İsrail-Filistin çatışması

İsrail-Filistin çatışması, Filistin ile İsrail Silahlı Kuvvetleri arasında Filistin topraklarında devam eden silahlı çatışmadır. Başta 1897 Birinci Siyonist Kongresi ve 1917 Balfour Deklarasyonu olmak üzere, Filistin'deki bir Yahudi vatanına ilişkin iddiaların kamuoyuna duyurulması, bölgede erken gerilim yarattı. O zamanlar, Yahudi göçü önemli ölçüde artmasına rağmen, bölgedeki Yahudi nüfusu çok azdı. İngiliz hükûmetine "Filistin'de Yahudi halkı için ulusal bir yuva kurulması" için bağlayıcı bir yükümlülük içeren Filistin Mandası'nın kurulması ardından gerilim, Yahudiler ve Araplar arasında çatışmaya dönüştü. Erken çatışmayı çözme girişimleri, 1947 Birleşmiş Milletler Filistin Bölme Planı ve daha geniş Arap-İsrail çatışmasının başlangıcı olan 1947-1949 Filistin savaşıyla sonuçlandı. İsrail-Filistin süregelen durumu, 1967 Altı Gün Savaşı'nda İsrail'in Filistin topraklarını işgal etmesiyle başladı.

İsrail-Filistin çatışması
Arap-İsrail savaşları
son durum
Bölge İsrail, Filistin, Orta Doğu Sonuç Devam ediyor
Taraflar
İsrail Tarafından desteklenen: ABD (1967-günümüz) Fransa (1953-1967) Birleşik Krallık (1956)	Filistin Tarafından desteklenen: Arap Birliği (1948-günümüz) İslam İşbirliği Teşkilatı (1969–günümüz) Kuzey Kore (1973–günümüz) İran (1979–günümüz) Sovyetler Birliği (1965-1991)

Uzun vadeli bir barış sürecine rağmen, İsrailliler ve Filistinliler nihai bir barış anlaşmasına varamadılar. 1993-95 Oslo Anlaşmalarıyla iki devletli çözüme doğru ilerleme sağlandı, ancak bugün Filistinliler, Gazze Şeridi'nde ve Batı Şeria'daki 165 mıntıkada İsrail askeri işgaline maruz kalmaya devam ediyor. Dünya çapında tarihi, kültürel ve dini ilgi alanları açısından zengin bir bölgede yaşanan çatışmanın şiddeti, tarihi haklar, güvenlik sorunları ve insan haklarıyla ilgili çok sayıda uluslararası konferansa konu olmuş ve genel olarak turizmi engelleyen bir etken olmuştur. İsrail'in 1948'de kurulmasından sonra bağımsız bir Filistin devletinin kurulmasını içeren iki devletli bir çözüme aracılık etmek için birçok girişimde bulunuldu. 2007'de, bir dizi ankete göre, hem İsraillilerin hem de Filistinlilerin çoğunluğu, anlaşmazlığı çözmek için iki devletli çözümü başka bir çözüme tercih etti.

Arka planı

Filistinli Arap Hristiyanların sahibi olduğu Falastin gazetesinin 18 Haziran 1936 tarihli sayısında Siyonizm'i bir İngiliz subayının koruması altındaki bir timsah olarak gösteren bir karikatür yer alıyor ve Filistinli Araplara şöyle diyordu: "Korkmayın!!! Sizi huzur içinde yutacağım... ".

İsrail-Filistin çatışmasının kökleri 19. yüzyılın sonları ve 20. yüzyılın başlarına, Yahudiler ve Araplar arasında her ikisi de Orta Doğu'da kendi halkları için egemenlik elde etmeye yönelik büyük milliyetçi hareketlerin doğuşuna dayanmaktadır.Balfour Deklarasyonu, Birinci Dünya Savaşı sırasında 1917'de İngiliz hükûmeti tarafından yayınlanan ve Filistin'de "Yahudi halkı için ulusal bir yuva" kurulmasını desteklediğini duyuran bir bildiriydi. 1920'lerdeki Fransa-Suriye Savaşı'nın ardından Filistin milliyetçiliğinin ortaya çıkmasıyla Levant'ın güneyinde bu iki hareket arasındaki çatışma, 1930'lar ve 1940'larda Mandater Filistin'de mezhep çatışmasına dönüştü ve daha sonra geniş çaplı Arap-İsrail çatışmasına evrildi.

Hacı Emin el-Hüseyni'nin yeni ortaya çıkan liderliği altında birkaç sertlik yanlısı Filistinli Arap milliyetçisinin Şam'dan Manda altındaki Filistin'e dönmesi, Filistinli Araplar için ulusal bir vatan kurma yönündeki Filistinli Arap milliyetçi mücadelesinin başlangıcı oldu. Filistinli Arap ulusal hareketinin mimarı olan Emin el-Hüseyni, Yahudi ulusal hareketini ve Filistin'e Yahudi göçünü derhal davasının tek düşmanı olarak işaretledi ve 1920 gibi erken bir tarihte Kudüs'te ve 1921'de Yafa'da Yahudilere karşı geniş çaplı ayaklanmalar başlattı. Şiddetin sonuçları arasında Yahudi paramiliter gücü Haganah'ın kurulması da vardı. 1929'da bir dizi şiddetli ayaklanma 133 Yahudi ve 116 Arap'ın ölümüyle sonuçlandı; El Halil ve Safed'de önemli Yahudi kayıpları yaşandı ve Yahudiler, El Halil ve Gazze'den tahliye edildi.

Filistin'de 1936-1939'da İngiliz Mandası tarafından izin verilen kitlesel Yahudi göçüne karşı çıkan Arap isyanı.

