Kürdistan

Kürdistan (Arapça: كردستان Kurdistân; Farsça: کردستان Kordestân; Kürtçe: Kurdistan / کوردستان) veya Büyük Kürdistan,Batı Asya'da Kürtlerin önemli bir çoğunluk nüfusu oluşturduğu, Kürt kültürü, dilleri ve ulusal kimliğinin tarihsel olarak dayandığı bir jeokültürel bölgedir. Coğrafi olarak Kürdistan, kabaca kuzeybatı Zagros ve doğu Toros sıradağlarını kapsar.

Kürtlerin yaşadığı bölgeler (CIA, 1992'ye göre)

1893'te II. Abdülhamid döneminde basılmış, Osmanlı Devleti'nin Orta Doğu'daki topraklarını gösteren harita. Haritanın tam ortasında کردستان (Kürdistan) kelimesi bulunmaktadır.

Genel olarak Kürdistan, Türkiye'nin güneydoğusu, Irak'ın kuzeyi, İran'ın kuzeybatısı ve Suriye'nin kuzeyi olmak üzere dört bölgeyi kapsamaktadır. Bazı tanımlar, Güney Kafkasya'nın bazı kısımlarını da içermektedir. Bazı Kürt milliyetçi örgütler, bu bölgelerin bir kısmından ya da tamamından oluşan ve Kürtlerin çoğunlukta olduğu bağımsız bir ulus devlet kurmaya çalışırken diğerleri mevcut ulusal sınırlar içinde daha fazla özerklik için kampanya yürütmektedir. Bölgenin sınırları halen tartışmalı ve çeşitlidir; bazı haritalar bölgenin sınırlarını büyük ölçüde abartmaktadır. Tarihsel olarak “Kürdistan” kelimesi, ilk kez 11. yüzyıl Selçuklu kroniklerinde görülmektedir. Birbirinden farklı birçok Kürt hanedanlığı, emirliği, beyliği ve şefliği, 8. yüzyıldan 19. yüzyıla kadar varlığını sürdürdü. İdari olarak, 20. yüzyılda kısa ömürlü Kürt Devleti (1918-1919), Kürdistan Krallığı (1921-1924), Kürdistan Uyezdi (1923-1929), Ararat Cumhuriyeti (1927-1930) ve Mahabad Cumhuriyeti (1946) kuruldu.

Irak'ta Aylül İsyanı'nın ardından hükûmet, isyancı Kürtlerle bir anlaşma yaparak onlara yerel özerklik tanıdı. Ancak bu anlaşma kısa sürede bozuldu. Körfez Savaşı sonrası yaşanan uçuşa yasak bölgeler sürecinde, Irak ordusu Kuzey Irak'tan çekildi ve Kürtler bu bölgelerdeki kontrolü tekrar ele geçirdi. 2003’teki Irak işgalinden sonra, 2005'te hazırlanan yeni Irak anayasası, Kürdistan Bölgesi’ni federal bir bölge olarak tanıdı. Anayasa “özerklik” kelimesini açıkça kullanmasa da, yerel yönetim ve yetki devrine izin verdi. Ancak bu hakları gerçek anlamda kullanan tek bölge Kürdistan oldu. Eylül 2017'de Iraklı Kürtler, tek taraflı bir bağımsızlık referandumu düzenledi. Bu girişim başarısız oldu ve rafa kaldırıldı. Referandumun ardından Irak hükûmeti, Kürdistan Bölgesi'nin bazı yetkilerini elinden aldı ve Irak'taki Kürt özerkliğinin geleceği sorgulanmaya başlandı. Iraklı Kürt yetkililer, Irak hükûmetinin 2003 öncesi merkezi hükûmete geri dönme ve Kürdistan Bölgesi'ni tamamen dağıtma çabalarından da şikayetçi oldular.

İran'da Kürdistan adında bir eyalet bulunmaktadır, ancak bu bölge kendi kendini yönetme hakkına sahip değildir ve tamamen İran merkezi hükûmetinin kontrolü altındadır. Suriye İç Savaşı sırasında Kürtler, kuzey bölgelerinde büyük bir hakimiyet kurmayı başardı ve Kuzey ve Doğu Suriye Özerk Yönetimi adı verilen, kendi kendini yöneten bölgeler oluşturdular. Bu yönetim, savaşın ardından kurulması planlanan federal bir Suriye'de özerk bir statü kazanmayı amaçlamaktadır.

