Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
İberlerin Krallığı[a] (Gürcüce : ქართველთა სამეფო, kartvelta samepo) ya da Tao-Klarceti Krallığı İberya Prensliği'nin ardılı olarak güneyde Gürcü Kapı’dan kuzeyde Küçük Kafkas Dağları’na kadar uzanan modern Türkiye’nin kuzey doğusu ve modern Gürcistan’ın güney batı bölgelerini kapsayan tarihi Tao-Klarceti ya da Zemo Kartli bölgesinde 888 yılında Bagrationi hanedanlığı hükümdarlığında ortaya çıkmış Orta Çağ avrasya monarşisidir.
Tao-Klarceti Krallığı ქართველთა საკურაპალატო ტაო-კლარჯეთის სამთავრო ტაო-კლარჯეთის სამეფო İberlerin Krallığı | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 888-1008 | |||||||||||
 Bayrak | |||||||||||
 Krallığın sınırları | |||||||||||
| Başkent | Artanuç Bana | ||||||||||
| Yaygın dil(ler) | Gürcüce | ||||||||||
| Hükûmet |
| ||||||||||
| Prens | |||||||||||
| |||||||||||
| Kral | |||||||||||
| |||||||||||
| Tarihçe | |||||||||||
| |||||||||||
| |||||||||||
| Günümüzdeki durumu |  Gürcistan Türkiye Ermenistan | ||||||||||
Tarihsel bölgeler olarak, Arsiani Dağları'nın batısında Tao, Klarceti, Nigali ve Şavşeti yer alıyordu. Doğuda Mesheti, Eruşeti, Cavaheti, Artaani, Abotsi, Kola ve Basiani bulunuyordu. Bu bölgeler, Corohi (Çoruh) ve Mtkvari (Kura) sistemlerindeki vadileri ve dağları kapsıyordu. Bölge 1008 yılında bütün Gürcü topraklarının ve prensliklerinin Gürcistan Krallığı çatısı altında birleşmesinde çok önemli bir rol oynamıştır.
Tarihi
Kuruluşu
813 yılında Bagrationi hanedanlığından I. Aşot, Vahtang Gorgasali tarafından 5. yüzyılda inşa edildiği söylenen Ardanuç Kalesi'ni restore etti ve kendisine miras kalan Klarceti Düklüğü’ne yerleşerek Bizans korumasını kabul etti. İberya'nın yönetici prensi ve kuropalati olarak Araplarla savaştı ve git gide çevre toprakları Arap işgalinden kurtardı.
I. Aşot, Gürcülerin yeniden bu topraklara yerleşimini teşvik etti ve önde gelen Gürcü dini figürü Grigol Handzteli tarafından başlatılan manastır hayatını destekledi. Uzun süre boyunca bölge kültürel güvenli bir yurt ve Gürcistan’ın en önemli dini merkezlerinden biri oldu. Sonuç olarak İberya’nın politik ve dini merkezi Kartli'den (Merkez İberya) güney batıya Tao-Klarceti’ye taşındı. Doğunun ve Batının büyük imparatorlukları arasında bulunan ve İpek Yolu’nun kollarından birisinin topraklarından geçtiği prensliğin coğrafi konumu sürekli bir mücadeleye konu olması demekti.
Kafkasya’daki yerel Arap emirlerinin gittikçe daha bağımsız hale gelmesi ile Halifelik isyancı Tiflis emiri İsmail ibn Şuayip’e sefer düzenlemesi karşılığında Aşot’u İberya prensi olarak tanıdı. Tiflis emiri, Aşot’un rakibi Kaheti Prensi ’un ve dağlı Gürcü kabileleri desteğini kazandı. Aşot, Egrisi-Abhazya kralı II. Teodos ile ittifak kurdu ve Ksani’de emirle karşı karşıya geldiler, Kahetilileri Merkez İberya'dan (Kartli) çıkararak zafer kazandılar. Ancak Ermenistan Emiri Halid ibn Yezid el Şeybani’nin Doğu Gürcistan’da yeniden kontrol sağlaması ile Aşot Tao-Klarceti’ye geri çekildi.
Bölünme
Büyük Aşot prensliğini üç oğlu arasında bölüştürdü ;
- En büyük oğlu (826-69) bir Grandük (Eristavt-Eristavi), başkent Artanuc’u ve babasının topraklarının merkezi olan Şavşat ve Batı Klarceti’yi yönetti.
- Ortanca oğlu (826-76) Aşot’un prensliğinin Anadolu’ya uzanan stratejik çekirdek bölgesi Tao’nun büyük bir kısmını ve Kola’yı yönetti.
- En genç oğlu (826-82) kuzeyi : Samtshe, Cavaheti, Trialeti’yi yönetti ve resmi olmayan ancak yönetici anlamına gelen Mampali unvanını aldı.
Aşot’un ölümünün ardından Araplar Kartli’yi (Merkez İberya) ele geçirdi ve kalan bölgelerden haraç talep etti. I. Bagrat, Kaheti Prensliği ve Halifelikle Tiflis Emirliği’ne karşı ittifak kurdu. 853 yılında Boğa el-Kebîr'in desteğiyle Bagrat Merkez İberya’nın yeniden kontrolünü kazandı ancak Egrisi-Abhazya Krallığı’nın müdahalesi ile bu kısa süreli oldu ve Bagrat bu bölgeyi terk etmek zorunda kaldı.
Aşot’un en büyük oğlu kardeşleri arasında ilk vefat edendi. Onun toprakları eşit olarak oğulları arasında bölündü : Tao’nun, I. Sumbat ise Klarceti’nin yönetimini devraldı.
Aşot’un en genç oğlu Guaram yayılmacı bir politika izledi. 880 yılında Bagrationilerin geleneksel düşmanı Tiflis emiri Gabulot’u esir alıp Konstantinopolis’e mahkûm olarak yollayıp Trialeti ve Cavaheti’yi ele geçirdi. 876 yılı öncesi mülkünün bir kısmını kardeşlerine devretti ve 882 yılında vefatından sonra gömüleceği Opiza’ya çekildi.
