Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti

Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti ya da kısaca Ermenistan SSC, Sovyetler Birliğini oluşturan Sovyet cumhuriyetlerinden biriydi. Bu dönemden önce bağımsız Ermenistan Demokratik Cumhuriyeti bazen "Birinci Ermeni Cumhuriyeti" olarak adlandırıldığı için Ermenistan SSC bazen "İkinci Ermeni Cumhuriyeti" olarak adlandırılır. 37 rayondan oluşan ve başkenti Erivan olan Ermenistan SSC, Sovyetler Birliği Komünist Partisi'nin Ermenistan kolu olan Ermenistan Komünist Partisi tarafından yönetiliyordu.

Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Ermenice: Հայկական Սովետական Սոցիալիստական Հանրապետություն Rusça: Армянская Советская Социалистическая Республика Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti
Bayrak
Slogan Պրոլետարներ բոլոր երկրների, միացե՜ք (Ermenice) Bütün ülkelerin işçileri, birleşin! (Çevirisi)
Millî marş Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Marşı
Ermenistan’ın Sovyetler Birliği’ndeki yeri (kırmızı)
Başkent	Erivan
Resmî dil(ler)	Ermenice Rusça
Resmî din	Seküler devlet (resmi olarak) Devlet ateizmi (fiili olarak) Ermeni Apostolik (çoğunluk)
Demonim	Ermeniler Sovyet halkı
Hükûmet	1920–1990: Üniter Marksist-Leninist tek partili Sovyet sosyalist cumhuriyet 1990–1991: Üniter çok partili parlamenter cumhuriyet Kasım–Aralık 1991: Üniter çok partili yarı başkanlık sistemli cumhuriyet
Birinci sekreter
• 1920–1921 (ilk) Gevork Alikhanyan • 1990 (son)
Devlet başkanı
• 1920–1921 (ilk) • 1990–1991 (son) Levon Ter-Petrosyan
Hükümet başkanı
• 1921–1922 (ilk) Aleksandr Myasnikyan • 1991 (son)
Yasama organı	Yüksek Sovyet
Tarihçe
• Cumhuriyet ilan edildi 2 Aralık 1920 • Transkafkasya SFSC'nin bir parçası oldu 30 Aralık 1922 • Yeniden kuruldu 5 Aralık 1936 • Birinci Dağlık Karabağ Savaşı 20 Şubat 1988 • Bağımsızlığın kabul edilişiyle devlet Ermenistan Cumhuriyeti olarak yeniden adlandırıldı 23 Ağustos 1990 • Bağımsızlık referandumu 21 Eylül 1991 • Bağımsızlık resmi olarak tanındı 26 Aralık 1991 • Sovyet hükümeti lağvedildi 5 Temmuz 1995
Yüzölçümü
29800 km^2
Para birimi	Sovyet Rublesi (SUR)
Telefon kodu	885
Öncüller Ardıllar Ermenistan Demokratik Cumhuriyeti Transkafkasya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti Dağlık Ermenistan Cumhuriyeti Ermenistan

Ermenistan SSC, Aralık 1920'de Kızıl Ordu'nun Ermenistan'ı işgaliyle beraber kuruldu ve Gürcistan ve Azerbaycan ile beraber Sovyetler Birliği'nin kurucu üyelerinden olan Transkafkasya SFSC'nin bir parçası oldu. Transkafkasya SFSC'nin 1936'da dağılmasıyla Ermenistan aynı yıl kendi başına bir Sovyet cumhuriyeti oldu.

71 yıl boyunca varlığını sürdüren Ermenistan SSC, ilk yıllarda Lenin'in Yeni Ekonomi Politikası (NEP) kapsamında Ermenistan'ın yönetimine Aleksandr Myasnikyan'ı atamasıyla istikrara kavuştu. Sonraki dönemler boyunca ülke bir tarım ülkesi olmaktan çıkıp sanayi ülkesine dönüştü ve Ermeni Kırımından sağ kalanlar ve onların ailelerinin Ermenistan SSC'sine büyük ölçekli göçü nedeniyle nüfus arttı. Nitekim nüfus 1926'da yaklaşık 880.000 iken 1989'da yaklaşık 3,3 milyona, neredeyse dört katına çıktı.

Sovyet Ermenistanı, Josef Stalin döneminde başlayan Büyük Temizlik yüzünden sorunlar yaşadı ve II. Dünya Savaşında Büyük Vatanseverlik Savaşı zaferinin kazanılmasına önemli bir katkı sağladı. Stalin'in ölümü sonrası başlayan Kruşçev çözülmesi döneminde bir liberalleşme dönemine girildi. Bunu Brejnev dönemi takip etti ve bu dönemden sonra da Mihail Gorbaçov'un getirdiği glasnost ile perestroyka politikaları Karabağ hareketinin başlamasına yol açtı. 23 Ağustos 1990'da Ermenistan Bağımsızlık Bildirgesi kabul edildi. 1991'de ise bağımsızlık referandumu yapıldı ve Ermenistan'ın bağımsızlığı onaylandı. Sovyetler Birliği'nin dağılmasıyla beraber Ermenistan'ın bağımsızlığının resmiyet kazanmasıyla Ermenistan SSC sona erdi.

İsim

Ermenistan'ın Sovyetleşmesiyle beraber cumhuriyetin resmi adı İngilizce karşılığıyla Socialist Soviet Republic of Armenia (Ermenice: Socʼialistakan Xorhrdayin Hayastani Hanrapetutʼyun) oldu. TSFSC'nin 1936'da dağılması sonrası isim aynı şekilde 1991'e kadar kullanılacak olan Armenian Soviet Socialist Republic (Ermenice: Hayastani Socʼialistakan Xorhrdayin Hanrapetutʼyun) ile değiştirildi. İki isim de Türkçede Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti olarak kullanılsa da İngilizce, Ermenice ve Rusçadaki tek fark "Soviet" ve "Socialist" kelimelerinin yer değiştirmesi, Ermeni ifadesinin ise başa getirilmesi olmuştur. Sonradan cumhuriyetin resmi ismi sadece Ermenicede Haykakan Xorhrdayin Socʼialistakan Hanrapetutʼyun olarak değiştirildi. Buradaki tek fark ise "Hayastani" kelimesi yerine "Haykakan" kullanılması oldu. 1940'da ise resmi adın sadece Ermenicesi tekrardan değiştirildi ve yeni isim Haykakan Sovetakan Socʼialistakan Respublika oldu. Buradaki tek fark ise yerel Ermeni kelimeleri yerine "Sovetakan" ve "Respublika" gibi Rusça kelimelerin kullanılması oldu. 1960'da Ermenicede cumhuriyet anlamı için kullanılan kelime tekrar düzenlenmiştir.

