Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu madde, uygun değildir. (Mayıs 2017) |
Babâ’îyye ya da Babâîlik, Horasan doğumlu olan Ebû'l-Bekâ Baba İlyâs bin Ali el-Horasânî ve müridi Baba İshâk Kefersudî'nin ayaklanması ile tanınan Vefâî Tarikatı çevrelerine verilen addır. Gerçek Ehl-i Beyt sevgisini ön planda tutan ve Irak'ta yaşayan Seyyid Ebu'l Vefâ'ya nisbetle anılan bu tarikât Anadolu'ya Dede Karkğın ve hâlifeleri ile yayılmış ve "Babâîlik" olarak tanınmıştır. Şiîlik ile doğrudan ilgisi yoktur. Ancak o dönemdeki benzer tasavvufî çevreler Sünnî ve Şiî yorumları içinde birleştirip meczettiği için daha sonraki yorumların farklılaşmasına zemin hazırlamış ve çoğunlukla hadiselerin çok farklı bir mahiyet arzettiği sanılmıştır. Hareketin temelinde o zamanlarda Anadolu'da fa'al olan Baba İshak gibi Şîʿa-i Bâtın’îyye dâ’îlerinin getirdiği fikirler yatmaktadır.
Nitelikleri
Şamanizm'den izler taşıdığı iddia edilen Bâbâilik tarikâtı Anadolu Türkleri arasında taraftar bulmuştur. Daha sonra da bütün Anadolu'ya ve hatta Rumeli'ye yayılarak Bektaşiliğe dönüşmüştür. Bazı kaynaklarda Bâbâîler'in, Baba veyahut ta Resûl olarak andıkları Baba İlyas'ın peygamber olduğuna inandıkları yazılsa da bu inancın varlığı tespit edilememiştir. Baba İlyas'ın en önemli halifesi olan ve 13. yüzyılda Anadolu Selçuklu Devleti'ni bir haylî uğraştıran Baba İshak, 1240 yılında asılarak i'dam edilmiştir. Asıl Bâbâilik Hareketi de Baba İshâk İsyânı'ndan sonra ortaya çıkmıştır. Baba İlyas'ın oğlu Muhlis Paşa, onun oğlu da Kırşehir'de türbesi bulunan Aşık Paşa'dır. Aşık Paşa'nın oğlu Elvan Çelebi Menakıbı Kudsiye'sinde bu hadiseleri etraflıca anlatmıştır.
Tarihçe
Anadolu Selçuklu Devleti’nin çöküşünün başlangıcı olan Gıyas’ed-Dîn-i Key-Hüsrev-i Sâni’nin Kösedağ yenilgisi ( H. 640 / M. 1243 ) üzerine Anadolu’nun tamamı Moğollar’ın denetim alanı içerisine girdi. Anadolu’nun tamamı Aksaray’da ikâmet eden ve barışı tesis etmek ile görevlendirilmiş bir Moğol valisi tarafından yönetilmekteydi. İşte bu fetret devrinde, Celâl’ed-Dîn Harzem Şâh Menkûberti’nin ordularıyla Orta Asya’dan Anadolu’ya gelen Bâtınîye dervişleri de devletin takibatından kurtulmuş olarak fa’aliyetlerini serbestçe sürdürmekteydiler. Anadolu’nun her tarafında Şiî ve Bâtınî-Alevî babalar tarafından art arda zâviyeler açılmaktaydı. Sultan Mes’ud Evvel’in Amasya’daki tekkesine Ebû'l-Bekâ Baba İlyâs Horasanî gibi Şîʿa-i Bâtın’îyye Mezhebi’nin en meşhur bir dâîsi post-nîşin olmuştu. Vaktiyle, İlhanlı saraylarında mâkam ve mevki sahibi olan Şiî âlimler Anadolu Selçukluları’nın Moğollar’ın himayesi altına girmeleri fırsatından istifadeyle Anadolu’ya yayıldılar.
Mes’udiye tekkesine karargâh kuran Alevîler
Bu devirde Anadolu’da Bâtınîliğin en önemli propaganda merkezini Sultan Mes’ud evvel tarafından yaptırılmış olan Mes’udiye tekkesi temsil ediyordu. Anadolu Selçukluları’nın nüfuz ve hâkimiyet sahaları tamamen Moğollar’ın denetim ve müsaadesine tâbi bulunuyordu. Birçok şehirlerde İlhanlılar’ın himâyesi altında Şiîliği neşreden “Bâtın’ûl-Mezhep Babalar” tarafından açılan zâviyelerin sayıları da gün geçtikçe artmaktaydı. Moğollar’ın nüfuzuyla Mes’udiye Medresesi müderrisi Sünnî âlimlerden “Şeyh Mecd’ed-Dîn İsâ” azledilerek yerine Şîʿa-i Bâtın’îyye'nin en değerli dâîlerinden “Şems’ed-Dîn Ahmed Baba” atandı.
