitlarini Yollig Tigin yazmistir Yollig Tigin ayni zamanda Bilge Kagan in ogludur Yazitlarda bu abidelerin sonsuzluga kadar kalmasi temennisi ile Bengu Taslar denmistir Yazitlar 1889 yilinda Mogolistan da Orhun Vadisi nde bulunmuslardir Bu yazitlar II Gokturk Kaganligi na aittir Yazilis tarihleri MS 8 yuzyilin baslarina dayanmaktadir Yazitlardan Kul Tigin Yaziti 732 yilinda Bilge Kagan Yaziti 735 yilinda yazilmislardir 1893 yilindaDanimarkali dilbilimci Vilhelm Thomsen tarafindan Rus Turkolog Vasili Radlof un da yardimiyla cozulmus ve ayni yilin 15 Aralik gunu Danimarka Kraliyet Bilimler Akademisi nde bilim dunyasina aciklanmistir Bulunmasi ve uzerinde yapilan incelemelerGokturk alfabesi ile Turkce yazili olan Bilge Tonyukuk yazitlari Orhun Yazitlarinin bir parcasidir Orhun harfleriyle yazilan yazitlardan 13 yuzyil Mogol tarihcisi Alaaddin Ata Melik Cuveyni adli yapitinda soz etmistir Cin kaynaklari da yazitlarin dikilisini bildirmekteydi Yine de bu durum 18 ve 19 yuzyillara kadar bilim dunyasinin bilinmeyeni olarak kalmalarina engel olamadi Ilk olarak Rus cari I Petro nun emriyle Sibirya nin bitki ortusunu incelemek icin gorevlendirilen bitki bilimci ve kendisine rehber olarak verilen Isvecli tutsak subay Johan von Strahlenberg 1721 yilinda Guney Sibirya da Yenisey Nehri nin yukari mecrasinda bu yazi ile yazilmis ve Kirgizlara ait olduklari dusunulen mezar taslarini iceren Yenisey Yazitlari ndan bir tanesini kesfetti Bir yil sonra tutsakligi son bulan Strahlenberg Isvec e donunce bu inceleme ile ilgili izlenimlerini kitap haline getirip 1730 yilinda Stockholm de yayinladi Boylece Orhun Yazitlari bilim dunyasinin dikkatini cekmis oldu Bu gelismeye ragmen Sibirya ya arastirma amaci ile ilk bilimsel heyetler ancak 19 yuzyilin sonlarina dogru gonderilebilmistir Bu ilk heyetler 1887 ile 1888 de Finlandiya dan Sibirya ya gonderilen Fin arastirma heyetleri idi Fin heyetlerinin bu bilimsel gezileri sonucu Yenisey mezar yazitlarinin kopyalari ilk kez olarak yayimlanmistir Ayni yil Rus arkeologlarindan Mogolistan da Orhun Irmagi kiyilarinda ayni yazi ile yazilmis cok daha buyuk iki yazit buldu Yadrintsev in Orhun Yazitlari adi verilen bu iki buyuk yazit ile ilgili eseri 1890 yilinda yayimlandi Mogolistan daki bu yeni kesif uzerine baskanliginda bir Fin arastirma heyeti Orhun Irmagi kiyilarina gitti Fin heyetinin yaptigi bu bilimsel gezi sonunda Orhun Yazitlari nin mukemmel kopyalari yayimlandi Orhun Yazitlari ayni yil Rusya da da yayinlandi Bu ikinci yayin Vasili Radlof un baskanliginda yapilan Rus bilim heyetinin gezisi sonucu ortaya cikmisti Orhun Yazitlari nin Finlandiya da yayinlanan atlasi bu taslardan birinin uzerinde bulunan Cince yazitin okunabilen kisimlarinin bir cevirisini de iceriyordu Bu kisa Cince metin hic suphesiz bilinmeyen bir yazi ve dille yazilmis olan asil metnin ceviri olamazdi fakat bu Cince metin bu iki yazittan birinin 732 yilinda olen bir Turk prensinin anisina dikilmis oldugunu haber veriyordu Boylece bu yazitlarin kimlere ait oldugu ve hangi dilde yazildigi sorusunu cevaplamis oluyordu Bu iki yazit Turklerin atalarindan kalma idi bunlarda kullanilan dil de eski bir Turk lehcesinden baska bir sey olamazdi Bu husus unlu Danimarkali dilbilimci Vilhelm Thomsen in 15 Aralik 1893 te nin bir toplantisinda Orhun ve Yenisey yazitlarinda kullanilan runik yaziyi cozumledigini bilim dunyasina duyurdugu zaman hicbir kuskuya yer birakmayacak bir sekilde aydinlanmisti Thomsen in eski Turk runik yazisinin cozumu ile ilgili raporu cok gecmeden bulteninde yayimlandi Thomsen in eski Turk runik yazisini cozumu bilim dunyasinda ozellikle Turkologlar arasinda buyuk bir heyecan yaratmisti Vasili Radlof daha 1894 Mart inda Orhun Yazitlari uzerine hazirlayacagi yapitinin ilk kismi olan Erste Lieferung u yayimladi Bu yapitin ikinci kismi ayni yilin Mayis ayinda ucuncu kismi da 1895 te yayimlanmistir Orhun ve Yenisey yazitlarinin bu yayini acele ile hazirlanmis bir yapit oldugundan okuma ve aciklama yanlislari ile doludur Orhun alfabesini cozen Danimarkali