Ardanuç (Gürcüce: არტანუჯი; “art’anuci”), Karadeniz Bölgesi’nin doğu ucunda, Artvin iline bağlı ilçe ve bu ilçenin merkezidir. Ardanuç adı Gürcüce Artanuci’den gelir. Ardanuç kenti, tarihsel Klarceti bölgesinin en eski yerleşim yerlerinden biridir. Ortaçağda Gürcü hanedanı Bagrationilerin önemli merkezlerinden biri olmuştur. Ardanuç kasabası Artvin kentine 39 kilometre uzaklıktadır. İlçenin rağbetle tüketilen yemeklerinden birisi de çağ kebabıdır.
Ardanuç | |
---|---|
Kasabanın genel görünümü | |
Ardanuç'un Artvin ilindeki konumu | |
İlçe sınırları haritası | |
Ülke | Türkiye |
İl | Artvin |
Coğrafi bölge | Karadeniz Bölgesi |
İdare | |
• Kaymakam | Mehmet Çelik |
• Belediye başkanı | Emrah Yılmaz (AK Parti) |
Yüzölçümü | |
• Toplam | 958 km² |
Rakım | 490 m |
Nüfus (2018, 2000) | |
• Toplam | 12,056, 5,294 |
• Kır | - |
• Şehir | - |
Zaman dilimi | (TSİ) |
Posta kodu | 08300 |
İl alan kodu | 466 |
İl plaka kodu | 08 |
Resmî site Ardanuç Belediyesi |
Etimoloji
Türkçedeki Ardanuç adı Gürcüce Artanuci’den (არტანუჯი) gelir. Osmanlılar 16. yüzyılda bu yerleşmeyi ele geçirince, adını da Gürcüceden almıştır. Bundan dolayı 17. yüzyıl Osmanlı kayıtlarında yerleşmenin adı Ardanuç değil Ardanuc olarak yazılmıştır.
Artanuci'den değişime uğramış olan Ardanuç, Ahameniş döneminde, Gürcistan’da da yayılmış bir din olan Zerdüştiliğe bağlı olarak ortaya çıkmış bir yer adı olarak kabul edilir. Bu yer adının kökü olan Arta, eski Farsça’dan gelir ve Zerdüştilikte "Aša" olarak da bilinen tanrının adıdır. Arta, sadece Ardanuç'a değil, Artavani, Artahi, Artani ve Artaşeni’ye de adını vermiştir.
Yunan matematikçi ve coğrafyacı Ptolemaios’un İS. 2. yüzyılda İberia Krallığı kenti olarak sözünü ettiği Artanissa'nın Ardanuç olduğu sanılır. Ancak Ptolemaios Gürcüce adı Yunancaya uydurup yazmış olabilir. Osmanlıca Ardanuc adı Osmanlıların son döneminde ya da Cumhuriyet döneminin başlarında Ardanuç’a dönüşmüş olabilir.
Tarih
Çoruh Nehri'nin bir kolu olan Ardanuç Çayı kıyısında yer alan Ardanuç, İsa’dan önce de bir yerleşim yeriydi. Temel olarak tarihsel Gürcistan toprakları üzerinde kurulmuş olan Kolheti ve İberia krallıklarının sınırları içinde yer alıyordu. Bununla birlikte, klasik kronolojiyle bölge tarihini aktaran kaynaklara göre, bulunduğu yer itibarıyla Ardanuç, MÖ 9. yüzyıldan itibaren Urartu sınırları içindeyken, İMÖ 7. yüzyılda Kimmerler ve İskitler tarafından yağmalandı.
Yakın zamanlarda siyasal ve demografik kaygılarla kaleme alınmış kitap ve makalelerde, Kimmer ve İskitlerin Türk olduğu, o dönemde Tao-Klarceti’ye yerleştikleri ve günümüzde bu bölgenin nüfusunun atalarının “Kimmer Türkü” ya da “İskit Türkü” olduğu ileri sürülmüştür. Bir başka yaklaşım ise 13. yüzyılda bu bölgeye Kıpçakların yerleşmiş olduğu ve Ardanuç’un da içinde yer aldığı bölgenin “Kıpçak Türkü” nüfusuyla meskun olduğu iddia edilmektedir. Ne var ki benzer savlara eski yazılı kaynaklarda rastlanmamaktadır. Aksine eski kaynaklar Ardanuç'ta asıl olarak Gürcülerin ve Ermenilerin meskûn olduğunu göstermektedir. Örneğin Muvahhid Zeki 1927'de Ardanuç'un iki mahallesi (Müslüman ve Ermeni) olduğunu, ama Ermenilerin artık kasabada yaşamadığını yazmıştır.
Antik çağ yazılı kaynaklarda Ardanuç adına rastlanmaz. Ancak Yunan matematikçi ve coğrafyacı Klaudios Ptolemaios’un İS. 2. yüzyılda İberia Krallığı kenti olarak sözünü ettiği Artanissa'nın Ardanuç olduğu sanılır. Daha geç dönemde birkaç Gürcüce kaynakta, bugünkü Ardanuç’a kaynaklık eden Artanuci adına rastlanır. Kartlis Tshovreba’nın yazarlarından biri olan tarihçi Cuanşeri Ardanuç’tan “Klarceti’nin ortasında yer alan köy” olarak söz etmiştir.
Ardanuç’un da içinde yer aldığı Klarceti bölgesinin en eski merkezi Tuharisi’ydi. 5. yüzyılın sonlarında Klarceti prensleri (eristavi) ikametgâhını Tuharisi’den Ardanuç’a taşıdı. Gürcü tarihçi Cuanşeri’ye göre Gürcü kralı Vahtang Gorgasali Ardanuç’u gördü, burayı beğenip merkez olarak seçti ve süt kardeşi Artavazi'yi buranın prensi olarak atadı. Ondan burada bir kale inşa etmesini istedi. Ancak bazı kaynaklarda zaten var olan kalenin Vahtang Gorgasali tarafından ihya edildiği belirtilir.
Ardanuç Kalesi 8. yüzyılda terk edilmiş olmalı ki Gürcü kralı I. Aşot Kurapalati 810’larda yeniden ayağa kaldırdı. Bazı kaynaklara göre Ardanuç Kalesi, Emevi halifesi II. Mervan tarafından (688-750) kuşatılmış ve tahrip edilmişti. Bundan dolayı I. Aşot hem kaleyi hem de kenti yeniden kurmuştur. Bu tarihten sonra Ardanuç Aşot’un vârislerinin merkezi haline geldi ve şehir, konumu sayesinde hızla gelişip önemli ticaret merkezlerinden biri oldu.
