Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu madde, uygun değildir. (Şubat 2014) |
Teori veya kuram, bilimde bir olgunun, sürekli olarak doğrulanmış gözlem ve deneyler temel alınarak yapılan bir açıklamasıdır. Kuram, herhangi bir olayı açıklamak için kullanılan düşünce sistemidir. Genel anlamda kuram, bir düşüncenin genel, soyut ve ussal olmasıdır. Ayrıca bir kuram, açıklanabilir genel bağımsız ilkelere dayanmaktadır. Bu ilkelere bağlı kalarak doğada sonuçların nasıl örneklendirileceğini açıklamaya çalışır. Sözcüğün kökü Antik Yunan’dan gelmektedir. Ancak günümüzde birçok ayrı anlamlarda kullanılmaktadır. Kuram, varsayımla (hipotez) aynı anlama sahip değildir. İkisinin de anlamı başkadır. Kuram bir gözlem için açıklanabilir bir çerçeve sağlar ve kuramı sağlayacak olan sınanabilir varsayımlar tarafından desteklenir.
Çağdaş anlamlarından biri de spekülatif ve genelleme doğasına vurgu yapmaktadır. Örneğin sanat ve felsefede kuramsal sözcüğü kolaylıkla ölçülebilir olmayan düşünceleri ve deneysel olayları tanımlamak için kullanılabilir. Felsefedeki anlam uzantısı olan kuram, hala tanrı bilimsel bağlamında kullanılan bir sözcüktür. Aristoteles'in tanımı olarak, arı kuram anlamına tamamen karşı olan “uygulama (pratik)”, kuram tanımının çok sık çeliştiği bir sözcüktür.Tıbbın uygulamalı yanı insanları sağlıklı yapmaya çalışıyor iken tıbbi kuram, sağlık ve hastalık doğasını ve nedenleri anlamaya çalışıyor. Bu örnek tıpta kuram ve uygulamanın bir ayrımıdır. Bu iki olay birbiriyle ilişkilidir ancak hasta iyileştirmeden araştırma yapmak ya da bu iyileştirmenin nasıl olduğunu bilmeden bir hastayı iyileşirmek olanaklıdır.
, kuram, bilimsel kuram anlamı taşır ve bilimsel yöntem ile tutarlı bir biçimde yapılan ve çağdaş bilimin gerektirdiği ölçütlere uygun açıklamalardır. Kuram alanında bir bilim insanını anlamak için kuramının doğruluğunu olduğu gibi yanlışlığını da deneysel olarak kanıtlamak gerekir. Bilimsel kuramlarda bir şeyin hâla kanıtlanmamış olduğunu ya da düşüntülü olduğu varsayım sözcüğü ile belirtilir, kuram yaygın kullanımlarının tersine, bilimsel bilginin en güvenilir, titiz ve kapsamlı bir biçimidir. Bilimsel kuramlar kendi başına deneysel olarak sınanabilir. Varsayımlardan ve doğanın kesin koşulları altında nasıl davranış göstereceğini açıklayan bilimsel yasalardan ayrılırlar.
Bir kuram düzgüler ne üzerine ise varsayılabilir. Bu hedefleri, düzgüleri ve ölçünleri belirler. Bir kuram bilgi tabanı oluşturabilir ve bu taban açıklayıcı modelleriyle uyuşmayabilir. Kuramsal yaklaşmak bu bilgi tabanını geliştirmektir.
Kökenbilim
Teori sözcüğü Türkçeye Fransızca théorie sözcüğünden geçmiş olup, bu sözcükse Fransızcaya Yunanca theoros 'gözlemci, izleyici' sözcüğünden geçmiştir. "Kuram" sözcüğü Türkçe 'kurmak' kökünden türetilmiştir.
Eski zamanlarda kullanımı
Teori (θεωρία, theoria) sözcüğü Antik Yunan filozofisinden teknik terim olarak türetilmiştir. Günlük kullanımda kuram “dikkatlice bakmak, seyretmek” demekti. Teknik anlamı doğasal olayların kuramsal ve uzun uzun düşünülmüş açıklamalarına denk gelmektedir. Aynı doğasal filozoflar gibi dalgın ve düşüntülü anlayış içindeydiler ve aynı yetenekli yazıcı ve esnaflar gibi bilgiyi öğrenmenin pratik yolları aramaktaydılar. Kuram kelimesi İngilizcede 16. Yüzyıldan beri kullanılmaktadır. Kuramın modern kullanımı gerçek anlamından türetilmiştir ancak yeni anlamlar da kazanmıştır. Yine de kuram gerçek anlamından temel alınarak doğanın düşünülmüş ve rasyonel yanımıdır.
İngiliz anlamına rağmen Yunancada daha olağan anlamları vardır. Görünen o ki θεωρία sözcüğü Yunan dilinde eski kayıtlara göre daha özel bir kullanıma sahiptir. Francis Comford “From Religion To Philosopy” kitabından Orphinclerin kuram sözcüğünü “tutkulu sempatik niyet” anlamında kullandıklarını öne sürmüştür.
Pisagor sözcüğün anlamını matematik ve bilimsel bilginin tutkulu sempatik niyeti olarak değiştirmiştir. Çünkü o böyle bir entelektüel takipçiliği varoluşun en yüksek mertebesine ulaşma yolu olarak kabul etmiştir. Pisagor’un yüksek bir mertebeye çıkmak için kuramı, duyguları ve bedensel arzuları bastırarak düşünmeyi sağlamaktır. Buna göre kuram kelimesine kesin anlamını veren Pisagor, klasik ve modern anlamından farklı olarak, doğal düşünce ve pratik olduğunu söylemiştir.
