Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu maddenin daha doğru ve güvenilir bilgi sunması için güncellenmesi gerekmektedir. Daha fazla bilgi için bakınız. |
Kırım Tatarları ya da Kırımlılar (Kırım Tatarcası: qırımtatarlar, qırımlar), anayurtları Karadeniz'in kuzeyindeki Kırım yarımadası olan Türkî halktır. 1783'te Kırım Hanlığı'nın Rusya tarafından ilhak edilmesiyle birlikte Osmanlı Devleti'ne zorunlu göçe tabi tutulmuşlar ve kendi vatanlarında azınlığa düşmüşlerdir. SSCB döneminde Stalin'in emriyle 18 Mayıs 1944'te sürgüne uğrayarak nüfuslarının yarısını yitirmişlerdir. SSCB'nin yıkılmasıyla sürüldükleri topraklardan Kırım'a geri dönmeye başlayan halk, Ukrayna'nın ana Müslüman unsurunu oluşturur.
 Kırım Tatarları bayrağı | |
 | |
| Önemli nüfusa sahip bölgeler | |
|---|---|
 Kırım | 248.200 |
 Özbekistan | 239.000 |
 Türkiye | 150.000-6.000.000 |
 Ukrayna | 248.193 |
 Romanya | 24.137 |
 Bulgaristan | 1.803 |
 Kazakistan | 1.532 |
 Rusya | 2.449 |
| Diller | |
| Din | |
Günümüzde Kırım Tatarlarının sürgünden dönen kısmı Kırım'da, sürgünden dönemeyenlerin çoğu Özbekistan'da, Rusya İmparatorluğu'nun Osmanlı İmparatorluğu'na zorunlu göçe tabii tuttuğu kısmı ise Dobruca (günümüzde Romanya ve Bulgaristan'da kalmaktadır.) ve Türkiye'de yaşarlar.
Tarih
Köken
Kırım Tatarları Kırım'da bir halk olarak ortaya çıkmış olup farklı tarihsel dönemlerde Kırım'da yaşayan çeşitli halkların torunlarıdır. Çeşitli zamanlarda Kırım'da yaşayan ve Kırım Tatar halkının oluşumunda yer alan ana etnik gruplar ; İskitler, Sarmatlar, Alanlar, Yunanlar, Gotlar, Ön Bulgarlar, Hazarlar, Peçenekler, Çerkesler gibi halklardır. Bu farklı etnik konglomeranın tek bir Kırım Tatar halkına birleştirilmesi yüzyıllar boyunca gerçekleşti. Bu birleşme sürecindeki bağlantı unsurları, bölgenin, Türk dilinin ve İslam dininin ortaklığıydı.
Kırım, konumu gereği tarih boyunca birçok göçebe ve yerleşik halka ev sahipliği yapmış bir yarımadadır. Kırım'ın kıyı kesimleri çoğunlukla denizcilikle ve ticaretle uğraşan halklarca yurt edilirken, Kırım'ın iç kesimleri ve kuzeyinde yer alan düzlükler göçebe halkların yurt tuttuğu bölgelerdir. Bu nedenle Kırım kıyılarına, Kerç boğazına ve Azak kıyılarına başta Antik Yunan kolonileri yerleşmiş, daha sonra onların yerini Bizans ve Ceneviz kolonileri almıştır. Kırım'ın iç kesimleri ve Karadeniz kuzeyinde yer alan düzlüklerde ise İskitler, Kimmerler, Hunlar, Alanlar, Hazarlar, Göktürkler ve Kıpçaklar gibi göçebe bozkır halkları yerleşmiştir. Moğol İmparatorluğu'nun orduları bu bölgeye geldiklerinde karşılarında Kıpçakları buldular. Deşt-i Kıpçak, Moğol hakimiyetine girdikten sonra bölgedeki tüm halklar da bu devlete tabii oldular []. Ancak Moğol ordusunun yalnızca komuta kademesi Moğol olup, geri kalanı Türklerden oluşmaktaydı. Az sayıda Moğol askeri ve boyları da bu çoğunlukta Türkleşmişlerdir. Cengiz Han'ın ölümünden sonra Cuci'nin oğlu Batu Han'a düşen Deşt-i Kıpçak, Kafkasya, Rus prenslikleri, İdil boyu, Hazar'ın kuzey kıyıları ve batıda kalan tüm topraklar Altın Orda Devleti adı ile anılmıştır. Bu devletin ardılları olan Kırım Hanlığı, Kazan Hanlığı, Astrahan Hanlığı, Sibir Hanlığı ve Şeybani Hanlığı genel olarak Kıpçak kökenli Türklerden oluşmuşlardır. Bu ardıllardan Karadeniz'in kuzeyinde hükmeden Kırım Hanlığı'nın halkına Kırım Tatarları denmiştir.
Kırım Tatar halkının oluşumunda önemli bir rol, Tarih yazımında Kumanlar olarak bilinen Batı Kıpçaklarına aittir. Eski zamanlardan beri Kırım'da yaşayan diğer tüm halkları içeren konsolide etnik grup oldular. XI-XII yüzyıldan Kıpçaklar Volga, Azak ve Karadeniz bozkırlarını yerleşmeye başladı (o zamandan XVIII yüzyıla kadar Deşt-i Kıpçak – "Kıpçak Bozkırı" olarak adlandırıldı). XI yüzyılın ikinci yarısından bu yana aktif olarak Kırım'a taşınmaya başladılar. Cuman'ların önemli bir kısmı Kırım dağlarında saklandı, Birleşik Kuman-Rus birliklerinin Moğollardan yenilgisinden ve daha sonra Kuzey Karadeniz bölgesindeki Cumanian proto-devlet oluşumlarının yenilgisinden sonra kaçtı.