Hanedan İç Savaşı
Liparit 876 yılından hemen sonra kalesini inşa ettiği Trialeti’yi devraldı ve I. Guaram’ın yeğeni ’in (Bagrat’ın oğlu) eğemenliğini kabul etti. Bu gelişme Guaram’ın oğlu ’yı mirassız bıraktı ve muhtemelen bir komployla 881 yılında yeğeni I. Davit’i öldürmesi yönünde kışkırttı. Cinayetin ardından Nasra, kayınpederi ve daha sonra Bizans askeri desteği ile Nasra’nın adına Bagrationi mülklerini işgal edecek Egrisi-Abhazya Kralı I. Bagrat’ın korumasından Bizans bölgesine kaçtı. Kafkasya’daki Bizans etkisinin artmasından endişelenen Ermenistan Kralı I. Aşot, Davit’in oğlu ’yi destekledi. Böylece Bagrationi hanedanlık ihtilafı bölgesel bir probleme dönüştü. Nasra Odzrhe, Cuaristsihe ve Lomsianta kalelerini ele geçirmeyi başardı ancak sonunda yenildi ve yakalanarak Aspindza’da ölüme mahkum edildi.
Adarnase’nin reşit olmamasından dolayı Bizans İmparatoru -veraset politikasına uygun olarak- Adarnase’yi değil ancak onun kuzeni Tao Prensi ’i kuropalati ilan etti. Adarnase Ermenilerle ittifak kurdu ve kendi üssü Aşağı Tao’dan yayılmacı bir politika başlattı. Kuropalati unvanına sahip olmadan ve bundan önce Ermenistan örneğine sahip olarak Adarnase kral ilan edildi. Adarnase ve Gurgen arasındaki ilişkiler daha kötü bir hal alarak savaşa dönüştü. Gurgen ağır bir şekilde yaralandı ve Artaani yakınlarında Mglinavi’de Adarnase ve müttefiki Klarceti prensi (I. Sumbat’ın oğlu) tarafından 891’de esir alındı. Bizans yönetimi kendisini koşullara adapte ederek, Gurgen’in 891 yılındaki ölümünün ardından, Adarnase’yi kuropalati olarak tanıdı.
Tao Prensi I. Gurgen arkasından iki oğul bıraktı - ve - böylece Bagrationilerin "Birinci Tao Hanedanı" kurucusu olarak hanedan, torunu (918-941 )'e kadar ailenin nesli devam etmeyerek son bulmuştur.
Krallığın Restorasyonu
Adarnase, Ermenistan Kralı I. Aşot'un desteğini daha sonra 890 yılındaki bir hanedanlık iç savaşında tahtı ele geçirmesini desteklediği ve Halifeliğin Ermenistan Emiri Ahmed ibn-'Isâ'ya karşı giriştiği mücadelesine katıldığı, I. Aşot'un varisi döneminde de devam edecek olan kararlı sadakat ile ödüllendirdi. Bunun karşılığında Smbat, Adarnase'nin kraliyet statüsünü tanıdı ve 899 yılında bizzat kendisi ona taç giydirdi. İki kral kendilerinin ortak akrabası, Adarnase'ye karşı İç İberya'da ve Smbata karşı ise Gogarane'de hegemonya kurmak için mücadele eden Egrisi-Abhazya Kralı III. Konstantine'nin yenilgisinde iş birliği yaptılar. Adarnase III. Konstantine'yi esir aldı ve onu Smbat'a yolladı. Ancak Smbat, Adarnase'nin artan gücünü dengelemeye çalışmak ve Egrisi-Abhazya ve Tao-Klarceti krallıklarının birleşmesini önlemek için Konstantine'yi serbest bıraktı. Ermenistan kralı ile III. Konstantine arasında bir barış anlaşması imzalandı ve buna göre Konstantine "Uplistsihe ve Kartli'nin tamamını" geri aldı. Bu anlaşma bir hanedan evliliği ile gerçekleşdi. Bu hareket Adarnase'yi Smbat'la karşı karşıya getirdi ve daha sonra gelen bu kriz ve düşmanlık iki monarşiyi de zayıflattı : Adarnase 904 yılında III. Konstantine tarafından mülksüzleştirildi ve Smbat 914 yılında Azerbaycan'ın Sacoğulları yöneticisi tarafından yenildi ve işkenceyle ölüme mahkûm edildi. Bu gelişmelerin sonucu olarak, Adarnase kendisinin Tao'daki Bagrationi hanedan mülkünün başına geçti. Bu İberya üzerinde neredeyse 60 yıl süren Egrisi-Abhazya dominasyonunun başlangıcıydı.
Bundan kısa bir süre sonra, 908 ve 914 yılları arasında Yusuf bin Ebu Sac, Halifelik adına, Arminiya'dan Gürcistan'ı işgal etmeyi denedi. Tiflis Emirliği'nden Kaheti'ye geçti, oradan da o zamanlar Egrisi-Abhazya Kralı III. Konstantine'nin kontrolü altındaki Kartli'ye ilerledi : Konstantine Kartli'deki Uplistsihe Kalesi'ni Yusuf bin Ebu Sac'ın eline geçmemesi için yıktırdı ardından Ebu Sac, Samtshe ve Cavaheti'ye ilerledi. Tmogvi Kalesi'ni ele geçiremeyen emir, o zamanlar Prens II. Gurgen'in elinde olan Kveli'yi kuşattı. Kveli Kalesi 28 gün boyunca dayandı: genç komutan Gobron şiddetli bir direniş gösterdi ancak sonunda esir düştü ve emir tarafından İslam'ı kabul etmediği için işkence ile öldürüldü. Yusuf bin Ebu Sac'ın istilaları ülkeye büyük zarar verdi ancak 853'te Buga El Kebir'in başarısız istilasında olduğu gibi haraç alma ve Arap hegemonyasını yeniden tesis etmeyi başaramadı. Bununla birlikte, Arapların Gürcistan'daki etkisi sona erdi. Bu dönemde Bizans İmparatorluğu, Gürcü ve Ermeni devletleri ile diplomatik faaliyetlerini artırdı. Adarnase'nin liderliği, 918'den sonra, Yukarı Tao'nun prensi II. Gurgen güç kazanmaya başladığında ciddi bir şekilde test edildi.
Adarnase'nin ölümünün üzerine, onun mülkleri oğulları arasında bölündü :
- En büyük oğlu II. Davit (923-937)'in kontrolü Cavaheti ve Artaani (Ardahan) toprakları ile kısıtlı iken İç İberya (Şida Kartli)'nın çekirdek toprakları Egrisi-Abhazya Krallığı kontrolündeydi.