dilbilimci Vilhelm Thomsen Radlof gibi aceleci davranmayan Thomsen ise iki buyuk yapitinin yayinini 1896 da gerceklestirmistir Birinci kisimda eski Turk runik yazisi ile yazinin sistemi runik harfli orneklerle ayrintili sekilde incelenmektedir Bu kisimda ayrica eski Turk yazisinin kokeni sorunu da ele alinmistir Eserin ikinci kismi eski Turk tarihi ile ilgili bir inceleme yazisi ile baslamakta bundan sonra da iki yazitin yazi cevrimli metinleri ve Fransizca cevirileri verilmektedir Metin ve cevirileri aciklama ve yazitlarda gecen kelimelerin alfabetik dizini izler Thomsen in yayini ayrica Kul Tigin yazitindaki Cince yazitin Edward Harper Parker tarafindan yapilmis Ingilizce bir cevirisini de icermektedir Thomsen in bu basarili yayini kendisinden sonra Orhun Yazitlari uzerine calisan bilginler tarafindan da ornek alinmistir Radlof 1897 de yazitlari inceledigi eserinin ikinci basimini yayimlamistir Kul Tigin yazitinin Rusca bir yayini da 1899 da Platon Mihaylovic Melioranski tarafindan yapilmistir Ayni yil Radlof yazitlarin yeni basiminin ikinci cildini yayimlamistir Radlof un bu eseri F Klementz tarafindan Bain Tsokto mevkiinde bulunan Tonyukuk yazitinin runik harfli metni ile yazi cevrimi ve Almanca cevirisini icerir Bunlari aciklamalar ve sozluk bolumleri izler Bu eserin devamina ayrica cok onemli iki inceleme yazisi da eklenmistir Bunlar in ve Wilhelm Barthold un deneyimlerinde olusan incelemeleridir Turkiye de Orhun Yazitlari ile ilgili ilk kitap 1924 yilinda Turkolog Necib Asim tarafindan Osmanli Turkcesi ile yazilmis ve Orhun Abideleri adiyla yayimlanmistir Necib Asim bu kitabini Radlof ile Thomsen in eserlerinden yararlanarak hazirlamistir Harf devriminden once Osmanli alfabesi ile yayimlanmis olan bu yapitin bugun ise ancak tarihi degeri vardir Orhun Yazitlari ile ilgili bir kitap Turkiye de ikinci kez Huseyin Namik Orkun tarafindan yayimlanmistir Dort cilt olarak yayimlanan bu eserin birinci cildi Kul Tigin ve Bilge Kagan yazitlarina ayrilmistir Orkun Thomsen in yayinini ornek almis onun daha sonradan yaptigi duzeltmeler ve Kasgarli Mahmud un sozlugunden yararlanmistir Orkun Thomsen in bazi okuyuslarini duzeltmek istemis ise de bu pek basarili olamamis Thomsen in dogru okudugu bazi kelimeleri de duzeltmek isterken yeni yanlislar yapmistir Orhun yazisinin okunusu yarisina dahil olan Turkolojiye buyuk katkilar sunan unlu bilim insani Vasili Radlof Orhun Yazitlari uzerinde Annemarie von Gabain de incelemelerde bulunmus 1941 de yayimlanan unlu eski Turkce dilbilgisi antolojisi kisminda Kul Tigin yazitinin metnini yayimlamistir Gabain Kul Tigin yazitinin metnini hazirlarken Thomsen in 1896 da yayimlanan ilk eserini esas almakla birlikte onun daha sonra yapmis oldugu duzeltmeleri de goz onunde bulundurmustur Orhun Yazitlari Gabain den sonra Rus Turkolog Sergey Yefimovic Malov tarafindan yayimlanmistir Malov 1951 de yayimlanan eserinde Kul Tigin ve Tonyukuk yazitlarinin runik harfli orijinal metinleri ile Kiril harfli yazi cevrimlerini ve Rusca cevirileri vermistir Malov 1959 yilinda yayimlanan ikinci eserinde de Kuli Cor ve Ongin yazitlari ile birlikte Bilge Kagan yazitinin Kul Tigin yaziti ile ortak olmayan kisimlarinin runik harfli metnini yazi cevrimini ve Rusca cevirisini vermistir Malov Orhun Yazitlari nin yayininda Thomsen in ve Radlof un yayinlarindan yararlanmis ve bazi duzeltmeler yapmistir Kul Tigin ve Bilge Kagan yazitlarinin ilk yayinlarindan sonra yazitlarin turlu yerlerinde farkli okunan ve anlasilan veya anlasilmayip birakilan kelime ve ibareler uzerine turlu arastirmacilar tarafindan incelemeler yayimlanmistir Orhun Yazitlari nin dili uzerine bir gramer denemesi daha Radlof tarafindan yapilmisti Thomsen in yayini da gramerle ilgili notlarla gramer ve kelime dizinleri icermektedir Ancak Kul Tigin ve Bilge Kagan yazitlarinin ilk grameri yine Radlof tarafindan hazirlanmistir Orhun Yazitlari nin belirli bazi kisimlari ile ilgili duzeltme denemeleri de Wilhelm Bang tarafindan yapilmistir 20 yuzyil basinda Karl Foy Orhun