XV yüzyılın sonunda, bağımsız bir Kırım Tatar etnik grubunun oluşumuna yol açan ana Önkoşullar yaratıldı: Kırım Hanlığı'nın siyasi egemenliği Kırım'da kuruldu, Türk dilleri (Hanlık topraklarında Cuman-Kıpçak) baskın hale geldi ve İslam, yarımada boyunca devlet dininin statüsünü kazandı. Kırım, İslam dini ve Türk dilinin Kuman nüfusunun "Tatarları" adını alan bir üstünlükle, yarımadanın çok etnikli konglomerasını pekiştirme süreci başladı ve bu da Kırım Tatar halkının ortaya çıkmasına neden oldu.
Altın Orda ve Kırım Hanlığı
13. yüzyılın başında, nüfusun çoğunluğu zaten bir Türk halkından oluşan Kırım — Kumanlar, Altın Orda'nın bir parçası oldu. Kırım Tatarları çoğunlukla 14. yüzyılda İslam'ı kabul ettiler ve daha sonra Kırım Doğu Avrupa'daki İslam medeniyetinin merkezlerinden biri haline geldi. Aynı yüzyılda, Altın Orda'nın Kırım Ulusunda ayrılıkçılığa yönelik eğilimler ortaya çıktı. Kırım'ın Altın Orda'dan fiili bağımsızlığı, Altın Orda Toktamış'ın güçlü Hanının kızı ve Nogay Ordası kurucusu Edige Han'ın eşi olan Prenses (Khanum) Canike'nin başlangıcından bu yana sayılabilir. Saltanatı sırasında, 1437'de ölümüne kadar Kırım tahtı mücadelesinde Hacı Giray'ı güçlü bir şekilde destekledi. Canike'nin ölümünden sonra Kırım'daki Hacı Giray'ın durumu zayıfladı ve Kırım'dan Litvanya'ya gitmek zorunda kaldı
Kırım Tatarları, 16.ve 18. yüzyıllarda bir Osmanlı vasal devleti olan Kırım Hanlığı zamanında bir ulus olarak ortaya çıktı.Rus tarihçi, tarih doktoru, Rusya Bilimler Akademisi Profesörü Ilya Zaytsev, tarihsel verilerin analizinin, Türkiye'nin Kırım politikası üzerindeki etkisinin eski Türk kaynaklarında ve Emperyal Rus kaynaklarında bildirildiği kadar yüksek olmadığını gösterdiğini yazıyor.[50] Kırım'ın Türkçe konuşan nüfusu çoğunlukla 14. yüzyılda İslam'ı kabul etmişti, Altın Orda Özbeg Han'ın dönüşümünün ardından.[1736 yılında Kırım ilk Rus işgali zamanında 51], Han arşivleri ve kütüphaneler İslam dünyasında ünlü olmuş ve Han Krym altında-Girei Aqmescit şehri Kezlev Limanı Rotterdam ve Bakhchysarai ile karşılaştırıldığında kanalizasyonu bulunan Molière dururken Avrupa'nın en temiz ve en yeşil şehir olarak nitelendirildi. Şehre Fransız kanalizasyonu uygulandı ve tiyatro ile donatılmış oldu.
Nüfus
Türkiye'de Osmanlı dönemindeki yoğun zorunlu göç nedeniyle çok sayıda Kırım Tatarı olduğu bilinmekle birlikte, nüfus sayımlarında köken sorulmadığından kesin sayıları bilinmemektedir. Ancak, Osmanlı İmparatorluğu arşivleri baz alınarak yapılan hesaplamalara göre yaklaşık 1.200.000 kişi Osmanlı topraklarına Kırım Hanlığı'ndan göç etmiştir. Türkiye Cumhuriyeti'nin nüfus artış oranlarına düşünüldüğünde 5.000.000 Türk vatandaşının Kırım kökenli olması olasıdır.
O dönem Osmanlı İmparatorluğu toprağı olan, günümüzde ise Romanya ve Bulgaristan arasında paylaşılan Dobruca bölgesinde de toplamda 50.000 civarı Kırım Tatarı'nın kaldığı düşünülmektedir. Burada yaşayan Kırım Tatarlarının önemli bir kısmı Türkiye'ye ve az bir kısmı da Kanada'ya göç etmişlerdir.
SSCB'nin çöküşünden sonra Ukrayna'da kalan Kırım Özerk Cumhuriyeti'nde ise, sürgündeki Kırım Tatarlarının Kırım'a geri dönmelerine görünüşte müsaade verilmesine rağmen Kırım'daki Rus yetkililerce ve Moskova etkisindeki Kiev hükûmetince sürekli zorluklar çıkarılmış ve geri dönüş yavaşlatılmaya çalışılmıştır. 1990 sonrası on binlerce Kırım Tatarı kendi imkanlarıyla Kırım'a döndükten sonra 2000'li yıllarda geri dönüş hızı binlerle ifade edilmeye başlanmıştır. Sürgünden Kırım'a geri dönen Kırım Tatarlarının sayısı 2014 Rus işgali öncesinde 350.000 kişi olduğu tahmin edilmekle birlikte Rus işgalinin getirdiği olumsuz koşullar, baskı ve insan hakları ihlalleri nedeniyle yaklaşık 20.000 Kırım Tatarı Ukrayna anakarasına zorunlu göçmek durumunda kalmıştır. Yan taraftaki demografik haritalarda da görüleceği üzere, 1939 yılına atıf yapan haritada Kırım Tatarları 18 Mayıs 1944 Kırım Tatar Sürgünü öncesinde kıyı kesimlerinde çoğunluktaydılar, iç kesimde yaşayan Kırım Tatarları ise Çarlık döneminde Osmanlı topraklarına zorunlu göçmek durumunda kalmışlardı. 2001 yılına atıf yapan haritada ise Kırım Tatarları iç kesimlere yerleşmek zorunda kaldılar. Birçok insan vatandaşlık almaktan ve haklarını kullanmaktan yoksun kaldı, Kırım'da bıraktıkları hiçbir mülkü geri alamadılar ve geldikleri ilk yıllarda turistik Kırım kıyılarında yaşamaları yasaktı.