- İkinci oğlu (937-954) aslen Aşağı Tao'yu yönetiyordu. O ayrıca 952 yılında Bizans imparatoru'ndan Basiani'yi teslim almıştır.
- Üçüncü oğlu (937-945) akrabası Tao Prensi (918-941)'in ölümünün ardından Yukarı Tao'yu devraldı.
- En genç oğlu I. Sumbat (954-958) ağabeyi II. Aşot'un ölümünün ardından topraklarını ve unvanlarını devraldı.
Krallık unvanına rağmen ve babasının aksine II. Davit, imparator tarafından genç kardeşi 'a verilmiş üst düzey geleneksel Bizans unvanı olan Kuropalati unvanını taşımadı. Davit sadece Tao Prensi ile birlikte paylaştığı magistros unvanına sahipti. Sonuç olarak Davit'in etkisi ve prestiji genç kardeşi yanında gölgede kaldı. II. Gurgen ve Davit'in ikisi de Gurgen'in kayınpederi Klarceti Prensi Aşot'un yurtluğu olan Bagrationi şehri Artanuc'un Bizans tarafından ele geçirilmesine kararlılıkla karşıydılar ve Bizans'ı aralarındaki ittifakı bozup Araplarla ittifak kurmakla tehdit etmeleri üzerine imparator Artanuç'tan geri çekildi.
Egrisi-Abhazya Dominasyonu
Egrisi-Abhazya kralı II. Giorgi babasının yayılma politikasını sürdürdü öncelikle İberya'nın (Şida Kartli) kontrolünü sağlamayı hedefledi. Yerel asillerin bağlılığını korumak için oğlu Konstantine'yi İberya valisi olarak atadı, ancak üç yıl sonra babasına karşı darbe gerçekleştirdi. Giorgi İberya'ya girdi ve Uplistsihe'yi kuşattı. O Konstantine'yi ihanet ile suçladı ve onu kör ve hadım etti. Giorgi, İberya üzerinde hakimiyetini korumak için başa diğer oğlu II. Leon'u (Gelecekteki Kral III.Leon) geçirdi. Giorgi kendisi Bagrationilerle ittifak kurdu ve kızı Guranduht'u Gurgen Bagrationi ('ın oğlu) ile evlendirdi.
Bağımsızlık
958 yılında I. Sumbat'ın oğlu babasının unvanlarını (Kuropalati unvanı da dahil) devraldı ve sadece Aşağı Tao'yu yönetti. II. Bagrat sık sık bu dönemde Bagrationilerin en etkili kişisi Tao Prensi III. Davit'in ortağı olarak ortaya çıktı ve onu Azerbaycan'ı yöneten Revvadiler'e karşı destekledi.
Tao Prensliği
Adaletli bir yönetici ve kilise dostu Davit, Bizans İmparatoru II. Basil ile isyancı Bizans asilzadesi Bardas Skleros'u uğratmak için ittifak kurdu ve çağdaş Gürcü kaynaklarında "Yunanistan'ın Yukarı Toprakları" olarak bilinen geniş topraklarla ödüllendirildi bu onu Güney Kafkasya'daki en güçlü yönetici yaptı : onun devleti başlıca Van Gölüne kadar uzanan birkaç eski topraklarını kapsıyordu. Tek gerileme 987-989 yılında Bizans İmparatorluğu ile ortaya çıkan Davit'i hakimiyetindeki toprakları İmparator II. Basil'e vefatının ardından bırakmasını zorlayan başarısız anlaşmazlıktı bu topraklar gelecekte İberya Theması altında organize olacaktı.
Bütün Gürcü topraklarını birleştirmek amacıyla Davit, II. Bagrat'ın torunu ayrıca Egrisi-Abhazya Krallığı'nın görünüşteki varisi Prens Bagrat'ı (Gelecekteki Kral III. Bagrat) evlat edindi. 975 yılında Davit onu Kartli'de (Merkez İberya) yönetici prens ve daha sonra Egrisi-Abhazya Kral'ı ilan etti ve II. Bagrat'ın ölümünün ardından 994 yılında III. Bagrat'ın biyolojik babası Gurgen'e İberya Kralı olarak tahta çıkması için yardım etti, böylece Bagrat'ı iki Gürcü devletinin lideri ve diğer iki Gürcü devletinin ise görünüşteki varisi yaptı. 1001 yılında Tao Prensi Davit'in ölümünün üzerine Gurgen ve Bagrat Basil ile görüştü ancak Davit'in prensliğinin Bizans İmparatorluğu tarafından işgal edilmesini engelleyemediler ve yeni sınırları tanımak zorunda kaldılar.
Birleşme
Bu başarısızlığın aksine III. Bagrat, babasının ölümünün ardından 1008 yılında birleşik Gürcistan Krallığı'nın (resmi olarak :"Egrisi-Abhazya'ın, İberlerin, Kaheti ve Hereti'nin Kralı") ilk yöneticisi oldu. Bagrat'ın saltanatı yüzyıllar boyunca süren güç mücadelelerinde Gürcü Bagrationi Hanedanı’nın nihai zaferini getiren Gürcistan tarihinin son derece önemli bir dönemidir. Bagrat daha istikrarlı ve merkezi bir monarşi kurmak amacıyla hanedan prenslerinin özerkliğini kaldırdı ya da en azından azalttı. Ona göre en mümkün iç tehlike kralın kuzenleri tarafından temsil edilen Bagrationilerin Klarceti kolundan geliyordu. Bagrat’ın otoritesi hakkında kısıtlı bilgiler olmasına rağmen, onlar Klarceti egemenleri ve krallar olarak görülmeye devam ettiler. Oğlu I. Giorgi'nin verasetini korumak adına Bagrat kuzenlerini uzlaştırıcı bir toplantı bahanesiyle Panaskerti Kalesi'ne çağırdı ve 1010 yılında onları hapse attı. Onların çocukları Konstantinopolis'e kaçabildi ancak Sumbat ve Gurgen tutukluluk altında 1012 yılında vefat ettiler.