Tarih

Arka plan ve Sovyetleşme dönemi

Şubat Devrimi'nden sonra kurulan ve ülkeyi yönetmeye çalışan Geçici Hükûmet, Kafkasya cephesinde savaş sırasında işgal edilen bölgelerde sivil idarelerin kurulması amacıyla 9 Mart 1917'de Özel Transkafkasya Komitesi'ni kurdu. Kasım 1917'de Komite, Bolşeviklerin iktidarı ele geçirmesini müteakip Transkafkasya Komiserliği altında kendi bağımsızlığını ilan etti. Komiserlik Mart 1918'de Osmanlı İmparatorluğu ile barış müzakerelerine başlasa da hem Osmanlı'nın Komiserliğin varlığını tanımayı reddetmesi, hem de 3 Mart'ta yapılmış Brest-Litovsk Antlaşması ile Komiserliğin topraklarının işgale devam eden Osmanlı'ya verilmesi buna engel oldu. Brest-Litovsk Antlaşması ile istediklerini alamayan Gürcüler, Azeriler ve Ermeniler, Osmanlı ile verdikleri savaşa çözüm olarak Çarlık Rusya'nın da çöküşünü fırsat bilerek Nisan 1918'de Transkafkasya Demokratik Federatif Cumhuriyeti adlı federasyon altında birleşip bağımsızlıklarını ilan ettiler. Rusların Kafkasya'dan çekilişi sonrası tekrar 1828 sınırlarını hedefleyen Osmanlı ordusu işgale devam etti. Türklere karşı kendilerini güvenceye almak isteyen Gürcüler, federasyonun kuruluşundan iki ay sonra ayrıldıklarını ilan ederek Mayıs 1918'de Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti'ni kurdular ve Alman koruması altına girdiler. Gürcülerin ayrılışı sonrası Azerbaycan ile Ermenistan da 28 Mayıs'ta bağımsızlıklarını ilan ettiler ve Ermenistan Demokratik Cumhuriyeti kuruldu.

Ermenistan'ın Sovyetler Birliği'ne dahil olmasından önceki yıllarda, yani 1918-1920 yılları arasında varlığını sürdüren Ermenistan Demokratik Cumhuriyeti, Ermeni Devrimci Federasyonu (EDF, diğer adıyla Taşnagsütün) tarafından yönetiliyordu. 29 Kasım 1920 tarihinde Kızıl Ordu'nun Erivan'a girmesiyle Ermenistan Demokratik Cumhuriyeti son buldu ve 2 Aralık 1920'de Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kuruldu. Sovyet yetkililer tarafından milliyetçi bir tehdit olarak hedef alınan Taşnagsütün, Sovyet karşıtı bir görüş benimseyip Ermenistan SSC'nin kurulmasını istemezken Ermeni Hayırseverler Genel Birliği (EHGB) ile ilişkileri olan "liberaller" Sovyetlere karşı daha uzlaşmacı bir tavır benimsiyor ve Ermenistan'ın Sovyetler Birliği'ne girmesine ses çıkarmıyorlardı. Sonrasında ise Ermeni Kırımı ve Türk Kurtuluş Savaşı Doğu Cephesi sonucu Ermeni nüfusu fazlasıyla düştü ve Batı Ermenistan, Türk yönetimine girdi.

Bu sırada bazı Ermeniler 'ya katıldı. Daha sonra Moskova Antlaşması ve Kars Antlaşması ile beraber Türkiye Ani, Ermeniler için büyük bir öneme sahip olan Ağrı Dağı, Kars, Ardahan ve o zamanlar bir uyezd olan Surmalu (günümüzde Iğdır) karşılığında Batum'daki haklarından vazgeçti. Böylece günümüz Türkiye-Ermenistan sınırı çizilmiş oldu ve anlaşmayla beraber Nahçivan ve Dağlık Karabağ da Azerbaycan'a verilmiş oldu.

Transkafkasya SFSC dönemi

12 Mart 1922'de Vladimir Lenin'in önerisi üzerine Transkafkasya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti kuruldu ve Kafkasya'daki üç devlet, Azerbaycan SSC, Gürcistan SSC ve Ermenistan SSC varlığı 5 Aralık 1936'ya kadar sürecek olan bu birliğin altında tekrar birleşti. Ermenistan SSC'nin hükûmeti olan ve ile gibi genç ve militan komünistlerin başkanlığını yaptığı Ermenistan Devrimci Komitesi'nin (Revkom) getirdiği politikalar, ülke genelinde sertçe uygulandı ve ülkenin kötü koşulları dikkate alınmadı. Cumhuriyet yönetimi ile sivillerin çatışma ve iç çekişmeleri yıllar boyunca sürdü. Hatta Büyük Temizlik sırasında ölecek olan Ermeni tarihçi Bagrat Boryan, bu konu hakkında 1929'da şu sözleri dile getirdi:

“	Devrimci Komitesi idareyi ele geçirdiğinde Ermeni halkının ekonomik ve psikolojik perişanlığına bakmadan müsadereye ve talana başladı. Askerlerin disiplinini sağlayacak bir mekanizma da olmadığından devrim diye adlandırdıkları eylem plansız, hedefsiz, ırza tasaddiye varan bir talan idi. Halk önceden bilgilendirilmeden, olacakları meşru bir zemine oturtacak herhangi bir propagandanın da yokluğunda şehrin bütün erzakı ve levazımatının devletleştirilmesi gerçekleştirildi.	”
—

Şubat 1921’de, Yerel Çeka kuvvetlerinin bu denli istekleri ve terör saldırıları sonucunda Ermeniler, cumhuriyetin eski liderleri öncülüğünde silahlı isyan başlattılar ve Erivan'daki komünistleri kısa bir süreliğine yönetimden indirdiler. Bu sırada Gürcistan'da harekâtta olan Kızıl Ordu, ayaklanmayı bastırmak ve ayaklananların liderlerini Ermenistan'dan uzaklaştırmak için geri döndü. İsyan bastırıldıktan sonra isyana katılan Taşnaklar İran sınırının ötesine sürüldü.

Lenin, Ermeni halkının karşı olmasının sebebinin bu sert uygulamalar olduğunu düşündü ve Ermenistan'a devlet adamı olarak Ermenilerin gözüne girebilecek ve daha uygun politikalar yürütebilecek olan Aleksandr Myasnikyan'ı atadı. Ardından Yeni Ekonomi Politikası (NEP) ile beraber Ermeniler, görece bir istikrar dönemine girdi. Sovyet yönetiminin altında yaşam, Birinci Cumhuriyet'in kargaşalı yıllarının aksine daha iyiydi. Bu sıralarda Ermeni neoklasik mimar ve kentbilimci Aleksandr Tamanyan'ın Erivan için yaptığı şehir planları kabul edildi ve Erivan, ağaçlı caddeler ve günümüzde bile şehrin en önemli noktalarından olan Cumhuriyet Meydanı gibi geniş meydanlarla dolu büyük, modern bir şehre dönüştü. Aynı zamanda halk, Moskova'dan ilaç, yemek ve birçok malzeme yardımı almaya başladı.