1930'ların başında Filistin'deki Arap ulusal mücadelesi, Kara El militan grubunu kuran ve Filistin'de 1936-1939 Arap isyanının zeminini hazırlayan Suriyeli Şeyh İzaddin El Kassam gibi Ortadoğu'nun dört bir yanından birçok Arap milliyetçisi militanı kendine çekti. El Kassam'ın 1935'in sonlarında İngilizler tarafından öldürülmesinin ardından 1936'da Arap genel grevi ve genel boykotu patlak verdi. Grev kısa süre içinde şiddete dönüştü ve Arap isyanı, Yahudi Yerleşim Polisi, Yahudi Süpernümerik Polisi ve Özel Gece Timleri'nden oluşan ortak güçlerin desteğiyle İngilizler tarafından kanlı bir şekilde bastırıldı. 1937'nin başlarına kadar süren ilk organize şiddet dalgasında Arap grupların çoğu İngilizler tarafından yenilgiye uğratıldı ve Arap liderliğinin büyük bir kısmı zorla sınır dışı edildi. İsyan, Filistin'in bölünmesine yönelik Peel Komisyonu'nun kurulmasına yol açtı, ancak daha sonra Filistinli Araplar tarafından reddedildi. İki ana Yahudi lider, Haim Weizmann ve David Ben-Gurion, önerileri kabul etti ancak bazı ikincil Yahudi liderler bunu onaylamadı.

İkinci Dünya Savaşı'nın başlangıcına kadar aralıklarla devam eden şiddet olayları, çoğu Arap tarafından olmak üzere yaklaşık 5.000 kişinin ölümüyle sonuçlandı. Dünya Savaşı'nın patlak vermesiyle birlikte Mandater Filistin'deki durum sakinleşti. Bu durum Filistinli Araplar arasında Naşaşibi klanının önderliğinde daha ılımlı bir duruşa geçilmesine ve hatta İngiliz komutası altında Kuzey Afrika'da Almanlara karşı savaşan Yahudi-Arap Filistin Alayının kurulmasına olanak sağladı. Ancak El Hüseyni'nin sürgündeki daha radikal fraksiyonu Nazi Almanyası ile işbirliği yapma eğilimindeydi ve Arap dünyasında Nazi yanlısı bir propaganda makinesinin kurulmasına katıldı. Arap milliyetçilerinin Irak'ta yenilgiye uğraması ve ardından el-Hüseyni'nin Nazi işgali altındaki Avrupa'ya taşınması, Filistin'deki saha operasyonları konusunda elini kolunu bağladı, ancak düzenli olarak İtalyanlardan ve Almanlardan Tel Aviv'i bombalamalarını talep etti. İkinci Dünya Savaşı'nın sonunda, Avrupa'dan Holokost'tan kurtulanların akıbeti üzerine yaşanan kriz, Yişuv ile Filistinli Arap liderliği arasında yeni gerilimlere yol açtı. Bir yandan İngilizler tarafından göç kotaları konulurken, diğer yandan yasadışı göç ve İngilizlere karşı Siyonist isyan artıyordu.

Daha açık renkteki arazi, 1948 savaşının sonunda İsrail sınırları içindeki toprakları temsil ediyor. Bu topraklar uluslararası alanda İsrail'e ait olarak tanınmaktadır.

29 Kasım 1947'de Birleşmiş Milletler Genel Kurulu, Filistin'in bir Arap devleti, bir Yahudi devleti ve Kudüs Şehri olarak bölünmesini öngören bir planın kabul edilmesini ve uygulanmasını tavsiye eden 181(II) sayılı kararı kabul etti. Ertesi gün Filistin şiddet olaylarıyla sarsıldı. Dört ay boyunca Arapların saldırılarına maruz kalan Yişuv, genellikle savunmada kalırken, zaman zaman misilleme yaptı.Arap Birliği, gönüllülük esasına dayalı Arap Kurtuluş Ordusu'nu kurarak Arap mücadelesini destekledi ve ve liderliğindeki Filistin Arap Kutsal Cihat Ordusu'nu destekledi. Yahudi tarafında ise iç savaş, İkinci Dünya Savaşı'nın çok sayıda Yahudi gazisi ve yabancı gönüllüler tarafından güçlendirilen Haganah, Irgun ve Lehi gibi büyük yeraltı milisleri tarafından yönetiliyordu. 1948 baharına gelindiğinde, Arap güçlerinin tamamen çökmek üzereydi, Yişuv güçlerinin giderek daha fazla toprak kazandı ve bu durum, Filistinli Araplar için büyük çaplı bir mülteci sorunu yarattı.

Tarihi

1948 Arap-İsrail Savaşı

14 Mayıs 1948'de İsrail Devleti'nin Kuruluş Bildirgesi'nin ardından ardından Arap Birliği, Filistinli Araplar adına müdahale etmeye karar vererek kuvvetlerini eski İngiliz Filistini'ne soktu ve 1948 Arap-İsrail Savaşı'nın ana safhasını başlattı. Yaklaşık 15.000 kişinin öldüğü savaş, 1949'da ateşkes anlaşmasıyla sonuçlandı. İsrail eski manda topraklarının çoğunu elinde tuttu; Ürdün, Batı Şeria'yı işgal etti ve daha sonra ilhak etti, Mısır ise 22 Eylül 1948'de Arap Birliği tarafından Tüm Filistin Hükûmeti'nin ilan edildiği Gazze Şeridi'ni ele geçirdi.

1956 Arap-İsrail Savaşı

1950'ler boyunca Ürdün ve Mısır, Filistinli Fedai militanlarının İsrail'e yönelik sınır ötesi saldırılarını desteklerken, İsrail de ev sahibi ülkelerde kendi misilleme operasyonlarını yürüttü. 1956 Süveyş Krizi, İsrail'in Gazze Şeridi'ni kısa süreli işgali ve Tüm Filistin Hükûmeti'nin sürgüne gönderilmesiyle sonuçlandı ve daha sonra İsrail'in geri çekilmesiyle yeniden kuruldu. Tüm Filistin Hükûmeti, 1959 yılında Mısır tarafından tamamen terk edildi ve Filistin ulusal hareketinin aleyhine olacak şekilde resmen Birleşik Arap Cumhuriyeti ile birleştirildi. Gazze Şeridi daha sonra Mısırlı askeri yöneticinin otoritesi altına girerek fiili bir askeri işgal haline geldi. Ancak 1964 yılında Yaser Arafat tarafından yeni bir örgüt, Filistin Kurtuluş Örgütü (FKÖ) kuruldu. Örgüt kısa sürede Arap Birliği hükûmetlerinin çoğunun desteğini kazandı ve Arap Birliği'nde bir sandalye elde etti.