Diplomasi
Bizans ile ilişkiler
Bizans, Makedon hanedanı döneminde özellikle 10. yüzyılın ikinci yarısında çeşitli Arap emirliklerini kendi bünyesine bağlayarak doğuya doğru genişledi. Bizanslılar bu seferlerinde yetenekli savaşçılarıyla ünlü, askeri seferlere katılan ve çevre kaleleri ele geçiren İberyalılardan (Gürcüler) yardım istediler.VII. Konstantinos, imparatorluğu çevreleyen ülkeleri ve halkları anlatan “De Administrando Imperio” adlı çalışmasında, politikalarında Bizans'ın çıkarları ile aynı doğrultuda ancak içişlerinde kesinlikle kontrolsüz olan vasal , Ermenistan ve Tao-Klarceti krallık-prensliklerini vurgulamaktadır. Bizans İmparatorluğu ile ilişkiler, Gürcü siyasi oluşumlarının Bizans'ın Doğu'daki çıkarlarıyla sıklıkla çelişen oldukça bağımsız bir politika izlemesini engellemeyen bir tür "eski ve yeni krallıklar birliği" çerçevesinin ötesine geçmedi.
Bizans'la gerçekleşen ilk kriz Bizans'ın 920 civarında Ardanuç şehrini ele geçirmeye çalışmasıyla ortaya çıkmıştı. Bu durum imparatoru Aşot Kiskasi ile damadı Gurgen arasında bir anlaşmazlığın içine sürüklemekle kalmamış, aynı zamanda Gurgen'i kuzenleriyle birleştirmiştir. İberyalılar, Bizans'ı ittifakı bozmak ve Araplarla müttefik olmakla tehdit edince imparator geri çekilmek zorunda kaldı.
Bizansla olan bir başka kriz Arap emirleri tarafından yönetilen Theodosipolis (Erzurum) şehri ile alakalıydı. İberyalılar şehir halkıyla iyi ilişkilere sahip olmaları ve Bizans'ın doğuda daha fazla güçlenmesini istememeleri sebebiyle Bizans'a şehri ele geçirme konusunda yardım etmeyi reddettiler. Theodosipolis'in imparatorluğun ilgi alanı içerisinde olmasına rağmen İmparator Konstantin bir hrisobullos logos dahi yayınladı ve sonuç olarak Aşot ve kuzenleri tarafından ele geçirilecek olan "Hagarenelerin bütün topraklarının" (Basiani) yönetim hakkını II. Aşot'a verdi. Böylece Bizans 949 yılında şehri işgal etmeyi ve Aras boyunca İberya ile sınır hattı oluşturmayı başardı.
Bizans'la gerçekleşen bir diğer kriz, III. Davit Kuropalati'nin Basil'e karşı Bardas Fokas ayaklanmasını desteklemesiyle ortaya çıktı. İmparator II. Basil, kız kardeşi Anna ile evliliği vadederek Kiev prensi I. Vladimir'den yardım istedi. Davit, Basil'i başka bir isyancı Bardas Skleros'la olan savaşta (979) desteklese de varisi bulunmayan III. Davit onlarca yıl sonra topraklarını ölümünden sonra Bizans İmparatorluğu'na bırakmak zorunda kaldı.V. Vasilyevski'ye göre, Bardas Fokas'ın Gürcü askerleri, Bizans ordularında Gürcülerin yerini alan yeni oluşturulan Vareg birlikleri tarafından yenildi. Basil kendini III. Davit'in vârisi ilan etti ancak Gürcü bakış açısına göre Bizanslılar Davit'in toprakları üzerindeki hak iddialarını destekleyecek bir argüman bulamadılar. Her halükarda, Bizanslılar Tao-Klarceti'yi doğu savunmasının bir parçası olarak görüyorlardı ayrıca Bizans'ın Ermenistan ve Gürcistan'ı ele geçirmesi için bir askeri üs işlevi görebilirdi. Davit'in (1000) ölümünden sonra II. Basil, III. Bagrat ve babası Gurgen ile şahsen görüştü ve Tao'yu bölmek için bir antlaşmaya vardılar: güney kısım İberya themasının bir parçası olurken, kuzey kısım Bagrat'ın yönetimi altında kaldı. III. Bagrat'ın Kuropalati unvanına sahip olması ile görünüşe göre Bizanslılar Tao-Klarceti'deki Gürcü krallarının kalıtsal haklarını tanıdılar. Sonuç olarak, Gürcistan'ın siyasi merkezi, Gürcü soylularının büyük bir kısmı gibi kuzeye taşınmış oldu.
Notlar
Kaynakça
- ^ Тао-Кларджетское княжество // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
- ^ Тао-Кларджетское княжество // Советская историческая энциклопедия : в 16 т. / под ред. Е. М. Жукова. — М. : Советская энциклопедия, 1973. — Т. 14 : Таанах — Фелео. — 1040 стб.
- ^ Тао-Кларджетское княжество // Советская историческая энциклопедия. — М.: Советская энциклопедия . Под ред. Е. М. Жукова. 1973—1982. (Лит.: Лордкипанидзе М. Д., Политическое объединение феодальной Грузии (IX—X вв.), Тб., 1963 (на груз. яз.)
- ^ Suny 1994, s. 29.
- ^ Rapp, Stephen H. (2003), Studies in Medieval Georgian Historiography: Early Texts And Eurasian Contexts, passim. Peeters Publishers,
- ^ a b Suny 1994, ss. 29-30.
- ^ (1994), The Making of the Georgian Nation, p. 30. ,
- ^ Toumanoff, Cyril (1967). Studies in Christian Caucasian History, p. 490. .
- ^ Rapp, Stephen H. (2003), Studies in Medieval Georgian Historiography: Early Texts And Eurasian Contexts, pp. 388, 404. Peeters Publishers,
- ^ a b Toumanoff, Cyril (1967). Studies in Christian Caucasian History, pp. 490-493. .
- ^ (1994), The Making of the Georgian Nation, pp. 30-31. ,
- ^ a b Rayfield 2012, s. 61.
- ^ Rayfield 2000, s. 48—49.
- ^ a b История Грузии 1993.
- ^ Очерки истории СССР 1953, s. 555.
- ^ a b c З. Папаскири 2011.
- ^ Toumanoff, Cyril (1967). Studies in Christian Caucasian History, pp. 493-493. .
- ^ Ter-Ghewondyan, p. 112
- ^ Toumanoff, Cyril (1967). Studies in Christian Caucasian History, pp. 490-5. .
- ^ a b c d Vassiliki 2000.
- ^ Домрачев, Николай (2015). "Византийская дипломатия в X-XII вв. Опыт сосуществования": 7. 2 Nisan 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 15 Nisan 2022.