Şücâ’ed-Dîn Ebû’l Bekâ Baba İlyas Horasanî
Melik Dânişmendiye devrinde bütün Anadolu’da meşhur olan Horasanlı Baba İlyas, “İbrahim Bey’in oğlu Yağ Basan Bey” zamanında Kayseri’ye kadı tâyin edilmişti. Birinci Âlâ’ed-Dîn Key-Kûbâd tahta geçtiğinde, Amas’ya Kadılığı’na Taky’ed-Dîn’i, Mes’udiye Müderrisliği’ne Tâc’ed-Dîn Yûsuf Tebrizî’yi, Hankah Mes’udiye Şeyhliği’ne de Tâc’ed-Dîn Ebû’l Vefâ Harezmî’yi atadı. Ebu'l Vefâ’nın ölümü üzerine de yerine onun hâlifelerinden Kayseri Kadısı ve Şîʿa-i Bâtın’îyye'nin en meşhurlarından olan Babâîler pirî Şücâ’ed-Dîn Ebû’l Bekâ Baba İlyâs Horasanî’yi tâyin etti.
Baba İshâk Kefersudî’nin Anadolu’daki fa’aliyetleri
Birinci Âlâ’ed-Dîn Key-Kûbâd iktidara geldiğinde “Mûhy’id-Dîn Muhammed bin Ali bin Ahmed Tahimî” adında İran’dan göç etmiş bir Şiî’yi Sivas’a kadı olarak atadı. Vaktiyle Şiraz’da önemli bir mevkî sahibi, felsefe ve bâtınî îlimlerde bir hâyli meşhur, belâgatlı söz söyleme üstâdı ve yüksek iktidar sahibi olan bu âlim adamdan Baba İshâk Kefersudî nâmında “Binaz/Komninos” hanedanına mensûp bir Rum asıllı dersler görmekteydi. Baba İshâk Şirâz’da Mûhy’id-Dîn’in derslerine devam ederken, Şîʿa-i Bâtın’îyye'nin Elemût’taki Dâ’î Â’zamı “Hükümet-i Melâhide-i Bâtın’îyye Reisi Nûr’ed-Dîn Muhammed Sâni” tarafından Anadolu Dâîliği’ne atandı. Bu sırada Hocası Mûhy’id-Dîn Tahimî’nin Sivas Kadılığı’na tâyin edilmesi fırsatını çok iyi değerlendiren Baba İshâk, hocasının himâyesi altında Anadolu Selçuklu Hükümeti’nin de güven ve teveccühünü arkasına alarak Şimşat yakınlarında Kefersud nahiyesinde Elemût merkezli Şiîlik propagandasını ve “Melâhide-i Bâtıniyye” i’tikadını neşriyâta başladı. H. 621 / M. 1225 yılında Mûhy’id-Dîn-i Ahmed Tahimî’nin vefâtından sonra hükûmet aleyhinde yaptığı tahrikâtın duyulması üzerine Baba İshâk bir süre gizlenmek zorunda kaldı. Şücâ’ed-Dîn Ebû’l Bekâ Baba İlyas Horasanî’nin Amas’ya Mes’udiye tekkesine şeyh olduğunu öğrenince hemen oraya giderek kendisine mürid oldu. Baba İlyas Tekkesi’nde “Amas’ya Valisi Toğrak Bey” ile olan pîrdâşlığı sayesinde halkın gözünde itibarını gün geçtikçe artırmaktaydı.
Baba İshâk Kefersudî’nin çıkardığı Bâbâî İsyanı
Vefâ’îyye tâkipçilerinden Ebu’l Bekâ Baba İlyas bin Ali el-Horasânî ve müridi Baba İshâk Kefersudî’nin çıkardığı Bâbâ’î ayaklanması, bugünkü Alevî-Bâtınî yerleşim yerlerini belirleyen isyândır. Anadolu’da Alevî nüfusun yoğun olduğu bölgelerde etkili olmuştur.
Selçuklu Sarayında bir Baba İshâk müridi: Sâd’ed-Dîn Köpek
Sâd’ed-Dîn Köpek Baba İshâk Kefersudî’nin Selçuklu sarayına memur olarak gönderdiği bir müridiydi. Birinci Âlâ’ed-Dîn Key-Kûbâd ile şehzadesi İkinci Gıyas’ed-Dîn Key-Hüsrev devirlerinde Konya sarayına hulûl etmeyi ve “Şîʿa-i Bâtın’îyye” nüfuzunu oraya sokmayı başaran bu bâtınî dervişi kendisine sarayda bazı taraftarlar edinmeyi de başarmıştı. Bu devirde Moğol istilâları nedeniyle Orta Asya ve Maverâünnehir’den ayrılan ve Suriye yolundan geçen Şiîlerin en tercih ettikleri vatan Selçuklular’ın hükümran oldukları ülkelerdi. Sahib olduğu sahte vatanperverlik duygularıyle çevresinin etkisi altında kalan Şehzâde Gıyas’ed-Dîn Moğollarla itaatinden dolayı babası Âlâ’ed-Dîn Key-Kûbâd’ı H. 634 / M. 1237 yılında zehirleyerek tahta çıktı. Böylece Köpek te Emîr Sâd’ed-Dîn unvanıyla vezîr-i â’zamlığa atandı. Müridi Sâd’ed-Dîn Köpek’in elde ettiği bu başarılar sayesinde itibârını artıran Baba İshâk Kefersudî idare etmekte olduğu Anadolu’daki Bâtınîlik Teşkilâtı’nı daha da büyütme fırsatını yakaladı. Tokat, Canik, Çorum, Sivas, Karahisar vilâyetlerinde Ebu’l Bekâ Baba İlyâs Horasânî adına yaptığı dâvetlerine daha da önem verdi. Onun bu fa’aliyetleri neticesinde binlerce insan Selçuklu düşmanı olarak “Bâtınî” oluyorlardı.