Ardanuç, 9. yüzyılın sonunda I. Aşot’un büyük kardeşi Adarnase’nin vârislerine geçti ve ailenin üyeleri “Ardanuçlu” olarak anılmaya başladı. Bu unvanı alan ilk kişi de Sumbat Mampali (ö. 889) oldu. Sumbat’tan sonra Ardanuç’u Bagrat Mampali (889-909) ve Bagrat Mampali’nin oğlu Gurgen (909-923) idare ettiler. Gurgen’in oğlu olmadığı için Ardanuç kardeşi Aşot’a geçti, ama Aşot’un damadı Gurgen kentin ortak yöneticisi oldu. Damadından korkusuna Aşot Ardanuç’u Bizans imparatoruna verdi ve Bizans askerleri kaleye yerleşti. Bu olay Bagrationilerin tepkisine yol açınca Bizans imparatoru kenti Aşot’a iade etti. Fakat kısa süre sonra damadı Gurgen kaleyi ele geçirdi. 941’de Gurgen ölünce, kale Aşot’un kızı olan karısına kaldı. Fakat Bagrationiler kalenin kadına geçmesini kabul edilemez bulup Ardanuç'u Aşot’un kuzeni prensler prensi Sumbat’a (ö. 998) verdiler. 1010 yılında Gürcistan kralı III. Bagrat kaleyi vârislerinden tamamen alıp kendi egemenliğine kattı. Bu tarihten sonra Ardanuç siyasi açıdan önemini kaybetti, ama önemli kentlerden biri olma özelliğini korudu. Kurucu Davit’in vakanüvisin anlatımına göre, 1080 yılında, Gürcü kralı II. Giorgi’yi mağlup eden Büyük Selçuklular kenti ele geçirip yaktılar. 13. yüzyıldan sonra Gürcü Samtshe atabeglerinin yönetiminde olan Ardanuç’u Erzurum beylerbeyi İskender Paşa 1551’de II. Kaihosro’nun elinden aldı. Böylece kale ve şehir Osmanlı yönetimine geçmiş oldu. İskender Paşa, büyük bir olasılıkla eski bir kiliseyi yıktırmış ve bu kilisenin taşlarını da kullanarak 1553’te hizmete giren İskender Paşa Camisi’ni inşa ettirmiştir. Gürcüce yazıtı olan kiliseye ait taş bugün de caminin duvarındadır.
Osmanlılar Tao-Klarceti bölgesini tamamen ele geçirince bu topraklarda Çıldır Eyaleti’ni kurdular. Ardanuç bu eyaletin livalarından biri haline geldi. Bu sırada Ardanuç’un nüfusu büyük bölümü Gürcülerden oluşuyordu. 17.-18. yüzyıllarda Gürcülerin çoğunluğu Müslüman oldu. Küçük bir kısmı da Katolikliğe geçti. Bu arada Ardanuç’a Katolik Ermeniler yerleştirildi. 19. yüzyılın ortalarında Katolikler kent nüfusunun çoğunluğunu oluşturuyordu.
Uzun süre Osmanlı yönetiminde kalan Ardanuç, Osmanlıların 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda yenilmesinin ardından Rusya İmparatorluğu’na katıldı. 1910 Rus kayıtlarına göre Ardanuç, Artvin ilinin (okrug) Ardanuç ilçesinde (uçastka) bir köydü. Nüfusun çoğunluğu Ermenilerden oluşuyordu.I. Dünya Savaşı sonlarına doğru Rus ordusunun bölgeden çekilmesinin ardından Ardanuç, 1918-1921 arasında bağımsız olan Gürcistan sınırları içinde yer aldı. 1921’de Kızıl Ordu'nun Gürcistan'ı işgali sırasında Ankara Hükümeti’nin Gürcistan hükûmetine 23 Şubat 1921’de verdiği nota doğrultusunda Gürcü birlikleri bölgeden çekildi. Türk birlikleri genel bir harekâtla Tao-Klarceti bölgesinin büyük kısmını (Artvin ve Ardahan) ile Batum’u işgal etti. Ancak Türk birlikleri Giorgi Mazniaşvili komutasındaki Gürcü ordusu tarafından Batum’dan çıkarıldı ve sadece, Ardanuç’un da içinde yer aldığı Artvin ve Ardahan bölgeleri Türkiye sınırları içinde kaldı. 1945 yılına kadar Artvin'e bağlı bir bucakken o yıl ilçe olmuştur.
Kentin yerleşimi
Bugünkü Ardanuç kasabası eski yerinde değildir. Eski yerleşme (Eski Ardanuç) ile yeni yerleşme (Yeni Ardanuç) arasında biraz mesafe vardır. 20. Yüzyılda kasabanın yeri değiştirildi ve yerleşme Ardanuç Çayı’nın düz bir alan olan sağ kıyısına taşındı. Eski yerleşme ise akarsuyun sol kıyısındadır ve bugün de Adakale olarak anılmaktadır. Yüksekçe bir yerde kayalık bir düzlükte yer alan Adakale, Gürcüce Artanuci olarak adlandırdığı tarihi yerleşmedir. Bu kayalık alanın tepesinde de Ardanuç Kalesi yer alır.
Tarihsel yapılar
Ardanuç kasabası ile çevresinde (ilçe sınırları içinde), özellikle erken Orta Çağ'da çok sayıda kilise ve kale inşa edilmişti. Bu tarihsel yapıların çoğunu Gürcü kraliyet ailesi Bagrationilerdir. Ardanuç kasabasında bir kale ile dört kilisenin varlığı bilinmektedir. 9-10. yüzyılda, eski yerleşme olan Artanuci kasabasını bir ucunda, kayalık bir tepede inşa edilmiş kilise, kubbeli ve haç planlı bir yapıydı. Bu kiliseden günümüze sadece yıkıntıları kalmıştır. Kasabada 9. yüzyılda inşa edilmiş ve günümüze sadece yıkıntıları ulaşmış olan bir başka kilise, tek nefli bir yapıydı. Daha geç dönemde, 11. yüzyılda yapılmış olan üçüncü bir kilisenin varlığı bilinmektedir. Bu kilise, Ardanuç Kalesi’ni fetheden İskender Paşa tarafından yıktırılmış olmalıdır. Yerine inşa edilmiş olan caminin (İskender Paşa Camisi) duvarlarında kilisenin taşları kullanılmış ve bu taşlardan birinde bulunan Gürcüce yazıt günümüze ulaşmıştır. Eski kentin merkezindeki mahallede bulunan dördüncü kiliseden de geriye bir şey kalmamıştır.