Turkcesi nde kelimenin kok hecesindeki a e ve i unluleri ve bunlarin ayirimi ile ilgili onemli bir arastirma yayimlamistir 1913 te Thomsen Yenisey Yazitlari nda gecen ve ses degeri daha once bilinmeyen bir runik harf kapali e unlusunu gosteren isaret uzerine olan makalesini yayimladi Thomsen in bu makalesini yazitlarin turlu yerlerinde duzeltmeler yaptigi eseri izledi 1932 de Martti Rasanen Turkcede unlu uyumunun tarihsel gelisimi ile ilgili bir makale yayimlamistir Rasanen bu makalesinde Orhun Turcesi nde 3 kisi iyelik ekinin sadece i si oldugu gorusunu destekleyen kanitlar gostermistir Ancak bu gorus yeni degildi ve otuz yil once Radlof tarafindan ileri surulmustu Radlof 3 kisi iyelik ekinden sonra gelen belirli nesne ekinin yazitlarda daima N2 ince n harfi ile yazilmis olduguna bakarak bu gorusu savunmustu 1936 da Turk dilinin gramer yapisi uzerine son derece onemli bir arastirma Kaare Gronbech in doktora tezi yayimlandi Bu eserde Orhun Turkcesi ile ilgili pek cok sorun tartisilmis ve acikliga kavusturulmustur 1939 da Macar Turkolog Julius Nemeth Turk dilinde kapali e e sorunu uzerine onemli bir arastirma yayimladi Iki yil sonra Eski Turkcenin ilk grameri Annamarie von Gabain tarafindan yayimlandi 1941 de Huseyin Namik Orkun Orhun ve Yenisey yazitlarinin sozlugunu yayimlamistir Ayni yil Nemeth Orhun Yazitlari nda gecen ve pek iyi anlasilmayan iki cumleyi aciklayan bir makale yayimlamistir 1947 de Martti Rasanen Bilge Kagan yazitinin bati yuzundeki son parcayi yeniden incelemis ve yorumlamistir Iki yil sonra Orhun Turkcesinin kisa fakat ilginc bir fonolojisini Ahmet Cevat Emre yayimlamistir 1950 de Gabain Eski Turkcedeki bazi yer zarflari ile ilgili bir arastirma yayimlamistir Bundan iki yil sonra Eski Turkcede unlu uyumu sorununu ele alan iki arastirma daha Gabain ve Alessio Bombaci tarafindan yayimlandi Gabain 1955 te Eski Turkcede tarihlendirme sistemi uzerine bir arastirma yayimladi Ertesi yil Ahmet Temir in Eski Turkcedeki baglama edatlari ile ilgili bir makalesi yayimlandi 1957 de Osman Nedim Tuna Orhun Yazitlari nda uygulanan bazi yazim kurallari ile ilgili bir arastirma yayimladi Ayni arastirmacinin 1960 ta iki makalesi daha yayimlandi 1959 da Gabain Eski Turkcenin bir gramer ozetini yayimlamisti Ertesi yil Vladimir Mihailovic Nasilov un Orhun ve Yenisey kitabelerinin grameri yayimlandi Nasilov SSCB disinda bu konuda yayimlanmis olan eserleri dikkate almamis bu nedenler de daha sonra duzeltilmis olan bazi eski okuma yanlislari bu gramere yanlis haliyle girmistir 1963 te Omeljan Pritsak Orhun Turkcesi uzerine bir arastirma yayimlamistir 1968 de Pritsak in bir diger arastirmasi olan Orhun Turkcesi Grameri yayimlanmistir Eser bes yazitin yazi cevrimli metinleri ve Ingilizce cevirileri ile yazitlarda gecen kelimelerin analitik bir sozlugunu icermekteydi 1970 te Muharrem Ergin in Orhun Abideleri isimli eseri yayimlanmistir Bu eser Kul Tigin Bilge Kagan ve Tonyukuk yazitlarinin metinleri ve Turkce cevirileri ile kucuk bir sozlugu icermekteydi Joseph Matuz 1972 de Cek ve Mogol arkeologlarin 1958 yilinda Kul Tigin yazitinda yaptiklari bilimsel arastirmalarda bulduklari Kul Tigin yazitindan kopmus parcalarla yazita ait mermer kaplumbaga heykeli uzerindeki sekiz kelimelik yaziti yayimladi Matuz un yayimladigi parcalardan birinin ustunde b i t i d i m i z yazdik kelimesi okunmaktadir Bu kelime Matuz un tespit ettigi gibi Kul Tigin yazitinin guneybati kenarindaki t a s bit i d i m yoll u g tig i n ibaresinden sonra gelmelidir Bunun altindaki lg2n2 b2 harfleri ise ayni yazitin guney yuzunun sonuna aittir Bu bit i g bit i gme a tisi yol lu g t2 ig i n b2 Sonuncu harf b2 ile baslayan kelimede b it i d i m yazdim kelimesidir Ikinci parcada ust satirda r2I b1Ul1cA harfleri okunmaktadir Bu harf dizisi yazitin yine guneybati kenarindaki b e g im tig i n yug e ru t e n ibaresinin devami olacaktir t e n ri bolca 1974 yilinda Norvecli Turkolog Even Hovdhausen Kul Tigin ve Bilge Kagan yazitlarinin orta kisimlarindaki ufak fakat onemli farklarla yazim yanlislarini