Resmi ve bilimsel biçimde kuramlar
Kuramlar belirli bir konuyu anlamak açıklamak ve gelecekle ilgili tahminler yapmak için kullanılan analitik araçlardır. Çok sayıdaki çeşitli konularda kuramlar vardır, sanat ve bilim gibi. Resmi bir kuram belirli bir içeriğe uygulanarak dilsel bir anlam yüklenirse anlamlı olur. Farklı alanlardaki kuramlar doğal dille ifade edilir, ancak genel formları daima matematiksel mantığın resmi diliyle aynı anlama gelecek şekilde oluşturulurlar. Kuramlar matematiksel, sembolik veya normal dille ifade edilebilirler ancak genellikle rasyonel düşünce ya da mantık prensiplerini takip etmeleri beklenir. Kuramlar tartışılan konu hakkında doğru önermelerle ilgili cümlelerle oluşturulurlar. Fakat bu cümlelerde herhangi birinin doğruluğu her zaman kuramın tamamına göre değişir (görecelidir). Bu yüzdendir ki bir kurama göre doğru olan bir önerme başka bir kurama göre yanlış olabilir. Buna göre “O çok kötü bir insan” önermesi kişinin kim olduğuna ve “kötü insan” kuramının ne olduğuna göre doğru ya da yanlış olarak kabul edilemez.
Bazen iki kuram tamamıyla aynı açıklama gücüne sahiptirler çünkü aynı tahminlerde bulunurlar. Bu kuramlara, çiftine ayırt edilemez kuramlar denir ve ikisi arasındaki seçim uygunluğa veya felsefi tercihe indirgenir.
Matematiksel mantıkta kuramlar formu resmi olarak incelenir, özellikle de model kuramında. Kuramlar matematikte incelendiğinde genellikle resmi bir dille ifade edilirler ve netice kuralları diye adlandırılan izlekler altında kapalı önermelerdir. Bunun özel bir durumu aksiyomatik kuramdır, aksiyomlardan ve netice kurallarından oluşur. Kuram ise bu aksiyomlara netice kurallarını uygulayarak türetilebilir. Uygulamalarda kullanılan kuramlar gözlemlenmiş görüngülerin alıntılarıdır ve sonuç olarak ortaya çıkan kuramlar gerçek dünyada karşımıza çıkan olaylarla örtüşürler. Göze çarpan örnekler arasında aritmetik(Sayılardan soyutlaşan kavramlar), geometri(uzay kavramları) ve olasılık(rastgelelik kavramı) sayılabilir. Gödel’in tamamlanmama kuramı gösteriyor ki, doğal sayıların ifade edilebilindiği tutarlı hiçbir kuram onunla ilgili bütün doğru önermeleri içeremez. Sonuç olarak, bazı bilgi tanım kümeleri matematiksel kuram olarak tamamen ifade edilemez. Fakat bu kısıtlama hiçbir şekilde bilimsel bilgiyi resmileştiren matematiksel kuramların oluşumuna ön aşama değildir.
Belirsizlik
Eğer kuramı destekleyen bir kanıt varsa ve bu kanıta karşıt bir kuram mevcutsa ve bu kuram kanıtlara dayanıyorsa: kuram belirsiz (aynı zamanda kuram bilgisinde belirsizlik de denebilir) olur. Belirsizlik epistemolojik kanıt ve sonuç arasındaki ilişkinin durumudur.
Kuramlar arası düşüş ve eleme
Eğer görüngü açıklamada ve öngörmede eski bir kuramdan daha iyi yeni bir kuram varsa yeni kuramın gerçekliği daha iyi açıkladığı inancında haklı olur. Buna kuramlar arası azalma denir çünkü eski kuramın terimleri yeni kuramınkilere azaltılabilir. Mesela, ışık, ses ve ısı ile ilgili geçmişte anladıklarımız bugün sırasıyla dalga sıkışmaları ve seyrelmeleri, elektromanyetik dalgalar ve moleküler kinetik enerji olarak azaltılmıştır. Birbiriyle ilişkilendirilen bu kuramlara interteoretik kimlikler denir. Eski bir kuramla yeni bir kuram bu şekilde paralelse aynı gerçekliği daha bütünsel bir şekilde açıkladığımız sonucuna varabiliriz.
Yeni bir kuramın yeni terimleri eski kuramların terimlerini azaltmıyorsa, bunun yerine tamamen yeni terimler koyuyorsa bu aslında interteoretik elemenin yanlış yorumlanmasıdır. Örneğin kalorik sıvıyla ilişkili olarak ısı transferi anlayışı ortaya koyan eskimiş bilimsel kuram ısının enerji kuramı ortaya konunca elenmiş oldu. Ayrıca phlogiston maddesinin yanıcı ve yıpratıcı materyallerden açığa çıktığı bir madde olduğu kuramı oksijenin reaktivitesi incelendiğinde elimine edilmiştir.
Felsefi kuramlar
Deneysel veri içermeyen kuramların bilimsel ve felsefi düşünce alanında olduğu gibi farklılıkları bulunur. En azından bazı temel felsefi önermelerin açıklamalarının doğruluğu bilimsel-deneysel gözlemlerle kesin olarak sınanamaz.
