Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Gübre, bitkinin beslenmesinde gerekli olan kimyasal elementleri sağlamak için toprağa ilave edilen herhangi bir madde.
Bitkiler, büyüme ve yaşamaları için azot, fosfor, potasyum, kalsiyum, magnezyum, kükürt, demir, mangan, bakır, çinko, bor ve bazı hallerde de molibden gibi elementlere muhtaçtır. Bunlar arasında azot, fosfat ve potasyum en önemlileridir. Gübreler, bitkilerin büyümesi için gerekli gıdayı ihtiva eden maddelerdir. Her ne kadar toprak ve su bu gıdanın büyük bir kısmını sağlamaya yeterse de birçok hallerde bir takım gıdalar bakımından fakir olabilirler. Böyle hallerde toprağın gübre ile takviye edilmesi gerekir. Hayvan dışkısı, saman ve diğer bitki artıkları binlerce yıldan beri doğal gübre olarak kullanılmaktadır. Eski zamanlarda toprağın asitliğini azaltmak ve kalsiyum temin etmek için kireçli maddeler kullanılmıştır. Kullanılan ilk kimyevi gübreler, sodyum nitrat ve kemikler olmuştur.
Azot ve fosfor içeren kimyasal ya da hayvansal gübrelerin dikkat ve özen gösterilmeden gerçekleştirilen yaygın kullanımı bugün toprak ve su üzerinde insan eliyle gerçekleştirilen en yaygın çevre kirliliği sebeplerinden birisi olmuştur.
Bitkinin beslenmesi
Bitkilerin ideal gelişimi sıcaklık, nem, güneş ışığı, üzerinde geliştiği toprağın fiziksel, biyolojik ve kimyasal özellikleri ile ilgilidir. Hava durumu ve iklim gibi çevresel faktörler yanında toprak pH'ı, tekstürü, havalanma özellikleri, organik madde oranı, toprağın biyolojik yapısı ve besin elementlerinin oransal dengesi bitkilerin topraktaki besin elementlerinden faydalanma durumunu belirleyen faktörlerdir. Bu faktörler bitki gelişimi açısından gübreleme kadar değerlidir ve öncelikle ele alınmaları gereklidir.
Bitkiler karbon, hidrojen ve oksijeni, hava ve sudan; diğer bütün besinleri ise topraktan temin ederler. Bitkinin en çok ihtiyaç duyduğu besinler, kalsiyum, azot, fosfor, magnezyum, potasyum ve kükürttür. Bu elementler hektar başına 11.2 kg’dan 440 kg’a kadar gerekli olabilir. Bitkilerin daha az ihtiyaç duyduğu besinler ise, bor, klorür, bakır, demir, manganez, molibden ve çinkodur. Bunlardan molibdene hektar başına 15 gr, demir ve mangana ise 700 gram ihtiyaç duyulabilir.
Bitkilerde besin eksikliği ve belirtileri
Bitkiler besinlerini bu besinler toprakta yeterince bulunmasına rağmen de fiziksel (pH, tuzluluk/ozmolarite, toprak tekstürü vb.) nedenlerle alamayabilirler. Bitkiler besinlerini yeterli alamadıkları zaman, çok defa gözle görülen eksiklik belirtileri gösterirler. Ancak durumun gözle görülür hale gelmesi bitkinin gelişim veya veriminin düştüğü şiddetli eksiklik durumlarında görülür. Eksiklik belirtileri;
- Azot: Yetişme engellenir, bitkinin rengi sararır. Yaprak uçları bitkinin altındaki yapraklarından başlayarak kırmızımsı kahverengi olur.
- Fosfor: Kök gelişmesi engellenir, saplar uzar, bitkinin olgunlaşması gecikir. Bitkinin rengi morumsu olur.
- Potasyum: Yaprak uçları kavrulur, sararır, saplar zayıflar. Meyve çekirdekleri kuruyup büzülür.
- Kalsiyum: Yaprak uçları tarak dişi gibi parçalanır. Uç tomurcuklar ölür, çiçekler olgunlaşmadan taç yapraklarını kaybederler.
- Magnezyum: Yapraklar ince ve gevrek olurlar; uçlarında ve damar aralarındaki bölgede renklerini kaybederler, soluk yeşil renk alırlar.
- Kükürt: Bitkinin alt kısımlarındaki yaprakları sararır, kökler ve sapların çapları küçülür.
- Bor: Uç tomurcuklar açık yeşildir. Köklerde koyu lekeler görülür. Saplar çatlar.
- Bakır: Bitkilerin renkleri ağarır. Turunçgiller kırmızımsı kahve renkte, anormal şekilde büyüme gösterir.
- Demir: Yapraklar sararır. Fakat damarlar yeşil kalır. Yapraklar yukarı doğru kıvrılır.
- Mangan: Arazlar demirdekine benzer. Yapraklarda ölü dokular görülerek, yaprağa pürüzlü bir görünüş verir.
- Molibden: Azot eksikliği gibidir.
- Çinko: Uç yaprakları çok küçülür. Yapraklar ölü bölgelerde benekli hale gelir. Tomurcuk teşekkülü azalır.
Gübreler genel olarak iki sınıfta incelenir: Doğal ve yapay gübreler.
Doğal gübreler
Doğal gübreler bitki ve hayvanlardan sağlanır. Bunların en önemlisi guano denilen kurutulmuş kuş gübresidir. Bu gübrede %12 azot ve %12 fosfor pentaoksit vardır. Bütün doğal gübreler azot ve fosfor ihtiva ederler. Fakat sentetik gübrelerden daha pahalı oldukları için, modern ziraatte çok az kullanılırlar.