- ^ a b c EASTERN APPROACHES TO BYZANTIUM. — TAYLOR & FRANCIS, 2017. — .
- ^ a b c [1]
- ^ [2]
- ^ Stephen H. Rapp 1997, s. 546.
- ^ Очерки истории СССР 1953, s. 558.
- ^ Edwards 1988, s. 126.
- ^ Rapp, S. H. Jr. (2016) The Sasanian World Through Georgian Eyes, Caucasia and the Iranian Commonwealth in Late Antique Georgian Literature, location: 686 Sam Houston State University, USA, Routledge,
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Iberlerin Kralligi a Gurcuce ქართველთა სამეფო kartvelta samepo ya da Tao Klarceti Kralligi Iberya Prensligi nin ardili olarak guneyde Gurcu Kapi dan kuzeyde Kucuk Kafkas Daglari na kadar uzanan modern Turkiye nin kuzey dogusu ve modern Gurcistan in guney bati bolgelerini kapsayan tarihi Tao Klarceti ya da Zemo Kartli bolgesinde 888 yilinda Bagrationi hanedanligi hukumdarliginda ortaya cikmis Orta Cag avrasya monarsisidir Tao Klarceti Kralligiქართველთა საკურაპალატო ტაო კლარჯეთის სამთავრო ტაო კლარჯეთის სამეფო Iberlerin Kralligi888 1008BayrakKralligin sinirlariBaskentArtanuc BanaYaygin dil ler GurcuceHukumetPrenslik c 813 888 Feodal Monarsi 888 1008 Prens 813 826I Asot 826 876 876 881 881 888IV AdarnaseKral 923 937II Davit 937 945 958 994 994 1008Tarihce Kurulusu888 Dagilisi1008Onculler ArdillarIberya Prensligi Gurcistan KralligiIberya thema Gunumuzdeki durumu Gurcistan Turkiye Ermenistan Tarihsel bolgeler olarak Arsiani Daglari nin batisinda Tao Klarceti Nigali ve Savseti yer aliyordu Doguda Mesheti Eruseti Cavaheti Artaani Abotsi Kola ve Basiani bulunuyordu Bu bolgeler Corohi Coruh ve Mtkvari Kura sistemlerindeki vadileri ve daglari kapsiyordu Bolge 1008 yilinda butun Gurcu topraklarinin ve prensliklerinin Gurcistan Kralligi catisi altinda birlesmesinde cok onemli bir rol oynamistir TarihiKurulusu 813 yilinda Bagrationi hanedanligindan I Asot Vahtang Gorgasali tarafindan 5 yuzyilda insa edildigi soylenen Ardanuc Kalesi ni restore etti ve kendisine miras kalan Klarceti Duklugu ne yerleserek Bizans korumasini kabul etti Iberya nin yonetici prensi ve kuropalati olarak Araplarla savasti ve git gide cevre topraklari Arap isgalinden kurtardi I Asot Gurculerin yeniden bu topraklara yerlesimini tesvik etti ve onde gelen Gurcu dini figuru Grigol Handzteli tarafindan baslatilan manastir hayatini destekledi Uzun sure boyunca bolge kulturel guvenli bir yurt ve Gurcistan in en onemli dini merkezlerinden biri oldu Sonuc olarak Iberya nin politik ve dini merkezi Kartli den Merkez Iberya guney batiya Tao Klarceti ye tasindi Dogunun ve Batinin buyuk imparatorluklari arasinda bulunan ve Ipek Yolu nun kollarindan birisinin topraklarindan gectigi prensligin cografi konumu surekli bir mucadeleye konu olmasi demekti Kafkasya daki yerel Arap emirlerinin gittikce daha bagimsiz hale gelmesi ile Halifelik isyanci Tiflis emiri Ismail ibn Suayip e sefer duzenlemesi karsiliginda Asot u Iberya prensi olarak tanidi Tiflis emiri Asot un rakibi Kaheti Prensi un ve dagli Gurcu kabileleri destegini kazandi Asot Egrisi Abhazya krali II Teodos ile ittifak kurdu ve Ksani de emirle karsi karsiya geldiler Kahetilileri Merkez Iberya dan Kartli cikararak zafer kazandilar Ancak Ermenistan Emiri Halid ibn Yezid el Seybani nin Dogu Gurcistan da yeniden kontrol saglamasi ile Asot Tao Klarceti ye geri cekildi Bolunme Buyuk Asot prensligini uc oglu arasinda bolusturdu En buyuk oglu 826 69 bir Granduk Eristavt Eristavi baskent Artanuc u ve babasinin topraklarinin merkezi olan Savsat ve Bati Klarceti yi yonetti Ortanca oglu 826 76 Asot un prensliginin Anadolu ya uzanan stratejik cekirdek bolgesi Tao nun buyuk bir kismini ve Kola yi yonetti En genc oglu 826 82 kuzeyi Samtshe Cavaheti Trialeti yi yonetti ve resmi olmayan ancak yonetici anlamina gelen Mampali unvanini aldi 850 yilinda prensligin sinirlari Asot un olumunun ardindan Araplar Kartli yi Merkez Iberya ele gecirdi ve kalan bolgelerden harac talep etti I Bagrat Kaheti Prensligi ve Halifelikle Tiflis Emirligi ne karsi ittifak kurdu 853 yilinda Boga el Kebir in destegiyle Bagrat Merkez Iberya nin yeniden kontrolunu kazandi ancak Egrisi Abhazya Kralligi nin mudahalesi ile bu kisa sureli oldu ve Bagrat bu bolgeyi terk etmek zorunda kaldi Asot un en buyuk oglu kardesleri arasinda ilk vefat edendi Onun topraklari esit olarak ogullari arasinda bolundu Tao nun I Sumbat ise Klarceti nin yonetimini devraldi Asot un en genc oglu Guaram yayilmaci bir politika izledi 880 yilinda Bagrationilerin geleneksel dusmani Tiflis emiri Gabulot u esir alip Konstantinopolis e mahkum olarak yollayip Trialeti ve Cavaheti yi ele gecirdi 876 yili oncesi mulkunun bir kismini kardeslerine devretti ve 882 yilinda vefatindan sonra gomulecegi Opiza ya cekildi Hanedan Ic Savasi Liparit 876 yilindan hemen sonra kalesini insa ettigi Trialeti yi devraldi ve I Guaram in yegeni in Bagrat in oglu egemenligini kabul etti Bu gelisme Guaram in oglu yi mirassiz