inceleyen bir arastirma yayimladi Ayni yil Fransiz Turkolog Louis Bazin in 12 Hayvanli Turk Takvimi uzerine 800 sayfalik unlu arastirmasi yayimlandi Bazin profesorluk tezi olan bu derin arastirmasinda Orhun Yazitlari nin yazilis ve dikilis tarihleri ile Kul Tigin in ve Bilge Kagan in olum ve cenaze torenlerinin tarihlerini de tam olarak saptamayi basarmistir 1980 yilinda Sovyet Turkolog Andrey Nikolayevic Kononov un Orhun Yazitlari ile runik harfli butun eski Turk yazitlarinin grameri yayimlandi Kononov bu eserinde Orhun Yazitlari uzerine yalniz SSCB de degil SSCB disinda yapilmis arastirmalari da dikkate almistir 1983 te Osman Fikri Sertkaya Kul Tigin ve Kuli Cor yazitlarinda sik sik gecen oplayu teg deyimi uzerine kucuk fakat ilginc bir makale yayimlamistir YazitlarKul Tigin ve Bilge Kagan yazitlari Mogolistan daki Orhun Irmagi nin eski yatagi yakinlarinda Koco Caydam golunun civarindadir Yazitlar arasindaki uzaklik 1 kilometre kadardir Matematik koordinatlari 47o kuzey enlemi ve 102o dogu boylamidir 47 33 51 N 102 49 55 E Orhun Yazitlari bir hitap metni ozelligindedir Hem maddi bakimdan hem manevi bakimdan bu yazitlar birer abidedirler Kul Tigin abidesi kagan olmasinda ve devletin kuvvetlenmesinde birinci derecede rol oynamis bulunan kahraman kardesine karsi Bilge Kagan in duydugu minnet duygularinin ve kendisini sanatkarane bir vecd ve coskunlugun icine atan muthis teessurun edebi bir ifadesidir Metinlerin dili olan Turkce kisimlarin disinda Cince cevirisi de vardir Bilge Kagan yaziti Bilge Kagan in olumunden bir yil sonra oglu tarafindan yaptirilmistir Yazitta Bilge Kagan ve yegeni Yollug Tigin in sozleri yer almaktadir Bilge Kagan yaziti hem devrilmis hem de parcalanmistir O yuzden tahribat ve silinti Bilge Kagan yazitinda cok fazladir Bu yazitin etrafinda yine turbe enkazi ve heykeller bulunmaktadir Kul Tigin yaziti Kul Tigin yaziti dusuk nitelikli kirec tasi ya da mermerden yapilmis dort yuzlu tek parca buyuk bir tastir Tasin yuksekligi 3 75 metredir Tasin dogu ve bati yuzleri dipte 1 32 metre ustte ise 1 22 metre genisligindedir Yazitin kuzey ve guney yuzlerinin eni de 46 ile 44 santimetredir Kul Tigin yazitinin butun yuzleri 2 75 metre boyunda yazitlarla kaplidir Bati yuzunde uzun bir Cince yazit vardir Yazitin diger yuzleri bastan basa Turkce yazitlarla doludur Yazitin dogu yuzunde 40 satir guney ve kuzey yuzlerinde de 13 er satir vardir Ayrica yazitin kuzey ve dogu guney ve dogu yuzleri ile guney ve bati yuzleri arasindaki kenar kisimlarinda da kucuk yazitlar bulunmaktadir Turkce kucuk bir yazit da yazitin bati yuzune kazinmistir Altin kaplumbaga heykeli bicimindeki mermer kaidesi uzerine de 8 satirlik fakat 7 8 kelimesi okunabilen kucuk bir yazit yontulmustur Bu yazit koṅ yilka yiti yigirmike yani koyun yilinin onyedisine denk gelen 27 Subat 731 tarihinde olen Kul Tigin in anisina dikilmistir Kul Tigin in cenaze toreni tokuzunc ay yeti otuzka yani dokuzuncu ayin yirmiyedisine denk gelen 1 Kasim 731 de yapilmistir Bati yuzundeki Cince yazit 1 Agustos 732 tarihinde Turkce yazitlar ise bundan yirmi gun sonra yani 21 Agustos 732 tarihinde tamamlanmistir Buna gore yazitin dikilis tarihi de 21 Agustos 732 dir Bilge Kagan yaziti Bilge Kagan yazitinin Gazi Universitesi nin bahcesinde bulunan bir kopyasi Bilge Kagan yaziti Kul Tigin yazitindan birkac santimetre daha yuksektir Ancak bu yazit Kul Tigin yazitina gore daha kotu durumdadir Yazitin dogu yuzunde 41 satirlik cok daha dar olan kuzey ve guney yuzlerinde ise on beser satirlik Turkce yazit bulunmaktadir Bilge Kagan yazitinin bati yuzunde de Kul Tigin yazitinda oldugu gibi Cince bir yazit vardir Ancak bu yazit buyuk olcude tahribata ugradigindan cok az kismi okunabilmistir Bilge Kagan yazitinin kuzey yuzundeki yazit son 7 satiri disinda Kul Tigin yazitinin guney yuzundeki ile birebir aynidir Yazitin dogu yuzundeki 2 ve 24 satirlar da ufak farklarla Kul Tigin yazitinin dogu yuzundeki 1 ve 30 satirlarla aynidir Bu yazit it yil onunc ay alti otuzka yani kopek yilinin onuncu ayinin