Bununla beraber doğal gübreler daha yavaş tesirli oldukları, suda daha az çözündükleri için, çim tohumlarına ve yeni filizlerin köklerine zarar vermezler. Bu özellikleriyle sebze ve çiçek yetiştiriciliğinde tercih edilirler. Doğal gübrelerin bir diğer katkısı da toprağın topraktaki organik madde oranının artması ile toprağın su tutma, pH gibi fiziksel özelliklerini düzeltmeleridir. Organik maddeler ayrıca topraktaki K, azot gibi suda kolaylıkla eriyen ve yıkanan mineral maddelerin yağmur suları ile yıkanıp gitmelerine engel olurlar. Doğal gübrelerden en önemlileri; ahır gübresi, kompostlar ve yeşil gübredir. Toprakta en fazla organik madde artışı bitkisel artıkların ve yeşil gübrelerin parçalanarak toprağa verilmesi ile sağlanır.
Ahır gübresi
Ahır gübresi, terkibinde bulunan azot, fosfor ve potasyum gibi bitki besin elementleri dolayısıyla, toprağı besin maddelerince zenginleştirir.Toprağa humus vererek de toprağı ıslah eder. Ahır gübresi, toprağın işlenmesini kolaylaştırır. Toprağın su tutma kabiliyetini ve havalanmasını arttırır. Genel olarak mahsul artışında gübre faktörü, %40 gibi bir artış sağlar.
Toprağa verilen gübrenin ilk üç sene verim üzerine tesir ettiği, üç seneden sonra da bu tesirin giderek azaldığı müşahede edilmiştir. Dekara verilen iki ton iyi ahır gübresiyle, toprağa 10 kg azot, 5 kg fosfor, 11 kg potasyum verilmiş olur. Memleketimiz şartlarında ahır gübresi genel olarak ahırdan dışarı atıldıktan sonra ekim zamanına kadar açıkta bırakılmaktadır. Bu durumda yağışlar ve fermantasyon gazlarıyla gübre içinde bulunan besin maddelerinin büyük bir kısmı zayi olmaktadır. Onun için ahır gübresinin iyi muhafaza edilmesi lazımdır. Ahır gübresini gayet sıkı bir yığın halinde biriktirip, içine hava girmesine mani olacak şekilde sıkıştırmak masrafsız ve en pratik bir muhafaza yoludur.
Kompostlar
Çiftlikte meydana gelen bitki ve hayvani menşeli artıkların bir araya toplanıp, gübre yapmak üzere çürümeye terk edilmesiyle elde edilir.
Çiftlikteki bitki ve hayvan artıkları takriben 30 cm yüksekliğinde yayılır. Üzerine su serpilerek iyice ıslatılır ve sıkıştırılır. Bunun üzerine 5–15 cm yüksekliğinde, varsa ahır gübresi, yoksa toprak veya odun külü yayılır. Bunu takiben yine 30 cm’lik bitki artığı konur. Sulandıktan sonra, tekrar 5–15 cm toprak veya odun külü ilave edilerek istenilen yükseklikte bir kompost yığını yapılır. Yığına yukarı doğru daralan bir şekil verilir. Rutubet kaybını önlemek için en üste toprak serilir. Hazırlanan kompost yığını 3-4 hafta kendi haline bırakılır. Bundan sonra birer ay ara ile bir veya iki defa altüst edilerek yığının her tarafının çürümesi sağlanır. 3-4 ay sonra kompost gübre kullanılmaya hazır bir hale gelir.
Sanayii şeklinde kompostlama da mümkündür ve farklı çeşitleri vardır. Kompostlama aslen bir fermentasyon biçimidir. Aerobik ve anaerobik olarak ikiye ayrılmaktadır.
Aynı zamanda Solucan Gübresi'de bir kompost gübredir. Çeşitli oranlarda hayvan gübresi ve evsel organik mutfak atıklarının karıştırılarak solucanlara yedirilmesi sonucu elde edilen bu organik gübre içeriğindeki organik madde muhtevası nedeniyle toprağın su tutma ve havalandırma kapasitesini arttırır. Solucanların gübreye geçirdikleri vücut sıvıları (sölom sıvısı) sayesinde bitkilerde patojenlere karşı direnç oluşturur. Solucanların sindirim sisteminde bulunan, çok sayıdaki mikroorganizma taşıyan, azot fikse eden bakteriler ve antibiyotik etkisi yaratacak doğal büyüme hormonları ve enzimler dışkıya yani gübreye geçer ve bu sayede bitkilerin büyümesinde hız ve direnç sağlar.
Yeşil gübreler
Ekilmiş bir mahsulün hasat edilmeden, toprağı ıslah etmek maksadıyla, toprağa gömülmesine yeşil gübreleme ve bu maksat için kullanılan bitkilere ise yeşil gübre adı verilir.
Yeşil gübre bitkileri, toprakta çürüyerek, toprağı organik maddece zenginleştirir. Bünyelerinde bulunan besin maddeleri de toprağa geçer. Toprağın yapısı düzelir.
Yeşil gübrelemede, daha ziyade fiğ, bakla, soya fasulyesi, taş yoncası gibi havanın azotundan istifade ederek, köklerinde azot biriktiren ve bu sebeple toprağı azotça zenginleştiren bitkinin seçilmesi en uygundur. Yapılan birçok denemeler neticesinde, bunların kendilerinden sonra gelen mahsulün verimini %20-100 arasında arttırdığı görülmüştür.
Kimyasal (yapay) gübreler
Yapay gübreler, sıvı ve katı halde bulunur. Genellikle taşınması ve depolanması kolay olduğundan, katı ve granül haldekiler tercih edilir. Eskiden kimyevi gübreler toz halinde yapılmaktaydı. Toz halindeki gübreler çok nem çekici ve taşınması zor olduğundan terk edilmiştir. Sıvı gübreler ise gün geçtikçe önem kazanmaktadır.