1967 Arap-İsrail Savaşı

1967'deki Altı Gün Savaşı sırasında İsrail Batı Şeria'yı, Gazze Şeridi'ni, Golan Tepeleri'ni ve Sina Yarımadası'nı ele geçirdi. Sina dışındaki bu bölgelerin tamamı İsrail işgali altında kalıyor.

1967'deki Altı Gün Savaşı, İsrail'in Batı Şeria'nın askeri kontrolünü Ürdün'den ve Gazze Şeridi'nin askeri kontrolünü Mısır'dan alması nedeniyle Filistin milliyetçiliği üzerinde önemli bir etki yarattı. Sonuç olarak, FKÖ sahada herhangi bir kontrol sağlayamadı ve yüz binlerce Filistinlinin yaşadığı Ürdün'de karargâhını kurdu ve Karameh Muharebesi'ni de içeren Yıpratma Savaşı sırasında Ürdün ordusunu destekledi. Ancak Ürdün'deki Filistin üssü, 1970'teki Ürdün-Filistin iç savaşıyla birlikte çöktü. FKÖ'nün Ürdünlüler tarafından yenilgiye uğratılması, Filistinli militanların çoğunun Güney Lübnan'a taşınmasına neden oldu ve burada kısa sürede geniş alanları ele geçirerek "El Fetih Ülkesi" olarak adlandırılan bölgeyi oluşturdular.

1973 Arap-İsrail Savaşı

6 Ekim 1973'te, çoğunluğu Mısır ve Suriye'den oluşan Arap güçlerinden oluşan bir koalisyon, Yahudilerin kutsal günü olan Yom Kippur'da İsrail'e sürpriz bir saldırı başlattı. Mısır ve Suriye, 1973 öncesinde üzerinde anlaşmaya varılan ateşkes hatlarını ihlal etti. Mısır özellikle Süveyş Kanalı'nı çevreleyen bölgenin çoğunu yeniden işgal etmeye çalışırken, Suriye ile cephe hattı esas olarak kuzeyde Golan Tepeleri'nde bulunuyordu. Savaş, İsrail'in zaferiyle sonuçlandı ve her iki taraf da büyük kayıplar verdi.

1982 Lübnan Savaşı

Güney Lübnan'daki Filistin isyanı, 1970'lerin başında zirveye ulaştı, çünkü Lübnan İsrail'in kuzeyine saldırılar düzenlemek ve dünya çapında uçak kaçırma kampanyaları başlatmak için bir üs olarak kullanıldı ve bu da İsrail'in misillemesini çekti. Lübnan İç Savaşı sırasında Filistinli militanlar İsrail'e karşı saldırılar düzenlemeye devam ederken Lübnan içindeki muhaliflerle de mücadele ettiler. 1978'de Sahil Yolu katliamı, İsrail'in Litani Operasyonu olarak bilinen geniş çaplı işgaline yol açtı. Ancak İsrail güçleri kısa sürede Lübnan'dan çekildi ve İsrail'e yönelik saldırılar yeniden başladı. 1982 yılında Filistinliler tarafından diplomatlarından birine düzenlenen suikast girişiminin ardından İsrail hükûmeti Lübnan İç Savaşı'nda taraf tutmaya karar verdi ve 1982 Lübnan Savaşı başladı. İsrail için ilk sonuçlar başarılıydı. Filistinli militanların çoğu birkaç hafta içinde yenilgiye uğratıldı, Beyrut ele geçirildi ve Yaser Arafat'ın kararıyla FKÖ karargahı, Haziran ayında Tunus'a tahliye edildi.

Birinci İntifada

İlk Filistin ayaklanması, 1987 yılında artan saldırılara ve bitmek bilmeyen işgale bir yanıt olarak başladı. 1990'ların başında, 1982 Mısır-İsrail barış antlaşmasının başarısı ışığında çatışmayı çözmeye yönelik uluslararası çabalar başladı. Nihayetinde İsrail-Filistin barış süreci, 1993 Oslo Anlaşmaları ile sonuçlandı ve FKÖ, Tunus'tan taşınarak Batı Şeria ve Gazze Şeridi'nde Filistin Ulusal Yönetimi'ni kurdu. Barış süreci aynı zamanda Filistin toplumunun Hamas ve Filistin İslami Cihat gibi radikal İslami unsurları arasında önemli bir muhalefetle karşılaştı ve bunlar derhal İsraillileri hedef alan bir saldırı harekâtı başlattı. Yüzlerce can kaybının ve hükûmet karşıtı radikal propaganda dalgasının ardından İsrail Başbakanı Rabin, barış girişimine karşı çıkan aşırı sağcı bir İsrailli tarafından öldürüldü. Bu olay barış sürecine ciddi bir darbe vurdu ve 1996'da yeni seçilen İsrail hükûmeti geri adım attı.

İkinci İntifada

Tel Aviv'de bir otobüse Filistinlilerin düzenlediği intihar saldırısının ardından

Birkaç yıl süren başarısız müzakerelerin ardından çatışma, Eylül 2000'de İkinci İntifada olarak yeniden patlak verdi.Filistin Ulusal Güvenlik Kuvvetleri ile İsrail Savunma Kuvvetleri arasında açık bir çatışmaya dönüşen şiddet olayları 2004/2005 yılına kadar sürdü ve yaklaşık 130 kişinin ölümüne yol açtı. 2005 yılında İsrail Başbakanı Şaron, İsrailli yerleşimcilerin ve askerlerin Gazze'den çıkarılması emrini verdi. İsrail ve Yüksek Mahkemesi, Gazze'de "yaşananlar üzerinde etkili bir kontrolü olmadığını" söyleyerek işgale resmen son verdiğini ilan etti. Ancak Birleşmiş Milletler, İnsan Hakları İzleme Örgütü ve diğer birçok uluslararası kuruluş ve STK, İsrail'in Gazze Şeridi'nin hava sahasını, karasularını kontrol etmesi ve Gazze'ye hava veya deniz yoluyla giren veya çıkan insanların veya malların hareketini kontrol etmesi nedeniyle İsrail'i Gazze Şeridi'nin işgalci gücü olarak görmeye devam etmektedir.