Lenin, bu dönemlerde politikasını devreye soktu. Bu politikaya göre Sovyetler Birliği'nde bulunan milletler Sovyetler Birliği altında kendi cumhuriyetlerini yönetebilecek, okullarında kendi ana dilleriyle eğitim verebilecek, kendi gazetelerini yayımlayabilecek ve daha birçok şey yapabilecekti. Bu politika kapsamında Ermenistan'da 50 yaşın altında olan ve okuma yazma bilmeyen vatandaşlara Ermenice öğretilmeye başlandı ve Ermenice Ermenistan SSC'nin resmî dili haline geldi. Bu politika sayesinde Sovyet dönemi boyunca Ermenice gazetelerin ve dergilerin sayısı arttı.

Stalinizm ve Büyük Temizlik

1936'da Lavrenti Beriya tarafından öldürülen

Ermenistan'ın ve Sovyetler Birliği'nin durumu Lenin'in ölümü ve Stalin'in iktidara yükselişinden sonra büyük ölçüde değişti. Stalin, Gürcistan'da bulunan ve dostu olan Lavrenti Beriya'yı, 1931'de Gürcistan Komünist Partisi birinci sekreterliğine atadı. O sıralarda Ermenistan Komünist Partisi birinci sekreteri olan da Beriya'nın birinci sekreter olmasına karşı çıktı. Bu da Ağasi Hanciyan ile Beriya arasında bir siyasal mücadeleye yol açtı. Bu mücadele Hanciyan'ın Beriya tarafından Tiflis'te öldürülmesiyle sonuçlandı. Bu ölümle beraber Ermenistan'da Büyük Temizlik de başlamış oldu. Hanciyan'ın ölümüyle beraber Beriya, Ermenistan Komünist Partisi birinci sekreterliğine kendi dostu olan 'ı, NKVD'nin Ermenistan koluna da Haçik Muğdusi'yi atadı.

Beriya'nın yandaşlarıyla beraber milliyetçi duygular gösteren insanlara, kendi deyimiyle "düşmanlara" karşı olan savaşı ivme kazandı. Milliyetçiliğe hiç olumlu gözle bakılmaması sebebiyle Çarents, , Gurgen Mahari, Nersik Stepanyan gibi birçok Ermeni aydın, yazar, bilim adamı, sanatçı ya idam edildi ya da hapse mahkûm edildi. Amatuni'nin Haziran 1937'de Stalin'e yazdığı bir mektuba göre Hanciyan'ın ölümünden sonraki on ay içerisinde aralarında 900 kişinin "Taşnak-Troçkist" olduğu 1365 kişi tutuklandı.

Ağustos 1937'de Hanciyan'ın taraftarlarından biri olan ve tutuklanan öldürüldü ve Ermenistan'daki NKVD binasının ikinci katının camından aşağı atıldı. Ölümü hakkında verilen resmi rapora intihar ettiği yazıldı. Olaydan bir ay sonra Eylül 1937'de Stalin, Ermenistan Komünist Partisi'ndeki tasfiyenin denetlenmesi için Georgi Malenkov'u, Mihail Litvin'i ve Anastas Mikoyan'ı görevlendirdi. Tasfiye boyunca binden fazla kişinin tutuklanmasıyla birlikte Ermenistan Politbürosu'nun dokuz üyesinden yedisi görevden alındı. Bu denetim sonucunda Ermenistan Komünist Partisi'nin başındaki kişi de değiştirildi ve partinin başına Mikoyan'ın da onayıyla geldi.

Tasfiyelerden Ermeni Apostolik Kilisesi de etkilendi. Stalin dönemi boyunca kiliseye yapılan saldırılar 1929'dan beri biliniyordu. Sovyet hükûmeti Ermeni diasporası ile ilişkilerini geliştirmek isteyince kiliseye olan saldırılar kısa süreliğine hafifledi. 1932'de I. Horen, Tüm Ermeniler Katolikosu oldu ve kilisenin başına geçti. 1930'ların sonlarına doğru ise Muğdusi ve onun yerine geçen Viktor Hvorostyan liderliğindeki Ermeni NKVD'si, kiliseye karşı saldırıları tekrardan başlattı. Bu saldırılar, 1938'de I. Horen'in öldürülmesiyle ve Eçmiyazin Katolikosluğu'nun kapatılmasıyla sonuçlandı. Katolikosluğun kapatılmasından ise Beriya sorumlu tutuldu. Tüm saldırılara karşı kilise yine de hayatta kaldı ve II. Dünya Savaşı'nın sonlarında Stalin din üzerindeki kısıtlamaları hafiflettiğinden dolayı kilise tekrar canlandı. Kilisenin baskı altına alınmasına ek olarak, Stalin döneminde Sovyetler Birliği'nde yaşayan diğer milliyetlerde de olduğu gibi on binlerce Ermeni idam edildi veya sınır dışı edildi. 1936'da Beriya ve Stalin, Gürcistan'a karşı yapacakları ilhakta haklı çıkmak için Ermeni nüfusunu 700.000'in altına indirmek istediler. Bu amaç doğrultusunda birçok Ermeni'yi zorla Sibirya'ya tehcir etmeye çalıştılar. 1949'da binlerce Ermeni Altay Krayı'na sürülmüştü. Bu Ermenilerin birçoğu diğer ülkelerden anavatanlarına geri dönen Ermenilerden oluşuyordu.

II. Dünya Savaşı

II. Dünya Savaşı sırasında görev yapan Ermeni mareşaller ve oramiraller. Sırasıyla; Bagramyan, İsakov, ve

Ermenistan, II. Dünya Savaşı sırasında gerçekleşen Büyük Vatanseverlik Savaşı'nın getirdiği ülke içi olumsuz etkilerden kurtulmayı başardı. Wehrmacht Azerbaycan'da bulunan petrol sahalarını ele geçirmek için Güney Kafkasya'ya doğru ilerlemeyi düşünüyordu fakat hiçbir zaman Güney Kafkasya'ya ulaşamadı. Ermenistan savaş sırasında erzak, insan gücü ve savaş malzemelerini karşılamada önemli bir rol oynadı. Büyük Vatanseverlik Savaşı'nda 300.000-500.000 Ermeni savaştı ve neredeyse yarısından fazlası öldü. Hayatta kalanların birçoğuna da Sovyetler Birliği'nin en yüksek dereceli onur madalyası olan "Sovyetler Birliği Kahramanı" ünvanı verildi. Savaş sonucunda altmıştan fazla Ermeni, komutan rütbesine yükseldi ve bu 60 kişiden dördü Sovyetler Birliği Mareşali rütbesine yükseldi. Sovyetler Birliği Mareşali rütbesine yükselenler: İvan Bagramyan (Ayrıca Slav olmayıp cephe komutanlığı yapan ilk Sovyet komutanıdır), İvan İsakov, ve 'dan oluşuyordu. Aynı zamanda, savaş sırasında Anastas Mikoyan'ın küçük kardeşi olan Artyom Mikoyan, askeri uçak üreten bir firma olan MiG'i kurdu.

Sovyet hükûmeti, savaş sırasında halktan biraz daha destek almak için milliyetçiliği kullandı. Ermeni yazar 'ın yazdığı gibi romanlar çoğaltıldı, Davit Bek (1944) gibi filmler çekildi. Ayrıca savaş sırasında Stalin, dine yönelik kısıtlamaları tekrar hafifletti. Bu nedenle I. Horen'in ölümünden beri 1945'e kadar başka katolikos seçilememiş olan kilisede, yeni katolikos oldu ve Eçmiyazin'de ikamet etmesine izin verildi.