Ardanuç’ta görkemli bir konuma sahip olan Ardanuç Kalesi büyükçe bir kaledir. Klarceti bölgesinin tarihsel merkezi olan kale, bugünkü kentin güneybatısında, kayalık bir yamacın tepesinde yer alır. Burası birkaç vadinin birleştiği yer olduğu için bölgenin yolları da buradan geçiyor ve kale bu yolları kontrol ediyordu. Yazılı kaynaklara göre Ardanuç Kalesi Gürcü kralı Vahtang Gorgasali döneminde, 5. yüzyılda inşa edilmiştir. Ancak kalenin stratejik konumuna bakarak burada daha eski çağlarda da bir kalenin olabileceği görüşü yaygındır.
Ardanuç kasabasının dışında, ilçe sınırları içinde pek çok kilise ve kale bulunmaktadır. Bunların bazısı sağlam ya da yıkıntı halinde günümüze ulaşmış, bazısı ise tamamen ortadan kalmıştır. Bu kilise, manastır ve kalelerin başında Çedila’daki (Bağlıca) Baretelta Manastırı, Çedila’da bir ana kilise, üç küçük kiliseden oluşan Tskarostavi Manastırı, Longothevi’ndeki (Bulanık) kilise ve başka yapılardan oluşan Longothevi Manstırı ile Longothevi Kalesi, Anakerti’deki (Cevizli) köy kilisesi, Ança’da (İncilli) piskoposluk merkezi olan kilise, köy kiliseleri ve kaleler, Ahiza’daki (Ferhatlı) Ahiza Kalesi ve köy kiliseleri, Goraşeti’de (Kutlu) köy kiliseleri, Klarceti’deki (Bereket) köy kiliseleri ve kale, Suagara’daki (Soğanlı) köy kiliseleri ve Suagara Kalesi, Tanzoti’deki (Aydınköy) köy kiliseleri ve kale, Bice’deki (Tütünlü) kale, Gelaşeni’deki (Güleş) kale, Gulica’daki (Ballı) kaleler, Ustameli’deki (Ustalar) kule, Kaptahori (Peynirli) Kalesi, Heva (Geçitli) Kalesi, Hertvisi (Konaklı) Kalesi, Cuğo (Soğanlı) Kalesi gelir.
Coğrafya
Ardanuç kasabasının yakın çevresinin bitki örtüsü genel olarak maki görünümlü bodur ağaçlardan oluşur. Yüksek dağ köylerinde ise çam ve ladin hakimdir. ilçedeki barajın iklim yapısını hayli değiştirmiş ve yöre turunçgil üretimine uygun yeni bir ekosisteme kavuşmuştur.
Nüfus
Yıl | Toplam | Şehir | Kır |
---|---|---|---|
1945 | 17.597 | 606 | 16.991 |
1950 | 19.352 | 439 | 18.913 |
1955 | 20.535 | 952 | 19.583 |
1960 | 22.624 | 1.164 | 21.460 |
1965 | 23.721 | 1.761 | 21.960 |
1970 | 23.306 | 2.304 | 21.002 |
1975 | 22.502 | 2.942 | 19.560 |
1980 | 21.945 | 3.377 | 18.568 |
1985 | 19.875 | 3.765 | 16.110 |
1990 | 17.782 | 5.052 | 12.730 |
2000 | 14.477 | 5.278 | 9.199 |
2007 | 11.948 | 6.542 | 5.406 |
2008 | 11.844 | 6.247 | 5.597 |
2009 | 11.813 | 6.305 | 5.508 |
2010 | 11.613 | 6.200 | 5.413 |
2011 | 11.802 | 6.502 | 5.300 |
2012 | 11.406 | 6.332 | 5.074 |
2013 | 11.366 | 6.033 | 5.333 |
2014 | 11.160 | 5.678 | 5.482 |
2015 | 10.890 | 5.803 | 5.087 |
2016 | 10.744 | 5.527 | 5.217 |
2017 | 10.599 | 5.387 | 5.212 |
2018 | 12.056 | 6.278 | 5.778 |
2019 | 11.449 | 5.551 | 5.898 |
2020 | 11.344 | 5.501 | 5.843 |
Ardanuç ilçesi
Osmanlı döneminde liva olan Ardanuç 1921’de Artvin’in merkez ilçesine bağlı nahiye oldu ve 1945 yılına kadar böyle kaldı. Bu tarihte nahiye merkezi Adakale adını taşıyordu ve 1926 nüfus tahririne göre Adakale’nin nüfusu 32 hanede oturan 128 kişiden oluşuyordu. Ardanuç nahiyesinde nahiye merkeziyle birlikte 54 köy vardı. Bu tarihte Adakale kasabasın iki mahallesi (Müslüman ve Ermeni) vardı, ancak kasabada Ermeni kalmamıştı. 1945 yılında Ardanuç Artvin iline bağlı ilçe haline getirildi. İlçenin ilk merkezi Tütünlü iken Kasım 1948'de ilçe merkezi Adakale'ye taşınmıştır. Adakale daha sonra eski yerleşmenin adı olarak kalmıştır.
Köyler
- Akarsu
- Anaçlı
- Aşağıırmaklar
- Aşıklar
- Avcılar
- Aydınköy
- Bağlıca
- Ballı
- Beratlı
- Bereket
- Boyalı
- Bulanık
- Çakıllar
- Cevizli
- Çıralar
- Ekşinar
- Ferhatlı
- Geçitli
- Gökçe
- Güleş
- Gümüşhane
- Hamurlu
- Harmanlı
- Hisarlı
- İncilli
- Kapıköy
- Karlı
- Kaşıkçı
- Kızılcık
- Konaklı
- Kutlu
- Meşeköy
- Müezzinler
- Naldöken
- Örtülü
- Ovacık
- Peynirli
- Sakarya
- Soğanlı
- Tepedüzü
- Torbalı
- Tosunlu
- Tütünlü
- Ustalar
- Yaylacık
- Yolağzı
- Yolüstü
- Yukarıırmaklar
- Zekeriyaköy
Kaynakça
- Akdes, Nimet Kurat (2002). Türk Kavimleri ve Devletleri. Murat Kitap ve Yayınevi. s. 83-84. ISBN .