Etimoloji

İran dillerinde "Kürt ülkesi" anlamına gelen Kürdistan, Kurd ve yer, yurt, ülke gibi anlamlar veren -stan (-istan) son ekinden oluşmaktadır. Proto Hint-Avrupa *steh- ("durmak, beklemek") > *steh-no (yer, çevre, yurt, bölge), Proto Hint-İrani *stanam (yer), Proto Arya *ste (durmak, beklemek) olarak tahmin edilen -stan son eki Sanskritçe stha-, Avesta dilinde ve Eski Farsçada sta- (beklemek, durmak), Farsça ve Kürtçe gibi yeni İrani dillerde ise -stan olarak görülmektedir. Antik çağlardan bu yana Kürdistan, farklı çeşitlerde ancak fonetik yapıları açısından aynı anlama gelen isimlerle adlandırılmıştır.

• Ermenice; 'Korchayk
• Latince; Gordyene
• Yunanca; Kordyene

Kürdistan, bölge ismi olarak ilk kez tarafından yazılmış olan Ermeni Kroniki adlı kitapta, bir bölgeyi adlandırmak için kullanılmıştır. Edessa'lı Matthias, Diyarbakır ve Siverek arasında olan bir bölgeyi K'rdstanac olarak tanımlamıştır. Kronik, 952-1136 yılları, üç bölüm olarak anlatıyor.

Kelimenin bugünkü şekli, yazılı kaynaklarda ilk kez 12. yüzyılda Büyük Selçuklu Sultanı Sencer tarafından kurulan, günümüzde İran'ın Hemedan, Kirmanşah, , Senendec bölgelerini kapsayan eyalet için kullanılmıştır.

Coğrafi konum

1-5 Mart 1921 tarihinde The Sphere gazetesinde yayımlanan ve Ankara Hükûmeti'nin etki alanını gösteren harita. Sağ tarafta Kürdistan olarak adlandırılan kısım görülmektedir.

Kürdistan'ın sabit sınırları yoktur ve kapsadığı topraklar üzerindeki iddialar, grup ve kişilere göre farklılıklar göstermektedir.

Lugât-ı Tarihiyye ve Coğrafiyye’ye göre (1882) Osmanlı Kürdistanı; "Ermenistan, el-Cezîre (Mezopotamya), Irâk-ı Arab (Bağdat'tan Basra'ya kadar olan bölge) ve Acemistan arasındadır. Şehrizor (Kerkük) ve Mûsul vilâyetleriyle Bağdâd vilâyetinin bir kısmını oluşturur. Uzunlukça üç yüz seksen, ence dört yüz kilometre genişliğindedir, yüksek dağları ve verimli vâdîleri içerir." Aynı kaynağa göre, Osmanlı Kürdistanı Sultan 1. Selim zamanında kendi isteğiyle Osmanlı'ya katılmış olup, sadece Diyarbekir tarafı kısmen savaş ile alınmıştır. Lugât-ı Tarihiyye ve Coğrafiyye'ye göre İran Kürdistanı ise; "Acemistanda Azerbâycân (İran'ın kuzeyinde bir eyalet), Irâk-ı Acem (İran'ın batısında merkezi Hemedan olan bölge), Hûzistan (İran'ın güneybatısında bir eyalet) ve Kürdistan-ı Osmânî ile sınırlanmış bir eyalettir. Uzunluğu üç yüz yetmiş, eni iki yüz yirmi beş kilometre genişliğinde ve dört yüz bin nüfûslu olup merkezi Kirmânşâh'tır."

İlk Türkçe ansiklopedik sözlük sayılan Kamus'ul-Alam'da Kürdistan şu şekilde tarif edilmiştir (1896):

"Kürdistan, Urmiye ve Van göllerinin kıyılarından Kerhe (Kerxe) ve Diyale ırmaklarının kaynaklarına ve Dicle’nin akış yatağına dek uzayıp, kuzeybatıya doğru sınırları Dicle'nin akış yatağını izleyerek, Fırat'ı oluşturan Karasu yatağına ve oradan kuzeye doğru, Aras havzasını Fırat ve Dicle havzasından ayıran su ayırımı çizgisine kadar ulaşır. Bu itibarla, Osmanlı İmparatorluğunda, Musul vilayetinin büyük bölümü, yani Dicle’nin solunda bulunan yerleri ve Van ve Bitlis vilayetleriyle Diyarbekir ve Mamuretulaziz* vilayetlerinin birer parçası ve Dersim sancağı Kürdistan’dan sayılır. İran’da da Kürdistan adıyla bilinen eyaletle Azerbaycan eyaletinin yarısı, yani güneybatı bölümü, Kürdistan’dır. Böylece Kürdistan, kuzeydoğu yönünden Azerbaycan, doğudan Irakı Acemî (Acem Irakı), güneyden Loristan ve Irakı Arabî (Arap Irakı), güneybatı yönünden Mezopotamya, kuzeybatı yönünden de Anatoli ile sınırlıdır."