Kırım'ın Rusya tarafından işgal edilmesi sonrası Kırım'da 300.000 ila 350.000 kişi olduğu tahmin edilirken, Kırım'dan Ukrayna'ya sığınan Kırım Tatarlarının sayısının 20.000 kişi olduğu düşünülmektedir. Bu sığınmacıların önemli bir kısmı Lviv ve Kiev'de yaşamaya çalışmaktadır. Ukrayna anakarasında ise 1990 yılı öncesinde sürgünden dönüp Kırım'a girmesi engellenen ve bu nedenle Herson'a yerleşen 10.000 ila 15.000 kişi bulunmaktadır. Ayrıca Kırım'ın Kerç boğazının karşı kıyısı olan Krasnodar'da da yine 1990 öncesi gelip Kırım'a girmesi engellendiği için oraya yerleşen 10.000 kişi kadar Kırım Tatarının olduğu tahmin edilmektedir.
Kırım Tatar Sürgünü ile çoğunlukla Özbekistan'da olmak üzere eski Sovyet coğrafyasında önemli miktarda Kırım Tatarı yaşamaktadır. Özbekistan'da kalanların sayısının 150.000 ila 200.000 kişi olduğu tahmin edilmektedir. Eski Sovyet coğrafyasında yaşayanlar ise dağınık hallerde binlerle ifade edilmektedirler.
Almanya, Amerika Birleşik Devletleri, Hollanda ve Kanada'da yaşayan Kırım Tatar diasporaları da çoğunlukla Türkiye'deki Kırım Tatar diasporasındandırlar.
Kültür
Yurtlar veya göçebe çadırları, geleneksel olarak Kırım Tatarlarının kültürel tarihinde önemli bir rol oynamıştır. Farklı yurt türleri vardır; bazıları büyük ve açılıp kapanabilen, "terme" olarak adlandırılırken diğerleri küçük ve katlanmayan (otav) olarak adlandırılır.
Nevruz bayramında Kırım Tatarları genellikle yumurta, tavuk çorbası, kabaklı etli börek (kobete), helva ve tatlı kurabiyeler pişirirler. Çocuklar maskeler takar ve komşularının pencerelerinin altında özel şarkılar söylerler ve karşılığında şekerler alırlar.
Göçebe bozkır Kırım Tatarlarının şarkıları (makamları) diyatonik, melodik sadelik ve kısalık ile karakterize edilir. Dağlık ve güney sahil Kırım Tatarlarının şarkıları Türkü olarak adlandırılır ve zengin süslemeli melodiler ve ezgilerle söylenir. Ev halkı lirizmi de yaygındır. Kırım tatillerinde ve düğünlerinde zaman zaman genç erkekler ve kadınlar arasında şarkı yarışmaları düzenlenilir. Ritüel folklor, kış selamlamalarını, düğün şarkılarını, ağıtları ve dairesel dans şarkılarını (khoran) içerir. Destanlar veya destanlar Destanlar veya destansı hikâyeler, özellikle "Chora batyr", "Edige", "Köroğlu" ve diğerleri gibi, Kırım Tatarları arasında çok popülerdir.
Kırım Tatar ulusal kıyafetleri, Kırım Tatarlarının geleneksel giyim tarzını yansıtır. Erkeklerin kıyafetleri, "tübeteika" adı verilen siyah bir şapka, "cherkeska" adı verilen geniş yakalı ceket, "tumar" adı verilen dar pantolon ve "çerkez çizmesi" adı verilen yüksek deri çizmelerden oluşur. Kadınların kıyafetleri ise genellikle renkli ve desenli bir etek, "cepken" adı verilen bir gömlek, "yüzük" adı verilen bir örtü ve başlarına takılan bir örtüden oluşur. Kadınların kıyafetlerinde genellikle gül veya çiçek desenleri gibi doğal motifler bulunur. Geleneksel kıyafetlerde kullanılan renkler genellikle canlı ve parlak tonlardır. Kırım Tatarları, özellikle düğün ve bayram gibi özel günlerde, geleneksel kıyafetleri giymeyi tercih ederler.
Bugün kullanımda iki tür alfabe var: Kiril ve Latin. Başlangıçta Kırım Tatarları Arap alfabesini kullanıyordu. 1928'de yerini Latin alfabesine bıraktı. 1938'de Rus alfabesi temel alınarak Kiril alfabesi tanıtıldı. Kiril alfabesi 1938 ile 1997 yılları arasında tek resmi alfabeydi. Tüm harfleri Rus alfabesiyle örtüşür ve aynıdır. 1990'lar, dilin kademeli olarak Türk alfabesine dayalı yeni Latin alfabesine geçişine tanık oldu.