Bazı çalışma alanları “kuram” olarak adlandırılır çünkü bunların amacı bir konuya alanın yaklaşımını açıklayan itirazlardır. Bu varsayımlar gerçek kuramın basit önermeleridir ve bu alanın beliti (aksiyom) olarak düşünülürler. Çoğunlukla bilinen örnekleri sayı kuramı ve , yine de , eleştirel kuram ve müzik kuramı da bazı çeşitleridir.
Metakuramı
Felsefi kuramının çeşitlerinden birisi metakuramıdır. Metakuramı bir kuram hakkındaki konu ve meselelerle ilgilidir. Kısaca metakuramı bir kuram hakkındaki bir başka kuramdır. Metakuramlar diğer kuramların üst kuramlarıdır.
Politik kuramlar
Politik kuramlar yasa ve hükûmet hakkındaki etik kuramlardır. Politik kuram konusunu genel bakış, özel etik, politik inanç ve tutum ya da siyasetten alır.
Alt belirleme
Buna göre bir kuramı desteklemek için belirtilen mevcut kanıtların ışığında, ona zıt ve onunla tutarsız bir rakip kuram vardır.
Bilimsel kuramlar
Bilimde kuram, genel gerçeklerin tekrarlanarak kabul gören gözlem ve deneyleri baz alınarak doğal dünyanın bazı görünüşlerinin iyi doğrulanmış açıklamalarıdır. Kuramlar aynı zamanda kesinlikle uzak düşüncelerle uyuşmalıdır, çürütülebilir tutarlı doğru bir bilimsel araştırma yapma yeteneği ve birçok bağımsız kaynaktan güçlü bir delil lehine kuram üretmek gibi.
Bilimsel kuramın kuvveti çeşitli görüngülere göre çürütülebilir tahminler üretme yeteneğine göre ölçülebilir. Kuramlar daha çok delil toplandıkça geliştirilebilir (ya da daha iyisiyle yer değiştirilebilir): bu doğruluk artışı bilimsel bilgide artışa neden olur. Bilim adamları teknolojiyi keşfetmek, bir hastalığı tedavi etmek yani bilimsel bilgiyi ileri taşımak için kuramı bir dayanak olarak kullanır.
Bilimsel kuruluşların açıklamaları
Amerika Birleşik Devletleri Ulusal Bilim Akademisi bilimsel kuramları şöyle tanımlar:
Kuramın resmi bilimsel tanımı kelimenin gündelik anlamından oldukça farklıdır. Doğanın geniş bir bölümünün kapsamlı açıklamalardan geldiğini destekler. Birçok bilimsel kuramın onları değiştirecek yeni bir kanıtı yoktur. Örneğin, hiçbir kuram Dünyanın güneş etrafında dönmediğini söyleyecek kanıtı yoktur. Bilimsel kuramların en kullanışlı özelliklerinden biri de henüz gözlenmemiş olan doğal olaylar veya olgular hakkında öngörülerde bulunmak için kullanılabilir olmasıdır.
O kuruluşa ait olmayan başka bir tanım ise şöyledir:
Bilimsel kuramlar doğada defalarca denenmiş ve teyit edilmiş olması gerekmektedir. Gerçek olgulara dayalı kuramlar sadece bir tahmin değildir. Onlar doğanın gerçekleridir. Biyolojik evrim kuramı “bir kuram”dan daha fazladır. Yerçekimini anlama çalışmalarımız hala devam etmektedir. Ama yerçekimi olgusu da, evrim gibi kabul edilen bir gerçektir.
Filozofik bakışlar
Mantıklı pozitivistler bilimsel kuramları, çıkarım kuramları olarak düşünürler. Bu kuramların içeriği genel mantık sistemine ve aksiyomlara dayalıdır. Çıkarım kuramlarında herhangi bir ya da daha fazla aksiyomun mantıklı sonuçları bu kuramın bir ibaresidir. Bu, kuramın görülen gösterimi olarak söylenir. Kuramın alınan gösterimi yerini büyük ölçüde kuramın şematik gösterimi almıştır. Bu kuramlar bilimsel modelleridir. Gerçekliği gösterme niyetindeki mantıksal yapı model (“gerçeklik modeli”), bir şehrin ya da ilin bölgesinin grafiksel model haritasına benzetilir. Bu yaklaşımla, kuramlar önemli kıstasları dolduran özel kategori modelleridir.
Fiziğin içinde
Fizikte kuram terimi genellikle matematiksel sistemlerde –elde edilmiş küçük temel muhasebe kurallarında(genellikle simetri, uzay veya zamandaki uzaklık eşitliklerinde, elektronlar arası özdeşliklerde vb.)– verilen fizik sistemleri kategorisinde deneysel tahminler üretmekte kullanışlı olurlar. İyi örneklerinden biri klasik elektromanyetizmadır, ayar simetrisinin Maxwell denklemleri denilen birkaç denklemle çevrelenmesidir.
Kuramsal terimi
Eğer kuram çoktan güçlü bir delil ile yeterince destekletilmişse, bu kuramının kabulü için tüm ana tahminlerinin test edilmesine ihtiyaç duyulmaz. Örnek olarak önemli testler imkânsız veya teknik olarak zor olabilir. Sonuç olarak kuramları tahminlerinin kesinliği kabul edilmemiş ya da yanlış olduğu ispatlanmamış olabilir. Bu durumda bu tahminlerin sonuçları "kuramsal" kelimesiyle açıklanabilir. Bu tahminler zaman içerisinde test edilebilir ve eğer yanlışlarsa kuram reddedilir.