Baba İshâk Hâlifeliği’nin ilânı
Müridi Sâd’ed-Dîn Köpek’in Anadolu Selçuklu vezîr-i â’zamlığına yükseltilmesi ve kazandığı başarılardan son derece memnuniyet duyan Baba İshâk Kefersudî, o zamana kadar Baba İlyas Horasânî nâmına yaptığı dâvetlerden vazgeçerek kendisini ön plâna çıkarmağa başladı. Yirmi bin ihtilâlciden oluşan bir kuvvet ile H. 632 / M. 1235 yılında huruç hareketi başlattı. “Emîr’ûl-Mü’minîn Sadr’ûd-Dünya ve’d-Dîn Resûl’ûl-Lâh Baba İshâk” ünvânıyla hâlifeliğini ilân etti. El-Mukannaʿ benzeri bir şekilde Muhammed’in ruhunun Ali’ye, Ali’den de kendisine hulûl ettiğini iddia ediyordu. Şimşat, Urfa, Kefersud, Maraş, Ayintâb’dan gelen ve Suriye kıt’asındaki Halep Bâtınî merkezinden takviye edilen binlerce fedainin katılmasıyla birdenbire elli bin kişilik büyük bir ordu haline dönüşen “Şîʿa-i Bâtın’îyye Fırkaları” Amasya, Tokat, Sivas, Çorum’dan batıya doğru ilerlemeye ve civar şehirlere saldırmağa başlamışlardı. Bâtınî – Babâî Ordu’su önlerine gelen bütün engelleri yıkıp hızla Konya’ya doğru ilerliyorlardı. Babâîler’in bu huruç hareketi karşısında tecavüze uğrayan memleketlerin seçkinleri, ulemâ ve eşrafı Mısır’a, Pâyitaht Konya’ya ve Anadolu’nun diğer hücra köşelerine doğru kaçışmaktaydılar. Sonunda durumun vahameti ve ihtilâlin ne kadar geniş bir alana yayıldığı hükümdara anlatıldı. İhtilâlin müsebbipleri arasında olduğu anlaşılan Baba İshâk Kefersudî’nin müridi Vezîr Sâd’ed-Dîn Köpek derhal i’dam edildi.
Babâîler İsyânı’nın bastırılması ve Bâtınî Babaların Anadolu’ya yayılması
Birçok cephede Babâîler ile çarpışan Selçuklular, nihâyetinde Baba İshâk Kefersudî ve tâbi’lerini H. 637 / M. 1240 yılında Amasya Kalesi’nde ele geçirerek i’dam ettiler. Anadolu’da çıkan bu kanlı ihtilâlden son derece memnuniyet duyan “Şîʿa-i Bâtın’îyye Dâîleri” Olcaytu’nun sarayından Anadolu’nun dört bir yanına yayılmağa başladılar. Cereyan eden bu elîm hâdiselerden yeise kapılan ve İlhanlılar’ın baskılarından usanan Sünnî âlimler de Uç Beyleri’ne sığnmak zorunda kaldılar. Sabık Mes’udîye müderrisi “Şeyh Mecd’ed-Dîn İsâ” Ertuğrul Gazi’ye, “Cemâl’ed-Dîn Aksarayî de Mısır’a iltica etmişlerdi. Şiîliğin uğradığı bu büyük faciayı istismar eden bazı Acem fırsatçıları Şîʿa-i Bâtın’îyye dâ’îsi sıfatıyla Batı Anadolu’ya kadar nüfuz etmekteydiler. Bu Bâtınî – Babalar Anadolu’da Türkmen aşîretleri arasında tam teşekküllü bir “Alevîlik Cereyânı” oluşturmağa muvaffak oldular.
Bâtınî Babalar’ın halk üzerindeki etkileri ve devrin meşhur mutasavvıfları
O yüzyıllarda, Selçuklular zamanında fa’aliyet gösteren en etkin Tasavvufî-Bâtınî-Tarikât mensupları Melâmetî, Kalenderî ve Haydarîler’den oluşmaktaydı. Bu Bâtınî-Tarikât temsilcileri daha ziyâde göçebeler arasında barınan ve halka hitap etmekle görevli olan “Babalar” idi. Eğitimli çevrelerden uzakta yaşayan bu “Bâtınî-Babalar” yüzyıllar boyunca beri kulaktan kulağa yayılan hurafelerle yıpranmış olan nakilleri bir veli tipi kanalıyla tasvir etmek suretiyle ve bu efsaneleri bir takım hârikalar ve kerâmetler ile süsleyerek bedevî ruhunun hoşlanacağı koşmalar, rubâîler, destanlar şeklinde halka anlatıyorlardı. “Bâtınî-Türkmen Babaları” Oğuz boylarının anlayacakları bir dilde, efsane ve masalları ilâhî bir hava ile içerisine İslâmî bir boyutu da ilâve etmek suretiyle halka sunmak hususunda çok başarılı oluyorlardı. On ikinci yüzyılda Bağdat’ta Abdülkâdir Geylânî ve Şihab’ed-Dîn Ömer Sühreverdî, Konya’da ise Mevlâna Celâleddîn Rûmî, Endülüslü Muhy’id-Dîn-î Ârabî, Lem’at yazarı Fahreddin Irakî ve Sadr’ed-Dîn Kunevî gibi farklı geleneklere mensup tarikât pîrlerinin yayınlarla meşgul oldukları görülmektedir. İslâmî çevreler içinde tasavvufun pek revaçta olduğunu anlamamıza yardımcı olan bunca meşhur şahsiyetlerin arasında özellikle de Save’deki Kutb'ûd-Dîn Haydar tekkesi bu yüzyıldaki en tanınmış zâviyelerin başında gelmekteydi.