Hamas-Fetih bölünmesi

2006 yılında Hamas, Filistin parlamento seçimlerinde %44'lük çoğunluk kazandı. İsrail, Hamas'ın daha önceki İsrail-Filistin anlaşmalarını kabul etmemesi, şiddetten vazgeçmemesi ve İsrail'in var olma hakkını tanımaması halinde ekonomik yaptırımlara başlayacağını söyledi ve Hamas tüm bunları reddetti.El Fetih ve Hamas arasındaki Filistin iç siyasi mücadelesinin Gazze Muharebesi'ne (2007) dönüşmesinin ardından Hamas, bölgenin kontrolünü tamamen ele geçirdi. 2007'de İsrail, Gazze Şeridi'ne deniz ablukası uyguladı ve Mısır'la işbirliği yaparak Mısır sınırına kara ablukası uygulanmasına izin verdi.

İsrail ve Hamas arasındaki gerilim, İsrail'in Gazze'ye yönelik Dökme Kurşun operasyonunu başlattığı ve binlerce sivilin ölümüne ve milyarlarca dolarlık zarara yol açtığı 2008 yılının sonlarına kadar tırmandı. Şubat 2009'da taraflar arasında uluslararası arabuluculukla bir ateşkes imzalandı, ancak işgal ve küçük ve düzensiz şiddet patlamaları devam etti.

2011 yılında Filistin Yönetimi'nin tam egemen bir devlet olarak BM üyeliği kazanma girişimi başarısız oldu. Hamas kontrolündeki Gazze'de İsrail'e yönelik tek tük roket saldırıları ve İsrail'in hava saldırıları devam etmektedir. Kasım 2012'de Filistin'in BM'deki temsilciliği üye olmayan gözlemci devlet statüsüne yükseltildi ve görev unvanı "Filistin (FKÖ tarafından temsil edilen)" yerine "Filistin Devleti" olarak değiştirildi. 2014 yılında İsrail ve Gazze arasında 70'in üzerinde İsrailli ve 2000'in üzerinde Filistinlinin hayatını kaybettiği İsrail-Gazze çatışması daha meydana geldi.

İsrail'de aşırı sağ hükümeti

Kasım 2022'de, Binyamin Netanyahu liderliğindeki ve aşırı sağcı politikacıları içermesiyle dikkat çeken bir koalisyon hükûmeti olan 37. İsrail Hükûmetinin seçilmesiyle birlikte, Ocak 2023 Cenin saldırısı, Haziran 2023 Cenin saldırısı gibi olaylarla çatışmadaki şiddet arttı, Temmuz 2023 Cenin saldırısı, 2023 Neve Yaakov çatışması, 2023 Mescid-i Aksa çatışmaları, Mayıs 2023 Gazze-İsrail çatışmaları ve 2023 Hamas-İsrail savaşının yanı sıra Filistinlilerin siyasi şiddeti 2023 yılında 2005'ten bu yana en yüksek ölü sayısına ulaşılmasına neden oldu.

Barış süreci

Oslo Anlaşmaları (1993, 1995)

Bir barış hareketi posteri: İsrail ve Filistin bayrakları ve Arapça ve İbranice barış kelimesi.

1993 yılında İzak Rabin liderliğindeki İsrailli yetkililer ve Yaser Arafat liderliğindeki Filistin Kurtuluş Örgütü'nden Filistinli liderler, Oslo barış süreci olarak bilinen süreç aracılığıyla barışçıl bir çözüm bulmaya çalıştılar. Bu süreçte önemli bir dönüm noktası Arafat'ın İsrail'in var olma hakkını tanıdığını bildiren mektubuydu. 1993 yılında Oslo Anlaşmaları gelecekteki İsrail-Filistin ilişkileri için bir çerçeve olarak tamamlandı. Oslo anlaşmasının özü, İsrail'in barış karşılığında Filistin topraklarının kontrolünü kademeli olarak Filistinlilere devretmesiydi. Oslo süreci hassas bir süreçti ve inişli çıkışlı bir şekilde ilerledi. Kasım 1995'te İzak Rabin'in öldürülmesiyle bir dönüm noktası yaşayan süreç, Arafat ve Ehud Barak'ın Temmuz 2000'de Camp David'de anlaşmaya varamamasıyla çözüldü. ABD Başkanı Bill Clinton'ın Arap-İsrail İşlerinden sorumlu özel yardımcısı , Barak'ın Arafat'a resmi bir yazılı teklifte bulunmadığını, ancak ABD'nin İsrail tarafınca dikkate alınan ancak Arafat tarafından yanıtsız bırakılan barış konseptleri sunduğunu doğrulamıştır: "Filistinlilerin temel başarısızlığı, Camp David zirvesinin başından itibaren ne Amerikan fikirlerine evet diyebilmeleri ne de kendilerine ait mantıklı ve spesifik bir karşı öneri sunabilmeleridir". Sonuç olarak, değerlendirilen önerilere ilişkin farklı açıklamalar bulunmaktadır.