Kuramın varsayım, olgu ve yasa ile ilişkisi
Bilimsel kuram kavramı açıklanırken sıklıkla varsayım kavramı ile karşılaştırılır. Varsayım, bilimin ilgi alanındaki bir konunun anlaşılması için -başlangıç olarak- sınırlı sayıdaki kanıta, geçmiş bilgilere veya gözlemlere dayanarak ileri sürülen, sınanabilir bir tahmin veya açıklamadır. Bir varsayım deneyler veya daha fazla gözlem yaparak desteklenebilir veya çürütülebilir. Örneğin bir psikolog, öğrencilerin çalışma disiplini ve anksiyete düzeyi arasındaki ilişkiye dair bir çalışma yapmadan önce "düzenli çalışan öğrencilerin anksiyeteden daha az acı çektikleri," biçiminde bir varsayım ortaya atabilir. Çalışma sonuçları bu varsayımı destekleyebilir veya çürütebilir. Benzer bir şekilde, deterjanların etkinliği ile ilgili bir deneyden önce "deterjanların temizleme gücü arasında fark yoktur" varsayımı ortaya atılabilir. Eğer deneyler sırasında belirli bir leke sadece bazı deterjanlar tarafından temizlenebiliyorsa bu varsayım çürütülmüş olur.
Kuram doğal dünya ile ilgili belirli bir alanda sağlam temellere oturtulmuş ilkeler ve açıklamalar bütünüdür. Kuram bünyesinde farklı konularda pek çok kez 'sınanmış', desteklenmiş ve 'geniş şekilde kabul görmüş' varsayımları barındırır. Bunun dışında olguları ve bilimsel yasaları barındırır.
Kuram açıklanırken olgu ve yasa kavramlarına da değinilmelidir. Bilimde olgu; gözlem, hesaplama ve deneylerle pek çok kez doğrulanmış ve bilinen tüm uygulamalı amaçlar için doğruluğu kabul edilmiş bir bilgidir. Örneğin kütlesel çekim farkı nedeniyle Dünya üzerinde 1000 Newton ağırlığında olan bir astronotun Mars üzerinde 380 Newton olacağı veya insan ile bonobolarınların DNA'larının %98,7 oranında aynı olduğu bilgileri bilimsel olgulardır.
Bilimsel yasalar ise doğal dünyadaki herhangi bir durumun belirli koşullar altında nasıl gerçekleşeceğini açıklarlar. Örneğin Newton'un hareket yasalarının birincisine göre sabit hızla doğrusal hareket halindeki bir cisme etki eden bileşke kuvvet sıfır ise cisim aynı hızda doğrusal hareketine devam eder. üçüncüsüne (baskınlık yasası) göre heterozigotlarda (bir baskın, bir çekinik alelli genlerde) genin sadece baskın aleli fenotipte gözlenir ve çekinik alel gizli kalır.
Bilimsel bir kuram; varsayım, olguların ve yasaların anlamlı bir bütün oluşturacak şekilde birleştirilmesinden oluşur.
Başlıca bilimsel kuramlar
- Evrenbilim: Büyük Patlama
- Biyoloji: Hücre teorisi — Modern evrimsel sentez — Hastalık yapıcı mikrop teorisi
- Dilbilim: Yönetim ve Bağlama Kuramı - Durum Kuramı - - - -
- Kimya: Atom teorisi — Kinetik teori
- İklim bilimi: Küresel ısınma
- Ekonomi: Makroekonomi — Mikroekonomi
- Eğitim: Oluşturmacılık — — — Çoklu zekâ kuramı —
- Mühendislik: Devre teorisi — Kontrol teorisi — Sinyal kuramı — Sistem kuramı — Bilgi kuramı
- Film:
- Jeoloji: Levha tektoniği
- Sosyal bilimler: Eleştirel kuram
- Edebiyat: Edebiyat teorisi
- Matematik: Olasılık kuramı — — — — — Kategori kuramı — Kaos kuramı — — — — — — Alan teorisi — Galois teorisi — Oyun kuramı — Çizge Kuramı — Grup kuramı — — — — — — — — — — Düğüm kuramı — — — — — — — Morse kuramı — — Sayılar teorisi — — — — — — Olasılık kuramı — — — — Küme teorisi — — — — — — —
- Müzik: Müzik kuramı
- Felsefe: — — — — —
- Fizik: — — — — M teorisi — Kuantum mekaniği — Görelilik kuramı — Kuantum alan kuramı — — Sicim kuramı
- Gezegenbilim: Büyük patlama
- Görsel sanatlar: Estetik — Sanat eğitimi kuramı — Mimari — Kompozisyon — Anatomi — — Perspektivizm — — Geometri — Manifoldlar
- Sosyoloji: Toplum bilimi kuramları — Eleştirel kuram
- Psikoloji: Psikanaliz
- Spor:
- İstatistik :
- Tiyatro : Tiyatral performansa ilişkin kuram.
- Diğerleri: —
Ayrıca bakınız
Kaynakça
- ^ Pfeiffer, David (5 Haziran 2021). "Scientific Theory vs Law". Science Journal (İngilizce). 26 Kasım 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 11 Ocak 2023.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 20 Ocak 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 20 Ocak 2023.
- ^ "theory." Oxford Dictionary of English 2e, Oxford University Press, 2003.
- ^ a b c d e f Scientific Hypothesis, Theory, Law Definitions 15 Mayıs 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Anne Marie Helmenstine, Ph.D.