Gübreleme, genellikle ilkbaharda yapılır. Fakat kışın hafif ve yağışlı geçtiği bölgelerde sonbaharda yapılmaktadır. İstenirse ekstra olarak bitkinin büyüme mevsiminde katı gübre, mevsim ortasında ise sıvı gübre kullanılır. Uçucu özellikte olan gübreler, toprak altına konur. Bitki köklerinin, toprağın derinliklerine gitmesi sağlanır.
Toprağın yapısına ve yetiştirilen bitkinin çeşidine göre azot, fosfor ve potas ihtiva eden kimyasal gübrelerin dekara verilecek miktarları hesap edilir ve buna göre verilir.
Kimyasal gübreler şunlardır:
Azotlu gübreler
Azotlu gübrelerin çeşitli tipleri vardır. En çok amonyum ve nitrat tuzları halinde kullanılır. Bunlar arasında en önemlileri, sırasıyla amonyak ve amonyum hidroksit, amonyum nitrat, amonyum sülfat, amonyum fosfat, sodyum nitrat, kalsiyum nitrat, potasyum nitrattır. Bunlardan amonyak sıvı, diğerleri ise katı olup, amonyaktan elde edilirler. Kalsiyum nitrat ve potasyum nitratın dışındaki bütün azotlu gübreler toprağı asidik yaparlar. Fakat bu asitlik uygun kireçleme ile kolaylıkla düzeltilebilir. , üre ve üre-form adı verilen üre- bileşiği de azot gübresi olarak kullanılmaktadır. Ayrıca bu sayılan bileşiklerin değişik oranlardaki karışımları ayrı patentler altında piyasaya sunulmaktadır.
Amonyak
%82 azot ihtiva eden amonyak, normal sıcaklıkta bir gazdır ve basınç altında taşınmalıdır. Amonyak gazı direkt gübre olarak kullanılacağı zaman, toprağın 15–20 cm kadar altına gönderilir. Böylece buharlaşıp gitmesine mani olunur. Sıvı amonyak, amonyak gazının suda çözünmesi ile elde edilir. Bu durumda %20-28 azot ihtiva eder. Sıvı amonyağın buhar basıncı az ve taşınması kolaydır. Ayrıca toprağın derinliğine gönderilmesine gerek yoktur.
Amonyum nitrat
Amonyağın oksitlenmesiyle elde edilen nitrik asit, amonyakla birleştirilerek amonyum nitrat elde edilir. Amonyum nitrat %32-33,5 azot ihtiva eder. Çok geniş bir kullanma sahası vardır. pek çok ürün için faydalıdır. Yalnız, pirinç yetiştirilmesinde kullanılmaz. Çünkü su baskını olan sahalarda mikrobik denitrifikasyon işlemi ile nitrat, azot gazına dönüşür ve kaybolur. Amonyum nitrat, granül halinde ve kireç ile karıştırılarak satılır. Amonyum nitrat gübresi,Türkiye'de Haziran 2016'dan beri terör örgütü tarafından bomba düzeneğinde kullanıldığı için satışı yasaklanmıştır.
Üre
%45-46 oranında azot ihtiva eden konsantre edilmiş azotlu bir gübredir. Amonyak ile karbondioksidin basınç altında birleştirilmesiyle elde edilir. Toprakta hızla amonyum karbonata hidroliz olur. Bu sebepten kararsız olup, amonyak gazı salıverir. Amonyak kılcal kökleri tahrip ettiği için üre, tohumun veya genç bitkinin yakınına konulmaz.
Fosfatlı gübreler
Fosfatlı gübreler veya fosfat gübreleri olarak daha çok kalsiyum tuzları kullanılır. Fosfatlı gübrelerin imalinde çeşitli kaynaklar vardır. Bunlar doğal trikalsiyum fosfatlar, hayvan kemiklerinden elde edilen fosfatlar ve tomas çelik üretim konverterlerinden çıkan curuflardır. Doğal fosfat yataklarının en önemlileri Amerika’da ve Fas’ta bulunmaktadır. Bu fosfatlar ince bir şekilde öğütülerek başka işlem yapılmadan asidik topraklara kullanılabilir.
Süperfosfatlar
]], doğal fosfatlar üzerine sülfat asidi etkisiyle meydana getirilir. İlk süperfosfat fabrikası, İngiltere’de 1855 yılında kurulmuştur. Bunu 1868’de Almanya ve Fransa, 1870’te Amerika takip etmiştir. Trikalsiyum fosfat Ca3(PO4)2 suda çözünmez, dolayısıyla bitkiler tarafından emilemez. Trikalsiyum fosfatın sülfat asidi ile muamelesinden suda çözünebilen monokalsiyum fosfat elde edilir, buna süperfosfat denir.
En çok kullanılan fosfatlı gübre %18-20 (P2O5) ihtiva eden normal süperfosfattır. %45-50 fosforpentaoksit ihtiva eden zenginleştirilmiş süperfosfat gün geçtikçe daha fazla önem kazanmaktadır. Fosfor yüzdesi zengin olan fosfat gübreleri yalnız başına kullanıldığı gibi diğer gübrelerle karıştırılarak da kullanılır.
Amonyum fosfat
Azot ve fosfor gibi iki faydalı elementi ihtiva etmesi bakımından çok önemlidir. Monoamonyum fosfat ve diamonyum fosfat olmak üzere iki çeşittir. Amonyum fosfat üretmek için önce trikalsiyum fosfattan, elektrik fırınında fosfor elde edilir. Fosfor su buharı ile muamele edilerek fosforik asit haline çevrilir. fosforik asit (H3PO4)nin uygun miktardaki amonyak ile muamelesi neticesinde amonyum fosfat elde edilir. Bu işlemler fazla miktarda elektrik enerjisine ihtiyaç gösterir. Amonyum fosfat gübreleri %11-14 azot, %48 civarında fosforpentaoksit (P2O5) ihtiva ederler.