Görseller
-
![image]()
-
![image]()
Kırım -
![image]()
Aluşta şehri yakınlarında Kırım dağları
- Kırım sakinleri
-
![image]()
Kırım Tatarları camiden ayrılıyor. -
![image]()
Nogay (solda) ve (sağda) Tatarlar. -
![image]()
Kırım Tatar kızı Kapsihor'dan. -
![image]()
Kırım Tatar kızı.
Ayrıca bakınız
Dış bağlantılar
|
- Official web-site of National Party of Crimean Tatars "Milli Firka"29 Ocak 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- Kırım Tatar Millî Meclisi resmi sitesi 26 Aralık 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- Vatan KIRIM 21 Ağustos 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- Alem-i Medeniye - Kırım Tatar kültür pоrtalı 6 Mart 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- Türkiye'deki Kırım Tatar Kültür ve Yardımlaşma Derneği 27 Şubat 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- Kırım Tatarları hakkında bir kitap 18 Temmuz 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- Kırım Tatar sözcükler (Türkçe) 20 Kasım 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Kaynakça
- ^ a b Ukrayna genel nüfus sayımı sonuçları 31 Ekim 2004 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (bakınız: 2001 Bütün Ukrayna nüfus sayımı
- ^ "Big Russian Encyclopedia – Crimean Tatars". 7 Mart 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 17 Haziran 2022.
- ^ "Crimean Tatars and Noghais in Turkey". 7 Ocak 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 23 Nisan 2014.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 8 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 17 Haziran 2022.
- ^ Romania 2002 (Agentia Nationala pentru Intreprinderi Mici si Mijlocii)
- ^ "Bulgaria Population census 2001". 23 Şubat 2017 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 23 Nisan 2014.
- ^ (Rusça) Агентство Республики Казахстан по статистике. Перепись 2009. 1 Mayıs 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (Национальный состав населения 11 Mayıs 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde ..rar)
- ^ Russian Census 2010: Population by ethnicity 24 Aralık 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (Rusça)
- ^ Возгрин В. Е. Исторические судьбы крымских татар 15 Nisan 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (Rusça)
- ^ Евстигнеев Ю. А. Россия: коренные народы и зарубежные диаспоры (краткий этно-исторический справочник) — СПб.: Литрес, 2008 г. — 330 с.
- ^ А. И. Айбабин Этническая история ранневизантийского Крыма. Симферополь. Дар. 1999.
- ^ Очерки истории и культуры крымских татар. / Под. ред. Э. Чубарова. — Симферополь, Крымучпедгиз, 2005.
- ^ "Diasporadaki Köylerimiz". www.kirimdernegi.org.tr. 5 Ağustos 2017. 5 Ağustos 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 17 Eylül 2023.
- ^ "Vozgrin, Valery "Historical fate of the Crimean Tatars" Archived 11 July 2006 at the Wayback Machine". 7 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Gertsen, Mogarychev Крепость драгоценностей. Кырк-Ор. Чуфут-кале., 1993, pages 58—64. — ISBN 5-7780-0216-5. 7 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "Rayfield, Donald, 2014: "Dormant claims", Times Literary Supplement, 9 May 2014 p 15". 7 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Gertsen, A. . Big Russian Encyclopedia (Rusça). Ministry of Culture of the Russian Federation. 1 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ . 21 Mart 2017. 6 Eylül 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi.
Konuyla ilgili yayınlar
Türkçe
- Magocsi, Paul Robert (2017). Şu Mübarek Topraklar Kırım ve Kırım Tatarları. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. s. 176. ISBN .
İngilizce
- Conquest, Robert. 1970. The Nation Killers: The Soviet Deportation of Nationalities (London: ). ()
- Fisher, Alan W. 1978. The Crimean Tatars. Stanford, CA: . ()
- Fisher, Alan W. 1998. Between Russians, Ottomans and Turks: Crimea and Crimean Tatars (Istanbul: Isis Press, 1998). ()
- . 1978. The Punished Peoples: The Deportation and Fate of Soviet Minorities at the End of the Second World War (New York: ). ()
- Quelquejay, Lemercier. "The Tatars of the Crimea, a retrospective summary." Central Asian Review 16#1 (1968): 15-25.
- Uehling, Greta (Haziran 2000). "Squatting, self-immolation, and the repatriation of Crimean Tatars". . 28 (2). ss. 317-341. doi:10.1080/713687470.
- Williams, Brian Glyn. "The hidden ethnic cleansing of Muslims in the Soviet Union: The exile and repatriation of the Crimean Tatars." Journal of Contemporary History (2002): 323-347. in JSTOR 15 Aralık 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- Williams, Brian Glyn. "The Crimean Tatar exile in Central Asia: a case study in group destruction and survival." Central Asian Survey 17.2 (1998): 285-317.
- Williams, Brian Glyn. "The Ethnogenesis of the Crimean Tatars. An Historical Reinterpretation" Journal of the Royal Asiatic Society (2001) 11#3 pp. 329–348 in JSTOR13 Şubat 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- Williams, Brian G., The Crimean Tatars: The Diaspora Experience and the Forging of a Nation4 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., Leyden: Brill, 2001.
Rusça
- Vozgrin, Valery, 2013, (Rusça: Исторические судьбы крымских татар), Simferopol, 4 cilt.
- Smirnov V D, 1886, Krymskoe khanstvo.
Fransızca
- Campana (Aurélie), Dufaud (Grégory) and Tournon (Sophie) (ed.), Les Déportations en héritage. Les peuples réprimés du Caucase et de Crimée, hier et aujourd'hui, Rennes: Presses universitaires de Rennes, 2009.
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Bu maddenin daha dogru ve guvenilir bilgi sunmasi icin guncellenmesi gerekmektedir Daha fazla bilgi icin tartisma sayfasina bakiniz Kirim Tatarlari ya da Kirimlilar Kirim Tatarcasi qirimtatarlar qirimlar anayurtlari Karadeniz in kuzeyindeki Kirim yarimadasi olan Turki halktir 1783 te Kirim Hanligi nin Rusya tarafindan ilhak edilmesiyle birlikte Osmanli Devleti ne zorunlu goce tabi tutulmuslar ve kendi vatanlarinda azinliga dusmuslerdir SSCB doneminde Stalin in emriyle 18 Mayis 1944 te surgune ugrayarak nufuslarinin yarisini yitirmislerdir SSCB nin yikilmasiyla suruldukleri topraklardan Kirim a geri donmeye baslayan halk Ukrayna nin ana Musluman unsurunu olusturur Kirim Tatarlari KirimlilarKirim Tatarlari bayragiOnemli nufusa sahip bolgeler Kirim248 200 Ozbekistan239 000 Turkiye150 000 6 000 000 Ukrayna248 193 Romanya24 137 Bulgaristan1 803 Kazakistan1 532 Rusya2 449DillerKirim Tatarcasi Turkce ve bolgesel diller Rusca Ukraynaca Rumence Bulgarca vb DinSunni Islam Gunumuzde Kirim Tatarlarinin surgunden donen kismi Kirim da surgunden donemeyenlerin cogu Ozbekistan da Rusya Imparatorlugu nun Osmanli Imparatorlugu na zorunlu goce tabii tuttugu kismi ise Dobruca gunumuzde Romanya ve Bulgaristan da kalmaktadir ve Turkiye de yasarlar TarihKoken Kirim Tatarlari Kirim da bir halk olarak ortaya cikmis olup farkli tarihsel donemlerde Kirim da yasayan cesitli halklarin torunlaridir Cesitli zamanlarda Kirim da yasayan ve Kirim Tatar halkinin olusumunda yer alan ana etnik gruplar Iskitler Sarmatlar Alanlar Yunanlar Gotlar On Bulgarlar Hazarlar Pecenekler Cerkesler gibi halklardir Bu farkli etnik konglomeranin tek bir Kirim Tatar halkina birlestirilmesi yuzyillar boyunca gerceklesti Bu birlesme surecindeki baglanti unsurlari bolgenin Turk dilinin ve Islam dininin ortakligiydi Kirim konumu geregi tarih boyunca bircok gocebe ve yerlesik halka ev sahipligi yapmis bir yarimadadir Kirim in kiyi kesimleri cogunlukla denizcilikle ve ticaretle ugrasan halklarca yurt edilirken Kirim in ic kesimleri ve kuzeyinde yer alan duzlukler gocebe halklarin yurt tuttugu bolgelerdir Bu nedenle Kirim kiyilarina Kerc bogazina ve Azak kiyilarina basta Antik Yunan kolonileri yerlesmis daha sonra onlarin yerini Bizans ve Ceneviz kolonileri almistir Kirim in ic kesimleri ve Karadeniz kuzeyinde yer alan duzluklerde ise Iskitler Kimmerler Hunlar Alanlar Hazarlar Gokturkler ve Kipcaklar gibi gocebe bozkir halklari yerlesmistir Mogol Imparatorlugu nun ordulari bu bolgeye geldiklerinde karsilarinda Kipcaklari buldular Dest i Kipcak Mogol hakimiyetine girdikten sonra bolgedeki tum halklar da bu devlete tabii oldular kaynak belirtilmeli Ancak Mogol ordusunun yalnizca komuta kademesi Mogol olup geri kalani Turklerden olusmaktaydi Az sayida Mogol askeri ve boylari da bu cogunlukta Turklesmislerdir Cengiz Han in olumunden sonra Cuci nin oglu Batu Han a dusen Dest i Kipcak Kafkasya Rus prenslikleri Idil boyu Hazar in kuzey kiyilari ve batida kalan tum topraklar Altin Orda Devleti adi ile anilmistir Bu devletin ardillari olan Kirim Hanligi Kazan Hanligi Astrahan Hanligi Sibir Hanligi ve Seybani Hanligi genel olarak Kipcak kokenli Turklerden olusmuslardir Bu ardillardan Karadeniz in kuzeyinde hukmeden Kirim Hanligi nin halkina Kirim Tatarlari denmistir Kirim Tatar halkinin olusumunda onemli bir rol Tarih yaziminda Kumanlar olarak bilinen Bati Kipcaklarina aittir Eski zamanlardan beri Kirim da yasayan diger tum halklari iceren konsolide etnik grup oldular XI XII yuzyildan Kipcaklar Volga Azak ve Karadeniz bozkirlarini yerlesmeye basladi o zamandan XVIII yuzyila kadar Dest i Kipcak Kipcak Bozkiri olarak adlandirildi XI yuzyilin ikinci yarisindan bu yana aktif olarak Kirim a tasinmaya basladilar Cuman larin onemli bir kismi Kirim daglarinda saklandi Birlesik Kuman Rus birliklerinin Mogollardan yenilgisinden ve daha sonra Kuzey Karadeniz bolgesindeki Cumanian proto devlet olusumlarinin yenilgisinden sonra kacti Turkiye Kirim Tatar yerlesimleri XV yuzyilin sonunda bagimsiz bir Kirim Tatar etnik grubunun olusumuna yol acan ana Onkosullar yaratildi Kirim Hanligi nin siyasi egemenligi Kirim da kuruldu Turk dilleri Hanlik topraklarinda Cuman Kipcak baskin hale geldi ve Islam yarimada boyunca devlet dininin statusunu kazandi Kirim Islam dini ve Turk dilinin Kuman nufusunun Tatarlari adini alan bir ustunlukle yarimadanin cok etnikli konglomerasini pekistirme sureci basladi ve bu da Kirim Tatar halkinin ortaya cikmasina neden oldu Altin Orda ve Kirim Hanligi 13 yuzyilin basinda nufusun cogunlugu zaten bir Turk halkindan olusan Kirim Kumanlar Altin Orda nin bir parcasi oldu Kirim Tatarlari cogunlukla 14 yuzyilda Islam i kabul ettiler ve daha sonra Kirim Dogu Avrupa daki Islam medeniyetinin merkezlerinden biri haline geldi Ayni yuzyilda Altin Orda nin Kirim Ulusunda ayrilikciliga yonelik egilimler ortaya cikti Kirim in Altin Orda dan fiili bagimsizligi Altin Orda Toktamis in guclu Haninin kizi ve Nogay Ordasi kurucusu Edige Han in esi olan Prenses Khanum Canike nin baslangicindan bu yana sayilabilir Saltanati sirasinda 1437 de olumune kadar Kirim tahti mucadelesinde Haci Giray i guclu bir sekilde destekledi Canike nin olumunden sonra Kirim daki Haci Giray in durumu zayifladi ve Kirim dan Litvanya ya gitmek zorunda kaldi Kirim Tatarlari 16 ve 18 yuzyillarda bir Osmanli vasal devleti olan Kirim Hanligi zamaninda bir ulus olarak ortaya cikti Rus tarihci tarih doktoru Rusya Bilimler Akademisi Profesoru Ilya Zaytsev tarihsel verilerin analizinin Turkiye nin Kirim politikasi uzerindeki etkisinin eski Turk kaynaklarinda ve Emperyal Rus kaynaklarinda bildirildigi kadar yuksek olmadigini gosterdigini yaziyor 50 Kirim in Turkce konusan nufusu cogunlukla 14 yuzyilda Islam i kabul etmisti Altin Orda Ozbeg Han in donusumunun ardindan 1736 yilinda Kirim ilk Rus isgali zamaninda 51 Han arsivleri ve kutuphaneler Islam dunyasinda unlu olmus ve Han Krym altinda Girei Aqmescit sehri Kezlev Limani Rotterdam ve Bakhchysarai ile karsilastirildiginda kanalizasyonu bulunan Moliere dururken Avrupa nin en temiz ve en yesil sehir olarak nitelendirildi Sehre Fransiz kanalizasyonu uygulandi ve tiyatro ile donatilmis oldu NufusKirim Tatarlari nin bayragiKirim Tatarlarinin bolgelere gore dagilimi 1939 2001 Ukrayna nufus sayimina gore Kirim Tatarlarinin Kirim bolgelerine gore dagilimi2014 Kirim nufus sayimina gore Kirim Tatarlarinin Turkiye de Osmanli donemindeki yogun zorunlu goc nedeniyle cok sayida Kirim Tatari oldugu bilinmekle birlikte nufus sayimlarinda koken sorulmadigindan kesin sayilari bilinmemektedir Ancak Osmanli Imparatorlugu arsivleri baz alinarak yapilan hesaplamalara gore yaklasik 1 200 000 kisi Osmanli topraklarina Kirim Hanligi ndan goc etmistir Turkiye Cumhuriyeti nin nufus artis oranlarina dusunuldugunde 5 000 000 Turk vatandasinin Kirim kokenli olmasi olasidir O donem Osmanli Imparatorlugu topragi olan gunumuzde ise Romanya ve Bulgaristan arasinda paylasilan Dobruca bolgesinde de toplamda 50 000 civari Kirim Tatari nin kaldigi dusunulmektedir Burada yasayan Kirim Tatarlarinin onemli bir kismi Turkiye ye ve az bir kismi da Kanada ya goc etmislerdir Ukrayna daki Turki halklarin oranini gosteren bir harita SSCB nin cokusunden sonra Ukrayna da kalan Kirim Ozerk Cumhuriyeti nde ise surgundeki Kirim Tatarlarinin Kirim a geri donmelerine gorunuste musaade verilmesine ragmen Kirim daki Rus yetkililerce ve Moskova etkisindeki Kiev hukumetince surekli zorluklar cikarilmis ve geri donus yavaslatilmaya calisilmistir 1990 sonrasi on binlerce Kirim Tatari kendi imkanlariyla Kirim a dondukten sonra 2000 li yillarda geri donus hizi binlerle ifade edilmeye baslanmistir Surgunden Kirim a geri donen Kirim Tatarlarinin sayisi 2014 Rus isgali oncesinde 350 000 kisi oldugu tahmin edilmekle birlikte Rus isgalinin getirdigi olumsuz kosullar baski ve insan haklari ihlalleri nedeniyle yaklasik 20 000 Kirim Tatari Ukrayna anakarasina zorunlu gocmek durumunda kalmistir Yan taraftaki demografik haritalarda da gorulecegi uzere 1939 yilina atif yapan haritada Kirim Tatarlari 18 Mayis 1944 Kirim Tatar Surgunu oncesinde kiyi kesimlerinde cogunluktaydilar ic kesimde yasayan Kirim Tatarlari ise Carlik doneminde Osmanli topraklarina zorunlu gocmek durumunda kalmislardi 2001 yilina atif yapan haritada ise Kirim Tatarlari ic kesimlere yerlesmek zorunda kaldilar Bircok insan vatandaslik almaktan ve haklarini kullanmaktan yoksun kaldi Kirim da biraktiklari hicbir mulku geri alamadilar ve geldikleri ilk yillarda turistik Kirim kiyilarinda yasamalari yasakti Kirim in Rusya tarafindan isgal edilmesi sonrasi Kirim da 300 000 ila 350 000 kisi oldugu tahmin edilirken Kirim dan Ukrayna ya siginan Kirim Tatarlarinin sayisinin 20 000 kisi oldugu dusunulmektedir Bu siginmacilarin onemli bir kismi Lviv ve Kiev de yasamaya calismaktadir Ukrayna anakarasinda