Savaşın sonlarında ve Almanya'nın teslim oluşundan sonra Sovyet hükûmeti, Kars, Ardahan, Artvin ve Surmalu'yu alabilmek için Kars Antlaşması'nı feshetmek istedi. 7 Haziran 1945'te Sovyet Dışişleri Bakanı Vyaçeslav Molotov, Moskova'daki Türk büyükelçisine tartışmalı olan toprakların hem Ermeni SSC hem de Gürcistan SSC adına Sovyetler Birliği'ne iade edilmesini istedi. Bu toprak iddiaları Ermeni Katolikosu ve Sovyet karşıtı olan Taşnaksutyun da dahil olmak üzere Ermeni diasporasının tamamı tarafından desteklendi. Ancak Soğuk Savaş'ın başlamasıyla ve Truman Doktrini'nin devreye girmesiyle beraber Türkiye, Batı ile olan ilişkilerini geliştirdi ve Sovyetler Birliği, bu toprak iddialarından vazgeçti.

Göç

Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti 50. yıldönümü anıtı

Ermenistan'ın II. Dünya Savaşı'nda ağır kayıplar vermesi sebebiyle Stalin, Ermeni diasporasının ülkelerine gelebilmelerine izin verdi. Ermenistan'a geri dönen diaspora, Ermenistan'ın nüfusunu canlandırdı ve işgücü arttı. Kıbrıs, Fransa, Yunanistan, Irak, Lübnan ve Suriye gibi ülkelerde yaşayan ve anavatanlarına geri dönen Ermeniler, genellikle Ermeni Kırımı'nda sağ kalanlardan ya da sağ kalanların torunlarından oluşuyordu. Sovyetler Birliği, bu ülkelerde yaşayan Ermenilere anavatanlarına dönebileceklerini ve masraflarının karşılanacağını belirtti. Bu açıklamalardan sonra tahminen 100.000 Ermeni, 1946 ve 1948'de Ermenistan'a göç etti. Göç eden Ermeniler Erivan, Vanadzor ve Gümrü gibi şehirlere yerleşti.

Yemek kuponları, daha iyi barınma koşulları gibi birçok vaat ile anavatanlarına geri dönen göçmen Ermeniler, cumhuriyette yaşayan mevcut Ermeniler tarafından soğuk karşılandı. Nitekim Ermeniler, savaş sonrası iyice azalmış olan kaynaklarını göçmenlerle paylaşmaktan hoşnutsuzdu. Göçmenler, cumhuriyette standart dil olan Doğu Ermenicesi yerine Batı Ermenicesi lehçesini konuşmaya başladılar ve onlara "kardeşler" anlamına gelen aghbar denmeye başlandı. Daha sonrasında göçmenlerin çoğu "Ermeni milliyetçi örgütleriyle bağlantıları olduğu" gerekçesiyle Sibirya'daki çalışma kamplarına sürüldü ve Stalin ölene kadar serbest kalamadılar. Bununla beraber Taşnak partisine üye olduklarından şüphelenilen bazı kişiler, 1949'da Orta Asya'ya sürüldü.

Kruşçev çözülmesi

Stalin'in ölümünden sonra gerçekleşen iktidar çekişmesini Nikita Kruşçev'in kazanmasıyla ülkenin yeni lideri Kruşçev oldu. 1956'da Sovyetler Birliği Komünist Partisi 20. Kongresi'nde yaptığı Gizli söylev adlı konuşmasında Stalin'in suçlarını sert bir şekilde eleştiren Kruşçev, Sovyetler Birliği'ndeki siyasi baskıları ve sansürü azalttı. Aynı zamanda barınma ve tarım malları için ayrılan kaynaklar artırıldı. Stalin'in yandaşı olan Beriya kurşuna dizilerek infaz edildi.

Bu dönemde Ermenistan, hem ekonomik hem de kültürel alanda bir kalkınma dönemi yaşadı. 1955 yılında 'in katolikos olmasıyla Ermenistan'a sınırlı bir ölçüde din özgürlüğü de tanındı. Mart 1954'te Anastas Mikoyan, Erivan'da Raffi ve Raphael Patkanyan'ın eserlerinin yeniden basılması, Çarents'in serbest bırakılması ve Myasnikyan'ın mirasının canlanması gerektiği hakkında bir konuşma yaptı. Mikoyan, gizlice Sovyet Ermeni liderlerine eski "düşmanlarının" serbest bırakılması için yardım etti. Stalin'in Erivan'daki dev boyuttaki heykeli yıkıldı ve yerine Ermenistan Ana heykeli dikildi. Ermenistan ve diaspora arasındaki ilişkiler güçlendi ve diasporadaki Ermeniler Ermenistan'ı daha sık ziyaret etmeye başladı. 1959'da Erivan'da yaklaşık 17.000 antik Ermenice el yazısı ve aşağı yukarı 300.000 arşiv belgesi içeren Matenadaran inşa edildi ve burada önemli tarih çalışmaları yürütüldü.

Brejnev dönemi

Erivan Gençlik Sarayı

Leonid Brejnev, 1964'te iktidara gelince genel olarak Kruşçev'in yaptığı reformların tam tersini gerçekleştirdi. Bununla birlikte Ermeni milliyetçilerin yeniden çoğalması olasılığına karşın her ne kadar tedbirli davranılsa da buna karşı herhangi bir kısıtlama getirilmedi. 24 Nisan 1965'te, yani Ermeni Kırımının ellinci yılında, binlerce Ermeni Erivan sokaklarında gösteri yaptı. Bu gösterilerin ardından 1967'de Ermeni Soykırımı Anıt Kompleksi inşa edildi. Ayrıca bu dönemde Serdarabad ve Baş Abaran Muharebesi gibi Ermeni savaş tarihindeki zaferlerin anılmasına ve Vardan Mamikonyan ve gibi önemli Ermeni insanların heykellerinin dikilmesine izin verildi.

Bu dönemde kayıt dışı ekonomi ve yolsuzluk çok yükseldi. Çimento ve beton gibi evlerin yapımında kullanılan materyaller başka alanlarda kullanıldı. Rüşvet ve bununla beraber denetim yapılmaması, kalitesiz ve zayıf temelli evlerin inşa edilmesine yol açtı. Bu kalitesiz binalar 1988'de Spitak'ta yaşanan depremde 20.000 insanın ölümüne yol açtı. 7 Aralık 1988 sabahı deprem gerçekleştiği sırada hemen yıkılan evlerin çoğu Brejnev döneminde inşa edilmişti, yıkılmayan binalar ise eski olanlardı.