Potasyumlu gübreler
Bütün potasyum gübreleri suda çözünürler. Potasyum tuzlarının çoğu, esas itibarıyla (%91-93 nispetinde) gübre olarak kullanılırlar. Potasyum ihtiva eden yatak ve kayalardan üretilerek zenginleştirilir ve gübre şekline getirilirler.
Potasyum tuzlarının üretimi: Denizlerdeki oranı düşük olan potasyum tuzları, tuzla ana sularında biriktirilerek çıkarılır. Böyle bir biriktirme bazı kapalı deniz veya göllerde de doğal bir sûrette vukua gelerek kaya tuzu gibi yataklar teşekkül eder. Stassfurt ve Alzas potas madenleri buna güzel birer misal teşkil eder.
Denizlerde uzun yıllar boyunca sodyum klorür çöker ve ana sular kalsiyum, mağnezyum ve potasyum tuzlarınca zenginleşir. Açık denizle olan bağlantı kesilince ana sular zenginleşmeye devam eder ve mağnezyum ile tuzlardaki sıraya göre çökmeğe başlarlar. Mesela, Stassfurtta çöken ham ürünlerin bileşimi şöyledir:
1. (%18-20 K2O)
2. Karnalit (%9-10 K2O)
3. (%13-14 K2O)
4. Hartsalz adı verilen bir silvinit + kieserit karışımı (%12 K2O)
Bu tuzların uzun mesafelere nakli için zenginleştirilmeleri lazımdır. İşlemler ilkel maddelerin cinsine göre şöyle yapılır:
Potasyum sülfat üretimi: İlkel madde olarak kainit kullanılır. Bunun sıcak suda eritilmesi ve çözeltinin soğutulmasıyla %55 potasyum sülfat ihtiva eden bir ürüne varılır. Yeni bir kristalizasyondan sonra da sanayide kullanılan %90’lık tuz elde edilir.
Potasyum klorür üretimi: Zenginleştirilmiş potasyum klorür, en çok kullanılan potaslı gübreyi teşkil eder. Bunun üretimi için de madenden gelen ve ortalama %50 karnalit, %20 kieserit ve %30 silvinit ihtiva eden ham ürün, birkaç kademe kristalizasyon işlemlerinden geçirilerek %90’lık potasyum klorür elde edilir.
Alzas yataklarının en önemli ürünü ortalama %30-60 KCl, %50-65 NaCl, %0,1-0,7 MgCl2 ve %9-14 çözünmeyen kısım ihtiva eden “silvinit”tir. Bu madde sadece parçalanıp öğütüldükten sonra bileşimine göre %20-22 veya %14-16 K2O’lu gübre olarak satılır veyahut zenginleştirilerek özel gübreler hazırlanır. Alzas ürünlerinde mağnezyum bulunmadığından, bu işlem Stassfurttaki üretime nazaran ana suların buharlaştırılmasına lüzum olmaksızın hasıl olması sebebiyle basittir. İşlemin esası sodyum ve potasyum klorürlerinin soğukta ve sıcaktaki çözünürlük farkına dayanır.
Stassfurt ve Alzastan başka ABD’de (Teksas), Afrika’da Tunus ve Avrupa’da (Fransa, İspanya) diğer bazı potasyum tuzu madenleri mevcuttur.
Potasyum tuzlarının kayalardan çıkarılması: Potasyum tuzları bazı kayalardan da çıkarılmaktadır. Fakat pek bol değildirler. Önemli bir maden feldispattır ki ortalama %2,4 K2O ihtiva eder. Ancak bu oran üretim masrafını karşılayamaz. Buna karşılık İtalya’da bulunan ve leucit (4 SiO2Al2O3K2O) ihtiva eden bazaltlar (Bkz. Bazalt) bu hususta daha elverişlidir. Burada potasyumun kazanılması için yapılan bir usûlde (blanc usûlü), leucitli taşlar kum şekline getirilerek, bazaltı çeken ve leuciti bırakan bir elektro mıknatıs tesiriyle zenginleştirme yapılır. Bu suretle %23 Al2O3, %18 K2O ve %55 SiO2 ihtiva eden bir ürüne varılır. Klorür asidi tesiriyle silis çöker ve potasyum klorürle alüminyum klorür ihtiva eden bir çözelti meydana getirir. Bu iki tuz da billurlaşma işlemleriyle birbirinden ayrılarak %90’lık potasyum klorür, öte yandan bir çöktürme ile alüminyum üretimine elverişli saf alüminyum elde edilir.
Kompoze gübreler
En az iki çeşit bitki besin elementi içeren gübrelere kompoze gübre (ing. "compound fertilizer") denir. Bugün doğal ve yapay gübrelerin her ikisi de değişik şekillerde elde edilmektedir. Bitkinin beslenmesi öncelikle yapay (mineral ya da ticari) gübre dediğimiz azot, fosfor ve potasyum tarafından sağlanır. Genellikle yapay gübrelerin ihtiva ettiği besin, azot (N), (P2O5) ve potas (K2O) olarak ifade edilir. Yapay gübrelerin ticari ambalajlarında bir veya daha fazla madde bulunur. Karışık gübrelerin bileşimi çoğunlukla gübre ambalajlarının üzerindeki bir seri numara ile belirtilir. İlk sayı azotun yüzdesini, ikincisi fosfor pentaoksidin yüzdesini ve üçüncüsü de potasın yüzdesini belirtir. Böylece 5-10-10 şeklinde işaretlenmiş bir karışık gübre %5 azot, %10 fosfor pentaoksit ve %10 potas ihtiva eder. Süper kompoze gübreler ise NPK dışında mineral maddeler de ilave edilen daha kompleks yapıdaki kimyasal gübrelerdir. Bu gübreler Zn, Fe, Sülfat gibi ilave besin elementleri ihtiva ederler.