- ^ "hypothesis." Oxford Dictionary of English 2e, Oxford University Press, 2003.
- ^ a b c Theory and Hypothesis 20 Ocak 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Kendra Cherry. Bachelor of Science. Idaho State University
- ^ a b c Definitions of Fact, Theory, and Law in Scientific Work 21 Mayıs 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde . The Role of Theory in Advancing 21st Century Biology, National Academy of Sciences.
- ^ Physics Facts 24 Ocak 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Science Kids.
- ^ Bonobos Join Chimps as Closest Human Relatives 23 Ocak 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Science Now. Erişim: 28 Ocak 2013.
- ^ Newton'un hareket yasaları 10 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Gökhan Atmaca. Kuark.org.
- ^ Mendelian laws of inheritance 3 Şubat 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Bookrags.com
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Bu madde Vikipedi bicem el kitabina uygun degildir Maddeyi Vikipedi standartlarina uygun bicimde duzenleyerek Vikipedi ye katkida bulunabilirsiniz Gerekli duzenleme yapilmadan bu sablon kaldirilmamalidir Subat 2014 Teori veya kuram bilimde bir olgunun surekli olarak dogrulanmis gozlem ve deneyler temel alinarak yapilan bir aciklamasidir Kuram herhangi bir olayi aciklamak icin kullanilan dusunce sistemidir Genel anlamda kuram bir dusuncenin genel soyut ve ussal olmasidir Ayrica bir kuram aciklanabilir genel bagimsiz ilkelere dayanmaktadir Bu ilkelere bagli kalarak dogada sonuclarin nasil orneklendirilecegini aciklamaya calisir Sozcugun koku Antik Yunan dan gelmektedir Ancak gunumuzde bircok ayri anlamlarda kullanilmaktadir Kuram varsayimla hipotez ayni anlama sahip degildir Ikisinin de anlami baskadir Kuram bir gozlem icin aciklanabilir bir cerceve saglar ve kurami saglayacak olan sinanabilir varsayimlar tarafindan desteklenir Cagdas anlamlarindan biri de spekulatif ve genelleme dogasina vurgu yapmaktadir Ornegin sanat ve felsefede kuramsal sozcugu kolaylikla olculebilir olmayan dusunceleri ve deneysel olaylari tanimlamak icin kullanilabilir Felsefedeki anlam uzantisi olan kuram hala tanri bilimsel baglaminda kullanilan bir sozcuktur Aristoteles in tanimi olarak ari kuram anlamina tamamen karsi olan uygulama pratik kuram taniminin cok sik celistigi bir sozcuktur Tibbin uygulamali yani insanlari saglikli yapmaya calisiyor iken tibbi kuram saglik ve hastalik dogasini ve nedenleri anlamaya calisiyor Bu ornek tipta kuram ve uygulamanin bir ayrimidir Bu iki olay birbiriyle iliskilidir ancak hasta iyilestirmeden arastirma yapmak ya da bu iyilestirmenin nasil oldugunu bilmeden bir hastayi iyilesirmek olanaklidir kuram bilimsel kuram anlami tasir ve bilimsel yontem ile tutarli bir bicimde yapilan ve cagdas bilimin gerektirdigi olcutlere uygun aciklamalardir Kuram alaninda bir bilim insanini anlamak icin kuraminin dogrulugunu oldugu gibi yanlisligini da deneysel olarak kanitlamak gerekir Bilimsel kuramlarda bir seyin hala kanitlanmamis oldugunu ya da dusuntulu oldugu varsayim sozcugu ile belirtilir kuram yaygin kullanimlarinin tersine bilimsel bilginin en guvenilir titiz ve kapsamli bir bicimidir Bilimsel kuramlar kendi basina deneysel olarak sinanabilir Varsayimlardan ve doganin kesin kosullari altinda nasil davranis gosterecegini aciklayan bilimsel yasalardan ayrilirlar Bir kuram duzguler ne uzerine ise varsayilabilir Bu hedefleri duzguleri ve olcunleri belirler Bir kuram bilgi tabani olusturabilir ve bu taban aciklayici modelleriyle uyusmayabilir Kuramsal yaklasmak bu bilgi tabanini gelistirmektir KokenbilimTeori sozcugu Turkceye Fransizca theorie sozcugunden gecmis olup bu sozcukse Fransizcaya Yunanca theoros gozlemci izleyici sozcugunden gecmistir Kuram sozcugu Turkce kurmak kokunden turetilmistir Eski zamanlarda kullanimiTeori 8ewria theoria sozcugu Antik Yunan filozofisinden teknik terim olarak turetilmistir Gunluk kullanimda kuram dikkatlice bakmak seyretmek demekti Teknik anlami dogasal olaylarin kuramsal ve uzun uzun dusunulmus aciklamalarina denk gelmektedir Ayni dogasal filozoflar gibi dalgin ve dusuntulu anlayis icindeydiler ve ayni yetenekli yazici ve esnaflar gibi bilgiyi ogrenmenin pratik yollari aramaktaydilar Kuram kelimesi Ingilizcede 16 Yuzyildan beri kullanilmaktadir Kuramin modern kullanimi gercek anlamindan turetilmistir ancak yeni anlamlar da kazanmistir Yine de kuram gercek anlamindan temel alinarak doganin dusunulmus ve rasyonel yanimidir Ingiliz anlamina ragmen Yunancada daha olagan anlamlari