birakti ve muhtemelen bir komployla 881 yilinda yegeni I Davit i oldurmesi yonunde kiskirtti Cinayetin ardindan Nasra kayinpederi ve daha sonra Bizans askeri destegi ile Nasra nin adina Bagrationi mulklerini isgal edecek Egrisi Abhazya Krali I Bagrat in korumasindan Bizans bolgesine kacti Kafkasya daki Bizans etkisinin artmasindan endiselenen Ermenistan Krali I Asot Davit in oglu yi destekledi Boylece Bagrationi hanedanlik ihtilafi bolgesel bir probleme donustu Nasra Odzrhe Cuaristsihe ve Lomsianta kalelerini ele gecirmeyi basardi ancak sonunda yenildi ve yakalanarak Aspindza da olume mahkum edildi Adarnase nin resit olmamasindan dolayi Bizans Imparatoru veraset politikasina uygun olarak Adarnase yi degil ancak onun kuzeni Tao Prensi i kuropalati ilan etti Adarnase Ermenilerle ittifak kurdu ve kendi ussu Asagi Tao dan yayilmaci bir politika baslatti Kuropalati unvanina sahip olmadan ve bundan once Ermenistan ornegine sahip olarak Adarnase kral ilan edildi Adarnase ve Gurgen arasindaki iliskiler daha kotu bir hal alarak savasa donustu Gurgen agir bir sekilde yaralandi ve Artaani yakinlarinda Mglinavi de Adarnase ve muttefiki Klarceti prensi I Sumbat in oglu tarafindan 891 de esir alindi Bizans yonetimi kendisini kosullara adapte ederek Gurgen in 891 yilindaki olumunun ardindan Adarnase yi kuropalati olarak tanidi Tao Prensi I Gurgen arkasindan iki ogul birakti ve boylece Bagrationilerin Birinci Tao Hanedani kurucusu olarak hanedan torunu 918 941 e kadar ailenin nesli devam etmeyerek son bulmustur Kralligin Restorasyonu 900 yilinda Tao Klarceti Kralligi nin sinirlari Adarnase Ermenistan Krali I Asot un destegini daha sonra 890 yilindaki bir hanedanlik ic savasinda tahti ele gecirmesini destekledigi ve Halifeligin Ermenistan Emiri Ahmed ibn Isa ya karsi giristigi mucadelesine katildigi I Asot un varisi doneminde de devam edecek olan kararli sadakat ile odullendirdi Bunun karsiliginda Smbat Adarnase nin kraliyet statusunu tanidi ve 899 yilinda bizzat kendisi ona tac giydirdi Iki kral kendilerinin ortak akrabasi Adarnase ye karsi Ic Iberya da ve Smbata karsi ise Gogarane de hegemonya kurmak icin mucadele eden Egrisi Abhazya Krali III Konstantine nin yenilgisinde is birligi yaptilar Adarnase III Konstantine yi esir aldi ve onu Smbat a yolladi Ancak Smbat Adarnase nin artan gucunu dengelemeye calismak ve Egrisi Abhazya ve Tao Klarceti kralliklarinin birlesmesini onlemek icin Konstantine yi serbest birakti Ermenistan krali ile III Konstantine arasinda bir baris anlasmasi imzalandi ve buna gore Konstantine Uplistsihe ve Kartli nin tamamini geri aldi Bu anlasma bir hanedan evliligi ile gerceklesdi Bu hareket Adarnase yi Smbat la karsi karsiya getirdi ve daha sonra gelen bu kriz ve dusmanlik iki monarsiyi de zayiflatti Adarnase 904 yilinda III Konstantine tarafindan mulksuzlestirildi ve Smbat 914 yilinda Azerbaycan in Sacogullari yoneticisi tarafindan yenildi ve iskenceyle olume mahkum edildi Bu gelismelerin sonucu olarak Adarnase kendisinin Tao daki Bagrationi hanedan mulkunun basina gecti Bu Iberya uzerinde neredeyse 60 yil suren Egrisi Abhazya dominasyonunun baslangiciydi Gobron Bundan kisa bir sure sonra 908 ve 914 yillari arasinda Yusuf bin Ebu Sac Halifelik adina Arminiya dan Gurcistan i isgal etmeyi denedi Tiflis Emirligi nden Kaheti ye gecti oradan da o zamanlar Egrisi Abhazya Krali III Konstantine nin kontrolu altindaki Kartli ye ilerledi Konstantine Kartli deki Uplistsihe Kalesi ni Yusuf bin Ebu Sac in eline gecmemesi icin yiktirdi ardindan Ebu Sac Samtshe ve Cavaheti ye ilerledi Tmogvi Kalesi ni ele geciremeyen emir o zamanlar Prens II Gurgen in elinde olan Kveli yi kusatti Kveli Kalesi 28 gun boyunca dayandi genc komutan Gobron siddetli bir direnis gosterdi ancak sonunda esir dustu ve emir tarafindan Islam i kabul etmedigi icin iskence ile olduruldu Yusuf bin Ebu Sac in istilalari ulkeye buyuk zarar verdi ancak 853 te Buga El Kebir in basarisiz istilasinda oldugu gibi harac alma ve Arap hegemonyasini yeniden tesis etmeyi basaramadi Bununla birlikte Araplarin Gurcistan daki etkisi sona erdi Bu donemde Bizans Imparatorlugu Gurcu ve Ermeni devletleri ile diplomatik faaliyetlerini artirdi Adarnase nin liderligi 918 den sonra Yukari Tao nun prensi II Gurgen guc kazanmaya basladiginda ciddi bir sekilde test edildi Adarnase nin olumunun uzerine onun mulkleri ogullari arasinda bolundu En buyuk oglu II Davit 923 937 in kontrolu Cavaheti ve Artaani Ardahan topraklari ile kisitli iken Ic Iberya Sida Kartli nin cekirdek topraklari Egrisi Abhazya Kralligi kontrolundeydi Ikinci oglu 937 954 aslen Asagi Tao yu yonetiyordu O ayrica 952 yilinda Bizans imparatoru ndan Basiani yi teslim almistir Ucuncu oglu 937 945 akrabasi Tao Prensi 918 941 in olumunun ardindan Yukari Tao yu devraldi En genc oglu I Sumbat 954 958 agabeyi II Asot un olumunun ardindan topraklarini ve unvanlarini