Sovyetler Birliği'nin son yılları ve bağımsızlık

1988'in yazında Karabağ'ın Ermenistan ile birleşmesi için protestolar yapan Ermeniler

Mihail Gorbaçov'un Glasnost ve Perestroyka politikalarını devreye sokması Ermenilerin Sovyet yönetimi altında daha iyi yaşam standartlarıyla yaşamasını sağladı. Bu sıralarda ilk önce Ermenistan'a vadedilen ancak sonradan Azerbaycan'a verilen Dağlık Karabağ'da yaşayan Ermeniler ise Dağlık Karabağ'ın Ermenistan yönetimi altına girmesi için bir hareket başlattı. Bölgedeki Ermeni nüfusu, bölgenin "Azerileştirilmesinden" korktuklarını söyledi. 20 Şubat 1988'de Dağlık Karabağ Özerk Oblastı Yüksek Sovyeti, Ermenistan ile birleşme kararı aldığını açıkladı.

Karabağ'daki Ermenilerin desteklenmesi için Erivan'da gösteriler düzenlendi ve bu gösteriler Karabağ hareketi olarak bilinmeye başladı. 1988'in başında cumhuriyetin çeşitli bölgelerinden yaklaşık bir milyon Ermeni, Erivan'ın Tiyatro Meydanı'nda (şu anda Özgürlük Meydanı) gerçekleşen ancak pek dikkat çekmeyen bu gösterilere katıldı. Gösterilere sadece Azerbaycan'dan tepki geldi ve Sumgayıt'ta Ermenilere yönelik şiddet olayları patlak verdi. Tüm bunların kısa bir süre sonra etnik çatışmalara dönüşmesiyle bu konuda yapılabilecek barışçıl çözümler engellendi. Moskova Kremlin'inin bu konuya karşı olan tutumu Ermenileri hiç hoşnut etmiyordu. Karabağ'ın Ermenistan ile birleşmesi için Gorbaçov'a ve Moskova'daki üst düzey liderlere tekrar dilekçe yazıldı. Ancak dilekçe, 1988 baharında Yüksek Sovyet tarafından reddedildi. O zamana kadar Gorbaçov, Ermeniler tarafından destek görse de Gorbaçov'un Karabağ konusundaki tutumundan dolayı Ermeniler'in Gorbaçov'a desteği azaldı.

1989'un sonlarında Doğu Avrupa rejimlerinin çöküşü, Kafkasya'daki milliyetçilerle komünistler arasındaki çatışmaları körüklemeye başladı. Baltık devletlerinde başlayan ayrılıkçı hareketler, Kremlin'in özellikle Azeri yanlılığı sebebiyle Ermenistan'a da sıçradı. Ermenistan'ın Kremlin'e olan inancını kaybetmeye başlamasının diğer sebepleri Ermeni depremzedelere yönelik yardım çalışmalarının yanlış yönetilmesi ve Sovyet ekonomisinin bazı eksiklikleriydi. 23 Ağustos 1990'da Ermenistan SSC Yüksek Sovyeti, Ermenistan Bağımsızlık Bildirgesi'ni imzaladı ve Ermenistan bağımsızlığını ilan etti.

17 Mart 1991'de Ermenistan; Baltık ülkeleri, Gürcistan ve Moldova ile birlikte Sovyetler Birliği'nin korunması için yapılmış olan 1991 Sovyetler Birliği referandumunu boykot etti.1991 Sovyetler Birliği darbe girişiminin başarısız olmasının ardından 1991 Ermenistan Bağımsızlık Referandumu yapıldı ve Ermenistan'ın bağımsızlığı doğrulandı.Sovyetler Birliği'nin resmen dağılışıyla ve 'yla beraber Ermenistan'ın bağımsızlığı resmiyet kazandı. 5 Temmuz 1995'te Ermenistan Anayasası kabul edildi.

Siyaset

Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'nin yönetim birimleri

Hükûmet

Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'ndeki hükûmet yapısı diğer Sovyet cumhuriyetlerininkiyle aynıydı. Birinci Sekreterler, cumhuriyetin lideriydi. Hükûmetin başkanı ise Bakanlar Kurulu Başkanı olanlardı. Cumhuriyetin en yüksek siyasi organı, cumhuriyetin en yüksek yargı organı olan yüksek mahkemeyi de içeren Ermeni Yüksek Sovyeti idi. Yüksek Sovyet üyeleri beş yıl süreyle görev yaparken, bölge milletvekilleri iki buçuk yıl görev yapıyordu. Tüm üyelerin Komünist Parti üyesi olmaları zorunluydu ve oturumlar Erivan'daki Yüksek Sovyet binasında yapıldı.

1930'dan itibaren Ermenistan SSC'nin yönetim birimleri, 37 rayondan ve 22 ilden oluşuyordu. Sovyetler Birliği'nin dağılışından ve bağımsızlıktan sonra, 1995'te bu yönetim birimleri kaldırıldı ve yerine iller, marzer denen yönetim birimiyle bölündü.

Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'nin kurulmasıyla birlikte Sovyet yetkilileri, Sovyetler Birliği'nin bütünlüğünü güçlendirmek için toplumdaki milliyetçilik ve din gibi belirli unsurları tamamen veya kısmen ortadan kaldırmak için çalıştılar. Sovyetler Birliği'nin erken döneminde Ermeniler; Ruslar, Ukraynalılar, Belaruslular, Gürcüler, Almanlar ve Yahudilerle birlikte resmî olarak "geri halklar" olarak nitelendirilen ve bu halkların kültürel olarak terakki etmeleri adına belirli ayrıcalıklara sahip olan Azeriler, Bulgarlar, Hanlar, Kazaklar, Koreliler, Kürtler ve Rumların da dâhil olduğu 97 halkın aksine "ileri" halklar olarak kabul edildiler.Kafkasya ve spesifik olarak Ermeni uygarlığı, gerek Sovyet akademisyenlerince gerekse Sovyet ders kitaplarında Sovyetler Birliği topraklarında yer alan en eski uygarlık olarak kabul edildi.

Lenin Meydanı (şimdiki adıyla Cumhuriyet Meydanı) 1926'dan 1991'e kadar Erivan'ın ana caddesiydi.

Sovyetler Birliği'ndeki diğer tüm cumhuriyetler gibi Ermenistan'ın da kendi bayrağı ve arması vardı. Nikita Kruşçev'in belirttiğine göre, 1950'lerde Türkiye'nin Ermeniler için derin bir sembolik öneme sahip olan ancak Türk topraklarında bulunan Ağrı Dağı'nın Ermenistan armasına eklenmesine itiraz etmesi, Sovyetler Birliği ile Türkiye Cumhuriyeti arasında bir anlaşmazlık sebebi oldu. Türkiye'nin iddialarına göre armadaki Ağrı Dağı tasviri, Sovyetler'in Türkiye'nin doğu bölgesindeki hak iddialarını temsil etmekteydi. Buna karşın Kruşçev'in Türkiye'ye yanıtı, "Neden bayrağınızda ay tasviri var? Sonuçta değil ay, ayın yarısı bile Türkiye'ye ait değil. Yoksa tüm evreni mi ele geçirmek istiyorsunuz?" oldu. Bunun ardından Türkiye, olayı kapattı.