Evliya Çelebi'nin Seyahatname'sinde de şu şekilde yazılmıştır (17. yüzyıl):

"Kürdistan büyük ülkedir. Bir ucu Erzurum, Van diyarlarından Hakkâri, Cizre, İmadiye, Musul, Şehrizor, Harir, Ardelan, Derne, Derteng'i de içererek Basra Körfezi'ne kadar yetmiş konak mesafe sayılır. Arap Irak'ı ile Osmanlı arasında bu yüksek dağlar içinde altı bin adet Kürt aşireti ve kabilesi güçlü bir sed olmasaydı Acem kavmi için Anadolu'yu istila etmek çok kolay olurdu (...) Ama bu Kürdistan'ın eni, boyu gibi geniş değildir."

Bir görüşe göre, Çaldıran Muharebesi öncesinde bölgedeki nüfusun çoğunluğuna sahip Alevi Türkmenlerin (Kızılbaşlar) katliama uğraması ve pek çoğunun da İran'a göç etmesiyle Osmanlı boşalan bu toprakları Kürt aşiret reislerine vermiş ve sonrasında bölgedeki baskın unsur olarak Kürtler öne çıkmıştır. Feodalizm bölgeye bu süreç sonrasında yavaş yavaş hâkim olmaya başlamıştır. Bölgede kalan Türkmenler yaşamlarını sürdürebilmek için Sünni kimliğine gizlenmişler sonrasında ise kimliklerini yitirerek Kürtleşmişlerdir. Tarihi kayıtlarda Kürdistan'ın Güneybatı İran olarak gösterilmesi, Osmanlı döneminde Güneydoğu Anadolu Bölgesi'ndeki Kürt nüfusunun seyrek oluşu ve yoğun yaşadıkları bölgelerin ise bölgenin çok küçük bir kısmını kapsaması bu görüşü desteklemektedir. Genellikle Toros ve Zağros sıradağları, Mezopotamya düzlükleri, Ermenistan ve eski Vilâyat-ı Sitte (Altı İl)'nin yanı sıra bazı yorumcular bugünkü Ermenistan ve Azerbaycan topraklarının Türkiye ve İran sınırlarına yakın ve Kızıl Kürdistan (Rusça: Красный Курдистан; 1923-1929; Başkent: Laçın) denilen Kürdistan Uyezd (Курдистанский уезд) ve 1930'de Kürdistan Okrug (bugünkü Zengilan ve Cebrail rayonları dahil)'un kurulmuş olduğu bölge Kürdistan'ın parçası olarak sayılır.

Türkiye'nin Güneydoğu ve Doğu Anadolu bölgelerinin bir kısmını, Irak Cumhuriyeti'nin kuzeyini (Kürdistan Bölgesel Yönetimi) ve civarını, İran'ın Kürdistan, Batı Azerbaycan, Kirmanşah ve Hamedan eyaletlerini, Azerbaycan Cumhuriyeti'nin Dağlık Karabağ bölgesini (Laçın, Zengilan, Kubadlı, Kelbecer) ve Suriye'nın kuzeydoğusunu kapsar.

Sovyetler Birliği'nde yaşayan Kürtlerin Ekim Devrimi ile birlikte değişen toplumsal yaşantısını konu alan Sovyet Kürdistanı belgeseli.

21 Temmuz 1923'te Sovyetler Birliği resmî kararla Azerbaycan Kürtlerine, Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti ve Dağlık Karabağ Özerk Oblastı arasında o dönem "Abdalyar" adıyla anılan Laçın merkezli bölge verilmesini kararlaştırdı. 19. yüzyılın ikinci yarısında Rus İmparatorluğu'nda yazılan kitaplarda ve masallarında "Kürtlerin yaşadığı alan", "Kürt bölgesi" ve "Kürdistan" adıyla geçen bu bölge Bolşeviklerce ilk defa 1921 yılında resmî olarak Kürdistan adıyla kullanılmıştır ve Sovyet Kürtlerinin yaşam alanı olarak tarif edilmiştir.

Tarihçe

Orta Çağ

İbn Havkal'ın Kürt topraklarını gösteren haritası. (MS. 977)
Cibal'ın Haritası adlı harita (Doğu/Kuzey Mezopotamya Dağları), "Kürtlerin Yaz ve Kış dinlenme yerleri"ni belirtmektedir.

Kürdistan’ı idari bir terim olarak ilk kullanan Selçuk Sultanı Sencer'dir (1117-1157). Sencer İran'daki Hamedan şehrinin batısındaki kalesini merkez alan eyalete Kürdistan adını vermiştir. Bu eyalet Zagros dağlarının doğusunda ve batısında olmak üzere Hamedan, Kirmanşah, , Sincar ve Şehrizor şehirlerini kapsıyordu. Bu coğrafya 13. yüzyıl kaynaklarında Cibal (İran tarafı) ve Cezire (Diyarbekir^[]) den oluşmaktaydı. 14. yüzyılda 'ye ait adlı eserde Kürdistan 16 kasaba olarak tanımlanmıştır.