yirmialtisinda olen hukumdar Bilge Kagan anisina dikilmistir Bilge Kagan in olum tarihi Bazin in hesaplamalarina gore 25 Kasim 734 tur Bilge Kagan in cenaze toreni yine yazita gore lagzin yil bisinc ay yiti otuzka yani domuz yilinin besinci aynin yirmiyedisine denk gelen 22 Haziran 735 te yapilmistir Bazin yazitin bati yuzundeki Cince yazitin 19 Agustos 735 tarihinde yazildigindan ve Turkce yazitlarin otuzdort gunde tamamlandigindan hareketle Bilge Kagan yazitinin 20 Eylul 735 tarihinde dikilmis oldugunu tespit etmistir Bilge Kagan yaziti Bilge Kagan in kucuk oglu Tenri Kagan tarafindan diktirilmistir Bilge Kagan yazitinda yer alan ve yazitlarin en unlu kismi Turk Oguz Beyleri isitin Ustte gok cokmedikce altta yer denizi delinmedikce ilini toreni kim bozabilir Ey Turk ulusu Kendine don Seni yukseltmis Bilge Kagani na ozgur ve bagimsiz ulkene karsi hata ettin kotu duruma dusurdun Ulusun adi sani yok olmasin diye Turk ulusu icin gece uyumadim gunduz oturmadim Kardesim Kul Tigin ve iki Sad ile olesiye bitesiye calistim Bilge Kagan yazitindan Tonyukuk yaziti Tonyukuk yaziti 720 725 yilinda yazilip dikilmis olan Orhun Yazitlari nin ilkidir Bilge Kagan yaziti ile Kul Tigin yazitinin yaklasik olarak 350 kilometre dogusunda yer alir Dort yonlu iki tas uzerinde yazilmistir Birinci tas uzerinde bati ve dogu yuzlerinde yediser guney yuzunde 10 kuzey yuzunde ise 11 satir olmak uzere toplam 35 satir yer almaktadir Ikinci tasin ise bati yuzunde 9 dogu yuzunde 8 guney yuzunde 6 ve kuzey yuzunde 4 olmak uzere toplam 27 satir vardir Iki tasin toplam satir sayisi 62 yi bulmaktadir Yaziti Bilge Kagan donemine kadar baskomutanlik ve vezirlik yapmis olan Tonyukuk dikmistir Metnin yazari da yine Tonyukuk tur Tonyukuk yazitinin sanal ortama gecirilmis hali Yazitlarin yazicisiKul Tigin ve Bilge Kagan yazitlarinin yazicisi Kul Tigin in yegeni Yollug Tigin dir Eski Turkcede yegenin karsiligi olan ati bugun yalnizca Sari Uygurca da ati hati sekillerinde yasamakta olup cocuk torun anlamlarina gelmektedir Kul Tigin yazitinin guneydogu ve guneybati kenarlarindaki yazitlarla Bilge Kagan yazitinin guneybati kenarindaki kisa yazit Yollug Tigin in sozleridir Kul Tigin yazitinin guney yuzundeki son cumle de yine Yollug Tigin e aittir Kul Tigin yazitinin dogu guney kuzey yuzleri ile kuzeydogu kenarindaki yazitlar ve Cince yazitinin bulundugu bati yuzundeki iki satirlik Turkce yazit Bilge Kagan in agzindan yazilmistir Bilge Kagan yazitinin buyuk kismi da onun agzindan olmakla birlikte yazitin guney yuzundeki 10 satirin altinci kelimesinden sonra yaziti diktiren Tenri Kagan konusmaktadir Yazitin Cince yazitinin bulundugu bati yuzunun ust kismindaki lirik yazit da yine Tenri Kagan in agzindandir Yollug Tigin Kul Tigin yazitini yirmi gunde Bilge Kagan yazitini da otuz gunde yazmistir Orhun Abideleri nde BinicilikMogollar ve Turkler Hunlar zamanindan beri gercek anlamda binicilikte usta halklar olarak un yapmislardir Onemli dil belgesi olarak kabul edilen Orhun Yazitlarinda eger yaya olarak gidilmek mecburiyetinde olunsaydi o zaman biz bunu buyuk bir yoksullugun isareti olarak kabul edecektik Orhun Abideleri nde Sosyal Devlet AnlayisiYazitlara baktigimizda Kokturklerde sosyal devlet anlayisinin devrine gore oldukca ileri duzeyde oldugunu gormekteyiz Yazitlarin bircok bolumunde devletin fakir yoksul ve ac milleti zengin hale getirip karnini doyurdugundan hatta ciplak kisilerin giydirildiginden bahsedilir Bu mesajlarin verildigi yerlerde Turk milletinin onceki yoksul donemleri ile simdiki zengin ve kalkinmis milletin de mukayesesi yapilir Eski Turk runik yazisiOrhun Yazitlari nda kullanilan Turklerin milli alfabesi olan eski Turk runik yazisi 38 harf veya isaretten olusur Bu harflerin dort tanesi unlu isaretlerdir Her unlu isareti Turkcenin 8 temel unlusunden ikisini yazmakta kullanilir Baska bir deyisle eski Turk runik yazisinda a e icin bir harf o u icin bir harf ve o u icin de bir harf vardir Geri kalan 34 isaretin 20 tanesi b d g k l n r s t ve y unsuzleriyle cifte harflerdir Diger