- Kırzıoğlu, M. Fahrettin (1992). Yukarı - Kür ve Çoruk Boyları'nda Kıpçaklar. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. ISBN .
- ^ "T.C. Ardanuç Kaymakamliği". 31 Ağustos 2004 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Haziran 2020.
- ^ "İl ve ilçe yüz ölçümleri" (PDF). Harita Genel Müdürlüğü. 12 Mayıs 2016. Erişim tarihi: 12 Kasım 2016.
- ^ . 6 Haziran 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Nisan 2014.
- ^ Defter-i Caba-i Eyalet-i Çıldır 1694-1732 (Gürcüce ve Osmanlıca), (Yayıma hazırlayan) Tsisana Abuladze, Tiflis 1979, s. 326 ve diğer sayfalar.
- ^ Caba Samuşia, "Artvin (Livane) Kalesi", Tao-Klarceti Kaleleri (ტაო-კლარჯეთის ციხე-სიმაგრეები), Editörler: Giorgi Bagrationi, Bondo Kupatadze, Caba Samuşia, Tiflis, 2020, s. II. cilt, s. 7-30,
- ^ ""Aša", Encyclopædia Iranica". 23 Nisan 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 1 Eylül 2021.
- ^ a b Taner Artvinli, Artvin Yer Adları Sözlüğü, 2013, s. 58, .
- ^ . 22 Eylül 2019. 29 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Eylül 2019.
- ^ İ. Cavahişvili-N. Berdzenişvili-S. Canaşia, Gürcistan Tarihi - Eski Çağlardan XIX. Yüzyılın Başlarına Kadar, Tiflis, 1943, s. 45-48.
- ^ Özhan Öztürk, Karadeniz-Ansiklopedik Sözlük, 2005, 1. Cilt, s. 93, .
- ^ (PDF). 22 Eylül 2019. 24 Nisan 2018 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ekim 2020.
- ^ a b Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumatı Umumiye, 2010, s. 147, .
- ^ Roland Topçişvili- İnga Ğutidze, XIX. Yüzyıl ve XX. Yüzyıl Başlarındaki Rus Belgelerinde Şavşeti ve Klarceti Yer Adları (Gürcüce-Türkçe-İngilizce), 2019, Tiflis, s. 26, .
- ^ ""Kartlis Tshovreba" (Gürcüce)". 22 Eylül 2019. 21 Eylül 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 22 Eylül 2019.
- ^ a b "Artanuci (Gürcüce)". 22 Eylül 2019. 29 Ocak 2017 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 22 Eylül 2019.
- ^ Defter-i Caba-i Eyalet-i Çıldır 1694-1732 (Gürcüce ve Osmanlıca), (Yayıma hazırlayan) Tsisana Abuladze, Tiflis 1979, s. 100 ve diğer sayfalar.
- ^ Roland Topçişvili- İnga Ğutidze, XIX. Yüzyıl ve XX. Yüzyıl Başlarındaki Rus Belgelerinde Şavşeti ve Klarceti Yer Adları, 2019, Tiflis, s. 31, .
- ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2. cilt, s. 41.
- ^ . 25 Şubat 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Temmuz 2023.
- ^ Tao-Klarceti - Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, 2018, Tiflis, s. 129-130, .
- ^ Tao-Klarceti - Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, 2018, Tiflis, s. 290-291, .
- ^ . (PDF). 21 Ekim 1945 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 15 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2021.
- ^ . (PDF). 22 Ekim 1950 Umumi Nüfus Sayımı. DİE. 15 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2021.
- ^ . (PDF). 23 Ekim 1955 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 2 Haziran 2021 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2021.
- ^ . (PDF). 23 Ekim 1960 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 15 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Şubat 2021.
- ^ "1965 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "1970 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "1975 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "1980 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "1985 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "1990 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "2000 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "2007 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "2008 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "2009 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "2010 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "2011 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "2012 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 20 Şubat 2013 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mart 2013.
- ^ "2013 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 15 Şubat 2014 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2014.
- ^ "2014 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 10 Şubat 2015 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Şubat 2015.
- ^ a b c d e f
- "Merkezi Dağıtım Sistemi" (html) (Doğrudan bir kaynak olmayıp ilgili veriye ulaşmak için sorgulama yapılmalıdır). Türkiye İstatistik Kurumu. Erişim tarihi: 13 Nisan 2016.
- "Ardanuç Nüfusu - Artvin". nufusu.com. Erişim tarihi: 5 Şubat 2021.
- "Artvin Ardanuç Nüfusu". nufusune.com.
- ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumatı Umumiye, 2010, s. 140, .