Osmanlı dönemi

Osmanlı İmparatorluğu döneminde "Kürdistan", Kürtlerin yaşadığı bölgeyi nitelendirmek için resmî düzeyde kullanılıyordu. Osmanlı padişahlarından I. Süleyman'ın Fransa kralına yolladığı bir mektupta Kürdistan ifadesi geçmektedir. Bu mektupta padişah imparatorluğunun topraklarını sayarken, Kürdistan ismine de yer vermiştir.

Kürdistan'ın Ermenistan'a ilhakı konusu, 9 Nisan 1850'de Musul ve Kürdistan vâlîlerine yazılan mektup, 9 Kasım 1822'de yazılan bir tahriratta bahsi geçen Kürdistan Paşaları veya 1847 yılındaki Bedirhan Bey isyanının bastırılmasında yararlık gösterenler için ihdas edilen Kürdistan Madalyası da Kürdistan'ın resmî kullanımının örnekleri olarak verilebilir.^[]

Kürdistan eyaletinin teşkili hakkındaki Sedaret lüzum arizası 20 Cemaziyelevvel 1263 (1846) tarihinde idaresi istisâl edilmiştir.

• 1785
• 1787
• 1791
• 1794
• 1811
• 1813
• 1823
• 1856
• 1861

Babanzade Abdurrahman Paşa İsyanı

1806'da Bağdat Valiliğine yapılan atamadan dolayı Babanzade Abdurrahman Paşa isyan etmiştir.

Mir Muhammed İsyanı

1830'da Soran emiri , Osmanlı Devleti'nin Kavalalı Mehmet Ali Paşa tarafından yenilmesinden istifade ederek isyan etmiştir.

Bedirhan İsyanı

II. Mahmud'un kurduğu Sekban-ı Cedid için Kürdistan'da da asker toplanmış ve aşiret reisleri rahatsız olmuştur. 1842'de Bedirhan Bey Kürdistan'ın bağımsızlığını ilan ederek bugünkü Van, Siverek, Viranşehir, Musul ve Urmiye'ye kadar hâkimiyet alanını genişletmiş ve kendi adına para bastırmıştır. Ancak 1847'de yeğeni 'in ihaneti sonucu Osmanlı tarafından yenilmiştir.

Yezdanşer İsyanı

Osmanlı ile işbirliği yaptığı için Cizre Beyliğine atanan Yezdan Şer, daha geniş haklar istediği halde kabul edilmeyince 1854'te ayaklanmış ve Van ve Bitlis'i kontrol altına alıp Bağdat'a dayanmıştır. Ancak Osmanlı tarafından yenilmiştir.

Evliya Çelebi'nin Kürdistan'daki gezileri

Evliya Çelebi'nin Kürdistan gezi notlarının sadece bazı bölümlerinin nispeten tatmin edici bir örneği basılmıştır, Kürdistan gezi notları ise tamamen bastırılmamıştır.^[] İş Bankası Yayınları tarafından 9 cildi yayınlanan Evliya Çelebi Seyahatnamesi'nde Kürdistan ifadesi kullanılmaktadır.^[]
Evliya Çelebi, yazdığı Seyahatnâmenin 4. cildinde dönemin Kürdistanına ait olan dokuz Vilâyeti saymaktadır.
Bunlar: Erzurum, Van, Hakkâri, Diyarbakır, Cezire, , Musul, Şehrizor ve dır.
Osmanlılar ile Safeviler arasında kızışan rekabet yüzünden Kürdistan ikiye bölünmüştür. 17. yüzyılda Osmanlı topraklarında sadece Dersim, Muş ve Diyarbakır Kürdistan Vilâyetine ait idi.

I. Dünya Savaşı ve sonrası

Kuzey Irak'ta Kürdistan Krallığı

İngiltere ilk başta ajanı 'Arabistanlı Lawrence' lakaplı T.E.Lawrence'nin tezine uyarak Kuzey Irak'ta tampon bölgesi oluşturmak üzere Şeyh Mahmut Berzenci (Kürtçe: Şêx Mahmûd Berzencî)'nin yönetimini kabul etti. Daha sonra diğer ajanı, 'Irak'ın Taçsız Kraliçesi' lakaplı Gertrude Bell ve 'un Churchill'in kararına etkili olmuş ve Kürdistan, Faysal'ın 'Irak Kraliyeti'nin bir parçası olmuştur.