bir deyisle eski Turk runik yazisinda bu unsuzlerin her biri icin biri kalin oburu de ince olmak uzere ikiser harf vardir Kalin unsuz isaretleri kalin unlulu kelimelerin ince unsuz isaretleri de ince unlulu kelimelerin yaziminda kullanilir Yazitlarda uygulanan yazim kurallari Orhun Yazitlari nda uygulanan yazi sistemi hece yazisi ile alfabetik sistemin bir karisimi gibidir Unlu isaretlerinin kullanilisi sinirli olup belirli yazim kurallarina baglidir Unsuz isaretleri de cogu kez unlu ile baslayip ilgili unsuzle sona eren heceleri veya ses gruplarini gosterir Belirli bazi durumlarda ise unsuz isaretleri yalnizca unlu veya unsuz cifti degerindedir Yazitlardan ornekler Orhun Yazitlari nin okunusunda bilim insanlari arasinda bazi okuma farklari soz konusudur Bunlar yazitin metinlerinin butunune dair degil bazi sozlerin okunusuna dairdir Bu sebeple asagida iki farkli okuma tipinden ornekler verilmistir Yazitlarda sozler arasina iki nokta konulmustur Asagidaki metinlerin asillarinda da bu noktalar belirtilmistir Eski Turkce Turkiye TurkcesiTeŋri yarlikadukin ucun ozum kutum bar ucun kagan olurtum Kagan olurup yok cigan bodunug kop kubratdim Cigan bodunug bay kildim Az budunug okus kildim Tanri buyurdugu icin kendim devletli oldugum icin kagan oturdum Kagan oturup ac fakir milleti hep toplattim Fakir milleti zengin kildim Az milleti cok kildim uze kok teŋri asra yagiz yer kilintukda ekin ara kisi ogli kilinmis kisi oglinta uze ecum apam bumin kagan istemi kagan olurmis Ustte mavi gok yuzu altta da yagiz yer yaratildiginda ikisinin arasinda insan ogullari yaratilmis Insan ogullarinin uzerine de atalarim dedelerim Bumin Hakan ve Istemi Hakan hukumdar olarak tahta oturmus Uze teŋri basmasar asra yir telinmeser Turk bodun iliŋin toruŋun kim artati udaci erti Ustte gok basmasa altta yer delinmese Turk milleti ilini toreni kim bozabilecekti Bunca torug kazganip inim Kul Tigin ozi anca kergek boldi Kaŋim kagan ucdukda inim Kul Tigin yiti yasda kalti Bunca toreyi kazanip kucuk kardesim Kul Tigin kendisi oylece oldu Babam kagan uctugunda kucuk kardesim Kul Tigin yedi yasinda kaldi Turklerin Islam dinini kabul etmesinden once yazilan Orhun Yazitlari muhteva olarak Turk tarihi ve kulturu bakimindan onemlidir Yazitlarda Turklerin yabancilarin siyasetine alet oldugu zamanlarda bozuldugu devlet kademelerinde bilgili ve ehil olmayan kadronun is basina getirildigi zaman yonetim duzeneginin iyi calismayip ahalide hosnutsuzluk goruldugu yabanci kulturunun Turk birligini zedeleyip kisiligini kaybettirdigi konusma sanatina uygun bir anlatimla verilmistir Turk milletinin en zor sartlarda bile icinden kuvvetli sahsiyetler cikip ulkeyi kurtarip devleti yeniden kurup guclendirdigi anlatilan abidelerde devlet deneyimi yaninda Turkluk bagimsizlik fikrine yer verilmistir Ayrica bu yazitlar kaganlarin ulusa hesap vermesidir Turk Oguz beyleri milleti isitin Ustte gok cokmedikce altta yer delinmedikce Turk milleti ilini toreni kim bozabilecek idi Yankilar5 manatin arka yuzunde Orhun harfleri yer almaktadir Orhun Yazitlari nin bulunmasinin ardindan yazitlar yorumlanmaya baslamis ve 1896 da Vilhelm Thomsen yazitlari Muhammed dunyasinin solugunun henuz ulasmadigi Turk dili ve edebiyatinin en eski anitlari olarak tanimlamistir Ardindan kiyilarinda tarih oncesi bir Turk halkinin yasadigi eskiden var olmus bir Orta Asya denizi varsayimini ortaya atmis olup Mazarine Kitapligi nda baskan yardimciligi yapan Fransiz edebiyatci Leon Cahun Orhun Yazitlari ni eski Turklerin yuceltilmesinde kullanilan formullerin ilk defa ortaya ciktigi Turk tarihcilerine Turk Tarih Tezi ni hazirlamalarinda ilham kaynagi olan dahasi bugunku ortaogretim ders kitaplarinda rastlanilan soyleme son derece benzer Asya tarihine giris adli kitabini yayinlamistir Azerbaycan in para birimi olan manatin arka yuzunde Orhun Yazitlari ndan alinti resmedilmistir Bu alinti Bilge Kagan yazitinin dogu yuzunden alinmistir Ayrica bakinizBilge Kagan Kul Tigin Tonyukuk Orhun alfabesi Ikinci Dogu Gokturk Kaganligi Yenisey YazitlariKaynakca