Yavaş salınımlı gübreler
Özellikle azotlu gübrelerin yıkanarak veya nitrifikasyon ile bitki tarafından kullanılmadan kaybedilmesinin önüne geçilmesi ve toprakta daha uzun süre dengeli bir şekilde kullanılabilirliğini sağlamak üzere geliştirilen gübre formlarıdır. yavaş salınım özelliği farklı teknikler kullanılarak sağlanabilir.
Ayrıca bakınız
Kaynakça
- ^ Kacar, B., Katkat, A. V. (2014) Gübreler ve Gübreleme Tekniği S.66
| Wikimedia Commons'ta Gübre ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır. |
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Gubre bitkinin beslenmesinde gerekli olan kimyasal elementleri saglamak icin topraga ilave edilen herhangi bir madde Gubreleme islemi Bitkiler buyume ve yasamalari icin azot fosfor potasyum kalsiyum magnezyum kukurt demir mangan bakir cinko bor ve bazi hallerde de molibden gibi elementlere muhtactir Bunlar arasinda azot fosfat ve potasyum en onemlileridir Gubreler bitkilerin buyumesi icin gerekli gidayi ihtiva eden maddelerdir Her ne kadar toprak ve su bu gidanin buyuk bir kismini saglamaya yeterse de bircok hallerde bir takim gidalar bakimindan fakir olabilirler Boyle hallerde topragin gubre ile takviye edilmesi gerekir Hayvan diskisi saman ve diger bitki artiklari binlerce yildan beri dogal gubre olarak kullanilmaktadir Eski zamanlarda topragin asitligini azaltmak ve kalsiyum temin etmek icin kirecli maddeler kullanilmistir Kullanilan ilk kimyevi gubreler sodyum nitrat ve kemikler olmustur Azot ve fosfor iceren kimyasal ya da hayvansal gubrelerin dikkat ve ozen gosterilmeden gerceklestirilen yaygin kullanimi bugun toprak ve su uzerinde insan eliyle gerceklestirilen en yaygin cevre kirliligi sebeplerinden birisi olmustur Bitkinin beslenmesiBitkilerin ideal gelisimi sicaklik nem gunes isigi uzerinde gelistigi topragin fiziksel biyolojik ve kimyasal ozellikleri ile ilgilidir Hava durumu ve iklim gibi cevresel faktorler yaninda toprak pH i teksturu havalanma ozellikleri organik madde orani topragin biyolojik yapisi ve besin elementlerinin oransal dengesi bitkilerin topraktaki besin elementlerinden faydalanma durumunu belirleyen faktorlerdir Bu faktorler bitki gelisimi acisindan gubreleme kadar degerlidir ve oncelikle ele alinmalari gereklidir Bitkiler karbon hidrojen ve oksijeni hava ve sudan diger butun besinleri ise topraktan temin ederler Bitkinin en cok ihtiyac duydugu besinler kalsiyum azot fosfor magnezyum potasyum ve kukurttur Bu elementler hektar basina 11 2 kg dan 440 kg a kadar gerekli olabilir Bitkilerin daha az ihtiyac duydugu besinler ise bor klorur bakir demir manganez molibden ve cinkodur Bunlardan molibdene hektar basina 15 gr demir ve mangana ise 700 gram ihtiyac duyulabilir Bitkilerde besin eksikligi ve belirtileriGubrelenmemis bitkiler Gubrelenmis bitkiler Bitkiler besinlerini bu besinler toprakta yeterince bulunmasina ragmen de fiziksel pH tuzluluk ozmolarite toprak teksturu vb nedenlerle alamayabilirler Bitkiler besinlerini yeterli alamadiklari zaman cok defa gozle gorulen eksiklik belirtileri gosterirler Ancak durumun gozle gorulur hale gelmesi bitkinin gelisim veya veriminin dustugu siddetli eksiklik durumlarinda gorulur Eksiklik belirtileri Azot Yetisme engellenir bitkinin rengi sararir Yaprak uclari bitkinin altindaki yapraklarindan baslayarak kirmizimsi kahverengi olur Fosfor Kok gelismesi engellenir saplar uzar bitkinin olgunlasmasi gecikir Bitkinin rengi morumsu olur Potasyum Yaprak uclari kavrulur sararir saplar zayiflar Meyve cekirdekleri kuruyup buzulur Kalsiyum Yaprak uclari tarak disi gibi parcalanir Uc tomurcuklar olur cicekler olgunlasmadan tac yapraklarini kaybederler Magnezyum Yapraklar ince ve gevrek olurlar uclarinda ve damar aralarindaki bolgede renklerini kaybederler soluk yesil renk alirlar Kukurt Bitkinin alt kisimlarindaki yapraklari sararir kokler ve saplarin caplari kuculur Bor Uc tomurcuklar acik yesildir Koklerde koyu lekeler gorulur Saplar catlar Bakir Bitkilerin renkleri agarir Turuncgiller kirmizimsi kahve renkte anormal sekilde buyume gosterir Demir Yapraklar sararir Fakat damarlar yesil kalir Yapraklar yukari dogru kivrilir Mangan Arazlar demirdekine benzer Yapraklarda olu dokular gorulerek yapraga puruzlu bir gorunus verir Molibden Azot eksikligi gibidir Cinko Uc yapraklari cok kuculur Yapraklar olu bolgelerde benekli hale gelir Tomurcuk tesekkulu azalir Gubreler genel olarak iki sinifta incelenir Dogal ve yapay gubreler Dogal gubrelerGubrelemede kullanilan traktor Dogal gubreler bitki ve hayvanlardan saglanir Bunlarin en onemlisi guano denilen kurutulmus kus gubresidir Bu gubrede 12 azot ve 12 fosfor