Uluslararası ilişkiler

Ermenistan SSC, bir Sovyet cumhuriyeti olarak, uluslararası alanda Birleşmiş Milletler tarafından Sovyetler Birliği'nin bir parçası olarak tanınıyordu. Ermeni , 1964'te oy birliğiyle UNESCO Genel Konferansı'nın 21. oturumuna başkan seçildi. Sovyetler Birliği aynı zamanda Varşova Paktı, Uluslararası Olimpiyat Komitesi ve Karşılıklı Ekonomik Yardımlaşma Konseyinin de üyesiyken Ermenistan, Sovyetler Birliği'nin bir parçası olarak, kendi başına olmasa da bu organizasyonlarda yer aldı.

Ordu

Ermenistan SSC'nin askeri kuvvetleri, genel olarak Sovyet Kara Kuvvetleri'nin Transkafkasya Askerî Bölgesi'ne tedarik ettiği 7. Muhafız Ordusu'ndan oluşuyordu. Ermenistan SSC'nin ordusu tam olarak şunlardan oluşuyordu:

• 7. Muhafız Ordusu'nun kumanda merkezi - Erivan
• 15. Motorize Piyade Tümeni - Kirovakan
• 127. Motorize Piyade Tümeni - Leninakan
• 164. Motorize Piyade Tümeni - Erivan
• 7. Tahkimli Bölge - Leninakan
• 9. Tahkimli Bölge - Eçmiyazin

Ekonomi

Sovyet rejimi altındaki Ermenistan'da akaretlerin özel mülkiyeti, planlı ekonomi politikasına bağlı olarak yasaktı. 1920'lerin sonundan itibaren Ermenistan'daki özel mülkiyete ait çiftliklere devlet tarafından el konuldu ve bu çiftlikler kolektifleştirildi. Buna karşın bu kamulaştırma adımları, kırsal halkça çeşitli direnişlerle karşılandı. Aynı zamanda 1929-1936 yılları arasında Ermenistan'da devlet eliyle sanayileşme süreci başladı.

Ermenistan'daki ekonomik model de diğer Sovyet cumhuriyetlerindeki gibi sosyalist ekonomiye ve üretim araçlarının sosyalist mülkiyetine dayalıydı. Bu sosyalist mülkiyetin ise kamu mülkiyeti ve kolektif çiftlik mülkiyeti olarak iki çeşidi mevcuttu. Sosyalist modelin özel mülkiyet karşıtlığına rağmen küçük çaplı zanaatkârların kendi işyerlerini açmalarına izin vardı. Ülkedeki ekonomik yaşam, devletin ekonomik planı tarafından belirlenmekte ve yönlendirilmekteydi.

1935'e gelindiğinde Ermenistan'daki tarımsal hasıla, 1928'deki rakamdan %32 daha yüksekken endüstriyel hasıla ise 7 yılda 5,5 kat arttı. Buna karşın yapılan reformlar, geleneksel köy yaşantısını bozarken köyde yaşayan birçok hane kentlere göç etmek zorunda kaldı. Ülkedeki özel teşebbüs ise bu süre zarfında devlet eliyle fiilen sona erdirildi.

Demografi

1979'da Sovyetler Birliği genelinde yapılan nüfus sayımına göre Ermenistan SSC'nin demografi bilgisi aşağıdaki şekildedir:

Milliyet	Nüfus	Oran
Ermeniler	2.725.000	89,7 %
Azeriler	160.800	5,3 %
Ruslar	70.300	2,3 %
Kürtler	50.800	1,7 %
Ukraynalılar	8.900	0,3 %
Süryaniler	6.200	0,2 %
Yunanlar	5.700	0,2 %
Gürcüler	1.300	0,04 %
Belaruslular	1.200	0,04 %
Yahudiler	1.000	0,03 %
Tamamı	3.037.300	100,0 %

Kültür

Erivan'daki

Lazare İnceyan'ın Les années volées'si ve 'ın Les fils du goulag'ı;gulaglarda hapsedilme ve gulagdan kaçış hakkında, Ermeni edebiyatında yer tutan iki hikâyedir. Bu iki hikâyeye benzer birçok "gurbet" hikâyesi, soykırımdan kaçanların yıllardır ulaşamadıkları aile bireylerini aramaları ve Sovyet Ermenistan'ına yerleşme kararlarını işler. Bazı Ermeni yazarlar ise 1949'daki Sovyet tehcirlerini Osmanlı İmparatorluğu'nun Tehcir Kanunu'na benzetir ve iki dönemi birbiriyle kıyaslar.

1921'de Eçmiyazin'de bir tarih ve kültür enstitüsü kuruldu. 1920'lerde ve 1930'larda Erivan Operası gibi tiyatrolar ve gösteri alanları inşa edildi. Bu dönemlerde , Avetik İsahakyan ve Yeğişe Çarents gibi isimler Ermenistan'da resim ve edebiyat alanında eserler verdi. 1925'te Armenkino tarafından çekilen ve Ermenilerin ilk uzun metrajlı filmi olan Namus filmi, 1935'te ise ilk Ermeni sesli film olan ön gösterime girdi.

Notlar

1. ^ Ermenice: Հայկական Սովետական Սոցիալիստական Հանրապետություն Haykakan Sovetakan Sotsialistakan Hanrapetut'yun; Rusça: Армянская Советская Социалистическая Республика Armyanskaya Sovetskaya Sotsialistiçeskaya Respublika)