vardir Gorunen o ki 8ewria sozcugu Yunan dilinde eski kayitlara gore daha ozel bir kullanima sahiptir Francis Comford From Religion To Philosopy kitabindan Orphinclerin kuram sozcugunu tutkulu sempatik niyet anlaminda kullandiklarini one surmustur Pisagor sozcugun anlamini matematik ve bilimsel bilginin tutkulu sempatik niyeti olarak degistirmistir Cunku o boyle bir entelektuel takipciligi varolusun en yuksek mertebesine ulasma yolu olarak kabul etmistir Pisagor un yuksek bir mertebeye cikmak icin kurami duygulari ve bedensel arzulari bastirarak dusunmeyi saglamaktir Buna gore kuram kelimesine kesin anlamini veren Pisagor klasik ve modern anlamindan farkli olarak dogal dusunce ve pratik oldugunu soylemistir Resmi ve bilimsel bicimde kuramlarKuramlar belirli bir konuyu anlamak aciklamak ve gelecekle ilgili tahminler yapmak icin kullanilan analitik araclardir Cok sayidaki cesitli konularda kuramlar vardir sanat ve bilim gibi Resmi bir kuram belirli bir icerige uygulanarak dilsel bir anlam yuklenirse anlamli olur Farkli alanlardaki kuramlar dogal dille ifade edilir ancak genel formlari daima matematiksel mantigin resmi diliyle ayni anlama gelecek sekilde olusturulurlar Kuramlar matematiksel sembolik veya normal dille ifade edilebilirler ancak genellikle rasyonel dusunce ya da mantik prensiplerini takip etmeleri beklenir Kuramlar tartisilan konu hakkinda dogru onermelerle ilgili cumlelerle olusturulurlar Fakat bu cumlelerde herhangi birinin dogrulugu her zaman kuramin tamamina gore degisir gorecelidir Bu yuzdendir ki bir kurama gore dogru olan bir onerme baska bir kurama gore yanlis olabilir Buna gore O cok kotu bir insan onermesi kisinin kim olduguna ve kotu insan kuraminin ne olduguna gore dogru ya da yanlis olarak kabul edilemez Bazen iki kuram tamamiyla ayni aciklama gucune sahiptirler cunku ayni tahminlerde bulunurlar Bu kuramlara ciftine ayirt edilemez kuramlar denir ve ikisi arasindaki secim uygunluga veya felsefi tercihe indirgenir Matematiksel mantikta kuramlar formu resmi olarak incelenir ozellikle de model kuraminda Kuramlar matematikte incelendiginde genellikle resmi bir dille ifade edilirler ve netice kurallari diye adlandirilan izlekler altinda kapali onermelerdir Bunun ozel bir durumu aksiyomatik kuramdir aksiyomlardan ve netice kurallarindan olusur Kuram ise bu aksiyomlara netice kurallarini uygulayarak turetilebilir Uygulamalarda kullanilan kuramlar gozlemlenmis gorungulerin alintilaridir ve sonuc olarak ortaya cikan kuramlar gercek dunyada karsimiza cikan olaylarla ortusurler Goze carpan ornekler arasinda aritmetik Sayilardan soyutlasan kavramlar geometri uzay kavramlari ve olasilik rastgelelik kavrami sayilabilir Godel in tamamlanmama kurami gosteriyor ki dogal sayilarin ifade edilebilindigi tutarli hicbir kuram onunla ilgili butun dogru onermeleri iceremez Sonuc olarak bazi bilgi tanim kumeleri matematiksel kuram olarak tamamen ifade edilemez Fakat bu kisitlama hicbir sekilde bilimsel bilgiyi resmilestiren matematiksel kuramlarin olusumuna on asama degildir BelirsizlikEger kurami destekleyen bir kanit varsa ve bu kanita karsit bir kuram mevcutsa ve bu kuram kanitlara dayaniyorsa kuram belirsiz ayni zamanda kuram bilgisinde belirsizlik de denebilir olur Belirsizlik epistemolojik kanit ve sonuc arasindaki iliskinin durumudur Kuramlar arasi dusus ve elemeEger gorungu aciklamada ve ongormede eski bir kuramdan daha iyi yeni bir kuram varsa yeni kuramin gercekligi daha iyi acikladigi inancinda hakli olur Buna kuramlar arasi azalma denir cunku eski kuramin terimleri yeni kuraminkilere azaltilabilir Mesela isik ses ve isi ile ilgili gecmiste anladiklarimiz bugun sirasiyla dalga sikismalari ve seyrelmeleri elektromanyetik dalgalar ve molekuler kinetik enerji olarak azaltilmistir Birbiriyle iliskilendirilen bu kuramlara interteoretik kimlikler denir Eski bir kuramla yeni bir kuram bu sekilde paralelse ayni gercekligi daha butunsel bir sekilde acikladigimiz sonucuna varabiliriz Yeni bir kuramin yeni terimleri eski kuramlarin terimlerini azaltmiyorsa bunun yerine tamamen yeni terimler koyuyorsa bu aslinda interteoretik elemenin yanlis yorumlanmasidir Ornegin kalorik siviyla iliskili olarak isi transferi anlayisi ortaya koyan eskimis bilimsel kuram isinin enerji kurami ortaya konunca elenmis oldu Ayrica phlogiston maddesinin yanici ve yipratici materyallerden aciga ciktigi bir madde oldugu kurami oksijenin reaktivitesi incelendiginde elimine edilmistir Felsefi kuramlarDeneysel veri icermeyen kuramlarin bilimsel ve felsefi dusunce alaninda oldugu