Babâ’îyye Tarikâtı
Vefâ’îyye'nin içerisinden bir yan kol olarak ortaya çıkan Bâbâ’îyye'nin, Vefâ’îyye ile birlikte Kalender’îyye/Haydâr’îyye ve Yesevilik/Bektaşîlik te dahil olmak üzere dört heterodoks tarikatın daha mensublarını teşkilâtlandırarak yönettiği, büyük çoğunluğuyla da Türkmen zümrelerini içine alan, senkretik bir dini ideoloji kullanmasına rağmen, dinî değil ama sosyal-siyasî bir hareket olduğunu kabullenmek daha doğru görünüyor. Bâbâ’îyye taraftarlarının daha sonraları Kızılbaşlar tarafından da kullanılan "kırmızı başlıklar" giydikleri bilinmektedir.
Bâbâ’îyye inancı, karışık ve farklı kaynaklardan gelen inançların İslâmî bir cilâ altında gerçekleştirilen Syncrétism (farklı dinî inançların kendi bünyesinde toplanmak suretiyle birleştirilmesi) ile eski Türkmen yapısının biribirlerini tamamladığı bir bütünü teşkil etmektedir. Bu bütünün içerisinde İran ve Suriye'deki Hükümet-i Melâhide-i Bâtın’îyye'nin propagandasını yürüttüğü İsmâ‘îl’îyye'nin etkileri gözlemlenilmekle birlikte, gene de Bâbâîlik özünde Şiî bir akım değildir. Gözlemlenebilen ilk Şiî tesirleri 15. yüzyıl sonlarından itibaren Safev’îyye propagandasıyla başlamış, Kızılbaş ve Bektâşî inançları arasına On İki İmâmlar inancı sokulmuştur. Anadolu-Türk din tarihinde Bâbâîliğin asıl önemi ise "gayri-Sünni" hareket ve toplulukların temelini oluşturması olmuştur.
Bektaşîliğin Dedebabacı (Babagan) kolunun bu tarikattan türediği söylenebilir. Abdallar, Çepniler, Kalenderîlik, Haydârîlik, Kızılbaşlar ya da Tahtacılar olarak da tanımlanan ve Alevîlik üzerinde etkin tesirleri görülen Babâîler sonunda Bektâşîlik içinde erimiştir.
Bâbâ’îyye i'tikadının Kızılbaşlık ve Bektâşîlik üzerindeki tesirleri şemâsı
Kaynakça
- ^ Ocak, Ahmet Yaşar, Menâkıbu’l-Kudsiyye Fî Menâsıbi’l-Ünsiyye, Türk Tarih Kurumu, s. XLVIII, 1995.
- ^ İbn-i Bîbî, El-Evâmir’ûl-‘alâ’iyye.
- ^ Hüseyin Hüsamettin Efendi, Amas’ya Tarihi, Cilt 2, Sayfa 359.
- ^ Hayrullah Efendi, Hayrullah Efendi Tarihi, Cilt 1, Sayfa 29.
- ^ Dursun Gümüşoğlu: Tâcü'l Arifîn es-Seyyid Ebu'l Vefâ Menakıbnamesi - Yaşamı ve Tasavvufi Görüşleri, Can Yayınları, 2006, s. 48
- ^ TDV, İslâm Ansiklopedisi, Cilt 4, Sahife 368-369.
- ^ Balcıoğlu, Tahir Harimî, Türk Tarihinde Mezhep Cereyanları, (Mukaddime ve Notlar: Hilmi Ziya Ülken), Ahmet Sait tab'ı, 271 sayfa, Kanaat Kitabevi, İstanbul, 1940.
- ^ a b Ocak, Ahmet Yaşar XII yüzyılda Anadolu'da Babâîler İsyânı, sahife 83-89, İstanbul, 1980.
- ^ TDV, İslâm Ansiklopedisi, Cilt 4, Sahife 373-374, İstanbul, 1991.
- ^ Araştırmacı, yazar ve tarikât uzmanı Abdülbaki Gölpınarlı'ya göre ise "Kızılbaş" Hurremiyye'in ruhânî torunlarndan başka bir şey değillerdi. (Kaynak: Roger M. Savory, Encyclopaedia of Islam, "Kizil-Bash", Online Edition 2005)
- ^ Balcıoğlu, Tahir Harimî, Türk Tarihinde Mezhep Cereyanları – Anadolu Şiilikliğinin çok mühim iki cephesi: Hurûfîliğin esâs âkaidi, Sayfa 198, Kanaat Kitabevi, 1940.