pentaoksit vardir Butun dogal gubreler azot ve fosfor ihtiva ederler Fakat sentetik gubrelerden daha pahali olduklari icin modern ziraatte cok az kullanilirlar Bununla beraber dogal gubreler daha yavas tesirli olduklari suda daha az cozundukleri icin cim tohumlarina ve yeni filizlerin koklerine zarar vermezler Bu ozellikleriyle sebze ve cicek yetistiriciliginde tercih edilirler Dogal gubrelerin bir diger katkisi da topragin topraktaki organik madde oraninin artmasi ile topragin su tutma pH gibi fiziksel ozelliklerini duzeltmeleridir Organik maddeler ayrica topraktaki K azot gibi suda kolaylikla eriyen ve yikanan mineral maddelerin yagmur sulari ile yikanip gitmelerine engel olurlar Dogal gubrelerden en onemlileri ahir gubresi kompostlar ve yesil gubredir Toprakta en fazla organik madde artisi bitkisel artiklarin ve yesil gubrelerin parcalanarak topraga verilmesi ile saglanir Ahir gubresi Ahir gubresi terkibinde bulunan azot fosfor ve potasyum gibi bitki besin elementleri dolayisiyla topragi besin maddelerince zenginlestirir Topraga humus vererek de topragi islah eder Ahir gubresi topragin islenmesini kolaylastirir Topragin su tutma kabiliyetini ve havalanmasini arttirir Genel olarak mahsul artisinda gubre faktoru 40 gibi bir artis saglar Topraga verilen gubrenin ilk uc sene verim uzerine tesir ettigi uc seneden sonra da bu tesirin giderek azaldigi musahede edilmistir Dekara verilen iki ton iyi ahir gubresiyle topraga 10 kg azot 5 kg fosfor 11 kg potasyum verilmis olur Memleketimiz sartlarinda ahir gubresi genel olarak ahirdan disari atildiktan sonra ekim zamanina kadar acikta birakilmaktadir Bu durumda yagislar ve fermantasyon gazlariyla gubre icinde bulunan besin maddelerinin buyuk bir kismi zayi olmaktadir Onun icin ahir gubresinin iyi muhafaza edilmesi lazimdir Ahir gubresini gayet siki bir yigin halinde biriktirip icine hava girmesine mani olacak sekilde sikistirmak masrafsiz ve en pratik bir muhafaza yoludur Kompostlar Yesil gubreler Ciftlikte meydana gelen bitki ve hayvani menseli artiklarin bir araya toplanip gubre yapmak uzere curumeye terk edilmesiyle elde edilir Ciftlikteki bitki ve hayvan artiklari takriben 30 cm yuksekliginde yayilir Uzerine su serpilerek iyice islatilir ve sikistirilir Bunun uzerine 5 15 cm yuksekliginde varsa ahir gubresi yoksa toprak veya odun kulu yayilir Bunu takiben yine 30 cm lik bitki artigi konur Sulandiktan sonra tekrar 5 15 cm toprak veya odun kulu ilave edilerek istenilen yukseklikte bir kompost yigini yapilir Yigina yukari dogru daralan bir sekil verilir Rutubet kaybini onlemek icin en uste toprak serilir Hazirlanan kompost yigini 3 4 hafta kendi haline birakilir Bundan sonra birer ay ara ile bir veya iki defa altust edilerek yiginin her tarafinin curumesi saglanir 3 4 ay sonra kompost gubre kullanilmaya hazir bir hale gelir Sanayii seklinde kompostlama da mumkundur ve farkli cesitleri vardir Kompostlama aslen bir fermentasyon bicimidir Aerobik ve anaerobik olarak ikiye ayrilmaktadir Ayni zamanda Solucan Gubresi de bir kompost gubredir Cesitli oranlarda hayvan gubresi ve evsel organik mutfak atiklarinin karistirilarak solucanlara yedirilmesi sonucu elde edilen bu organik gubre icerigindeki organik madde muhtevasi nedeniyle topragin su tutma ve havalandirma kapasitesini arttirir Solucanlarin gubreye gecirdikleri vucut sivilari solom sivisi sayesinde bitkilerde patojenlere karsi direnc olusturur Solucanlarin sindirim sisteminde bulunan cok sayidaki mikroorganizma tasiyan azot fikse eden bakteriler ve antibiyotik etkisi yaratacak dogal buyume hormonlari ve enzimler diskiya yani gubreye gecer ve bu sayede bitkilerin buyumesinde hiz ve direnc saglar Yesil gubreler Ekilmis bir mahsulun hasat edilmeden topragi islah etmek maksadiyla topraga gomulmesine yesil gubreleme ve bu maksat icin kullanilan bitkilere ise yesil gubre adi verilir Yesil gubre bitkileri toprakta curuyerek topragi organik maddece zenginlestirir Bunyelerinde bulunan besin maddeleri de topraga gecer Topragin yapisi duzelir Yesil gubrelemede daha ziyade fig bakla soya fasulyesi tas yoncasi gibi havanin azotundan istifade ederek koklerinde azot biriktiren ve bu sebeple topragi azotca zenginlestiren bitkinin secilmesi en uygundur Yapilan bircok denemeler neticesinde bunlarin kendilerinden sonra gelen mahsulun verimini 20 100 arasinda arttirdigi gorulmustur Kimyasal yapay gubrelerYapay gubre ornegi Yapay gubreler sivi ve kati halde bulunur Genellikle tasinmasi ve depolanmasi kolay oldugundan kati ve granul haldekiler tercih edilir Eskiden kimyevi gubreler toz halinde yapilmaktaydi Toz halindeki gubreler cok nem cekici ve