Şu anda doğrudan müzakere yapan iki parti, Benjamin Netanyahu liderliğindeki İsrail hükûmeti ve Mahmud Abbas başkanlığındaki Filistin Kurtuluş Örgütü (FKÖ). Resmi müzakerelere Amerika Birleşik Devletleri, Rusya, Avrupa Birliğive Birleşmiş Milletlerden oluşan özel bir elçi tarafından temsil edilen Orta Doğu Dörtlüsü olarak bilinen uluslararası bir birlik aracılık eder. Arap Birliği, alternatif bir barış planı öneren bir diğer önemli aktör. Arap Birliği'nin kurucu üyesi Mısır, tarihsel olarak kilit bir katılımcı olmuştur. 1988'de Batı Şeria'daki iddiasından vazgeçen ve Kudüs'teki Müslüman kutsal türbelerinde özel bir role sahip olan Ürdün de önemli bir katılımcı oldu.

Camp David Zirvesi (2000)

İzak Rabin, Bill Clinton ve Yaser Arafat, 13 Eylül 1993'teki Oslo Anlaşmaları sırasında.

Temmuz 2000'de ABD Başkanı Bill Clinton, Filistin Devlet Başkanı Yaser Arafat ve İsrail Başbakanı Ehud Barak arasında bir barış zirvesi düzenledi. Barak'ın ABD aracılığıyla Filistin Devlet Başkanı'na "müzakere zemini" olarak şunları öne sürdüğü bildirildi: Batı Şeria'nın %87-92'sini, Doğu Kudüs'ün sadece bir kısmını ve Gazze Şeridi'nin tamamını içeren 3-4 parçaya bölünmüş, askerden arındırılmış bir Filistin devleti ve 69 Yahudi yerleşiminin (Batı Şeria'daki Yahudi yerleşimcilerin %85'ini oluşturan) İsrail'e bırakılması, İsrail'e geri dönüş hakkının olmaması, Tapınak Tepesi veya Doğu Kudüs'ün çekirdek mahalleleri üzerinde egemenlik olmaması ve Ürdün Vadisi üzerinde İsrail kontrolünün devam etmesi.

Arafat bu teklifi reddetti. Filistinli müzakerecilere göre bu teklif İsrail işgalinin toprak, güvenlik, yerleşimler ve Kudüs'le ilgili pek çok unsurunu ortadan kaldırmıyordu. Başkan Clinton'ın Arafat'tan bir karşı teklifte bulunmasını istediği, ancak Arafat'ın herhangi bir teklifte bulunmadığı bildirildi. Müzakerelerin günlüğünü tutan eski İsrail Dışişleri Bakanı , 2001 yılında verdiği bir röportajda Filistinlilerin karşı bir teklifte bulunmadığını belirtti. 2006 yılında verdiği ayrı bir mülakatta Ben Ami, Filistinli olsaydı Camp David teklifini reddedeceğini belirtti.

ABD'nin yoğun baskısı altında bile hem İsrail hem de Filistinlilerin taleplerini karşılayacak bir çözüm üretilemedi. Clinton uzun süre zirvenin çöküşünden Arafat'ı sorumlu tuttu. Zirveyi takip eden aylarda Clinton, eski ABD Senatörü George J. Mitchell'i barış sürecini yeniden canlandırmak için stratejiler belirlemeyi amaçlayan bir bilgi toplama komitesine liderlik etmesi için görevlendirdi. Komitenin bulguları 2001 yılında yayımlandı ve mevcut İsrail yerleşimlerinin sökülmesi ve Filistinlilerin militan faaliyetlerinin bastırılması stratejilerden biri olarak belirlendi.

Taba Zirvesi (2001)

İsrail müzakere ekibi, Ocak 2001'de Mısır'ın Taba kentinde düzenlenen 'nde yeni bir harita sundu. Bu öneride "geçici olarak İsrail kontrolündeki" bölgeler kaldırılıyordu ve Filistin tarafı bunu müzakerelerin devamı için bir temel olarak kabul etti. İsrail seçimleri yaklaşırken görüşmeler bir anlaşma olmadan sona erdi, ancak iki taraf kaydettikleri ilerlemeyi teyit eden ortak bir bildiri yayınladı: "Taraflar bir anlaşmaya varmaya hiç bu kadar yakın olmadıklarını beyan etmektedirler ve bu nedenle kalan boşlukların İsrail seçimlerinin ardından müzakerelerin yeniden başlamasıyla kapatılabileceğine dair ortak inancımız bulunmaktadır." Ertesi ay Likud partisinin adayı Ariel Şaron, İsrail seçimlerinde Ehud Barak'ı yenerek 7 Şubat 2001'de İsrail başbakanı seçildi. Şaron'un yeni hükûmeti üst düzey görüşmelere devam etmemeyi tercih etti.

Barış için Yol Haritası (2002-2003)

Başkan George W. Bush (ortada), İsrail Başbakanı Ariel Şaron ( solda) ve Filistin Devlet Başkanı Mahmud Abbas ile Akabe, Ürdün'de barış sürecini tartışıyor, 4 Haziran 2003

Avrupa Birliği, Rusya, Birleşmiş Milletler ve Amerika Birleşik Devletleri'nden oluşan Dörtlü tarafından 17 Eylül 2002 tarihinde sunulan barış önerilerinden biri Barış için Yol Haritası idi. Bu plan Kudüs'ün kaderi ya da İsrail yerleşimleri gibi zor meseleleri çözmeye çalışmıyor, bunları sürecin daha sonraki aşamalarında müzakere edilmeye bırakıyordu. Öneri, hedefleri hem İsrail yerleşim inşaatlarının hem de İsrail-Filistin şiddetinin durdurulması olan ilk aşamadan öteye geçemedi. Kasım 2015 itibarıyla her iki hedefe de ulaşılamamıştır.