gibi farkliliklari bulunur En azindan bazi temel felsefi onermelerin aciklamalarinin dogrulugu bilimsel deneysel gozlemlerle kesin olarak sinanamaz Bazi calisma alanlari kuram olarak adlandirilir cunku bunlarin amaci bir konuya alanin yaklasimini aciklayan itirazlardir Bu varsayimlar gercek kuramin basit onermeleridir ve bu alanin beliti aksiyom olarak dusunulurler Cogunlukla bilinen ornekleri sayi kurami ve yine de elestirel kuram ve muzik kurami da bazi cesitleridir MetakuramiFelsefi kuraminin cesitlerinden birisi metakuramidir Metakurami bir kuram hakkindaki konu ve meselelerle ilgilidir Kisaca metakurami bir kuram hakkindaki bir baska kuramdir Metakuramlar diger kuramlarin ust kuramlaridir Politik kuramlarPolitik kuramlar yasa ve hukumet hakkindaki etik kuramlardir Politik kuram konusunu genel bakis ozel etik politik inanc ve tutum ya da siyasetten alir Alt belirlemeBuna gore bir kurami desteklemek icin belirtilen mevcut kanitlarin isiginda ona zit ve onunla tutarsiz bir rakip kuram vardir Bilimsel kuramlarBilimde kuram genel gerceklerin tekrarlanarak kabul goren gozlem ve deneyleri baz alinarak dogal dunyanin bazi gorunuslerinin iyi dogrulanmis aciklamalaridir Kuramlar ayni zamanda kesinlikle uzak dusuncelerle uyusmalidir curutulebilir tutarli dogru bir bilimsel arastirma yapma yetenegi ve bircok bagimsiz kaynaktan guclu bir delil lehine kuram uretmek gibi Bilimsel kuramin kuvveti cesitli gorungulere gore curutulebilir tahminler uretme yetenegine gore olculebilir Kuramlar daha cok delil toplandikca gelistirilebilir ya da daha iyisiyle yer degistirilebilir bu dogruluk artisi bilimsel bilgide artisa neden olur Bilim adamlari teknolojiyi kesfetmek bir hastaligi tedavi etmek yani bilimsel bilgiyi ileri tasimak icin kurami bir dayanak olarak kullanir Bilimsel kuruluslarin aciklamalariAmerika Birlesik Devletleri Ulusal Bilim Akademisi bilimsel kuramlari soyle tanimlar Kuramin resmi bilimsel tanimi kelimenin gundelik anlamindan oldukca farklidir Doganin genis bir bolumunun kapsamli aciklamalardan geldigini destekler Bircok bilimsel kuramin onlari degistirecek yeni bir kaniti yoktur Ornegin hicbir kuram Dunyanin gunes etrafinda donmedigini soyleyecek kaniti yoktur Bilimsel kuramlarin en kullanisli ozelliklerinden biri de henuz gozlenmemis olan dogal olaylar veya olgular hakkinda ongorulerde bulunmak icin kullanilabilir olmasidir O kurulusa ait olmayan baska bir tanim ise soyledir Bilimsel kuramlar dogada defalarca denenmis ve teyit edilmis olmasi gerekmektedir Gercek olgulara dayali kuramlar sadece bir tahmin degildir Onlar doganin gercekleridir Biyolojik evrim kurami bir kuram dan daha fazladir Yercekimini anlama calismalarimiz hala devam etmektedir Ama yercekimi olgusu da evrim gibi kabul edilen bir gercektir Filozofik bakislarMantikli pozitivistler bilimsel kuramlari cikarim kuramlari olarak dusunurler Bu kuramlarin icerigi genel mantik sistemine ve aksiyomlara dayalidir Cikarim kuramlarinda herhangi bir ya da daha fazla aksiyomun mantikli sonuclari bu kuramin bir ibaresidir Bu kuramin gorulen gosterimi olarak soylenir Kuramin alinan gosterimi yerini buyuk olcude kuramin sematik gosterimi almistir Bu kuramlar bilimsel modelleridir Gercekligi gosterme niyetindeki mantiksal yapi model gerceklik modeli bir sehrin ya da ilin bolgesinin grafiksel model haritasina benzetilir Bu yaklasimla kuramlar onemli kistaslari dolduran ozel kategori modelleridir Fizigin icindeFizikte kuram terimi genellikle matematiksel sistemlerde elde edilmis kucuk temel muhasebe kurallarinda genellikle simetri uzay veya zamandaki uzaklik esitliklerinde elektronlar arasi ozdesliklerde vb verilen fizik sistemleri kategorisinde deneysel tahminler uretmekte kullanisli olurlar Iyi orneklerinden biri klasik elektromanyetizmadir ayar simetrisinin Maxwell denklemleri denilen birkac denklemle cevrelenmesidir Kuramsal terimiEger kuram coktan guclu bir delil ile yeterince destekletilmisse bu kuraminin kabulu icin tum ana tahminlerinin test edilmesine ihtiyac duyulmaz Ornek olarak onemli testler imkansiz veya teknik olarak zor olabilir Sonuc olarak kuramlari tahminlerinin kesinligi kabul edilmemis ya da yanlis oldugu ispatlanmamis olabilir Bu durumda bu tahminlerin sonuclari kuramsal kelimesiyle aciklanabilir Bu tahminler zaman icerisinde test edilebilir ve eger yanlislarsa kuram reddedilir Kuramin varsayim olgu ve yasa ile iliskisiBilimsel kuram kavrami aciklanirken siklikla varsayim kavrami ile karsilastirilir Varsayim bilimin ilgi alanindaki bir konunun anlasilmasi icin baslangic olarak sinirli