Kaynakça

1. ^ ^{a b} . 20 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Mart 2020. 
2. ^ , 1918-1920 — La République d'Arménie, éditions Complexe, Bruxelles, 1989 (réimpr. 2006) , sayfa 17.
3. ^ (1985). Russian Azerbaijan, 1905–1920: The Shaping of a National Identity in a Muslim Community. United Kingdom: Cambridge University Press. s. 106. ISBN . 
4. ^ Kenez, Peter (2004). Red Attack, White Resistance; Civil War in South Russia 1918. Washington, DC: New Academia Publishing. ss. 240-241. ISBN . 
5. ^ Kazemzadeh, Firuz (1951). The Struggle far Transcaucasia (1917-1921). New York: Philosophical Library. ss. 103-104. 
6. ^ Suny 1994, ss. 191-192
7. ^ Kazemzadeh, Firuz (1951). The Struggle far Transcaucasia (1917-1921). New York: Philosophical Library. ss. 123-124. 
8. ^ Cumhuriyetin tam tarihi tarafından ele alınmıştır, Republic of Armenia. 4 vols. Berkeley: University of California Press, 1971-1996.
9. ^ "Պատմական ակնարկ". www.arfd.am (İngilizce). 16 Aralık 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 16 Aralık 2022. 
10. ^ ^{a b c d} Jo Laycock (2016). "Survivor or Soviet Stories? Repatriate Narratives in Armenian Histories, Memories and Identities" (PDF). History and Memory. 28 (2). ss. 123-151. doi:10.2979/histmemo.28.2.0123. ISSN 0935-560X. JSTOR 10.2979/histmemo.28.2.0123. 24 Eylül 2020 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 12 Ocak 2022. 
11. ^ Tsutsiev, Arthur (2014). Atlas of the Ethno-Political History of the Caucasus. Nora Seligman Favorov tarafından çevrildi. New Haven: Yale University Press. ss. 74-76, 79. ISBN . 
12. ^ Saparov, Arsène (March 2012). "Why Autonomy? The Making of Nagorno-Karabakh Autonomous Region 1918-1925". Europe-Asia Studies. 64 (2). ss. 281-323. doi:10.1080/09668136.2011.642583. Erişim tarihi: 30 Aralık 2020. 
13. ^ . Looking Toward Ararat: Armenia in Modern History. Bloomington: Indiana University Press, 1993, p. 139.
14. ^ Quoted in Ronald Grigor Suny. "Soviet Armenia," in The Armenian People From Ancient to Modern Times, Volume II: Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century, ed. Richard G. Hovannisian, New York: St. Martin's Press, 1997, p. 350.
15. ^ "Transcaucasia". Seventeen Moments in Soviet History (İngilizce). 17 Haziran 2015. 20 Aralık 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 16 Aralık 2022. 
16. ^ Hovannisian, Richard G. Republic of Armenia, vol. 4: Between Crescent and Sickle, Partition and Sovietization. Berkeley: University of California Press, 1996, pp. 405-07.
17. ^ Kazemzadeh, Firuz (1951). The Struggle far Transcaucasia (1917-1921). New York: Philosophical Library. s. 328. 
18. ^ Saparov, Arsène (12 Ocak 2018). From Conflict to Autonomy in the Caucasus: the Soviet Union and the Making of Abkhazia, South Ossetia and Nagorno Karabakh. London & New York: Routledge. ss. 103-104. ISBN . OCLC 1124532887. 16 Aralık 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 27 Aralık 2022. 
19. ^ ^{a b} Suny, "Soviet Armenia," pp. 355-57.
20. ^ Matossian, Mary Kilbourne (1962). The Impact of Soviet Policies in Armenia. Leiden: E.J. Brill. s. 80. 
21. ^ Martin, Terry (2001). The Affirmative Action Empire: Nations and Nationalism in the Soviet Union, 1923-1939 18 Ekim 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. New York: Cornell University, pp. 10-13. .
22. ^ Suny, "Soviet Armenia," pp. 356-57.
23. ^ ^{a b} Barseghyan, Artak R. (9 Temmuz 2021). "Кто убил Агаси Ханджяна?" [Who killed Aghasi Khanjian?]. armradio.am (Rusça). Public Radio of Armenia. 9 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 12 Aralık 2021. 
24. ^ ^{a b} Shakarian, Pietro A. (12 Kasım 2021). "Yerevan 1954: Anastas Mikoyan and Nationality Reform in the Thaw, 1954–1964". Peripheral Histories. 4 Haziran 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 12 Aralık 2021. 
25. ^ Korkmaz, Ayşenur (17 Şubat 2020). "At 'Home' Away from 'Home': The ex-Ottoman Armenian Refugees and the Limits of Belonging in Soviet Armenia". Journal of Migration History. 6 (1): 129-150. doi:10.1163/23519924-00601008. ISSN 2351-9916. 17 Aralık 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 27 Aralık 2022. 
26. ^ Melkonian, Eduard (1 Aralık 2010). "Repressions in 1930s Soviet Armenia" (PDF). Caucasus Analytical Digest. s. 8. 12 Aralık 2021 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 12 Aralık 2021. 
27. ^ nikoladze, Tatia (2 Kasım 2020). "13 million victims - Azerbaijan, Armenia, Georgia commemorate of Stalinist political repression. Video - JAMnews". English Jamnews (İngilizce). 18 Aralık 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 18 Aralık 2022. 
28. ^ (1992). Stalin in Power: The Revolution from Above, 1928-1941. New York: W.W. Norton & Company. ss. 488-489. ISBN . 
29. ^ Mirzoyan, Gamlet (March 2009). "Советские правители Армении: ЭСКИЗ седьмой - Арутюнян (Арутинов) Г.А." [Soviet Leaders of Armenia: Excerpt Seven - Arutyunyan (Arutinov) G. A.]. noev-kovcheg.ru (Rusça). 16 Kasım 2014 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 12 Aralık 2021. 
30. ^ Matossian. Impact of Soviet Policies, p. 80.
31. ^ Hayrapetyan, Kanakara (2018). "Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Խորէն Ա. Մուրադբեկյանի մահվան առեղծվածի վերլուծությունը պատմագիտության մեջ [Historiographical analysis of the mysterious death of Khoren I Muradbekyan, Catholicos of All Armenians]". (Ermenice). 75 (7). s. 145. 20 Şubat 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 27 Aralık 2022. 
32. ^ Bauer-Manndorff, Elisabeth (1981). Armenia: Past and Present. New York: Armenian Prelacy, p. 178.
33. ^ Yalanuzyan, Mikael (31 Ağustos 2021). "Exile to Siberia". EVN Report. 13 Aralık 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 12 Aralık 2021. 
34. ^ (2004). . Anna Yastrzhembska tarafından çevrildi. Budapeşte: Central European University Press. s. 333. ISBN . 
35. ^ (1980). Armenia The Survival of a Nation, 2nd ed. New York: St. Martin's Press. ss. 355-356. ISBN . 
36. ^ (Ermenice) Harutyunyan, Kliment. Hay zhoghovrdi masnaktsutyune Erkrord Hamashkharhayin Paterazmin (1939-1945 թթ.) [The Participation of the Armenian People in the Second World War, (1939-1945)] (Yerevan: Hrazdan, 2001).
37. ^ ^{a b} (Ermenice) . s.v. "Sovetakan Miutyan Hayrenakan Mets Paterazm, 1941-1945" [The Soviet Union's Great Patriotic War, 1941-1945]. , vol. 10, pp. 542-547.
38. ^ Panossian, Razmik (2006). The Armenians: From Kings And Priests to Merchants And Commissars. New York: Columbia University Press. ss. 351. ISBN . 
39. ^ Matossian. Impact of Soviet Policies, pp. 194-195.
40. ^ Corley, Felix. "The Armenian Church under the Soviet Regime, Part 1: The Leadership of Kevork 25 Şubat 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde .," Religion, State and Society 24 (1996): pp. 9-53.
41. ^ ^{a b} Suny, Looking Toward Ararat, pp. 165–169.
42. ^ Krikorian, Robert O. "Kars-Ardahan and Soviet Armenian Irredentism, 1945-1946," in Armenian Kars and Ani, ed. Richard G. Hovannisian. Costa Mesa, CA: Mazda Publishers, 2011, pp. 393-410.
43. ^ "Armenian Americans - History, The armenian republic, Immigration to america". www.everyculture.com. 12 Ekim 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 17 Aralık 2022. 
44. ^ ^{a b} . Ermeni Tarihi: Ermeni Halkının Tarihine Kısa Bir Bakış. Aras Yayıncılık. s. 272. 
45. ^ Refugees, United Nations High Commissioner for. . Refworld (İngilizce). 17 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Aralık 2022. 
46. ^ Shahnazarian, Nona (1 Ocak 2013). "Letters from the Soviet 'Paradise': The Image of Russia among the Western Armenian Diaspora". Journal of Eurasian Studies. 20 Years of the Collapse of the Fomer Soviet Union (İngilizce). 4 (1): 8-17. doi:10.1016/j.euras.2012.09.001. ISSN 1879-3665. 17 Aralık 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 27 Aralık 2022. 
47. ^ Dekmejian, R. Hrair, "The Armenian Diaspora," in The Armenian People From Ancient to Modern Times, pp. 416-417.
48. ^ Yousefian, Sevan, "The Postwar Repatriation Movement of Armenians to Soviet Armenia, 1945-1948," Unpublished Ph.D Dissertation, University of California, Los Angeles, 2011.
49. ^ Maike Lehmann, "A Different Kind of Brothers: Exclusion and Partial Integration after Repatriation to a Soviet ‘Homeland,’" Ab Imperio 3 (2012): pp. 171-211.
50. ^ (Ermenice) Amatuni Virabyan, Hayastane Stalinits minchev Khrushchev: Hasarakakan-kaghakakan kyanke 1945-1957 tt. [Armenia from Stalin to Khrushchev: Social-political life, 1945-57] (Yerevan: Gitutyun Publishing, 2001).
51. ^ ^{a b} Panossian. The Armenians, p. 349.
52. ^ Suny, Ronald Grigor (1983). Armenia in the Twentieth Century. Chico, CA: Scholars Press, pp. 72-73.
53. ^ Maike Lehmann, "Apricot Socialism: The National Past, the Soviet Project, and the Imagining of Community in Late Soviet Armenia," 1 (Spring 2015): pp. 9-31.
54. ^ . Hetq.am (İngilizce). 18 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Aralık 2022. 
55. ^ Verluise, Pierre and Levon Chorbajian (1995). Armenia in Crisis: the 1988 Earthquake. Detroit: Wayne State University Press.
56. ^ Karabağ için, bakınız: Cheterian, Vicken (2009). War and Peace in the Caucasus: Russia's Troubled Frontier. New York: Columbia University Press. ss. 87-154. ISBN . 
57. ^ Kaufman, Stuart (2001). Modern Hatreds: The Symbolic Politics of Ethnic War. New York: Cornell Studies in Security Affairs. s. 61. ISBN . 
58. ^ Malkasian, Mark (1996). Gha-ra-bagh!: The Emergence of the National Democratic Movement in Armenia. Wayne State University Press. s. 41. ISBN . 
59. ^ Tonoyan, Artyom (2021). "Introduction". Black Garden Aflame: The Nagorno-Karabakh Conflict in the Soviet and Russian Press. Minneapolis: East View Press. ss. xx-xxi. ISBN . 
60. ^ Bakınız: Ohannes Geukjian, Ethnicity, Nationalism and Conflict in the South Caucasus: Nagorno-Karabakh and the Legacy of Soviet Nationalities Policy (London: Routledge, 2016).
61. ^ . Ermeni Tarihi: Ermeni Halkının Tarihine Kısa Bir Bakış. Aras Yayıncılık. s. 282. 
62. ^ Krikorian, Robert O. and Joseph R. Masih. Armenia: At the Crossroads. Amsterdam: Harwood Academic Publishers, 1999, pp. 19-20.
63. ^ "Декларация о независимости Армении". 8 Ocak 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 12 Ocak 2022. 
64. ^ "Legislation: National Assemly of RA". www.parliament.am. 7 Eylül 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 27 Aralık 2022. 
65. ^ . 16 Kasım 2005 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Şubat 2007. 
66. ^ Маркедонов Сергей Самоопределение по ленинским принципам 16 Kasım 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
67. ^ Martin, The Affirmative Action Empire, p. 23.
68. ^ Panossian. The Armenians, pp. 288-89.
69. ^ Khrushchev, Nikita, Sergei Khrushchev (ed.) Memoirs of Nikita Khrushchev: Statesman, 1953-1964. Philadelphia: Pennsylvania State University Press, pp. 467-68. .
70. ^ Khrushchev. Memoirs of Nikita Khrushchev, p. 468.
71. ^ Holm, Michael. "7th Guards Combined Arms Army". www.ww2.dk. 22 Mart 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 14 Şubat 2016. 
72. ^ Holm, Michael. "91st Motorised Rifle Division". www.ww2.dk. 6 Ekim 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 14 Şubat 2016. 
73. ^ USSR Armenia. Moskova: Press Agency Publishing House MOSCOW. s. 1967. 
74. ^ Matossian. Impact of Soviet Policies, pp. 99-116.
75. ^ V.V. Pokshishevskiy (ed.): Soviet Census: a demogr. evaluation. Akademische Verlags-Gesellschaft, Wiesbaden 1980.
76. ^ Maloumian, Armand (1 Ocak 1976). Les fils du Goulag (Fransızca). (Presses de la Cité) réédition numérique FeniXX. ISBN . 16 Aralık 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 27 Aralık 2022. 

Konuyla ilgili yayınlar

• ., et al. (eds.), Հայ Ժողովրդի Պատմություն [History of the Armenian People], 7 ve 8. cilt Erivan: Armenian Academy of Sciences, 1967, 1970. (Ermenice)
• . Erivan: Armenian Academy of Sciences, 1974–1987, 12 cilt. (Ermenice)
• Aslanyan, A. A. et al. Soviet Armenia. Moskova: Progress Publishers, 1971. (İngilizce)
• Geğamyan, Gürgen M. Սոցիալ-տնտեսական փոփոխությունները Հայաստանում ՆԵՊ-ի տարիներին (1921-1936) [Socio-Economic Changes in the Armenia during the NEP Years, (1921-1936)]. Erivan: Armenian Academy of Sciences, 1978. (Ermenice)
• Matossian, Mary Kilbourne. The Impact of Soviet Policies in Armenia. Leiden: E.J. Brill, 1962. (İngilizce)
• Miller, Donald E. and Lorna Touryan Miller, Armenia: Portraits of Survival and Hope. Berkeley: University of California Press, 2003. (İngilizce)
• Şahinyan, Marietta S. Journey through Soviet Armenia. Moskova: Foreign Languages Publishing House, 1954. (İngilizce)
• . "Soviet Armenia," in The Armenian People From Ancient to Modern Times, Volume II: Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century, ed. Richard G. Hovannisian, New York: St. Martin's Press, 1997. (İngilizce)
• Virabyan, Amatuni. Հայաստանը Ստալինից մինչև Խրուշչով: Հասարակական-քաղաքական կյանքը 1945-1957 թթ. [Armenia from Stalin to Khrushchev: Social-political life, 1945-1957] Erivan: Gitutyun Publishing, 2001. (Ermenice)
• Walker, Christopher J. Armenia: The Survival of a Nation. Londra: Palgrave Macmillan, 1990. (İngilizce)
• Yeğenyan, Ağavni Y. The Red Flag at Ararat. New York: The Womans Press, 1932. (İngilizce)