a b c Erdem KONUR ORHUN YAZITLARINDA SOSYAL VE SIYASI MESAJLAR 11 Haziran 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde Edebiyat ve Sanat Akademisi a b c d e Prof Dr Muharrem Ergin Orhun Abideleri Bogazici Yayinlari Istanbul 2002 s XVI XXII ISBN 975 451 017 4 Inscriptions de l lenissei recuilles et publiees par la Societe finlandaise d Archeologie Fransizca ve Fince 1889 bas Helsingborg Anciens caracteres trouves sur des pierres et des ornements au bor de l Orkhon Fransizca 1890 bas Sankt Peterburg Heikel Axel Olai Inscriptions de l Orkhon 1892 bas Helsingborg Recuilles par l expedition finnoise 1890 et publiees par la Societe finno ougrienne Radlof Wilhelm 1892 1899 Atlas der Altertumer der Mongolei Rusca Sankt Peterburg bas Thomsen Vilhelm Dechiffrement des inscriptions de l Orkhon et de l lenissei Notice preliminare Fransizca 1893 bas Kopenhag Bulletin de l Academie Royale des Sciences et des Lettres de Danemark ss 185 299 Radlof Wilhelm I Die Altturkischen inschriften der Mongolei Erste Lieferung Rusca 1894 bas Sankt Peterburg Thomsen Vilhelm Inscriptions de l Orkhon dechiffrees 1896 bas Helsingborg Thomsen sy 7 44 Thomsen sy 44 54 Thomsen sy 57 96 Thomsen sy 97 134 Thomsen sy 135 211 Thomsen sy 212 216 Thomsen Vilhelm The Deceased Kol Tegin s Tablet Radlof Vasili II Die Altturkischen inschriften der Mongolei Neue Folge Rusca ve Fransizca 1897 bas Sankt Peterburg Melioranski Platon Mihaylovic Pamyatnik v cest Kyul Tegina Rusca 1899 bas Sankt Peterburg ss 1 114 Radlof Vasili II Die Altturkischen inschriften der Mongolei Zweite Folge Rusca 1899 bas Sankt Peterburg Radlof sy 1 27 Radlof sy 28 85 Radlof sy 86 115 Hirth Friedrich Nachworte zur Inschrift des Tonjukuk Almanca s 140 Barthold Wilhelm Dier altturkischen Inschriften und die arabischen Quellen Almanca s 29 Asim Necib 1924 Orhun Abideleri PDF Osmanli Turkcesi Istanbul Matbaa i Amire 23 Nisan 2014 tarihinde kaynagindan PDF arsivlendi Erisim tarihi 23 Nisan 2014 a b c d Tekin sy 2 a b Orkun Huseyin Namik I Eski Turk Yazitlar 1936 bas Istanbul Turk Dil Kurumu Yayinlari Devlet Basimevi a b von Gabain Annemarie Altturkische Grammatik Almanca 1941 bas Leipzig ss 147 157 Thomsen Vilhelm Turcia Altturkische Inschriften aus der Mongolei ss 121 175 Malov Sergey Yefimovic Pamyatniki drevnetyurkskoy pis mennosti Rusca 1951 bas Moskova ss 17 73 Radlof Vasili III Materalien zum Verstandiss der Morphologie des altturkischen Dailektes Dritte Lieferung Rusca 1895 bas Sankt Peterburg ss 388 422 Thomsen sy 135 198 Thomsen sy 199 211 Radlof Vasili Grammatische Skizze der altturkischen Sprache Neue Folge Rusca 1897 bas Sankt Peterburg ss 1 129 Bang Wilhelm Uber die kokturkische Inschrift auf der Sudseite des Kul tagin Denkmals Almanca 1896 bas Leipzig Bang Wilhelm Zu den kokturkischen Inschriften der Mongolei Almanca Bang Wilhelm T oung Pao Almanca 1896 bas ss 325 348 Bang Wilhelm Zur kokturkischen Inschrift IE Almanca 1896 bas s 611 Bang Wilhelm Kokturkisches Almanca 1897 bas ss 198 200 Bang Wilhelm Zu den kokturkischen Inschriften Almanca 1898 bas ss 117 141 Foy Karl Turkische Vokalstudien Almanca 1900 bas ss 180 215 Thomsen Vilhelm Une lettre meconnue des inscriptions de l Ienissei Fransizca JSFOu 30 s 9 Thomsen Vilhelm Turcica etudes concernant l interpretation des incriptions tuques de la Mongolie et de la Siberie Fransizca 1916 bas Helsingforgs s 1916 Rasanen Martti Beitrage zur Frage der turkischen Vokalharmonie Almanca 1932 bas Helsinki s 45 Neue Folge sy 9 Gronbech Kaare Der turksiche Sprachbau Almanca 1936 bas Kopenhag Nemeth Julius I Zur Kenntnis des gechlossenen e im Turkischen Almanca ve Macarca 1939 bas Budapeste amp Leipzig ss 515 531 Nemeth Julius Zur Erklarung der Orhon inschirften Almanca ss 35 45 Rasanen Martti Renegbogen Himmeslbrucke Fince ve Almanca 1947 bas Helsingforgs Studia Orientalia s 311 Emre Ahmet Cevat I Turk Lehcelerinin Mukayeseli Grameri 1949 bas Istanbul Fonetik ss 25 55 von Gabain Annemarie Uber Ortsbezeichnungen im Altturkischen Fince ve Almanca 1950 