sayidaki kanita gecmis bilgilere veya gozlemlere dayanarak ileri surulen sinanabilir bir tahmin veya aciklamadir Bir varsayim deneyler veya daha fazla gozlem yaparak desteklenebilir veya curutulebilir Ornegin bir psikolog ogrencilerin calisma disiplini ve anksiyete duzeyi arasindaki iliskiye dair bir calisma yapmadan once duzenli calisan ogrencilerin anksiyeteden daha az aci cektikleri biciminde bir varsayim ortaya atabilir Calisma sonuclari bu varsayimi destekleyebilir veya curutebilir Benzer bir sekilde deterjanlarin etkinligi ile ilgili bir deneyden once deterjanlarin temizleme gucu arasinda fark yoktur varsayimi ortaya atilabilir Eger deneyler sirasinda belirli bir leke sadece bazi deterjanlar tarafindan temizlenebiliyorsa bu varsayim curutulmus olur Kuram dogal dunya ile ilgili belirli bir alanda saglam temellere oturtulmus ilkeler ve aciklamalar butunudur Kuram bunyesinde farkli konularda pek cok kez sinanmis desteklenmis ve genis sekilde kabul gormus varsayimlari barindirir Bunun disinda olgulari ve bilimsel yasalari barindirir Kuram aciklanirken olgu ve yasa kavramlarina da deginilmelidir Bilimde olgu gozlem hesaplama ve deneylerle pek cok kez dogrulanmis ve bilinen tum uygulamali amaclar icin dogrulugu kabul edilmis bir bilgidir Ornegin kutlesel cekim farki nedeniyle Dunya uzerinde 1000 Newton agirliginda olan bir astronotun Mars uzerinde 380 Newton olacagi veya insan ile bonobolarinlarin DNA larinin 98 7 oraninda ayni oldugu bilgileri bilimsel olgulardir Bilimsel yasalar ise dogal dunyadaki herhangi bir durumun belirli kosullar altinda nasil gerceklesecegini aciklarlar Ornegin Newton un hareket yasalarinin birincisine gore sabit hizla dogrusal hareket halindeki bir cisme etki eden bileske kuvvet sifir ise cisim ayni hizda dogrusal hareketine devam eder ucuncusune baskinlik yasasi gore heterozigotlarda bir baskin bir cekinik alelli genlerde genin sadece baskin aleli fenotipte gozlenir ve cekinik alel gizli kalir Bilimsel bir kuram varsayim olgularin ve yasalarin anlamli bir butun olusturacak sekilde birlestirilmesinden olusur Baslica bilimsel kuramlarEvrenbilim Buyuk Patlama Biyoloji Hucre teorisi Modern evrimsel sentez Hastalik yapici mikrop teorisi Dilbilim Yonetim ve Baglama Kurami Durum Kurami Kimya Atom teorisi Kinetik teori Iklim bilimi Kuresel isinma Ekonomi Makroekonomi Mikroekonomi Egitim Olusturmacilik Coklu zeka kurami Muhendislik Devre teorisi Kontrol teorisi Sinyal kurami Sistem kurami Bilgi kurami Film Jeoloji Levha tektonigi Sosyal bilimler Elestirel kuram Edebiyat Edebiyat teorisi Matematik Olasilik kurami Kategori kurami Kaos kurami Alan teorisi Galois teorisi Oyun kurami Cizge Kurami Grup kurami Dugum kurami Morse kurami Sayilar teorisi Olasilik kurami Kume teorisi Muzik Muzik kurami Felsefe Fizik M teorisi Kuantum mekanigi Gorelilik kurami Kuantum alan kurami Sicim kurami Gezegenbilim Buyuk patlama Gorsel sanatlar Estetik Sanat egitimi kurami Mimari Kompozisyon Anatomi Perspektivizm Geometri Manifoldlar Sosyoloji Toplum bilimi kuramlari Elestirel kuram Psikoloji Psikanaliz Spor Istatistik Tiyatro Tiyatral performansa iliskin kuram Digerleri Ayrica bakinizDeney Yapisalcilik Bilim felsefesiKaynakca Pfeiffer David 5 Haziran 2021 Scientific Theory vs Law Science Journal Ingilizce 26 Kasim 2022 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 11 Ocak 2023 Arsivlenmis kopya 20 Ocak 2023 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 20 Ocak 2023 theory Oxford Dictionary of English 2e Oxford University Press 2003 a b c d e f Scientific Hypothesis Theory Law Definitions 15 Mayis 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde Anne Marie Helmenstine Ph D hypothesis Oxford Dictionary of English 2e Oxford University Press 2003 a b c Theory and Hypothesis 20 Ocak 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde Kendra Cherry Bachelor of Science Idaho State University a b c Definitions of Fact Theory and Law in Scientific Work 21 Mayis 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde The Role of Theory in Advancing 21st Century Biology National Academy of Sciences Physics Facts 24 Ocak 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde Science Kids Bonobos Join Chimps as Closest Human Relatives 23 Ocak 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde Science Now Erisim 28 Ocak 2013 Newton un hareket yasalari 10 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde Gokhan Atmaca Kuark org Mendelian laws of inheritance 3 Subat 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde Bookrags com