devraldi Krallik unvanina ragmen ve babasinin aksine II Davit imparator tarafindan genc kardesi a verilmis ust duzey geleneksel Bizans unvani olan Kuropalati unvanini tasimadi Davit sadece Tao Prensi ile birlikte paylastigi magistros unvanina sahipti Sonuc olarak Davit in etkisi ve prestiji genc kardesi yaninda golgede kaldi II Gurgen ve Davit in ikisi de Gurgen in kayinpederi Klarceti Prensi Asot un yurtlugu olan Bagrationi sehri Artanuc un Bizans tarafindan ele gecirilmesine kararlilikla karsiydilar ve Bizans i aralarindaki ittifaki bozup Araplarla ittifak kurmakla tehdit etmeleri uzerine imparator Artanuc tan geri cekildi Egrisi Abhazya Dominasyonu Egrisi Abhazya krali II Giorgi babasinin yayilma politikasini surdurdu oncelikle Iberya nin Sida Kartli kontrolunu saglamayi hedefledi Yerel asillerin bagliligini korumak icin oglu Konstantine yi Iberya valisi olarak atadi ancak uc yil sonra babasina karsi darbe gerceklestirdi Giorgi Iberya ya girdi ve Uplistsihe yi kusatti O Konstantine yi ihanet ile sucladi ve onu kor ve hadim etti Giorgi Iberya uzerinde hakimiyetini korumak icin basa diger oglu II Leon u Gelecekteki Kral III Leon gecirdi Giorgi kendisi Bagrationilerle ittifak kurdu ve kizi Guranduht u Gurgen Bagrationi in oglu ile evlendirdi Bagimsizlik Gunumuzde Erzurum da bulunan Gurcu Ortodoks manastiri Oski deki kabartmada Tao Krali III Davit Kuropalati 10 yuzyil 958 yilinda I Sumbat in oglu babasinin unvanlarini Kuropalati unvani da dahil devraldi ve sadece Asagi Tao yu yonetti II Bagrat sik sik bu donemde Bagrationilerin en etkili kisisi Tao Prensi III Davit in ortagi olarak ortaya cikti ve onu Azerbaycan i yoneten Revvadiler e karsi destekledi Tao Prensligi 1000 yilinda Tao Klarceti Kralligi nin sinirlari Adaletli bir yonetici ve kilise dostu Davit Bizans Imparatoru II Basil ile isyanci Bizans asilzadesi Bardas Skleros u ugratmak icin ittifak kurdu ve cagdas Gurcu kaynaklarinda Yunanistan in Yukari Topraklari olarak bilinen genis topraklarla odullendirildi bu onu Guney Kafkasya daki en guclu yonetici yapti onun devleti baslica Van Golune kadar uzanan birkac eski topraklarini kapsiyordu Tek gerileme 987 989 yilinda Bizans Imparatorlugu ile ortaya cikan Davit i hakimiyetindeki topraklari Imparator II Basil e vefatinin ardindan birakmasini zorlayan basarisiz anlasmazlikti bu topraklar gelecekte Iberya Themasi altinda organize olacakti Butun Gurcu topraklarini birlestirmek amaciyla Davit II Bagrat in torunu ayrica Egrisi Abhazya Kralligi nin gorunusteki varisi Prens Bagrat i Gelecekteki Kral III Bagrat evlat edindi 975 yilinda Davit onu Kartli de Merkez Iberya yonetici prens ve daha sonra Egrisi Abhazya Kral i ilan etti ve II Bagrat in olumunun ardindan 994 yilinda III Bagrat in biyolojik babasi Gurgen e Iberya Krali olarak tahta cikmasi icin yardim etti boylece Bagrat i iki Gurcu devletinin lideri ve diger iki Gurcu devletinin ise gorunusteki varisi yapti 1001 yilinda Tao Prensi Davit in olumunun uzerine Gurgen ve Bagrat Basil ile gorustu ancak Davit in prensliginin Bizans Imparatorlugu tarafindan isgal edilmesini engelleyemediler ve yeni sinirlari tanimak zorunda kaldilar BirlesmeBu basarisizligin aksine III Bagrat babasinin olumunun ardindan 1008 yilinda birlesik Gurcistan Kralligi nin resmi olarak Egrisi Abhazya in Iberlerin Kaheti ve Hereti nin Krali ilk yoneticisi oldu Bagrat in saltanati yuzyillar boyunca suren guc mucadelelerinde Gurcu Bagrationi Hanedani nin nihai zaferini getiren Gurcistan tarihinin son derece onemli bir donemidir Bagrat daha istikrarli ve merkezi bir monarsi kurmak amaciyla hanedan prenslerinin ozerkligini kaldirdi ya da en azindan azaltti Ona gore en mumkun ic tehlike kralin kuzenleri tarafindan temsil edilen Bagrationilerin Klarceti kolundan geliyordu Bagrat in otoritesi hakkinda kisitli bilgiler olmasina ragmen onlar Klarceti egemenleri ve krallar olarak gorulmeye devam ettiler Oglu I Giorgi nin verasetini korumak adina Bagrat kuzenlerini uzlastirici bir toplanti bahanesiyle Panaskerti Kalesi ne cagirdi ve 1010 yilinda onlari hapse atti Onlarin cocuklari Konstantinopolis e kacabildi ancak Sumbat ve Gurgen tutukluluk altinda 1012 yilinda vefat ettiler DiplomasiBizans ile iliskiler Bizans Makedon hanedani doneminde ozellikle 10 yuzyilin ikinci yarisinda cesitli Arap emirliklerini kendi bunyesine baglayarak doguya dogru genisledi Bizanslilar bu seferlerinde yetenekli savascilariyla unlu askeri seferlere katilan ve cevre kaleleri ele geciren Iberyalilardan Gurculer yardim istediler VII Konstantinos imparatorlugu cevreleyen ulkeleri ve halklari anlatan De Administrando Imperio adli calismasinda politikalarinda Bizans in cikarlari ile ayni dogrultuda ancak icislerinde kesinlikle kontrolsuz olan vasal Ermenistan ve Tao Klarceti krallik prensliklerini vurgulamaktadir Bizans Imparatorlugu ile iliskiler Gurcu siyasi olusumlarinin Bizans in Dogu daki cikarlariyla siklikla celisen oldukca bagimsiz bir politika izlemesini engellemeyen bir tur eski ve yeni kralliklar birligi cercevesinin otesine gecmedi Bizans la gerceklesen ilk kriz Bizans in 920 civarinda Ardanuc sehrini ele gecirmeye calismasiyla ortaya cikmisti Bu durum imparatoru Asot Kiskasi ile damadi Gurgen arasinda bir anlasmazligin icine suruklemekle kalmamis ayni zamanda Gurgen i kuzenleriyle birlestirmistir Iberyalilar Bizans i ittifaki bozmak ve Araplarla muttefik olmakla tehdit edince imparator geri cekilmek zorunda kaldi Bizansla olan bir baska kriz Arap emirleri tarafindan yonetilen Theodosipolis Erzurum sehri ile alakaliydi Iberyalilar sehir halkiyla iyi iliskilere sahip olmalari ve Bizans in doguda daha fazla guclenmesini istememeleri sebebiyle Bizans a sehri ele gecirme konusunda yardim etmeyi reddettiler Theodosipolis in imparatorlugun ilgi alani icerisinde olmasina ragmen Imparator Konstantin bir hrisobullos logos dahi yayinladi ve sonuc olarak Asot ve kuzenleri tarafindan ele gecirilecek olan Hagarenelerin butun topraklarinin Basiani yonetim hakkini II Asot a verdi Boylece Bizans 949 yilinda sehri isgal etmeyi ve Aras boyunca Iberya ile sinir hatti olusturmayi basardi Bizans la gerceklesen bir diger kriz III Davit Kuropalati nin Basil e karsi Bardas Fokas ayaklanmasini desteklemesiyle ortaya cikti Imparator II Basil kiz kardesi Anna ile evliligi vadederek Kiev prensi I Vladimir den yardim istedi Davit Basil i baska bir isyanci Bardas Skleros la olan savasta 979 desteklese de varisi bulunmayan III Davit onlarca yil sonra topraklarini olumunden sonra Bizans Imparatorlugu na birakmak zorunda kaldi V Vasilyevski ye gore Bardas Fokas in Gurcu askerleri Bizans ordularinda Gurculerin yerini alan yeni olusturulan Vareg birlikleri tarafindan yenildi Basil kendini III Davit in varisi ilan etti ancak Gurcu bakis acisina gore Bizanslilar Davit in topraklari uzerindeki hak iddialarini destekleyecek bir arguman bulamadilar Her halukarda Bizanslilar Tao Klarceti yi dogu savunmasinin bir parcasi olarak goruyorlardi ayrica Bizans in Ermenistan ve Gurcistan i ele gecirmesi icin bir askeri us islevi gorebilirdi Davit in 1000 olumunden sonra II Basil III Bagrat ve babasi Gurgen ile sahsen gorustu ve Tao yu bolmek icin bir antlasmaya vardilar guney kisim Iberya themasinin bir parcasi olurken kuzey kisim Bagrat in yonetimi altinda kaldi III Bagrat in Kuropalati unvanina sahip olmasi ile gorunuse gore Bizanslilar Tao Klarceti deki Gurcu krallarinin kalitsal haklarini tanidilar Sonuc olarak Gurcistan in siyasi merkezi Gurcu soylularinin buyuk bir kismi gibi kuzeye tasinmis oldu NotlarAyrica Iberya Kralligi olarak da bilinir ancak monarsi Kral IV Adarnase tarafindan resmi sekilde Iberlerin Kralligi olarak restore edilmistir Krallik Tao ve Klarceti tarihsel bolgeleri uzerinde kurulmustur Iberler ozellikle Kartveliler Gurculer i ifade etmektedir Kaynakca Tao Klardzhetskoe knyazhestvo Bolshaya sovetskaya enciklopediya v 30 t gl red A M Prohorov 3 e izd M Sovetskaya enciklopediya 1969 1978 Tao Klardzhetskoe knyazhestvo Sovetskaya istoricheskaya enciklopediya v 16 t pod red E M Zhukova M Sovetskaya enciklopediya 1973 T 14 Taanah Feleo 1040 stb Tao Klardzhetskoe knyazhestvo Sovetskaya istoricheskaya enciklopediya M Sovetskaya enciklopediya Pod red E M Zhukova 1973 1982 Lit Lordkipanidze M D Politicheskoe obedinenie feodalnoj Gruzii IX X vv Tb 1963 na gruz yaz Suny 1994 s 29 Rapp Stephen H 2003 Studies in Medieval Georgian Historiography Early Texts And Eurasian Contexts passim Peeters Publishers 90 429 1318 5 a b Suny 1994 ss 29 30 1994 The Making of the Georgian Nation p 30 0 253 20915 3 Toumanoff Cyril 1967 Studies in Christian Caucasian History p 490 Rapp Stephen H 2003 Studies in Medieval Georgian Historiography Early Texts And Eurasian Contexts pp 388 404 Peeters Publishers 90 429 1318 5 a b Toumanoff Cyril 1967 Studies in Christian Caucasian History pp 490 493 1994 The Making of the Georgian Nation pp 30 31 0 253 20915 3 a b Rayfield 2012 s 61 Rayfield 2000 s 48 49 a b Istoriya Gruzii 1993 Ocherki istorii SSSR 1953 s 555 a b c Z Papaskiri 2011 Toumanoff Cyril 1967 Studies in Christian Caucasian History pp 493 493 Ter Ghewondyan p 112 Toumanoff Cyril 1967 Studies in Christian Caucasian History pp 490 5 a b c d Vassiliki 2000 Domrachev Nikolaj 2015 Vizantijskaya diplomatiya v X XII vv Opyt sosushestvovaniya 7 2 Nisan 2022 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 15 Nisan 2022 a b c EASTERN APPROACHES TO BYZANTIUM TAYLOR amp FRANCIS 2017 ISBN 1 138 26343 5 a b c 1 2 Stephen H Rapp 1997 s 546 Ocherki istorii SSSR 1953 s 558 Edwards 1988 s 126 Rapp S H Jr 2016 The Sasanian World Through Georgian Eyes Caucasia and the Iranian Commonwealth in Late Antique Georgian Literature location 686 Sam Houston State University USA Routledge ISBN 9781472425522