- ^ Aleviliğin tanınmış araştırmacılarından Ahmet Yaşar Ocak'a göre ise "Bektâşîler" Türk toplumlarındaki Semen’îyye i'tikadının İslamî bir cilâ altında yeniden ortaya çıkmasından başka bir şey değillerdi. (Kaynak: Ocak, Ahmet Yaşar XII yüzyılda Anadolu'da Babâîler İsyânı, sahife 83-89, İstanbul, 1980.)
Bibliografya
- Claude Cahen, “Bābā’ī,” Encyclopaedia of Islam, edited by P. Bearman, et al. (Brill, 2007).
- Claude Cahen, Pre-Ottoman Turkey: a general survey of the material and spiritual culture and history, trans. J. Jones-Williams (New York: Taplinger, 1968), 136-7.
- Speros Vryonis, The Decline of Medieval Hellenism in Asia Minor and the Process of Islamization from the Eleventh through the Fifteenth Century (University of California Press, 1971), 134.
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Bu madde Vikipedi bicem el kitabina uygun degildir Maddeyi Vikipedi standartlarina uygun bicimde duzenleyerek Vikipedi ye katkida bulunabilirsiniz Gerekli duzenleme yapilmadan bu sablon kaldirilmamalidir Mayis 2017 Baba iyye ya da Babailik Horasan dogumlu olan Ebu l Beka Baba Ilyas bin Ali el Horasani ve muridi Baba Ishak Kefersudi nin ayaklanmasi ile taninan Vefai Tarikati cevrelerine verilen addir Gercek Ehl i Beyt sevgisini on planda tutan ve Irak ta yasayan Seyyid Ebu l Vefa ya nisbetle anilan bu tarikat Anadolu ya Dede Karkgin ve halifeleri ile yayilmis ve Babailik olarak taninmistir Siilik ile dogrudan ilgisi yoktur Ancak o donemdeki benzer tasavvufi cevreler Sunni ve Sii yorumlari icinde birlestirip meczettigi icin daha sonraki yorumlarin farklilasmasina zemin hazirlamis ve cogunlukla hadiselerin cok farkli bir mahiyet arzettigi sanilmistir Hareketin temelinde o zamanlarda Anadolu da fa al olan Baba Ishak gibi Siʿa i Batin iyye da ilerinin getirdigi fikirler yatmaktadir NitelikleriSamanizm den izler tasidigi iddia edilen Babailik tarikati Anadolu Turkleri arasinda taraftar bulmustur Daha sonra da butun Anadolu ya ve hatta Rumeli ye yayilarak Bektasilige donusmustur Bazi kaynaklarda Babailer in Baba veyahut ta Resul olarak andiklari Baba Ilyas in peygamber olduguna inandiklari yazilsa da bu inancin varligi tespit edilememistir Baba Ilyas in en onemli halifesi olan ve 13 yuzyilda Anadolu Selcuklu Devleti ni bir hayli ugrastiran Baba Ishak 1240 yilinda asilarak i dam edilmistir Asil Babailik Hareketi de Baba Ishak Isyani ndan sonra ortaya cikmistir Baba Ilyas in oglu Muhlis Pasa onun oglu da Kirsehir de turbesi bulunan Asik Pasa dir Asik Pasa nin oglu Elvan Celebi Menakibi Kudsiye sinde bu hadiseleri etraflica anlatmistir TarihceAnadolu Selcuklu Devleti nin cokusunun baslangici olan Giyas ed Din i Key Husrev i Sani nin Kosedag yenilgisi H 640 M 1243 uzerine Anadolu nun tamami Mogollar in denetim alani icerisine girdi Anadolu nun tamami Aksaray da ikamet eden ve barisi tesis etmek ile gorevlendirilmis bir Mogol valisi tarafindan yonetilmekteydi Iste bu fetret devrinde Celal ed Din Harzem Sah Menkuberti nin ordulariyla Orta Asya dan Anadolu ya gelen Batiniye dervisleri de devletin takibatindan kurtulmus olarak fa aliyetlerini serbestce surdurmekteydiler Anadolu nun her tarafinda Sii ve Batini Alevi babalar tarafindan art arda zaviyeler acilmaktaydi Sultan Mes ud Evvel in Amasya daki tekkesine Ebu l Beka Baba Ilyas Horasani gibi Siʿa i Batin iyye Mezhebi nin en meshur bir daisi post nisin olmustu Vaktiyle Ilhanli saraylarinda makam ve mevki sahibi olan Sii alimler Anadolu Selcuklulari nin Mogollar in himayesi altina girmeleri firsatindan istifadeyle Anadolu ya yayildilar Mes udiye tekkesine karargah kuran Aleviler Bu devirde Anadolu da Batiniligin en onemli propaganda merkezini Sultan Mes ud evvel tarafindan yaptirilmis olan Mes udiye tekkesi temsil ediyordu Anadolu Selcuklulari nin nufuz ve hakimiyet sahalari tamamen Mogollar in denetim ve musaadesine tabi bulunuyordu Bircok sehirlerde Ilhanlilar in himayesi altinda Siiligi nesreden Batin ul Mezhep Babalar tarafindan acilan