Dış bağlantılar
Wikimedia Commons'ta Ardanuç ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır. |
- Ardanuç Kaymakamlığı resmi web sitesi31 Ağustos 2004 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- Ardanuç Belediyesi resmi web sitesi13 Ağustos 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Ardanuc Gurcuce არტანუჯი art anuci Karadeniz Bolgesi nin dogu ucunda Artvin iline bagli ilce ve bu ilcenin merkezidir Ardanuc adi Gurcuce Artanuci den gelir Ardanuc kenti tarihsel Klarceti bolgesinin en eski yerlesim yerlerinden biridir Ortacagda Gurcu hanedani Bagrationilerin onemli merkezlerinden biri olmustur Ardanuc kasabasi Artvin kentine 39 kilometre uzakliktadir Ilcenin ragbetle tuketilen yemeklerinden birisi de cag kebabidir ArdanucIlceKasabanin genel gorunumuArdanuc un Artvin ilindeki konumuIlce sinirlari haritasiUlkeTurkiyeIlArtvinCografi bolgeKaradeniz BolgesiIdare KaymakamMehmet Celik Belediye baskaniEmrah Yilmaz AK Parti Yuzolcumu Toplam958 km Rakim490 mNufus 2018 2000 Toplam12 056 5 294 Kir Sehir Zaman dilimiUTC 03 00 TSI Posta kodu08300Il alan kodu466Il plaka kodu08Resmi site Ardanuc BelediyesiEtimolojiTurkcedeki Ardanuc adi Gurcuce Artanuci den არტანუჯი gelir Osmanlilar 16 yuzyilda bu yerlesmeyi ele gecirince adini da Gurcuceden almistir Bundan dolayi 17 yuzyil Osmanli kayitlarinda yerlesmenin adi Ardanuc degil Ardanuc olarak yazilmistir Artanuci den degisime ugramis olan Ardanuc Ahamenis doneminde Gurcistan da da yayilmis bir din olan Zerdustilige bagli olarak ortaya cikmis bir yer adi olarak kabul edilir Bu yer adinin koku olan Arta eski Farsca dan gelir ve Zerdustilikte Asa olarak da bilinen tanrinin adidir Arta sadece Ardanuc a degil Artavani Artahi Artani ve Artaseni ye de adini vermistir Yunan matematikci ve cografyaci Ptolemaios un IS 2 yuzyilda Iberia Kralligi kenti olarak sozunu ettigi Artanissa nin Ardanuc oldugu sanilir Ancak Ptolemaios Gurcuce adi Yunancaya uydurup yazmis olabilir Osmanlica Ardanuc adi Osmanlilarin son doneminde ya da Cumhuriyet doneminin baslarinda Ardanuc a donusmus olabilir Ardanuc 1904 Fotograf Nikolay MarrTarihCoruh Nehri nin bir kolu olan Ardanuc Cayi kiyisinda yer alan Ardanuc Isa dan once de bir yerlesim yeriydi Temel olarak tarihsel Gurcistan topraklari uzerinde kurulmus olan Kolheti ve Iberia kralliklarinin sinirlari icinde yer aliyordu Bununla birlikte klasik kronolojiyle bolge tarihini aktaran kaynaklara gore bulundugu yer itibariyla Ardanuc MO 9 yuzyildan itibaren Urartu sinirlari icindeyken IMO 7 yuzyilda Kimmerler ve Iskitler tarafindan yagmalandi Yakin zamanlarda siyasal ve demografik kaygilarla kaleme alinmis kitap ve makalelerde Kimmer ve Iskitlerin Turk oldugu o donemde Tao Klarceti ye yerlestikleri ve gunumuzde bu bolgenin nufusunun atalarinin Kimmer Turku ya da Iskit Turku oldugu ileri surulmustur Bir baska yaklasim ise 13 yuzyilda bu bolgeye Kipcaklarin yerlesmis oldugu ve Ardanuc un da icinde yer aldigi bolgenin Kipcak Turku nufusuyla meskun oldugu iddia edilmektedir Ne var ki benzer savlara eski yazili kaynaklarda rastlanmamaktadir Aksine eski kaynaklar Ardanuc ta asil olarak Gurculerin ve Ermenilerin meskun oldugunu gostermektedir Ornegin Muvahhid Zeki 1927 de Ardanuc un iki mahallesi Musluman ve Ermeni oldugunu ama Ermenilerin artik kasabada yasamadigini yazmistir Ardanuc un eski yerlesmesinde Adakale bulunan Ardanuc Kalesi Antik cag yazili kaynaklarda Ardanuc adina rastlanmaz Ancak Yunan matematikci ve cografyaci Klaudios Ptolemaios un IS 2 yuzyilda Iberia Kralligi kenti olarak sozunu ettigi Artanissa nin Ardanuc oldugu sanilir Daha gec donemde birkac Gurcuce kaynakta bugunku Ardanuc a kaynaklik eden Artanuci adina rastlanir Kartlis Tshovreba nin yazarlarindan biri olan tarihci Cuanseri Ardanuc tan Klarceti nin ortasinda yer alan koy olarak soz etmistir Ardanuc un da icinde yer aldigi Klarceti bolgesinin en eski merkezi Tuharisi ydi 5 yuzyilin sonlarinda Klarceti prensleri eristavi ikametgahini Tuharisi den Ardanuc a tasidi Gurcu tarihci Cuanseri ye gore Gurcu krali Vahtang Gorgasali Ardanuc u gordu burayi begenip merkez olarak secti ve sut kardesi Artavazi yi buranin prensi olarak atadi Ondan burada bir kale insa etmesini istedi Ancak bazi kaynaklarda zaten var olan kalenin Vahtang Gorgasali tarafindan ihya edildigi belirtilir Ardanuc Kalesi 8 yuzyilda terk edilmis olmali ki Gurcu krali I Asot Kurapalati 810 larda yeniden ayaga kaldirdi Bazi kaynaklara gore Ardanuc Kalesi Emevi halifesi II Mervan tarafindan 688 750 kusatilmis ve tahrip edilmisti Bundan dolayi I Asot hem kaleyi hem de kenti yeniden kurmustur Bu tarihten sonra Ardanuc Asot un varislerinin merkezi haline geldi ve sehir konumu sayesinde hizla gelisip onemli ticaret merkezlerinden biri oldu Gurcu kilisesinden kalma ve bugun Ardanuc taki Iskender Pasa Camisi nin duvarinda bulunan Gurcuce yazili tas Fotograf Nikolay Marr 1904 Fotograf Marr in 1904 