Arap Barış Girişimi (2002, 2007, 2017)

Suudi Girişimi olarak da bilinen Arap Barış Girişimi (Arapça: مبادرة السلام العربية; Mubādirat as-Salām al-ʿArabīyyah), ilk olarak Suudi Arabistan Veliaht Prensi Abdullah tarafından Beyrut Zirvesi'nde (2002) önerildi. Barış girişimi, bir bütün olarak Arap-İsrail çatışmasına ve özellikle de İsrail-Filistin çatışmasına yönelik bir çözüm önerisidir. Girişim ilk olarak 28 Mart 2002'de Beyrut Zirvesi'nde yayınlanmış ve 2007'de Riyad Zirvesi'nde tekrar kabul edilmiştir. Barış için Yol Haritası'ndan farklı olarak, 1967 Altı Gün Savaşı'ndan önce belirlenen BM sınırlarını açıkça temel alan "nihai çözüm" sınırlarını belirledi. Golan Tepeleri de dahil olmak üzere işgal altındaki tüm topraklardan güçlerini çekmesi, Batı Şeria ve Gazze Şeridi'nde "başkenti Doğu Kudüs olan bağımsız bir Filistin devletini" tanıması ve Filistinli mülteciler için "adil bir çözüm" karşılığında İsrail ile ilişkilerin tamamen normalleştirilmesini teklif ediyordu.

Yaser Arafat liderliğindeki Filistin Yönetimi bu girişimi hemen benimsedi. Halefi Mahmud Abbas da planı destekledi ve ABD Başkanı Barack Obama'dan planı Orta Doğu politikasının bir parçası olarak benimsemesini resmen istedi.Gazze Şeridi'nin seçilmiş hükûmeti olan İslamcı siyasi parti Hamas ise derin bir bölünme yaşadı ve çoğu grup planı reddetti. Filistinliler, İsrail-Birleşik Arap Emirlikleri normalleşme anlaşmasını ve Bahreyn ile Eylül 2020'de imzalanan bir diğer anlaşmayı eleştirerek bu adımların Arap Barış Girişimi'ni zayıflatacağından korktu ve BAE'nin hamlesini "ihanet" olarak değerlendirdi.

Ariel Şaron yönetimindeki İsrail hükûmeti, İsrail'in 1967 Haziran öncesi sınırlarına çekilmesini gerektirdiği için bu girişimi "başarısız" bularak reddetti. Arap Birliği'nin 2007'de yeniden destek vermesinin ardından dönemin Başbakanı Ehud Olmert planı temkinli bir şekilde karşıladı. 2015 yılında İsrail Başbakanı Binyamin Netanyahu, girişimi geçici olarak desteklediğini ifade etti, ancak 2018'de Filistinlilerle gelecekte yapılacak müzakereler için bir temel olarak reddetti.

Güncel durum

Barış süreci bugüne kadar "iki devletli çözüm" üzerine kuruluydu, ancak her iki tarafın da anlaşmazlığı sona erdirme kararlılığına yönelik sorular gündeme geldi. Amerikalı girişimci ve Washington'daki Orta Doğu Barış Merkezi'nin kurucusu S. Daniel Abraham'ın Mart 2013'te Atlantic dergisinin internet sitesinde yayınlanan bir makalesinde şu istatistiklere yer verilmiştir: "Şu anda İsrail, Batı Şeria ve Gazze'de yaşayan Yahudi ve Arapların toplam sayısı 12 milyonun biraz altında. Şu anda nüfusun yüzde 50'sinden biraz azı Yahudi'dir."

Nisan 2021'de İnsan Hakları İzleme Örgütü, İsrail'in İsrail, Batı Şeria ve Gazze'de yaşayan Filistinlilere yönelik politikalarının insanlığa karşı suç teşkil ettiğine dair suçlamalarda bulunan "A Threshold Crossed" adlı raporunu yayınladı. "İsrail'in Filistinlilere Karşı Uyguladığı Apartheid: Zalim Tahakküm Sistemi ve İnsanlığa Karşı Suç" başlıklı bir başka rapor da Uluslararası Af Örgütü tarafından 1 Şubat 2022 tarihinde yayımlandı.

İsrail'in yerleşim politikası

Beytüllahim'deki İsrail Batı Şeria bariyeri

İsrail'in Filistin topraklarındaki yerleşim yeri inşası ve politikaları, iki devletli çözümün uygulanabilirliğini giderek daha fazla baltaladığı ve İsrail'in müzakerelere yeniden başlama taahhüdüne ters düştüğü gerekçesiyle Avrupa Birliği tarafından sert bir şekilde eleştirildi. Aralık 2011'de BM Güvenlik Konseyi'ndeki tüm bölgesel gruplar, Rusya tarafından "tarihi bir adım" olarak görülen bir çağrıyla, devam eden yerleşim inşaatlarını ve yerleşimci şiddetini müzakerelerin yeniden başlamasını engelleyici olarak nitelendirdi. Nisan 2012'de, İsrail'in Doğu Kudüs de dahil olmak üzere Batı Şeria'daki Yahudi yerleşimlerini daha da sağlamlaştırmak için attığı adımlar, yeni yerleşimci evleri için ihaleler yayınlaması ve yerleşimci karakollarını yasallaştırma planı uluslararası tepkiye yol açtı. İngiltere bu hamlenin İsrail'in 1967'den bu yana ele geçirdiği topraklardaki tüm yerleşim genişlemesini dondurmaya yönelik yol haritası kapsamındaki taahhütlerinin ihlali anlamına geldiğini söyledi. İngiltere Dışişleri Bakanı "İsrail'in sistematik ve yasadışı yerleşim faaliyetlerinin iki devletli çözümün yaşayabilirliğine yönelik en önemli ve canlı tehdidi oluşturduğunu" ifade etti. Mayıs 2012'de Avrupa Birliği'nin 27 dışişleri bakanı İsrailli yerleşimcilerin devam eden şiddet ve kışkırtmalarını kınayan bir bildiri yayınladı. Benzer bir hareketle Dörtlü, "Batı Şeria'da devam eden yerleşimci şiddeti ve kışkırtmalarından duyduğu endişeyi dile getirerek" İsrail'i "bu tür eylemlerin faillerini adalete teslim etmek de dahil olmak üzere etkili tedbirler almaya" çağırdı. Filistin Ma'an Haber Ajansı'nın bildirdiğine göre Filistin Yönetimi Kabinesinin konuya ilişkin açıklamasında Doğu Kudüs de dâhil olmak üzere Batı Şeria'da "işgal ordusu tarafından açıkça korunan halkımıza karşı kışkırtma ve yerleşimci şiddetinde bir tırmanış görülmektedir. Son olarak Doğu Kudüs'te binlerce yerleşimcinin katıldığı yürüyüşte öldürmeye teşvik eden, nefret uyandıran ve şiddeti destekleyen sloganlar atıldı" denildi.

İsrail Askeri Polisi

Lod'daki protestocular, 11 Mayıs 2022'de Batı Şeria'da haber yaparken vurularak öldürülen Filistinli Amerikalı gazeteci Şirin Ebu Akile'nin fotoğraflarını taşıyorlar.

Uluslararası Af Örgütü, Şubat 2014'te yayınladığı ve 2011-2013 arasındaki üç yıllık dönemi kapsayan raporunda, İsrail güçlerinin Batı Şeria'da pervasızca şiddet uyguladığını ve bazı durumlarda savaş suçuna eşdeğer sayılabilecek kasten öldürme eylemlerinde bulunduğunu ileri sürdü. Af Örgütü, çok sayıda ölümün yanı sıra, 67'si çocuk olmak üzere en az 261 Filistinlinin İsrail'in gerçek mermi kullanımı nedeniyle ağır yaralandığını belirtti. Aynı dönemde 6'sı çocuk olmak üzere 45 Filistinli öldürüldü. Af Örgütü'nün 25 sivilin ölümüne ilişkin incelemesi, hiçbir vakada Filistinlilerin yakın bir tehdit oluşturduğuna dair kanıt bulunmadığı sonucuna vardı. Aynı zamanda, 8,000'den fazla Filistinli kauçuk kaplı metal mermiler de dahil olmak üzere diğer yöntemlerle ciddi şekilde yaralandı. İsrail'e yasadışı yollardan girmeye çalışan bir Filistinliyi öldüren sadece bir IDF askeri suçlu bulundu. Askerin rütbesi düşürüldü ve beş ay tecilli 1 yıl hapis cezasına çarptırıldı.

Kışkırtmalar

Sürtüşmeleri dizginleyecek düzenleyici organların kurulmasını öngören Oslo Anlaşması'nın ardından, İsrail'in Filistin topraklarındaki yerleşimlere devam etmesine paralel olarak Filistinlilerin İsrail, Yahudiler ve Siyonizm'e yönelik kışkırtmaları devam etti, ancak Ebu Mazen döneminde bu kışkırtmaların önemli ölçüde azaldığı bildirildi. Kışkırtma suçlamaları karşılıklı olarak devam etti; her iki taraf da Filistin ve İsrail basınında yer alan açıklamaları kışkırtma olarak yorumladı. Hem İsrail hem de Filistin okulları için yayınlanan ders kitaplarının tek taraflı anlatımı ve hatta diğer tarafa yönelik nefreti teşvik ettiği tespit edilmiştir. İster İsraillilere ister Filistinlilere yönelik olsun, canice saldırıların failleri, politikacıların farklı düzeylerdeki kınamalarına rağmen, genellikle kendi toplumlarının bazı kesimlerinden güçlü bir ses desteği bulmaktadır.

Birleşmiş Milletler ve Filistin Devleti

Haritada yeşille gösterilenler, Filistin Devleti'ni tanıyan ülkelerdir.

Filistin Kurtuluş Örgütü, Filistin Devleti'ne BM'de tam üye statüsü verilmesi ve 1967 sınırlarının tanınması için kampanya yürüttü. Kampanya, ABD ve İsrail tarafından ikili müzakerelerden kaçındığı iddiasıyla eleştirilse de yaygın destek gördü.