zaviyelerin sayilari da gun gectikce artmaktaydi Mogollar in nufuzuyla Mes udiye Medresesi muderrisi Sunni alimlerden Seyh Mecd ed Din Isa azledilerek yerine Siʿa i Batin iyye nin en degerli dailerinden Sems ed Din Ahmed Baba atandi Suca ed Din Ebu l Beka Baba Ilyas Horasani Melik Danismendiye devrinde butun Anadolu da meshur olan Horasanli Baba Ilyas Ibrahim Bey in oglu Yag Basan Bey zamaninda Kayseri ye kadi tayin edilmisti Birinci Ala ed Din Key Kubad tahta gectiginde Amas ya Kadiligi na Taky ed Din i Mes udiye Muderrisligi ne Tac ed Din Yusuf Tebrizi yi Hankah Mes udiye Seyhligi ne de Tac ed Din Ebu l Vefa Harezmi yi atadi Ebu l Vefa nin olumu uzerine de yerine onun halifelerinden Kayseri Kadisi ve Siʿa i Batin iyye nin en meshurlarindan olan Babailer piri Suca ed Din Ebu l Beka Baba Ilyas Horasani yi tayin etti Baba Ishak Kefersudi nin Anadolu daki fa aliyetleri Birinci Ala ed Din Key Kubad iktidara geldiginde Muhy id Din Muhammed bin Ali bin Ahmed Tahimi adinda Iran dan goc etmis bir Sii yi Sivas a kadi olarak atadi Vaktiyle Siraz da onemli bir mevki sahibi felsefe ve batini ilimlerde bir hayli meshur belagatli soz soyleme ustadi ve yuksek iktidar sahibi olan bu alim adamdan Baba Ishak Kefersudi naminda Binaz Komninos hanedanina mensup bir Rum asilli dersler gormekteydi Baba Ishak Siraz da Muhy id Din in derslerine devam ederken Siʿa i Batin iyye nin Elemut taki Da i A zami Hukumet i Melahide i Batin iyye Reisi Nur ed Din Muhammed Sani tarafindan Anadolu Dailigi ne atandi Bu sirada Hocasi Muhy id Din Tahimi nin Sivas Kadiligi na tayin edilmesi firsatini cok iyi degerlendiren Baba Ishak hocasinin himayesi altinda Anadolu Selcuklu Hukumeti nin de guven ve teveccuhunu arkasina alarak Simsat yakinlarinda Kefersud nahiyesinde Elemut merkezli Siilik propagandasini ve Melahide i Batiniyye i tikadini nesriyata basladi H 621 M 1225 yilinda Muhy id Din i Ahmed Tahimi nin vefatindan sonra hukumet aleyhinde yaptigi tahrikatin duyulmasi uzerine Baba Ishak bir sure gizlenmek zorunda kaldi Suca ed Din Ebu l Beka Baba Ilyas Horasani nin Amas ya Mes udiye tekkesine seyh oldugunu ogrenince hemen oraya giderek kendisine murid oldu Baba Ilyas Tekkesi nde Amas ya Valisi Tograk Bey ile olan pirdasligi sayesinde halkin gozunde itibarini gun gectikce artirmaktaydi Baba Ishak Kefersudi nin cikardigi Babai Isyani Vefa iyye takipcilerinden Ebu l Beka Baba Ilyas bin Ali el Horasani ve muridi Baba Ishak Kefersudi nin cikardigi Baba i ayaklanmasi bugunku Alevi Batini yerlesim yerlerini belirleyen isyandir Anadolu da Alevi nufusun yogun oldugu bolgelerde etkili olmustur Selcuklu Sarayinda bir Baba Ishak muridi Sad ed Din Kopek Sad ed Din Kopek Baba Ishak Kefersudi nin Selcuklu sarayina memur olarak gonderdigi bir muridiydi Birinci Ala ed Din Key Kubad ile sehzadesi Ikinci Giyas ed Din Key Husrev devirlerinde Konya sarayina hulul etmeyi ve Siʿa i Batin iyye nufuzunu oraya sokmayi basaran bu batini dervisi kendisine sarayda bazi taraftarlar edinmeyi de basarmisti Bu devirde Mogol istilalari nedeniyle Orta Asya ve Maveraunnehir den ayrilan ve Suriye yolundan gecen Siilerin en tercih ettikleri vatan Selcuklular in hukumran olduklari ulkelerdi Sahib oldugu sahte vatanperverlik duygulariyle cevresinin etkisi altinda kalan Sehzade Giyas ed Din Mogollarla itaatinden dolayi babasi Ala ed Din Key Kubad i H 634 M 1237 yilinda zehirleyerek tahta cikti Boylece Kopek te Emir Sad ed Din unvaniyla vezir i a zamliga atandi Muridi Sad ed Din Kopek in elde ettigi bu basarilar sayesinde itibarini artiran Baba Ishak Kefersudi idare etmekte oldugu Anadolu daki Batinilik Teskilati ni daha da buyutme firsatini yakaladi Tokat Canik Corum Sivas Karahisar vilayetlerinde Ebu l Beka Baba Ilyas Horasani adina yaptigi davetlerine daha da onem verdi Onun bu fa aliyetleri neticesinde binlerce insan Selcuklu dusmani olarak Batini oluyorlardi Baba Ishak Halifeligi nin ilani Muridi Sad ed Din Kopek in Anadolu Selcuklu vezir i a zamligina