tasinmasi zor oldugundan terk edilmistir Sivi gubreler ise gun gectikce onem kazanmaktadir Gubreleme genellikle ilkbaharda yapilir Fakat kisin hafif ve yagisli gectigi bolgelerde sonbaharda yapilmaktadir Istenirse ekstra olarak bitkinin buyume mevsiminde kati gubre mevsim ortasinda ise sivi gubre kullanilir Ucucu ozellikte olan gubreler toprak altina konur Bitki koklerinin topragin derinliklerine gitmesi saglanir Topragin yapisina ve yetistirilen bitkinin cesidine gore azot fosfor ve potas ihtiva eden kimyasal gubrelerin dekara verilecek miktarlari hesap edilir ve buna gore verilir Kimyasal gubreler sunlardir Azotlu gubreler Azotlu gubrelerin cesitli tipleri vardir En cok amonyum ve nitrat tuzlari halinde kullanilir Bunlar arasinda en onemlileri sirasiyla amonyak ve amonyum hidroksit amonyum nitrat amonyum sulfat amonyum fosfat sodyum nitrat kalsiyum nitrat potasyum nitrattir Bunlardan amonyak sivi digerleri ise kati olup amonyaktan elde edilirler Kalsiyum nitrat ve potasyum nitratin disindaki butun azotlu gubreler topragi asidik yaparlar Fakat bu asitlik uygun kirecleme ile kolaylikla duzeltilebilir ure ve ure form adi verilen ure bilesigi de azot gubresi olarak kullanilmaktadir Ayrica bu sayilan bilesiklerin degisik oranlardaki karisimlari ayri patentler altinda piyasaya sunulmaktadir Amonyak 82 azot ihtiva eden amonyak normal sicaklikta bir gazdir ve basinc altinda tasinmalidir Amonyak gazi direkt gubre olarak kullanilacagi zaman topragin 15 20 cm kadar altina gonderilir Boylece buharlasip gitmesine mani olunur Sivi amonyak amonyak gazinin suda cozunmesi ile elde edilir Bu durumda 20 28 azot ihtiva eder Sivi amonyagin buhar basinci az ve tasinmasi kolaydir Ayrica topragin derinligine gonderilmesine gerek yoktur Amonyum nitrat Amonyagin oksitlenmesiyle elde edilen nitrik asit amonyakla birlestirilerek amonyum nitrat elde edilir Amonyum nitrat 32 33 5 azot ihtiva eder Cok genis bir kullanma sahasi vardir pek cok urun icin faydalidir Yalniz pirinc yetistirilmesinde kullanilmaz Cunku su baskini olan sahalarda mikrobik denitrifikasyon islemi ile nitrat azot gazina donusur ve kaybolur Amonyum nitrat granul halinde ve kirec ile karistirilarak satilir Amonyum nitrat gubresi Turkiye de Haziran 2016 dan beri teror orgutu tarafindan bomba duzeneginde kullanildigi icin satisi yasaklanmistir Ure 45 46 oraninda azot ihtiva eden konsantre edilmis azotlu bir gubredir Amonyak ile karbondioksidin basinc altinda birlestirilmesiyle elde edilir Toprakta hizla amonyum karbonata hidroliz olur Bu sebepten kararsiz olup amonyak gazi saliverir Amonyak kilcal kokleri tahrip ettigi icin ure tohumun veya genc bitkinin yakinina konulmaz Fosfatli gubreler Fosfatli gubre ornegi Fosfatli gubreler veya fosfat gubreleri olarak daha cok kalsiyum tuzlari kullanilir Fosfatli gubrelerin imalinde cesitli kaynaklar vardir Bunlar dogal trikalsiyum fosfatlar hayvan kemiklerinden elde edilen fosfatlar ve tomas celik uretim konverterlerinden cikan curuflardir Dogal fosfat yataklarinin en onemlileri Amerika da ve Fas ta bulunmaktadir Bu fosfatlar ince bir sekilde ogutulerek baska islem yapilmadan asidik topraklara kullanilabilir Superfosfatlar dogal fosfatlar uzerine sulfat asidi etkisiyle meydana getirilir Ilk superfosfat fabrikasi Ingiltere de 1855 yilinda kurulmustur Bunu 1868 de Almanya ve Fransa 1870 te Amerika takip etmistir Trikalsiyum fosfat Ca3 PO4 2 suda cozunmez dolayisiyla bitkiler tarafindan emilemez Trikalsiyum fosfatin sulfat asidi ile muamelesinden suda cozunebilen monokalsiyum fosfat elde edilir buna superfosfat denir En cok kullanilan fosfatli gubre 18 20 P2O5 ihtiva eden normal superfosfattir 45 50 fosforpentaoksit ihtiva eden zenginlestirilmis superfosfat gun gectikce daha fazla onem kazanmaktadir Fosfor yuzdesi zengin olan fosfat gubreleri yalniz basina kullanildigi gibi diger gubrelerle karistirilarak da kullanilir Amonyum fosfat Azot ve fosfor gibi iki faydali elementi ihtiva etmesi bakimindan cok onemlidir Monoamonyum fosfat ve diamonyum fosfat olmak uzere iki cesittir Amonyum fosfat uretmek icin once trikalsiyum fosfattan elektrik firininda fosfor elde edilir Fosfor su buhari ile muamele edilerek fosforik asit haline cevrilir fosforik asit H3PO4 nin uygun miktardaki amonyak ile muamelesi neticesinde amonyum fosfat elde edilir Bu islemler fazla miktarda elektrik enerjisine ihtiyac gosterir Amonyum fosfat gubreleri 11 14 azot 48 civarinda fosforpentaoksit P2O5 ihtiva ederler Potasyumlu gubreler Potasyumlu gubre ornegi Butun potasyum gubreleri suda cozunurler Potasyum tuzlarinin cogu esas itibariyla 91 93 nispetinde gubre olarak