tarihli gezisinnin notlari olan Klarceti ve Savseti Gezi Gunlukleri 1911 Petersburg Rusca Gurcuce baskisi 2015 Batum adli kitaptan alinmistir Ardanuc 9 yuzyilin sonunda I Asot un buyuk kardesi Adarnase nin varislerine gecti ve ailenin uyeleri Ardanuclu olarak anilmaya basladi Bu unvani alan ilk kisi de Sumbat Mampali o 889 oldu Sumbat tan sonra Ardanuc u Bagrat Mampali 889 909 ve Bagrat Mampali nin oglu Gurgen 909 923 idare ettiler Gurgen in oglu olmadigi icin Ardanuc kardesi Asot a gecti ama Asot un damadi Gurgen kentin ortak yoneticisi oldu Damadindan korkusuna Asot Ardanuc u Bizans imparatoruna verdi ve Bizans askerleri kaleye yerlesti Bu olay Bagrationilerin tepkisine yol acinca Bizans imparatoru kenti Asot a iade etti Fakat kisa sure sonra damadi Gurgen kaleyi ele gecirdi 941 de Gurgen olunce kale Asot un kizi olan karisina kaldi Fakat Bagrationiler kalenin kadina gecmesini kabul edilemez bulup Ardanuc u Asot un kuzeni prensler prensi Sumbat a o 998 verdiler 1010 yilinda Gurcistan krali III Bagrat kaleyi varislerinden tamamen alip kendi egemenligine katti Bu tarihten sonra Ardanuc siyasi acidan onemini kaybetti ama onemli kentlerden biri olma ozelligini korudu Kurucu Davit in vakanuvisin anlatimina gore 1080 yilinda Gurcu krali II Giorgi yi maglup eden Buyuk Selcuklular kenti ele gecirip yaktilar 13 yuzyildan sonra Gurcu Samtshe atabeglerinin yonetiminde olan Ardanuc u Erzurum beylerbeyi Iskender Pasa 1551 de II Kaihosro nun elinden aldi Boylece kale ve sehir Osmanli yonetimine gecmis oldu Iskender Pasa buyuk bir olasilikla eski bir kiliseyi yiktirmis ve bu kilisenin taslarini da kullanarak 1553 te hizmete giren Iskender Pasa Camisi ni insa ettirmistir Gurcuce yaziti olan kiliseye ait tas bugun de caminin duvarindadir Osmanlilar Tao Klarceti bolgesini tamamen ele gecirince bu topraklarda Cildir Eyaleti ni kurdular Ardanuc bu eyaletin livalarindan biri haline geldi Bu sirada Ardanuc un nufusu buyuk bolumu Gurculerden olusuyordu 17 18 yuzyillarda Gurculerin cogunlugu Musluman oldu Kucuk bir kismi da Katoliklige gecti Bu arada Ardanuc a Katolik Ermeniler yerlestirildi 19 yuzyilin ortalarinda Katolikler kent nufusunun cogunlugunu olusturuyordu Yeni Ardanuc un merkezi Uzun sure Osmanli yonetiminde kalan Ardanuc Osmanlilarin 1877 1878 Osmanli Rus Savasi nda yenilmesinin ardindan Rusya Imparatorlugu na katildi 1910 Rus kayitlarina gore Ardanuc Artvin ilinin okrug Ardanuc ilcesinde ucastka bir koydu Nufusun cogunlugu Ermenilerden olusuyordu I Dunya Savasi sonlarina dogru Rus ordusunun bolgeden cekilmesinin ardindan Ardanuc 1918 1921 arasinda bagimsiz olan Gurcistan sinirlari icinde yer aldi 1921 de Kizil Ordu nun Gurcistan i isgali sirasinda Ankara Hukumeti nin Gurcistan hukumetine 23 Subat 1921 de verdigi nota dogrultusunda Gurcu birlikleri bolgeden cekildi Turk birlikleri genel bir harekatla Tao Klarceti bolgesinin buyuk kismini Artvin ve Ardahan ile Batum u isgal etti Ancak Turk birlikleri Giorgi Mazniasvili komutasindaki Gurcu ordusu tarafindan Batum dan cikarildi ve sadece Ardanuc un da icinde yer aldigi Artvin ve Ardahan bolgeleri Turkiye sinirlari icinde kaldi 1945 yilina kadar Artvin e bagli bir bucakken o yil ilce olmustur Kentin yerlesimiBugunku Ardanuc kasabasi eski yerinde degildir Eski yerlesme Eski Ardanuc ile yeni yerlesme Yeni Ardanuc arasinda biraz mesafe vardir 20 Yuzyilda kasabanin yeri degistirildi ve yerlesme Ardanuc Cayi nin duz bir alan olan sag kiyisina tasindi Eski yerlesme ise akarsuyun sol kiyisindadir ve bugun de Adakale olarak anilmaktadir Yuksekce bir yerde kayalik bir duzlukte yer alan Adakale Gurcuce Artanuci olarak adlandirdigi tarihi yerlesmedir Bu kayalik alanin tepesinde de Ardanuc Kalesi yer alir Ardanuc ta Adakale Kilisesi olarak da bilinen Artanuci Kilisesi Kilisenin kuzeydogu tarafindan gorunumu Fotograf Niko Marr 1904 Fotograf Marr in 1904 tarihli gezisinin notlari olan Savseti ve Klarceti Gezi Gunlukleri 1911 Petersburg Rusca Gurcuce baskisi 2015 Batum adli kitaptan alinmistir Tarihsel yapilarArdanuc kasabasi ile cevresinde ilce sinirlari icinde ozellikle erken Orta Cag da cok sayida kilise ve kale insa edilmisti Bu tarihsel yapilarin cogunu Gurcu kraliyet ailesi Bagrationilerdir Ardanuc kasabasinda bir kale ile dort kilisenin varligi bilinmektedir 9 10 yuzyilda eski yerlesme olan Artanuci kasabasini bir ucunda kayalik bir tepede insa edilmis kilise kubbeli ve hac planli bir yapiydi Bu kiliseden gunumuze sadece yikintilari kalmistir Kasabada 9 yuzyilda insa edilmis ve gunumuze sadece yikintilari ulasmis olan bir baska kilise tek nefli bir yapiydi Daha gec donemde 11 yuzyilda yapilmis olan ucuncu bir kilisenin varligi bilinmektedir Bu kilise Ardanuc Kalesi ni fetheden Iskender Pasa tarafindan yiktirilmis olmalidir Yerine insa edilmis olan caminin Iskender Pasa Camisi duvarlarinda kilisenin taslari kullanilmis ve bu taslardan birinde bulunan Gurcuce