İsmail Ağa "Simko" İsyanı

Cumhuriyet dönemi

Osmanlı döneminde Kürdistan kelimesi kullanıldıysa da Türkiye Cumhuriyeti'nde Maarif Vekaleti'nin yayınladığı 8 Aralık 1925 tarihli "Türk Birliğini Parçalamaya Çalışan Cereyanlar" başlıklı bildiriyle Lâzistan ve diğer bütün etnik takılarla oluşturulan yerel adlar gibi "Kürdistan" da resmî kullanımdan kaldırıldı, söz konusu bölge coğrafi yön isimleriyle (Şark, Doğu, Güneydoğu) adlandırılmaya başlandı. Türkiye'nin yürürlükteki 1982 Anayasası'nda üniter devlet anlayışı gereği Türkiye topraklarında bağımsız bir devlet kurmaya çalışmanın "ülkenin bölünmezliği" ilkesine aykırı olduğu ifade edilir. Bununla birlikte Türkiye'de "Kürdistan" adlandırmalarının kullanımları kısıtlanmıştır. Adından Kürdistan ifadesi geçen Kürdistan Komünist Partisi, Türkiye Kürdistan Demokrat Partisi, Kürdistan Sosyalist Partisi ve Kürdistan Özgürlük Partisi'ne Kürdistan ismi geçtiği için Yargıtay Cumhuriyet Başsavcılığı tarafından kapatma davaları açıldı.

Şeyh Said İsyanı (Genç Hâdisesi)

1925'te Şeyh Said İsyanı olarak adlandırılan Genç Hadisesi meydana gelmiştir.

Ağrı ayaklanmaları

1926-1930 yılları arasında Ağrı Dağı ve civarı ile İran topraklarının da dahil olduğu bir coğrafyada ayaklanmalar devam etmiştir.

Ağrı Cumhuriyeti

Ağrı Cumhuriyeti (Kürtçe: Komara Agiriyê) veya Ağrı Milli Hareketi, Ağrı isyanları sırasında Türkiye'nin kuzeydoğu bölgesinde Hoybun Merkez Komitesi tarafından ilan edilen Kürt yönetimidir.

Türkiye-PKK çatışması

PKK ile Türk Silahlı Kuvvetleri arasında 1984 yılından günümüze kadar süren çatışmalar meydana gelmektedir.

Kuzey Kürdistan

1965 nüfus sayımına göre Kürtçe konuşulan iller. Koyu yeşil illerde mutlak çoğunluğun (>%50) dili Kürtçedir; açık yeşil illerde nispi çoğunluğun (<%50) dili Kürtçedir.

Kuzey Kürdistan (Kürtçe: Kurdistana Bakurê ya da Bakurê Kurdistanê) veya Türkiye Kürdistanı (Kürtçe: Kurdistana Tirkiyê) ya da Kürtlerin yoğun oturduğu coğrafi bölgeler olan ve Türkiye Cumhuriyeti'nin Güneydoğu ve Doğu Anadolu bölgeleri'nin bir kısmını kapsayan bölgeye verilen addır. Osmanlı döneminde ise Diyar-ı Bekr Vilayeti de Musul Vilayeti gibi Güney Kürdistan olarak da anılmaktaydı. Türkiye, Suriye, İran ve Irak'a uzanan daha geniş Kürdistan adına uyarak irredentistler tarafından gayriresmî olarak bu şekilde adlandırılmaktadır.

19 Temmuz 1987'de Bingöl, Diyarbakır, Elazığ, Hakkâri, Mardin, Siirt, Tunceli ve Van'da Olağanüstü Hâl (OHAL) ilan edilip geniş yetkilere sahip olan OHAL Bölge Valiliği kurularak valiliğe Hayri Kozakçıoğlu atanmış ve Adıyaman, Bitlis ve Muş ise mücavir il olarak tespit edilmiştir. 1990'da Batman ve Şırnak da il yapılarak OHAL kapsamına alınmıştır. OHAL uygulaması 19 Temmuz 1987'den 30 Temmuz 2002'ye kadar zaman zaman kapsamı genişletilerek 46 kere uzatılmıştır. OHAL 2000 yılından itibaren kademeli olarak kaldırılmaya başlanmıştır. TBMM'nin 19 Haziran 2002 tarihli oturumunda OHAL son kez olmak üzere 30 Temmuz 2002 tarihinden itibaren Diyarbakır ve Şırnak'ta 4 ay daha uzatılmıştır. OHAL uygulaması bu tarihten sonra bir daha uzatılmamış ve sona ermiştir

Güney Kürdistan

Irak Kürdistanı ile Kürdistan Bölgesel Yönetimi

Irak Kürdistanı (Kürtçe: كوردستان عێراق) ya da Güney Kürdistan (Kürtçe: باشووری کوردستان Başûrê Kurdistanê), Irak Cumhuriyeti sınırları içinde Kuzey Irak'ta yer alan bölgenin gayriresmî adı.