yukseltilmesi ve kazandigi basarilardan son derece memnuniyet duyan Baba Ishak Kefersudi o zamana kadar Baba Ilyas Horasani namina yaptigi davetlerden vazgecerek kendisini on plana cikarmaga basladi Yirmi bin ihtilalciden olusan bir kuvvet ile H 632 M 1235 yilinda huruc hareketi baslatti Emir ul Mu minin Sadr ud Dunya ve d Din Resul ul Lah Baba Ishak unvaniyla halifeligini ilan etti El Mukannaʿ benzeri bir sekilde Muhammed in ruhunun Ali ye Ali den de kendisine hulul ettigini iddia ediyordu Simsat Urfa Kefersud Maras Ayintab dan gelen ve Suriye kit asindaki Halep Batini merkezinden takviye edilen binlerce fedainin katilmasiyla birdenbire elli bin kisilik buyuk bir ordu haline donusen Siʿa i Batin iyye Firkalari Amasya Tokat Sivas Corum dan batiya dogru ilerlemeye ve civar sehirlere saldirmaga baslamislardi Batini Babai Ordu su onlerine gelen butun engelleri yikip hizla Konya ya dogru ilerliyorlardi Babailer in bu huruc hareketi karsisinda tecavuze ugrayan memleketlerin seckinleri ulema ve esrafi Misir a Payitaht Konya ya ve Anadolu nun diger hucra koselerine dogru kacismaktaydilar Sonunda durumun vahameti ve ihtilalin ne kadar genis bir alana yayildigi hukumdara anlatildi Ihtilalin musebbipleri arasinda oldugu anlasilan Baba Ishak Kefersudi nin muridi Vezir Sad ed Din Kopek derhal i dam edildi Babailer Isyani nin bastirilmasi ve Batini Babalarin Anadolu ya yayilmasi Bircok cephede Babailer ile carpisan Selcuklular nihayetinde Baba Ishak Kefersudi ve tabi lerini H 637 M 1240 yilinda Amasya Kalesi nde ele gecirerek i dam ettiler Anadolu da cikan bu kanli ihtilalden son derece memnuniyet duyan Siʿa i Batin iyye Daileri Olcaytu nun sarayindan Anadolu nun dort bir yanina yayilmaga basladilar Cereyan eden bu elim hadiselerden yeise kapilan ve Ilhanlilar in baskilarindan usanan Sunni alimler de Uc Beyleri ne signmak zorunda kaldilar Sabik Mes udiye muderrisi Seyh Mecd ed Din Isa Ertugrul Gazi ye Cemal ed Din Aksarayi de Misir a iltica etmislerdi Siiligin ugradigi bu buyuk faciayi istismar eden bazi Acem firsatcilari Siʿa i Batin iyye da isi sifatiyla Bati Anadolu ya kadar nufuz etmekteydiler Bu Batini Babalar Anadolu da Turkmen asiretleri arasinda tam tesekkullu bir Alevilik Cereyani olusturmaga muvaffak oldular Batini Babalar in halk uzerindeki etkileri ve devrin meshur mutasavviflari O yuzyillarda Selcuklular zamaninda fa aliyet gosteren en etkin Tasavvufi Batini Tarikat mensuplari Melameti Kalenderi ve Haydariler den olusmaktaydi Bu Batini Tarikat temsilcileri daha ziyade gocebeler arasinda barinan ve halka hitap etmekle gorevli olan Babalar idi Egitimli cevrelerden uzakta yasayan bu Batini Babalar yuzyillar boyunca beri kulaktan kulaga yayilan hurafelerle yipranmis olan nakilleri bir veli tipi kanaliyla tasvir etmek suretiyle ve bu efsaneleri bir takim harikalar ve kerametler ile susleyerek bedevi ruhunun hoslanacagi kosmalar rubailer destanlar seklinde halka anlatiyorlardi Batini Turkmen Babalari Oguz boylarinin anlayacaklari bir dilde efsane ve masallari ilahi bir hava ile icerisine Islami bir boyutu da ilave etmek suretiyle halka sunmak hususunda cok basarili oluyorlardi On ikinci yuzyilda Bagdat ta Abdulkadir Geylani ve Sihab ed Din Omer Suhreverdi Konya da ise Mevlana Celaleddin Rumi Enduluslu Muhy id Din i Arabi Lem at yazari Fahreddin Iraki ve Sadr ed Din Kunevi gibi farkli geleneklere mensup tarikat pirlerinin yayinlarla mesgul olduklari gorulmektedir Islami cevreler icinde tasavvufun pek revacta oldugunu anlamamiza yardimci olan bunca meshur sahsiyetlerin arasinda ozellikle de Save deki Kutb ud Din Haydar tekkesi bu yuzyildaki en taninmis zaviyelerin basinda gelmekteydi Baba iyye Tarikati Vefa iyye nin icerisinden bir yan kol olarak ortaya cikan Baba iyye nin Vefa iyye ile birlikte Kalender iyye Haydar iyye ve Yesevilik Bektasilik te dahil olmak uzere dort heterodoks tarikatin daha mensublarini teskilatlandirarak yonettigi buyuk cogunluguyla da Turkmen zumrelerini icine alan