ise 1990 yili oncesinde surgunden donup Kirim a girmesi engellenen ve bu nedenle Herson a yerlesen 10 000 ila 15 000 kisi bulunmaktadir Ayrica Kirim in Kerc bogazinin karsi kiyisi olan Krasnodar da da yine 1990 oncesi gelip Kirim a girmesi engellendigi icin oraya yerlesen 10 000 kisi kadar Kirim Tatarinin oldugu tahmin edilmektedir Kirim Tatar Surgunu ile cogunlukla Ozbekistan da olmak uzere eski Sovyet cografyasinda onemli miktarda Kirim Tatari yasamaktadir Ozbekistan da kalanlarin sayisinin 150 000 ila 200 000 kisi oldugu tahmin edilmektedir Eski Sovyet cografyasinda yasayanlar ise daginik hallerde binlerle ifade edilmektedirler Almanya Amerika Birlesik Devletleri Hollanda ve Kanada da yasayan Kirim Tatar diasporalari da cogunlukla Turkiye deki Kirim Tatar diasporasindandirlar KulturYurtlar veya gocebe cadirlari geleneksel olarak Kirim Tatarlarinin kulturel tarihinde onemli bir rol oynamistir Farkli yurt turleri vardir bazilari buyuk ve acilip kapanabilen terme olarak adlandirilirken digerleri kucuk ve katlanmayan otav olarak adlandirilir Nevruz bayraminda Kirim Tatarlari genellikle yumurta tavuk corbasi kabakli etli borek kobete helva ve tatli kurabiyeler pisirirler Cocuklar maskeler takar ve komsularinin pencerelerinin altinda ozel sarkilar soylerler ve karsiliginda sekerler alirlar Gocebe bozkir Kirim Tatarlarinin sarkilari makamlari diyatonik melodik sadelik ve kisalik ile karakterize edilir Daglik ve guney sahil Kirim Tatarlarinin sarkilari Turku olarak adlandirilir ve zengin suslemeli melodiler ve ezgilerle soylenir Ev halki lirizmi de yaygindir Kirim tatillerinde ve dugunlerinde zaman zaman genc erkekler ve kadinlar arasinda sarki yarismalari duzenlenilir Rituel folklor kis selamlamalarini dugun sarkilarini agitlari ve dairesel dans sarkilarini khoran icerir Destanlar veya destanlar Destanlar veya destansi hikayeler ozellikle Chora batyr Edige Koroglu ve digerleri gibi Kirim Tatarlari arasinda cok populerdir Kirim Tatar ulusal kiyafetleri Kirim Tatarlarinin geleneksel giyim tarzini yansitir Erkeklerin kiyafetleri tubeteika adi verilen siyah bir sapka cherkeska adi verilen genis yakali ceket tumar adi verilen dar pantolon ve cerkez cizmesi adi verilen yuksek deri cizmelerden olusur Kadinlarin kiyafetleri ise genellikle renkli ve desenli bir etek cepken adi verilen bir gomlek yuzuk adi verilen bir ortu ve baslarina takilan bir ortuden olusur Kadinlarin kiyafetlerinde genellikle gul veya cicek desenleri gibi dogal motifler bulunur Geleneksel kiyafetlerde kullanilan renkler genellikle canli ve parlak tonlardir Kirim Tatarlari ozellikle dugun ve bayram gibi ozel gunlerde geleneksel kiyafetleri giymeyi tercih ederler Bugun kullanimda iki tur alfabe var Kiril ve Latin Baslangicta Kirim Tatarlari Arap alfabesini kullaniyordu 1928 de yerini Latin alfabesine birakti 1938 de Rus alfabesi temel alinarak Kiril alfabesi tanitildi Kiril alfabesi 1938 ile 1997 yillari arasinda tek resmi alfabeydi Tum harfleri Rus alfabesiyle ortusur ve aynidir 1990 lar dilin kademeli olarak Turk alfabesine dayali yeni Latin alfabesine gecisine tanik oldu GorsellerHansaray Kirim Alusta sehri yakinlarinda Kirim daglariKirim sakinleri Kirim Tatarlari camiden ayriliyor Nogay solda ve sagda Tatarlar Kirim Tatar kizi Kapsihor dan Kirim Tatar kizi Ayrica bakinizTurkiye deki Kirim Tatarlari Kirim Halk Cumhuriyeti Kirim Ozerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Kumanlar Kipcaklar Altin Orda Devleti Kirim Hanligi Kirim Tatar SurgunuDis baglantilarBu madde Kirim Tatarlari ile ilgilidir Kirim Tatarlari Tamga symbol of the Crimean Tatar Gerae familyKirim disindaki Kirim Tatarlari Bulgaristan TurkiyeDil ve lehceleri Kirim Tatarcasi Yaliboyu Alfabe Osmanli Turkcesi Cagatayca Eski Kipcakca Kimlik ve milli semboller Kirim Bayrak Tarak Tamga Ant EtkenmenMutfakTarih Kirim Hanligi Kirim Halk Cumhuriyeti Sovyetler Birligi nde Kirim Tatarlari Kirim Ozerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti SurgunBazi Kirim Tatarlari Gaspirali Celebicihan KirimoglugtdOfficial web site of National Party of Crimean Tatars Milli Firka 29 Ocak 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde Kirim Tatar Milli Meclisi resmi sitesi 26 Aralik 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde Vatan KIRIM 21 Agustos 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde Alem i Medeniye Kirim Tatar kultur portali 6 Mart 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde Turkiye deki Kirim Tatar Kultur ve Yardimlasma Dernegi 27 Subat 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde Kirim Tatarlari hakkinda bir kitap 18 Temmuz 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde Kirim Tatar sozcukler Turkce 20 Kasim 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arsivlendi Kaynakca a b Ukrayna genel nufus sayimi sonuclari 31 Ekim 2004 tarihinde Wayback Machine sitesinde bakiniz 2001 Butun Ukrayna nufus sayimi Big Russian Encyclopedia Crimean Tatars 7 Mart 2020 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 17 Haziran 2022 Crimean Tatars and Noghais in Turkey 7 Ocak 2019 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 23 Nisan 2014 Arsivlenmis kopya 8 Agustos 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 17 Haziran 2022 Romania 2002 Agentia Nationala pentru Intreprinderi Mici si Mijlocii Bulgaria Population census 2001 23 Subat 2017 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 23 Nisan 2014 Rusca Agentstvo Respubliki Kazahstan po statistike Perepis 2009 1 Mayis 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde Nacionalnyj sostav naseleniya 11 Mayis 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde rar Russian Census 2010 Population by ethnicity 24 Aralik 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde Rusca Vozgrin V E Istoricheskie sudby krymskih tatar 15 Nisan 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde Rusca Evstigneev Yu A Rossiya korennye narody i zarubezhnye diaspory kratkij etno istoricheskij spravochnik SPb Litres 2008 g 330 s A I Ajbabin Etnicheskaya istoriya rannevizantijskogo Kryma Simferopol Dar 1999 Ocherki istorii i kultury krymskih tatar Pod red E Chubarova Simferopol Krymuchpedgiz 2005 Diasporadaki Koylerimiz www kirimdernegi org tr 5 Agustos 2017 5 Agustos 2023 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 17 Eylul 2023 Vozgrin Valery Historical fate of the Crimean Tatars Archived 11 July 2006 at the Wayback Machine 7 Eylul 2020 tarihinde kaynagindan arsivlendi Gertsen Mogarychev Krepost dragocennostej Kyrk Or Chufut kale 1993 pages 58 64 ISBN 5 7780 0216 5 7 Eylul 2020 tarihinde kaynagindan arsivlendi Rayfield Donald 2014 Dormant claims Times Literary Supplement 9 May 2014 p 15 7 Eylul 2020 tarihinde kaynagindan arsivlendi Gertsen A Big Russian Encyclopedia Rusca Ministry of Culture of the Russian Federation 1 Agustos 2020 tarihinde kaynagindan arsivlendi 21 Mart 2017 6 Eylul 2017 tarihinde kaynagindan arsivlendi Konuyla ilgili yayinlarTurkce Magocsi Paul Robert 2017 Su Mubarek Topraklar Kirim ve Kirim Tatarlari Istanbul Yapi Kredi Yayinlari s 176 ISBN 9789750841224 Ingilizce Conquest Robert 1970 The Nation Killers The Soviet Deportation of Nationalities London 0 333 10575 3 Fisher Alan W 1978 The Crimean Tatars Stanford CA 0 8179 6661 7 Fisher Alan W 1998 Between Russians Ottomans and Turks Crimea and Crimean Tatars Istanbul Isis Press 1998 975 428 126 2 1978 The Punished Peoples The Deportation and Fate of Soviet Minorities at the End of the Second World War New York 0 393 00068 0 Quelquejay Lemercier The Tatars of the Crimea a retrospective summary Central Asian Review 16 1 1968 15 25 Uehling Greta Haziran 2000 Squatting self immolation and the repatriation of Crimean Tatars 28 2 ss 317 341 doi 10 1080 713687470 Williams Brian Glyn The hidden ethnic cleansing of Muslims in the Soviet Union The exile and repatriation of the Crimean Tatars Journal of Contemporary History 2002 323 347 in JSTOR 15 Aralik 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde Williams Brian Glyn The Crimean Tatar exile in Central Asia a case study in group destruction and survival Central Asian Survey 17 2 1998 285 317 Williams Brian Glyn The Ethnogenesis of the Crimean Tatars An Historical Reinterpretation Journal of the Royal Asiatic Society 2001 11 3 pp 329 348 in JSTOR13 Subat 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde Williams Brian G The Crimean Tatars The Diaspora Experience and the Forging of a Nation4 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde Leyden Brill 2001 Rusca Vozgrin Valery 2013 Rusca Istoricheskie sudby krymskih tatar Simferopol 4 cilt Smirnov V D 1886 Krymskoe khanstvo Fransizca Campana Aurelie Dufaud Gregory and Tournon Sophie ed Les Deportations en heritage Les peuples reprimes du Caucase et de Crimee hier et aujourd hui Rennes Presses universitaires de Rennes 2009