Ayrıca bakınız

• İki devletli çözüm
• Nehirden denize özgür Filistin

Kaynakça

1. ^ "BBC". 10 Haziran 2017 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 19 Kasım 2023. 
2. ^ Sufian, Sandy (1 Ocak 2008). . Journal of Palestine Studies. University of California Press. 37 (2): 23-42. doi:10.1525/jps.2008.37.2.23. ISSN 0377-919X. 20 Haziran 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ocak 2008. 
3. ^ ^{a b} Sela 2002
4. ^ Gelvin, James (2014) [2002]. . 3. Cambridge University Press. ISBN . 9 Kasım 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Kasım 2020. 
5. ^ ^{a b} (PDF). PBS. Aralık 2001. 2 Aralık 2012 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Mart 2013. 
6. ^ Louis, William Roger (2006). Ends of British Imperialism: The Scramble for Empire, Suez, and Decolonization. I.B. Tauris. s. 391. ISBN . 
7. ^ Morris, Benny (2009). . Yale University Press. s. 66. ISBN . 9 Ekim 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Eylül 2020. 
8. ^ Morris, Benny (2004). The Birth of the Palestinian Refugee Problem Revisited. Cambridge University Press. s. 48. ISBN . 
9. ^ . United Nations. 24 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Mayıs 2013. 
10. ^ ^{a b} Baum, Noa.
11. ^ Morris, Benny (2008). 1948: a history of the first Arab-Israeli war. Yale University Press. s. 79. 
12. ^ ^{a b c} (PDF). PBS. Aralık 2001. 2 Aralık 2012 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Mart 2013. 
13. ^ Levs, Josh (6 Ocak 2009). . CNN. 21 Ocak 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Mayıs 2009. 
14. ^ . Amnesty International. 19 Ocak 2009. 15 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Haziran 2009. 
15. ^ . Human Rights Watch (İngilizce). 5 Temmuz 2006. 4 Ocak 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mart 2022. 
16. ^ Erlanger, Steven (18 Şubat 2006). . The New York Times (İngilizce). ISSN 0362-4331. 5 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mart 2022. 
17. ^ "In Israel and the U.S., 'apartheid' is the elephant in the room". Washington Post. 
18. ^ . UN. 21 Ağustos 2023. 23 Ağustos 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ağustos 2023. 
19. ^ Agha, Hussein; Malley, Robert. . New York Review of Books (İngilizce). ISSN 0028-7504. 6 Eylül 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mart 2022. 
20. ^ . Le Monde diplomatique (Fransızca). 1 Eylül 2001. 5 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mart 2022. 
21. ^ Agha, Hussein; Malley, Robert. . New York Review of Books (İngilizce). ISSN 0028-7504. 5 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mart 2022. 
22. ^ Barak, Ehud; Morris, Benny; Agha, Hussein; Malley, Robert. . New York Review of Books (İngilizce). ISSN 0028-7504. 5 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mart 2022. 
23. ^ Morris, Benny. . New York Review of Books (İngilizce). ISSN 0028-7504. 5 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mart 2022. 
24. ^ Robert Malley and Hussein Agha (9 Ağustos 2001). . New York Review of Books. 6 Eylül 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Eylül 2018. 
25. ^ Shamir, Shimon (2005). (İngilizce). Sussex Academic Press. ISBN . 21 Nisan 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ekim 2022. 
26. ^ Wright, Robert (18 Nisan 2002). . Slate Magazine (İngilizce). 5 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mart 2022. 
27. ^ Bennet, James.
28. ^ Rubin, Barry M.; Rubin, Judith Colp (2008). (İngilizce). M.E. Sharpe. ISBN . 21 Nisan 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ekim 2022. 
29. ^ Rabinovich, Itamar (11 Kasım 2011). (İngilizce). Brookings Institution Press. ISBN . 21 Nisan 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ekim 2022. 
30. ^ . Haaretz (İngilizce). 5 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mart 2022. 
31. ^ Ben Ami, Shlomo. . Democracy Now!. 21 Haziran 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Haziran 2014. 
32. ^ . The Washington Times (İngilizce). 5 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mart 2022. 
33. ^ Altman, Alex (22 Ocak 2009). . Time. 8 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Aralık 2015. 
34. ^ Pressman, Jeremy (Sonbahar 2003). "Visions in Collision – What Happened at Camp David and Taba". International Security. 28 (2): 6. doi:10.1162/016228803322761955. 
35. ^ Levinson, Chaim (9 Kasım 2015). . Haaretz. 30 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Aralık 2015. 
36. ^ . Al Jazeera. 8 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Aralık 2015. 
37. ^ . Al Jazeera. 29 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Aralık 2015. 
38. ^ . Haaretz. 12 Kasım 2015. 3 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Aralık 2015. 
39. ^ . Ynetnews (İngilizce). 23 Mart 2009. 5 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mart 2022. 
40. ^ . The New York Times. 28 Şubat 2002. 11 Kasım 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Haziran 2016. 
41. ^ Stern, Yoav (November 22, 2008).
42. ^ .
43. ^ . The Jerusalem Post | JPost.com. 6 Ekim 2020. 6 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mayıs 2023. 
44. ^ Hoffman, Gil (4 Mart 2002). . The Jerusalem Post. 3 Şubat 2004 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ekim 2011. 
45. ^ . Times of Israel. 28 Mayıs 2015. 30 Mayıs 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Mayıs 2015. 
46. ^ . Haaretz. 1 Şubat 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mayıs 2023. 
47. ^ Richard Horowitz (18 Haziran 2013). . World Policy Review. 4 Eylül 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ekim 2014. 
48. ^ S. Daniel Abraham (8 Mart 2013). . The Atlantic. 10 Mart 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mart 2013. 
49. ^ Holmes, Oliver (27 Nisan 2021). . The Guardian (İngilizce). 2 Şubat 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
50. ^ (PDF). Amnesty International. Ocak 2022. 1 Şubat 2022 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Aralık 2022. 
51. ^ Harriet Sherwood (18 Ocak 2012). . The Guardian. Londra. 4 Eylül 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Şubat 2012. 
52. ^ . Jerusalem Post. 20 Aralık 2011. 19 Ocak 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Şubat 2012. 
53. ^ . Al Jazeera. 22 Aralık 2011. 1 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Şubat 2012. 
54. ^ . BBC. 20 Aralık 2011. 30 Mart 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Aralık 2012. 
55. ^ Blomfield, Adrian (5 Nisan 2012). "Israeli architect of Oslo accords says Middle East peace process is over". The Telegraph. 11 Ocak 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mayıs 2012. 
56. ^ Ravid, Barak (14 Mayıs 2012). . Haaretz. 8 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mayıs 2012. 
57. ^ Ravid, Barack (11 Nisan 2012). . Haaretz. 17 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Haziran 2012. 
58. ^ . Ma'an News Agency. 24 Mayıs 2012. 21 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Haziran 2012. 
59. ^ Gilead Sher, The Israeli–Palestinian Peace Negotiations, 1999–2001: Within Reach, Taylor & Francis, 2006 s. 19.
60. ^ ^{a b} Sales, Ben. . www.timesofisrael.com (İngilizce). 12 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mart 2022. 
61. ^ Jesper Svartvik, Jakob Wirén (eds.), Religious Stereotyping and Interreligious Relations, Palgrave Macmillan 2013, pp. 12, 222–224.
62. ^ , Israel/Palestine: How to End the War of 1948, Seven Stories Press, 2011 s. 107.
63. ^ Sherwood, Harriet (6 Ağustos 2011). . The Guardian. 17 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Temmuz 2022. 
64. ^ . The Jerusalem Post. 13 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Mayıs 2022. 
65. ^ Algemeiner, The. . Algemeiner.com (İngilizce). 28 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mayıs 2022. 
66. ^ . Jerusalem Post. 30 Ocak 2012. 1 Mart 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Mart 2012. 
67. ^ . The National. 25 Nisan 2016. 19 Mayıs 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Mayıs 2016. 
68. ^ Cohen, Gili (22 Nisan 2016). . Haaretz. 18 Mayıs 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Mayıs 2016. 
69. ^ Benhorin, Yitzhak (13 Eylül 2011). . ynetnetws.com. 15 Kasım 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Eylül 2018. 
70. ^ Horn, Jordana. . The Jerusalem Post. 1 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Haziran 2014.