senkretik bir dini ideoloji kullanmasina ragmen dini degil ama sosyal siyasi bir hareket oldugunu kabullenmek daha dogru gorunuyor Baba iyye taraftarlarinin daha sonralari Kizilbaslar tarafindan da kullanilan kirmizi basliklar giydikleri bilinmektedir Baba iyye inanci karisik ve farkli kaynaklardan gelen inanclarin Islami bir cila altinda gerceklestirilen Syncretism farkli dini inanclarin kendi bunyesinde toplanmak suretiyle birlestirilmesi ile eski Turkmen yapisinin biribirlerini tamamladigi bir butunu teskil etmektedir Bu butunun icerisinde Iran ve Suriye deki Hukumet i Melahide i Batin iyye nin propagandasini yuruttugu Isma il iyye nin etkileri gozlemlenilmekle birlikte gene de Babailik ozunde Sii bir akim degildir Gozlemlenebilen ilk Sii tesirleri 15 yuzyil sonlarindan itibaren Safev iyye propagandasiyla baslamis Kizilbas ve Bektasi inanclari arasina On Iki Imamlar inanci sokulmustur Anadolu Turk din tarihinde Babailigin asil onemi ise gayri Sunni hareket ve topluluklarin temelini olusturmasi olmustur Bektasiligin Dedebabaci Babagan kolunun bu tarikattan turedigi soylenebilir Abdallar Cepniler Kalenderilik Haydarilik Kizilbaslar ya da Tahtacilar olarak da tanimlanan ve Alevilik uzerinde etkin tesirleri gorulen Babailer sonunda Bektasilik icinde erimistir Baba iyye i tikadinin Kizilbaslik ve Bektasilik uzerindeki tesirleri semasi Melamilik Coktanricilik Islam Budizm Hinduizm Tengricilik Hariciler Siilik Sunnilik Animizm Samanizm Totemizm Batin iyye Imamiye Siilik ogretisi Galiyye Hanefi Maliki Safii Hanbeli Kalender iyye Ebu l Vefa el Bagdadi Meymun el Kaddah Isma il iyye Isna aser iyye Arslan Baba Baba Ilyas Nizari fikhi Yedicilik Zeyd iyye Sebe iyye Hemedani Babailik Sabbah iyye Musta liyye El Da i Kebir Hattabiyye Yesev iyye Alamut Kalesi Turkistan Aleviligi Nasir i Husrev On Iki Imamlar Alevilik Alaviler En Nasir Li Din il Lah Safevi Tarikati Keysan iyye Kutb ud Din Safev iyye Imamet Isnaaseriyye ogretisi Safevi Devleti I Ismail Muslim iyye Kizilbas Babekiyye Hurremiyye El Mukanna Sinbad Hurufilik Haci Bektas Kul Himmet Pir Sultan Abdal Gul Baba BalimʿSultan Imadeddin Nesimi Bektasi inanci Hace Ahmed i Yesevi Kaynakca Ocak Ahmet Yasar Menakibu l Kudsiyye Fi Menasibi l Unsiyye Turk Tarih Kurumu s XLVIII 1995 Ibn i Bibi El Evamir ul ala iyye Huseyin Husamettin Efendi Amas ya Tarihi Cilt 2 Sayfa 359 Hayrullah Efendi Hayrullah Efendi Tarihi Cilt 1 Sayfa 29 Dursun Gumusoglu Tacu l Arifin es Seyyid Ebu l Vefa Menakibnamesi Yasami ve Tasavvufi Gorusleri Can Yayinlari 2006 s 48 TDV Islam Ansiklopedisi Cilt 4 Sahife 368 369 Balcioglu Tahir Harimi Turk Tarihinde Mezhep Cereyanlari Mukaddime ve Notlar Hilmi Ziya Ulken Ahmet Sait tab i 271 sayfa Kanaat Kitabevi Istanbul 1940 a b Ocak Ahmet Yasar XII yuzyilda Anadolu da Babailer Isyani sahife 83 89 Istanbul 1980 TDV Islam Ansiklopedisi Cilt 4 Sahife 373 374 Istanbul 1991 Arastirmaci yazar ve tarikat uzmani Abdulbaki Golpinarli ya gore ise Kizilbas Hurremiyye in ruhani torunlarndan baska bir sey degillerdi Kaynak Roger M Savory Encyclopaedia of Islam Kizil Bash Online Edition 2005 Balcioglu Tahir Harimi Turk Tarihinde Mezhep Cereyanlari Anadolu Siilikliginin cok muhim iki cephesi Hurufiligin esas akaidi Sayfa 198 Kanaat Kitabevi 1940 Aleviligin taninmis arastirmacilarindan Ahmet Yasar Ocak a gore ise Bektasiler Turk toplumlarindaki Semen iyye i tikadinin Islami bir cila altinda yeniden ortaya cikmasindan baska bir sey degillerdi Kaynak Ocak Ahmet Yasar XII yuzyilda Anadolu da Babailer Isyani sahife 83 89 Istanbul 1980 Bibliografya Claude Cahen Baba i Encyclopaedia of Islam edited by P Bearman et al Brill 2007 Claude Cahen Pre Ottoman Turkey a general survey of the material and spiritual culture and history trans J Jones Williams New York Taplinger 1968 136 7 Speros Vryonis The Decline of Medieval Hellenism in Asia Minor and the Process of Islamization from the Eleventh through the Fifteenth Century University of California Press 1971 134