Genelde Duhok, Süleymaniye, Erbil ve Kerkük illerinin tamamı, Nineve ilinin büyük bir kısımı, Selahaddin ve Diyala illerinin bir kısımını kapsadığı düşünülmektedir. Ayrı olarak da Irak anayasasının 140. Maddesine göre Kerkük'te referandum yapıldıktan sonra Irak Kürdistanı'na bağlanıp bağlanmayacağına karar verilecektir.^[]

Kürdistan Bölgesel Yönetimi

Irak Cumhuriyeti anayasasına göre Kürdistan bölgesi (Kürtçe: هه‌ریمى كوردستان; Herêmî Kurdistan) terimi Irak'ın kuzeyinde bulunan Kürdistan Bölgesel Yönetimi hükûmeti için geçerlidir.

Doğu Kürdistan

İran'da Kürt nüfusun yoğunlaştığı bölgeler^[]

Kürdistan Eyaleti, İran

İran Kürdistanı (Farsça: کردنشین ایران Kordestān-e Īrān Kürtçe: کوردستانی ئران Kurdistanî Îran) ya da Doğu Kürdistan (Rojhilatê Kurdistan) İran'ın kuzeybatısında Irak ve Türkiye sınır bölgelerinde yer alan ve Kürtlerin yoğun olarak oturduğu bölgenin gayriresmî adıdır. Kürdistan adını taşıyan Kürdistan Eyaleti (Farsça: استان کردستان Ostān-e Kordestān)'nin dışında Batı Azerbaycan eyaletinin batı yarısı^[], İlam eyaletlerinin kuzey yarısı ve Kirmanşah eyaletlerinin tamamını içermektedir. Ayrıca Çahar Mahal ve Bahtiyari eyaleti'nin merkezi, Kürtlerin fazla ikamet etmemesine rağmen Şehrekürd (Farsça: شهرکرد Şahr-e Kord) adlı şehirdir.^[]

Bölgenin nüfusunun çoğunluğunu oluşturan Kürtlerin tahmini sayısı yaklaşık 4 milyondur.

Başlıca şehirleri

Kirmanşah (Kirmaşan) Senendec (Sine) Piranşehr (Xanê) Mahabad (Mehabad)

Sakkez (Seqiz) Sardeşt (Serdeşt) Kamyaran (Kamyaran) Bukan (Bokan)

Marivan (Merîwan) Uşnu (Şino) Divandere (Dîwandere) Pave (Pawe)

Bane (Bane) İlam (Îlam) Bicar (Bîcar) Kurve (Qurwe)

Kapsam

Ocak 1946'da Sovyetler Birliği'nin desteğiyle kurulan ve Sovyetler Birliği'nin çekilişiyle aynı yıl içinde yıkılan, Birleşmiş Milletler tarafından tanınmamış Kürt devleti Mahabad Cumhuriyeti bu sınırları kapsam alarak kurulmuştur.

Güneybatı Kürdistan

Suriye Kürdistanı ya da Güneybatı Kürdistan (Kürtçe: Başûrê Rojavaya Kurdistanê). Suriye, sınırları içinde ikamet eden Kürtlere 1962 yılından beri vatandaşlık hakkı tanımamaktadır. Aynı zamanda Kürt bölgesini Araplaştırmak için bir Arap Kuşağı inşa etmeye çalışmış ve 1963'te Baas Partisi hükûmeti de "Cezire'nin Araplığını koruma" sloganını kullanarak Araplaştırma politikasını sürdürmüştür.