kullanilirlar Potasyum ihtiva eden yatak ve kayalardan uretilerek zenginlestirilir ve gubre sekline getirilirler Potasyum tuzlarinin uretimi Denizlerdeki orani dusuk olan potasyum tuzlari tuzla ana sularinda biriktirilerek cikarilir Boyle bir biriktirme bazi kapali deniz veya gollerde de dogal bir surette vukua gelerek kaya tuzu gibi yataklar tesekkul eder Stassfurt ve Alzas potas madenleri buna guzel birer misal teskil eder Denizlerde uzun yillar boyunca sodyum klorur coker ve ana sular kalsiyum magnezyum ve potasyum tuzlarinca zenginlesir Acik denizle olan baglanti kesilince ana sular zenginlesmeye devam eder ve magnezyum ile tuzlardaki siraya gore cokmege baslarlar Mesela Stassfurtta coken ham urunlerin bilesimi soyledir 1 18 20 K2O 2 Karnalit 9 10 K2O 3 13 14 K2O 4 Hartsalz adi verilen bir silvinit kieserit karisimi 12 K2O Bu tuzlarin uzun mesafelere nakli icin zenginlestirilmeleri lazimdir Islemler ilkel maddelerin cinsine gore soyle yapilir Sodyum Nitratli gubre ornegi Potasyum sulfat uretimi Ilkel madde olarak kainit kullanilir Bunun sicak suda eritilmesi ve cozeltinin sogutulmasiyla 55 potasyum sulfat ihtiva eden bir urune varilir Yeni bir kristalizasyondan sonra da sanayide kullanilan 90 lik tuz elde edilir Potasyum klorur uretimi Zenginlestirilmis potasyum klorur en cok kullanilan potasli gubreyi teskil eder Bunun uretimi icin de madenden gelen ve ortalama 50 karnalit 20 kieserit ve 30 silvinit ihtiva eden ham urun birkac kademe kristalizasyon islemlerinden gecirilerek 90 lik potasyum klorur elde edilir Alzas yataklarinin en onemli urunu ortalama 30 60 KCl 50 65 NaCl 0 1 0 7 MgCl2 ve 9 14 cozunmeyen kisim ihtiva eden silvinit tir Bu madde sadece parcalanip ogutuldukten sonra bilesimine gore 20 22 veya 14 16 K2O lu gubre olarak satilir veyahut zenginlestirilerek ozel gubreler hazirlanir Alzas urunlerinde magnezyum bulunmadigindan bu islem Stassfurttaki uretime nazaran ana sularin buharlastirilmasina luzum olmaksizin hasil olmasi sebebiyle basittir Islemin esasi sodyum ve potasyum klorurlerinin sogukta ve sicaktaki cozunurluk farkina dayanir Stassfurt ve Alzastan baska ABD de Teksas Afrika da Tunus ve Avrupa da Fransa Ispanya diger bazi potasyum tuzu madenleri mevcuttur Potasyum tuzlarinin kayalardan cikarilmasi Potasyum tuzlari bazi kayalardan da cikarilmaktadir Fakat pek bol degildirler Onemli bir maden feldispattir ki ortalama 2 4 K2O ihtiva eder Ancak bu oran uretim masrafini karsilayamaz Buna karsilik Italya da bulunan ve leucit 4 SiO2Al2O3K2O ihtiva eden bazaltlar Bkz Bazalt bu hususta daha elverislidir Burada potasyumun kazanilmasi icin yapilan bir usulde blanc usulu leucitli taslar kum sekline getirilerek bazalti ceken ve leuciti birakan bir elektro miknatis tesiriyle zenginlestirme yapilir Bu suretle 23 Al2O3 18 K2O ve 55 SiO2 ihtiva eden bir urune varilir Klorur asidi tesiriyle silis coker ve potasyum klorurle aluminyum klorur ihtiva eden bir cozelti meydana getirir Bu iki tuz da billurlasma islemleriyle birbirinden ayrilarak 90 lik potasyum klorur ote yandan bir cokturme ile aluminyum uretimine elverisli saf aluminyum elde edilir Kompoze gubreler En az iki cesit bitki besin elementi iceren gubrelere kompoze gubre ing compound fertilizer denir Bugun dogal ve yapay gubrelerin her ikisi de degisik sekillerde elde edilmektedir Bitkinin beslenmesi oncelikle yapay mineral ya da ticari gubre dedigimiz azot fosfor ve potasyum tarafindan saglanir Genellikle yapay gubrelerin ihtiva ettigi besin azot N P2O5 ve potas K2O olarak ifade edilir Yapay gubrelerin ticari ambalajlarinda bir veya daha fazla madde bulunur Karisik gubrelerin bilesimi cogunlukla gubre ambalajlarinin uzerindeki bir seri numara ile belirtilir Ilk sayi azotun yuzdesini ikincisi fosfor pentaoksidin yuzdesini ve ucuncusu de potasin yuzdesini belirtir Boylece 5 10 10 seklinde isaretlenmis bir karisik gubre 5 azot 10 fosfor pentaoksit ve 10 potas ihtiva eder Super kompoze gubreler ise NPK disinda mineral maddeler de ilave edilen daha kompleks yapidaki kimyasal gubrelerdir Bu gubreler Zn Fe Sulfat gibi ilave besin elementleri ihtiva ederler Yavas salinimli gubreler Ozellikle azotlu gubrelerin yikanarak veya nitrifikasyon ile bitki tarafindan kullanilmadan kaybedilmesinin onune gecilmesi ve toprakta daha uzun sure dengeli bir sekilde kullanilabilirligini saglamak uzere gelistirilen gubre formlaridir yavas salinim ozelligi farkli teknikler kullanilarak saglanabilir Ayrica bakinizToprak Toprak iyilestirme Humik asitKaynakca Kacar B Katkat A V 2014 Gubreler ve Gubreleme Teknigi S 66 Wikimedia Commons ta Gubre ile ilgili ortam dosyalari bulunmaktadir