bas Helsinki Studia Orientalia von Gabain Annemarie Zur Geschichte der turkischen Vokalharmonie Almanca ss 105 11 Bombaci Alessio Probleme der histrischen Lautlehre der turkischen Sprache Almanca ss 89 105 von Gabain Annemarie Altturkische Datierungsformen Almanca ss 191 303 Temir Ahmet Die Konjuktionen und Satzeinleitungen im Altturkischen Almanca 1956 bas Oriens ss 41 85 233 280 Tuna Osman Nedim Bazi imla gelenekleri 1957 bas ss 41 81 Tuna Osman Nedim Kokturk Yazitlari ndaki olum kavrami ile ilgili kelimeler ve kergek bol deyiminini izahi 1960 bas Istanbul Bilimsel Bildiriler Tuna Osman Nedim okturk yazili belgelerinde ve Uyguca da uzun vokaller 1960 bas Istanbul Bilimsel Bildiriler ss 213 282 von Gabain Annemarie Das Alturkische Almanca 1959 bas Wiesbaden Philologiae Turcicae Fundamenta ss 24 45 Nasilov Vladimir Mihailovic Yazik orḫono yeniseyskiḫ pamyatnikov Rusca 1960 bas Moskova Pritsak Omeljan Das Altturkische Handbuch der Orientalisk Funfter Band Altaistik Erster Abschnitt Tukologie Almanca 1963 bas Leiden Koln ss 27 52 Pritsak Omeljan Uralic and Altaic series A Grammar of Orkhon Turkic Almanca 1968 bas Indiana University Publications Matuz Joseph Turcica IV Trois fragmens inconnues de l Orkhon Fransizca 1972 bas ss 22 54 Hovdhausen Even The relationship between the two Orkhon inscriptions Ingilizce 1974 bas Kopenhag Acta Orientalia ss 52 82 Bazin Louis Le calendrier turcs anciens et medievaux Fransizca 1974 bas Lille Service de Reproduction des Theses Universite de Lille s 800 Kononov Andrey Nikolayevic Grammatika yazika tyurkskiḫ runiceskiḫ pamyatnikov Rusca 1980 bas Leningrad s 255 Sertkaya Osman Fikri Gokturk tarihinin meseleleri Kol Tigin ve Kol Ic Cor kitabelerinde gecen oplayu tegmek deyimi uzerine 1983 bas Journal of Turkish Studies ss 369 375 https www facebook com ProfDrAhmetTasagil photos a 1466879216663054 1073741828 1466853243332318 1538746872809621 type 3 amp theater yalin URL Orhun Yazitlari NTVtarih 2012 30 Nisan 2020 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 7 Ekim 2015 Kultigin Aniti Asli ve Ceviri Metinler 4 Mart 2016 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 7 Ekim 2015 Bazin 1974 sy 244 Bazin 1974 sy 248 Lessing 1960 sy 8 Tenisev 1976 sy 180 a b Prof Dr Muharrem Ergin 2002 Orhun Abideleri Bogazici Yayinlari s 58 59 ISBN 975 451 017 4 isbn degerini kontrol edin checksum yardim a b Talat Tekin Orhon Yazitlari a b Bilge Kagan Yaziti Dogu Yuzu Prof Dr Muharrem Ergin Orhun Abideleri Bogazici Yayinlari Istanbul 2002 s 40 41 ISBN 975 451 017 4 a b Kul Tigin Yaziti Dogu Yuzu Prof Dr Muharrem Ergin Orhun Abideleri Bogazici Yayinlari Istanbul 2002 s 18 19 ISBN 975 451 017 4 Thomsen sy 145 Etienne Copeaux Tarih Ders Kitaplarinda 1931 1993 Turk Tarih Tezi nden Turk Islam sentezine Tarih Vakfi Yurt Yayinlari 2 Baski Istanbul 2000 L Cahun Introduction a l historie de l Asie Turcs et Mongols des origines a 1405 Paris 1896 BibliyografyaThomsen Vilhelm Dechiffrement des inscriptions de l Orkhon et de l lenissei Notice preliminare Fransizca 1893 bas Kopenhag Bulletin de l Academie Royale des Sciences et des Lettres de Danemark ss 185 299 Radlof Vasili I II III Die Altturkischen inschriften der Mongolei Rusca Sankt Peterburg Tekin Talat Orhon Yazitlari 2006 bas Ankara Turk Dil Kurumu Yayinlari ss 1 201 ISBN 975 16 0065 0 Ercilasun Bilge Orhun Abideleri Hakkinda Turkiye deki Ilk Bilgiler 1996 bas Ankara Turk Dil Kurumu Yayinlari ss 409 422 Bazin Louis Le calendrier turcs anciens et medievaux Fransizca 1974 bas Lille Service de Reproduction des Theses Universite de Lille s 800 Dis baglantilarVikikaynak ta Orhun Yazitlari ile ilgili metin bulabilirsiniz Wikimedia Commons ta Orhun Yazitlari ile ilgili ortam dosyalari bulunmaktadir Orhun Yazitlari nin tam metni Orhun Yazitlarinin asli okunusu bugunku Turkcesi 23 Agustos 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde Orhun alfabesi ve diger yazitlar 25 Agustos 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde Orhun alfabesi yazi tipi olu kirik baglanti