Kaynakça

1. ^ "Kurdistan". Encyclopædia Britannica Online. 11 Eylül 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2010. 
2. ^ Kaya, Zeynep (2020). Mapping Kurdistan: Territory, Self-Determination and Nationalism. Cambridge University Press. ss. 2, 137, 177, 197. 
3. ^ Bois, Th; Minorsky, V.; MacKenzie, D. N. (2002). "Kurds, Kurdistān". Encyclopaedia of Islam. 2. BRILL. ISBN . 26 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ocak 2025. Şu anda Kürdistan'ın farklı illeri Türkiye'de yaklaşık 190.000 km², İran'da 125.000 km², Irāḳ'ta 65.000 km² ve Suriye'de 12.000 km²'lik bir alanı kapsamaktadır. Bu durumda Kürdistanın toplam alanı yaklaşık 392.000 km² olarak tahmin edilebilir. 
4. ^ Kurdistan. World Encyclopedia. 1. Oxford University Press. 2014. ISBN . Güney Asya'da Kürtlerin yaşadığı ve Türkiye'nin doğusu, İran'ın kuzeyi, Irak'ın kuzeyi, Suriye'nin kuzeyi, Ermenistan'ın güneyi ve Azerbaycan'ın doğusunu kapsayan geniş dağlık ve plato bölgesi. 
5. ^ Mitchell 2010.
6. ^ Irak Anayasası, Madde 117
7. ^ Wahab, Bilal (2023). "The Rise and Fall of Kurdish Power in Iraq". Washington Institute for Near East Policy. 4 Nisan 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ocak 2025. 
8. ^ "Attacks targeting Kurdistan Region deliberate attempt to dismantle its structure, says PM Barzani". Kurdistan24. 2024. Erişim tarihi: 4 Ocak 2025. 
9. ^ "Kurds seek autonomy in democratic Syria". BBC. 16 Ağustos 2012. 12 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ocak 2025. 
10. ^ "-stan" Online Etymology Dictionary 24 Haziran 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
11. ^ "-sta", An Etymological Dictionary of Astronomy and Astrophysics English-French-Persian 14 Eylül 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
12. ^ Garnik Asatrian: Die Ethnogenese der Kurden und frühe kurdisch-armenische Kontakte, erschienen in Iran & the Caucasus, Vol. 5 (2001), S. 41–74
13. ^ Martin Strohmeier und Lale Yalçın-Heckmann: Die Kurden. 2. Aufl., München 2003, S. 20
14. ^ ^{a b} Kerim Yıldız, Irak Kürtleri, Belge Yayınları, İstanbul, Haziran 2005, , s. 21-22.
15. ^ Ahmet Rifat, Lügât-i Tarihiyye ve Coğrafiyye (Tıpkıbasım- Facsimile), Keygar Neşriyat, Ankara: 2004, c. 6, s. 77. ve ayrıca bkz. 25 Aralık 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
    Orijinal transkripten: "Kürdistan-ı Osmânî: Ermenistan, el-Cezîre, Irâk-ı Arab ve Acemistan beynindedir. Şehrizor ve Mûsul vilâyetleriyle Bağdâd vilâyetinin bir kısmını teşkîl eder. Tûlen üç yüz seksen, arzen dört yüz kilometro ittisa'ında olub mürtefi' dağları ve mahsûldâr vâdîleri hâvîdir..."
16. ^ Ahmet Rifat, Lügât-i Tarihiyye ve Coğrafiyye (Tıpkıbasım- Facsimile), Keygar Neşriyat, Ankara: 2004, c. 6, s. 78. ve ayrıca bkz. 25 Aralık 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
    Orijinal transkirpsiyondan: "Kürdistan-ı Acemî: "Acemistanda Azerbâycân, Irâk-ı Acem, Hûzistan ve Kürdistan-ı Osmânî ile tahdîd olunur bir eyalettir. Tûlen üç yüz yetmiş, arzen iki yüz yirmi beş kilometro ittisâ'ında ve dört yüz bin nüfûsu hâvî olub makarrı Kirmânşâhdır..."
17. ^ Şemseddin Sami, "Kürdistan" Maddesi, Kamusu'l-Alam, 5.cilt, İstanbul, 1896, s.3840'den sadeleştirerek transkripsiyonunu yapan: M. Emin Bozarslan, Serbestî Dergisi, sayı 1, İstanbul, Kasım 1998, s.43-46 Orijinal transkripsiyondan örnek: "Bu itibarla, Memalik-i Osmaniye'de, Musul vilayetinin kısm-ı azamı, yani Dicle’nin solunda bulunan yerleri ve Van ve Bitlis vilayetleriyle Diyarbekir ve Mamuretulaziz vilayetlerinin birer parçası ve Dersim sancağı Kürdistan’dan ma'dud olduğu gibi, İran’da dahi Kürdistan namıyla marûf eyaletle Azerbaycan eyaletinin nısfı, yani cenub-i garbi kısmı Kürdistan’dır." (Şemseddin Sami, "Kürdistan" Maddesi, Kamusu'l-Alam, 5.cilt, İstanbul, 1896, s.3840)
18. ^ "Arşivlenmiş kopya". 25 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Aralık 2015. 
19. ^ "Tarih ezberlenmesi gereken baş belası bir lise dersi midir?". Milliyet. 14 Ocak 2008. 8 Eylül 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Mart 2012. 
20. ^ "BUGÜN- Erhan Afyoncu". 2 Eylül 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Mart 2012. 
21. ^ "2894 Nolu Özel Klasör". Azerbaycan Cumhuriyeti Millî Arşiv İdaresi. s. 67. 
22. ^ Askerov 2005, s. 48.