yazit gunumuze ulasmistir Eski kentin merkezindeki mahallede bulunan dorduncu kiliseden de geriye bir sey kalmamistir Ardanuc ta gorkemli bir konuma sahip olan Ardanuc Kalesi buyukce bir kaledir Klarceti bolgesinin tarihsel merkezi olan kale bugunku kentin guneybatisinda kayalik bir yamacin tepesinde yer alir Burasi birkac vadinin birlestigi yer oldugu icin bolgenin yollari da buradan geciyor ve kale bu yollari kontrol ediyordu Yazili kaynaklara gore Ardanuc Kalesi Gurcu krali Vahtang Gorgasali doneminde 5 yuzyilda insa edilmistir Ancak kalenin stratejik konumuna bakarak burada daha eski caglarda da bir kalenin olabilecegi gorusu yaygindir Ardanuc kasabasinin disinda ilce sinirlari icinde pek cok kilise ve kale bulunmaktadir Bunlarin bazisi saglam ya da yikinti halinde gunumuze ulasmis bazisi ise tamamen ortadan kalmistir Bu kilise manastir ve kalelerin basinda Cedila daki Baglica Baretelta Manastiri Cedila da bir ana kilise uc kucuk kiliseden olusan Tskarostavi Manastiri Longothevi ndeki Bulanik kilise ve baska yapilardan olusan Longothevi Manstiri ile Longothevi Kalesi Anakerti deki Cevizli koy kilisesi Anca da Incilli piskoposluk merkezi olan kilise koy kiliseleri ve kaleler Ahiza daki Ferhatli Ahiza Kalesi ve koy kiliseleri Goraseti de Kutlu koy kiliseleri Klarceti deki Bereket koy kiliseleri ve kale Suagara daki Soganli koy kiliseleri ve Suagara Kalesi Tanzoti deki Aydinkoy koy kiliseleri ve kale Bice deki Tutunlu kale Gelaseni deki Gules kale Gulica daki Balli kaleler Ustameli deki Ustalar kule Kaptahori Peynirli Kalesi Heva Gecitli Kalesi Hertvisi Konakli Kalesi Cugo Soganli Kalesi gelir CografyaArdanuc kasabasinin yakin cevresinin bitki ortusu genel olarak maki gorunumlu bodur agaclardan olusur Yuksek dag koylerinde ise cam ve ladin hakimdir ilcedeki barajin iklim yapisini hayli degistirmis ve yore turuncgil uretimine uygun yeni bir ekosisteme kavusmustur NufusYil Toplam Sehir Kir1945 17 597 606 16 9911950 19 352 439 18 9131955 20 535 952 19 5831960 22 624 1 164 21 4601965 23 721 1 761 21 9601970 23 306 2 304 21 0021975 22 502 2 942 19 5601980 21 945 3 377 18 5681985 19 875 3 765 16 1101990 17 782 5 052 12 7302000 14 477 5 278 9 1992007 11 948 6 542 5 4062008 11 844 6 247 5 5972009 11 813 6 305 5 5082010 11 613 6 200 5 4132011 11 802 6 502 5 3002012 11 406 6 332 5 0742013 11 366 6 033 5 3332014 11 160 5 678 5 4822015 10 890 5 803 5 0872016 10 744 5 527 5 2172017 10 599 5 387 5 2122018 12 056 6 278 5 7782019 11 449 5 551 5 8982020 11 344 5 501 5 843Ardanuc ilcesiOsmanli doneminde liva olan Ardanuc 1921 de Artvin in merkez ilcesine bagli nahiye oldu ve 1945 yilina kadar boyle kaldi Bu tarihte nahiye merkezi Adakale adini tasiyordu ve 1926 nufus tahririne gore Adakale nin nufusu 32 hanede oturan 128 kisiden olusuyordu Ardanuc nahiyesinde nahiye merkeziyle birlikte 54 koy vardi Bu tarihte Adakale kasabasin iki mahallesi Musluman ve Ermeni vardi ancak kasabada Ermeni kalmamisti 1945 yilinda Ardanuc Artvin iline bagli ilce haline getirildi Ilcenin ilk merkezi Tutunlu iken Kasim 1948 de ilce merkezi Adakale ye tasinmistir Adakale daha sonra eski yerlesmenin adi olarak kalmistir Koyler Akarsu Anacli Asagiirmaklar Asiklar Avcilar Aydinkoy Baglica Balli Beratli Bereket Boyali Bulanik Cakillar Cevizli Ciralar Eksinar Ferhatli Gecitli Gokce Gules Gumushane Hamurlu Harmanli Hisarli Incilli Kapikoy Karli Kasikci Kizilcik Konakli Kutlu Mesekoy Muezzinler Naldoken Ortulu Ovacik Peynirli Sakarya Soganli Tepeduzu Torbali Tosunlu Tutunlu Ustalar Yaylacik Yolagzi Yolustu Yukariirmaklar ZekeriyakoyKaynakcaAkdes Nimet Kurat 2002 Turk Kavimleri ve Devletleri Murat Kitap ve Yayinevi s 83 84 ISBN 9757734004 Kirzioglu M Fahrettin 1992 Yukari Kur ve Coruk Boylari nda Kipcaklar Ankara Turk Tarih Kurumu Yayinlari ISBN 9789751604590 T C Ardanuc Kaymakamligi 31 Agustos 2004 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 24 Haziran 2020 Il ve ilce yuz olcumleri PDF Harita Genel Mudurlugu 12 Mayis 2016 Erisim tarihi 12 Kasim 2016 Arsivlenmesi gereken baglantiya sahip kaynak sablonu iceren maddeler link 6 Haziran 2014 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 2 Nisan 2014 Defter i Caba i Eyalet i Cildir 1694 1732 Gurcuce ve Osmanlica Yayima hazirlayan Tsisana Abuladze Tiflis 1979 s 326 ve diger sayfalar Caba Samusia Artvin Livane Kalesi Tao Klarceti Kaleleri ტაო კლარჯეთის ციხე სიმაგრეები Editorler Giorgi Bagrationi Bondo Kupatadze Caba Samusia Tiflis 2020 s II cilt s 7 30 ISBN 978 9941 9675 9 7 Asa Encyclopaedia Iranica 23 Nisan 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 1 Eylul 2021 a b Taner Artvinli Artvin Yer Adlari Sozlugu 2013 s 58 ISBN 9786055708856 22 Eylul 2019 29 Mayis 2019 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 22 Eylul 2019 I Cavahisvili N Berdzenisvili S Canasia Gurcistan Tarihi Eski Caglardan XIX Yuzyilin Baslarina Kadar Tiflis 1943 s 45 48 Ozhan Ozturk