23. ^ Babayan, David (8 Aralık 2005). "Красный Курдистан: геополитические аспекты создания и упразднения" (Rusça). Noravank.am. 28 Mayıs 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Mart 2020. В течение всего 1921г. было опубликовано множество материалов о том, что в Красном Курдистане начался страшный голод. Кстати, первое упоминание названия «Курдистан» связано именно с голодом. В мае 1921г. на одной из сессий ЦИК Азербайджана рассматривался вопрос голода в Курдистане. По масштабам голода Курдистан даже сравнивали с Поволжьем. 14 ноября 1921г. председатель Совнаркома Азербайджана Н.Нариманов послал телеграмму Ленину и проинформировал советского вождя о том, что создан Азербайджанский государственный банк. В этой же самой телеграмме Нариманов отметил, что 40 млн рублей направлены на помощь голодающим братского Поволжья и Курдистана в знак пролетарской солидарности. В.Ленин на данную телеграмму отреагировал через три дня и в своем кратком ответном послании охарактеризовал помощь голодающему Поволжью и Курдистану как знак готовности маршировать под знаменем Красного интернационала трудящихся. 
24. ^ TBMM Kütüphanesi 8 Ekim 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. - Her yönüyle Kürt dosyası(sayfa no: 91) - Abdulhaluk Mehmet Çay
25. ^ (Fransızca) Kendal Nezan, « La genèse du nationalisme kurde» 7 Ekim 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Institut Kurde de Paris, 2000
26. ^ "Arşivlenmiş kopya". 14 Kasım 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Kasım 2011. 
27. ^ "Kürdistan'ın Ermenistan'a ilhakı konusu". 4 Ağustos 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ağustos 2007. 
28. ^ "Musul ve Kürdistan vâlîlerine mektup". 3 Ağustos 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ağustos 2007. 
29. ^ TDK 8 Ekim 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. - Tahrirat: resmî bir dairece yazılan yazılar ve mektuplar
30. ^ "Belbas Aşireti'nin Erbil ve Civarında İskanları". 3 Ağustos 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ağustos 2007. 
31. ^ Mehmet Salih Bedir-Han (Haz: Mehmet Uzun ve Rewşen Bedir-Han), Defter-i A'malım - Mehmet Salih Bedir-Han'ın Anıları, Belge Yayınları, İstanbul, 1998, s. 130-135 (Nazım Sevgen, Kürtler, Kürt Beylikleri - Belgelerle Türk Tarih Dergisi, 1977, Ankara.).
32. ^ ^{a b} Kurds, Kurdistan. In: . New Edition.
33. ^ "Maarif Vekaleti, adlarının yasaklanması". 6 Eylül 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ağustos 2008. 
34. ^ "Türkiye Cumhuriyeti 1982 Anayasası". 1 Aralık 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Kasım 2008. 
35. ^ Baser, Bahar (2015). Diasporas and Homeland Conflicts: A Comparative Perspective. Ashgate Publishing. s. 63. ISBN . 13 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Nisan 2022. 
36. ^ Akyol, Mustafa (21 Aralık 2017). "'Kürdistan' kavramı Türkiye'de niçin yeniden 'yasak' oldu?". Al-Monitor. 21 Ocak 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Nisan 2020. 
37. ^ Günaydın, Abdulhakim (12 Şubat 2019). "Türkiye'deki 3 Kürt partisine kapatma davası". The Independent Türkçe. Erişim tarihi: 3 Nisan 2020. 
38. ^ "4 Kürt partisi hakkında kapatma davası". Sputnik. 22 Şubat 2019. 22 Şubat 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Nisan 2020. 
39. ^ "Adında Kürdistan Geçen Partilere Kapatma Davası". Bianet. 11 Şubat 2019. 11 Şubat 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Nisan 2020. 
40. ^ & Grant McConnel, Linguistic composition of the nations of the world, vol,5, Europe and USSR, Québec, Presses de l'Université Laval, 1984,
41. ^ Ahmet Buran Ph.D., Türkiye'de Diller ve Etnik Gruplar, 2012
42. ^ "Nefel". 5 Ocak 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Kasım 2009. 
43. ^ Kurmancî 27 Eylül 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., No.19, Summer 1996, .
44. ^ Nefel 13 Ekim 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Jan. 2008
45. ^ "Kurd," Hutchinson Unabridged Encyclopedia including Atlas, 2005.
46. ^ "'OHAL'den 'bu hal'e neler değişti (24 Kasım 2002 tarihli Radikal gazetesi)". 21 Ağustos 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Kasım 2008. 
47. ^ "Arşivlenmiş kopya". 21 Haziran 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ocak 2013. 
48. ^ "www.amude.com". 12 Haziran 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Kasım 2008. 
49. ^ Gelawej / Kurmanci^[]
50. ^ The Historical Dictionary of Iran, J. Lorentz, 1995, p172.
51. ^ ^{a b} Emir Hasanpur (çev: Cemil Gündoğan), Kürt Diliyle İlgili Devlet Politikaları ve Dil Hakları, Avesta Yayınları, İstanbul, Ocak 1997, , s. 64.

Dış bağlantılar

Wikimedia Commons'ta Kürdistan ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.