Karadeniz Ansiklopedik Sozluk 2005 1 Cilt s 93 ISBN 9789756121009 PDF 22 Eylul 2019 24 Nisan 2018 tarihinde kaynagindan PDF arsivlendi Erisim tarihi 10 Ekim 2020 a b Muvahhid Zeki Artvin Vilayeti Hakkinda Malumati Umumiye 2010 s 147 ISBN 9789944197526 Roland Topcisvili Inga Gutidze XIX Yuzyil ve XX Yuzyil Baslarindaki Rus Belgelerinde Savseti ve Klarceti Yer Adlari Gurcuce Turkce Ingilizce 2019 Tiflis s 26 ISBN 9789941485244 Kartlis Tshovreba Gurcuce 22 Eylul 2019 21 Eylul 2020 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 22 Eylul 2019 a b Artanuci Gurcuce 22 Eylul 2019 29 Ocak 2017 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 22 Eylul 2019 Defter i Caba i Eyalet i Cildir 1694 1732 Gurcuce ve Osmanlica Yayima hazirlayan Tsisana Abuladze Tiflis 1979 s 100 ve diger sayfalar Roland Topcisvili Inga Gutidze XIX Yuzyil ve XX Yuzyil Baslarindaki Rus Belgelerinde Savseti ve Klarceti Yer Adlari 2019 Tiflis s 31 ISBN 9789941485244 Mustafa Kemal Ataturk Nutuk Istanbul 1934 2 cilt s 41 25 Subat 2021 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 21 Temmuz 2023 Tao Klarceti Tarihsel ve Kulturel Anitlar Katalogu Gurcuce Editor Buba Kudava Yazarlar Nestan Bagauri Zurab Batiasvili Irma Beridze Buba Kudava Nikoloz Jgenti Goca Saitidze Natia Hizanisvili 2018 Tiflis s 129 130 ISBN 9789941478178 Tao Klarceti Tarihsel ve Kulturel Anitlar Katalogu Gurcuce Editor Buba Kudava Yazarlar Nestan Bagauri Zurab Batiasvili Irma Beridze Buba Kudava Nikoloz Jgenti Goca Saitidze Natia Hizanisvili 2018 Tiflis s 290 291 ISBN 9789941478178 PDF 21 Ekim 1945 Genel Nufus Sayimi DIE 15 Agustos 2019 tarihinde kaynagindan PDF arsivlendi Erisim tarihi 21 Subat 2021 PDF 22 Ekim 1950 Umumi Nufus Sayimi DIE 15 Agustos 2019 tarihinde kaynagindan PDF arsivlendi Erisim tarihi 21 Subat 2021 PDF 23 Ekim 1955 Genel Nufus Sayimi DIE 2 Haziran 2021 tarihinde kaynagindan PDF arsivlendi Erisim tarihi 21 Subat 2021 PDF 23 Ekim 1960 Genel Nufus Sayimi DIE 15 Agustos 2019 tarihinde kaynagindan PDF arsivlendi Erisim tarihi 19 Subat 2021 1965 genel nufus sayimi verileri Turkiye Istatistik Kurumu 3 Kasim 2012 tarihinde kaynagindan html arsivlendi Erisim tarihi 3 Kasim 2012 1970 genel nufus sayimi verileri Turkiye Istatistik Kurumu 3 Kasim 2012 tarihinde kaynagindan html arsivlendi Erisim tarihi 3 Kasim 2012 1975 genel nufus sayimi verileri Turkiye Istatistik Kurumu 3 Kasim 2012 tarihinde kaynagindan html arsivlendi Erisim tarihi 3 Kasim 2012 1980 genel nufus sayimi verileri Turkiye Istatistik Kurumu 3 Kasim 2012 tarihinde kaynagindan html arsivlendi Erisim tarihi 3 Kasim 2012 1985 genel nufus sayimi verileri Turkiye Istatistik Kurumu 3 Kasim 2012 tarihinde kaynagindan html arsivlendi Erisim tarihi 3 Kasim 2012 1990 genel nufus sayimi verileri Turkiye Istatistik Kurumu 3 Kasim 2012 tarihinde kaynagindan html arsivlendi Erisim tarihi 3 Kasim 2012 2000 genel nufus sayimi verileri Turkiye Istatistik Kurumu 3 Kasim 2012 tarihinde kaynagindan html arsivlendi Erisim tarihi 3 Kasim 2012 2007 genel nufus sayimi verileri Turkiye Istatistik Kurumu 3 Kasim 2012 tarihinde kaynagindan html arsivlendi Erisim tarihi 3 Kasim 2012 2008 genel nufus sayimi verileri Turkiye Istatistik Kurumu 3 Kasim 2012 tarihinde kaynagindan html arsivlendi Erisim tarihi 3 Kasim 2012 2009 genel nufus sayimi verileri Turkiye Istatistik Kurumu 3 Kasim 2012 tarihinde kaynagindan html arsivlendi Erisim tarihi 3 Kasim 2012 2010 genel nufus sayimi verileri Turkiye Istatistik Kurumu 3 Kasim 2012 tarihinde kaynagindan html arsivlendi Erisim tarihi 3 Kasim 2012 2011 genel nufus sayimi verileri Turkiye Istatistik Kurumu 3 Kasim 2012 tarihinde kaynagindan html arsivlendi Erisim tarihi 3 Kasim 2012 2012 genel nufus sayimi verileri Turkiye Istatistik Kurumu 20 Subat 2013 tarihinde kaynagindan html arsivlendi Erisim tarihi 8 Mart 2013 2013 genel nufus sayimi verileri Turkiye Istatistik Kurumu 15 Subat 2014 tarihinde kaynagindan html arsivlendi Erisim tarihi 15 Subat 2014 2014 genel nufus sayimi verileri Turkiye Istatistik Kurumu 10 Subat 2015 tarihinde kaynagindan html arsivlendi Erisim tarihi 10 Subat 2015 a b c d e f Merkezi Dagitim Sistemi html Dogrudan bir kaynak olmayip ilgili veriye ulasmak icin sorgulama yapilmalidir Turkiye Istatistik Kurumu Erisim tarihi 13 Nisan 2016 Ardanuc Nufusu Artvin nufusu com Erisim tarihi 5 Subat 2021 Arsivlenmesi gereken baglantiya sahip kaynak sablonu iceren maddeler link Artvin Ardanuc Nufusu nufusune com Arsivlenmesi gereken baglantiya sahip kaynak sablonu iceren maddeler link Muvahhid Zeki Artvin Vilayeti Hakkinda Malumati Umumiye 2010 s 140 ISBN 9789944197526 Dis baglantilarWikimedia Commons ta Ardanuc ile ilgili ortam dosyalari bulunmaktadir Ardanuc Kaymakamligi resmi web sitesi31 Agustos 2004 tarihinde Wayback Machine sitesinde Ardanuc Belediyesi resmi web sitesi13 Agustos 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde