Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Karya (Grekçe: Καρία Karía), Anadolu'nun güneybatısında günümüzde Muğla kuzey kısımları Denizli güneyi ve içerideki bölgeye denk gelen coğrafyanın eski çağlardaki ismi. Bölgenin oluşumu Antik Yunan kavimlerinin Anadolu'nun Ege kıyılarında koloniler kurmaya başlamalarından öncesine dayanmaktadır ve bir uygarlık düzeyi yaratmış olan Karyalıların Anadolu'nun yerli halkı olduğu konusunda tarihçiler arasındaki mutabakat genişlemektedir.[]
Herodot'a göre, Karyalılar adlarını verdikleri Karya bölgesine efsanevi kurucu kralları Kar önderliğinde yerleşmiştir. Dilbilim araştırmaları Karya dilinin komşu Lidya ve Likya ve daha kuzeydeki Misya dilleri gibi Hititlerin ardılı Luviceden türemiş yerli bir Anadolu dili olduğunun kanıtlarını ortaya koymuştur. Bizzat Karyalıların Anadolu'nun yerlileri olduğu inancını taşıdıkları yine Herodot tarafından belirtilmektedir.
Coğrafya
Karya bölgesi, günümüzde Aydın ve Muğla illerinin büyük bir bölümü ile Denizli ilinin batı uç kısmını kapsayan Anadolu'nun güneybatı ucunda yer almakta idi. Bu bölge genel olarak antik dönemde doğu ve güneydoğuda Frigya ve Likya, kuzeyde Lidya ve İyonya bölgeleri ile komşudur. Bölgenin batısı ve güneyini tümüyle Ege Denizi çevreler.
Bölgenin doğal sınırını kuzeyde Aydın Dağları ile Büyük Menderes Irmağı oluşturuyordu. Özellikle bereketli Büyük Menderes Ovası'nın farklı topluluklar tarafından iskân edilmiş oluşu sınır konusunda kimi karışıklıkların doğmasına neden olmuştur. Antik coğrafyacı Strabon bölgeyi "Magnesia'dan sonra yol Tralleis'e ulaşır. Messogis dağı solda ve yolun sağında Lidyalılar, Karyalılar, İyonyalılar, Miletoslular, Misyalılar ve Magnesia'nın Aioller'i tarafından işgal edilen Maindros ırmağının ovası bulunur. Aynı tür topografya Nysa ve Antioheia'ya kadar devam eder." şeklinde betimlemiştir.
Bu karışık etnik yapısına karşın, Lidya ile olan kuzeydeki sınırı, en azından MÖ 4. yüzyıla kadar Messogis dağlarının belirlemiş olduğu söylenebilir. Ancak Diodoros ve Strabon sınırın Maiandros ırmağı tarafından çizildiği görüşündedirler. MÖ 188 yılında imzalanan Apamea Antlaşması'ndan sonra sınır olarak Messogis yerine Maiandros kullanılmaya başlanmıştır.
Roma ve Bizans dönemlerinde bu yeni sınır benimsense de Hristiyanlık dönemi piskoposluk listelerinde Maiandros'un hemen kuzeyinde yer alan Tralleis, Nysa, Briula ve Mastaura gibi Karya kentleri Asya eyaletinin sınırları içerisinde geçmektedirler. Kuzeybatı uç kesimde ise sınırı en erken dönemden beri Maiandros çizmiş olmalıdır. Latmos Körfezi çevresi aslında Karya'ya dâhil olmakla birlikte Priene, Myus ve Miletos gibi İyon kentleri arasında paylaşılmıştır. Yani bu üç kent İyon kenti olmalarına karşın Karya bölgesinde yer alırlar.
Güneydoğuda Likya ile olan sınır belirgin bir biçimde açık değildir. Burada, erken dönemlerde tam bir bağımlılık göstermese de sonraları bir Likya kenti görünümü kazanan Telmessos MÖ 4. yüzyıldan başlayarak sınır oluşturduğu söylenebilir. Buna karşın Livius, Telmessos Körfezi'nin bir yanının Karya'ya, öteki yanının Likya'ya ait olduğunu bildirmektedir. Ancak özellikle MÖ 2. yüzyıldan itibaren sınırın İndos çayı tarafından çizilmiş olduğu, hatta MS 5. yüzyılın ortalarından başlayarak kilise örgütlenmesinde Kaunos'a değin daraltıldığı anlaşılmaktadır. Erken dönemlerde Kaunos, gerek konumu ve gerekse halkının kökeni, hatta konuştukları dil açısından Karyalılar ve Likyalılardan farklı bir topluluğun yaşadığı yer olarak kabul edilmektedir.
Bölgenin güneydoğu sınırını Salbakos oluşturmaktaydı. Strabon, Frigya ile Karya arasındaki sınırın Karura'dan geçtiğini bildirmektedir. Doğuda ise Kabalis yöresi ile komşu idi. Burada kuzeyden güneye doğru sıralanan Tabae, , Apollonia Salbacae, Afrodisias, , Apollonia ve , Karya'nın en doğu uçtaki kent ve kasabalarını oluşturuyordu.
Tarihçe
Son yıllarda yapılan araştırmaların ışığında bölgenin tarihini 'da bulunan tarihöncesi duvar resimlerinden dolayı Tarihöncesi'nden yani MÖ 8. binyıldan itibaren başlatmak mümkündür. Latmos Dağı'ndaki bu tarihöncesi resimler, Neolitik ile Kalkolitik dönemlere tarihlenmektedirler.
Bölgenin iç kesiminde yer alan ve bir İyon kenti olan Miletos, 'ta yürütülen kazılarda ve Torba'da ele geçen buluntular Kalkolitik Çağ'a aittir. Aynı merkezlerde ve başka kentlerde Bronz Çağı'na ait eserler de ele geçtiği görülür. Özellikle MÖ 2. bin ortalarından itibaren bir İyon kenti olan Miletos, daha güneyde İasos ve Knidos çevresinde Girit eserlerine rastlanır. MÖ 14. ve 13. yüzyılda Miletos ve İasos dışında Halikarnassos yarımadasında Balbura çevresinde ve içeride Stratonikeia sınırlarında Miken seramiği mevcuttur.
Aiolis ve İyonlardan sonra MÖ 900 yıllarına doğru göçe başlayan Dorlar, Karyalıların oturduğu bölgeye yerleşmeye başlayınca zaman zaman yerli halkın büyük direnişi ile karşılaşmışlardır. Buna karşı zamanla Dor Heksapolisi yani Dor Altı Kenti adı verilen bir birlik oluşturarak kendilerini güçlendirmeye çalışmışlardır. Rodos'tan , , ve Kos, Anadolu'dan Halikarnassos ve Knidos kentlerinin katıldığı bu birliğin dinî yönü ağır basmaktaydı.
İlk önce Karyalılardadan Homeros bahseder:
| “ | ...Eumedes'in oğlu karşılık verdi, dedi ki: Dinle bak, anlatayım sana dosdoğrusunu, Kıyılara yakın Karyalılar, kıvrık yaylı Paionlar var... | „ |
Homeros'a göre Karyalılar güneybatı Anadolu'ya yerleşmişlerdi. Ayrıca Homeros Karyalılardan; Paionlar, , Kaukolar, Pelasglar, Likyalılar, Misyalılar, Frigler gibi Troya'nın yandaşı olarak bahseder.
MÖ 7. yüzyılda ve 6. yüzyılın ilk yarısında Karya'nın, Lidya topraklarına dâhil olduğu anlaşılmaktadır. Pers Kralı II. Kiros MÖ 545 yılında Lidya'yı egemenliği altına alınca Karya bölgesi de Perslerin egemenliğine girmiştir. Herodot'un bildirdiğine göre, Pers işgali sırasında kıyıda ve iç kesimdeki Karya ve Dor kentleri, Pidasa dışında hiçbir direniş göstermeyerek satraplık sistemi içine alınmışlardır. Bununla birlikte yerli prensler kendilerini kabul ettirmişler ve üstünlüklerini Helen kentleri üzerinde bile etkin kılmışlardır.
İyonyalıların MÖ 499 yılında başlayan ayaklanmasına kısa bir kararsızlıktan sonra katılmış olsalar da yenilgiden kurtulamamışladır. MÖ 480 yılında Pers Kralı I. Serhas'ın Yunanistan seferine 60 gemilik bir donanma ile destek vermişlerdir.
MÖ 395 yıllarından sonra başlı başına bir satraplık hâline getirilen Karya yerli bir sülalenin yönetimine bırakılmıştır. İlk Karya satrabı Hissaldomos'tur ve onu oğlu izlemiştir. Strabon'un bildirdiğine göre, Hekatomnos Karya kralıydı. Mausolos, ve adlı üç oğlu ve iki kızı vardı. Erkek kardeşler arasında en büyüğü olan Mausolos, büyük kız kardeşi Artemisia ile evlenmiştir. Aslında bir satrap olan Mausolos, MÖ 377'de Karya bölgesinin gerçek kralı durumuna gelmiştir. Hekatomnos sülalesi zamanında özellikle Hekatomnos'un çocukları Mausolos, İdrieos, Piksodaros, Artemisia ve Ada zamanında bölge büyük bir gelişime sahne olmuştur. Karya bölgesi Mausolos ve Artemisia zamanında Pers yönetiminden ayrılmaya başlar.
Önceleri satraplık başkenti olan Milasa'da oturan Mausolos, MÖ 4. yüzyılın ortasına doğru deniz kıyısındaki elverişli konumu nedeniyle Halikarnassos'u başkent yapmıştır. Etki alanı kuzeyde Tralleis'ten güneyde Ksanthos'a kadar uzanıyordu.
Helen kültürüne hayran olan Mausolos, başkenti olduğu kadar diğer Karya kentlerini de sanat yapıtları ile süslemek üzere ünlü Helen mimar ve heykeltıraşları bölgeye davet etmiştir. Mausolos'tan ötürü "mausoleum" sözcüğü Roma devrinde Augustus ve Hadrianus'un mezarları gibi en gözde anıt mezarlar için kullanılmıştır. Günümüzde de bu terim modern dünyanın anıtsal mezarları için de kullanılmaktadır.
Mausolos çocuksuz ölünce krallığı karısı Artemisia'ya kalır. Onun da ölümünden sonra kardeşi İdrieos yönetime geçer. İdrieos hastalanıp ölünce yerini karısı Ada alır ancak Hekatomnos'un üçüncü oğlu Piksodaros, Ada'yı Halikarnassos dışına sürgün eder. Piksodaros Pers yanlısı biri olduğundan yönetimi paylaşacağı bir satrap gönderilmesini ister. Piksodaros'un ölümüyle Persli Satrap Halikarnassos'a egemen olur.
Hekatomnos'un kızı Ada, Halikarnassos'dan sürüldükten sonra Alinda kraliçesi olmuştur. İskender MÖ 334 yazında Karya'ya gelince, Halikarnassos'u yerle bir eder ve bu kenti Ada'ya geri verir. İskender'in erken ölümü üzerine Karya bölgesi önce I. Antigonos'un, MÖ 301 yılından sonra Lisimahos'un, MÖ 281 yılı sonrasında ise Seleukos'un eline geçer. Bu arada Kaunos, Halikarnassos ve Mindos gibi kıyı kentler Ptolemaioslar tarafından işgal edilir. MÖ 190 yılında Roma ve müttefiki Rodos ile Pergamon ve III. Antiohos arasında Magnesia yöresinde yapılan ve Antiohos'un yenilgisiyle sonuçlanan savaştan sonra imzalanan Apamea Antlaşması ile Maiandros'un güneyindeki tüm Karya ve Kuzey Likya Rodos'a, kuzeyindeki dar şerit ise Pergamon'a bırakılmıştır. Bu antlaşmaya göre Herakleia, Euromos, İasos, Milasa, Bargilia, Mindos, Halikarnassos, Pedasa ve Knios gibi kentler ise özgür bırakılmıştır.
Karya'daki Rodos egemenliği huzursuzluklara neden olmuş ve 'nın bitmesiyle birlikte MÖ 167 yılında Karya, Roma'nın isteği üzerine yeniden bağımsızlığına kavuşmuştur. Pergamon Kralı III. Attalos'un MÖ 133 yılında vasiyet yoluyla bütün topraklarını Roma'ya bırakması ile Karya bölgesi, Roma'nın Asya eyaletinin bir parçası olmuştur. Romalı diktatör Lucius Cornelius Sulla zamanında ise Pisidia korsanlarını cezalandırmak üzere Roma bölgeye hâkim olur. Karya bölgesi bir süre ayrı bir eyalet olarak yönetilir.
MS 4. ve 5. yüzyıllarda Karya bölgesinin iç kısımlarının Hristiyanlaşmaya başladığı ve Hristiyanların gizlendiği kentler olarak da Afrodisias ve Amyzon çevresi görülür. Bu kentler piskoposluk merkezi olarak bilinmektedir. MS 6. yüzyıldan itibaren bölge Hristiyanlaşmış Bizans İmparatorluğu toprakları içerisinde yer alır. MS 10. yüzyıldan itibaren Arap akıncılarının istilasına ve yağmasına maruz kalır. Yine MS 10. yüzyıldan itibaren Rodos ve Rodos ile birlikte Venedik ve Ceneviz hâkimiyeti görülür. Öyle ki bu hâkimiyet belli bazı noktalarda II. Mehmed'in fethine kadar sürer. İç kesimde özellikle dağlık kesime Türkmenlerin yerleştiği ve daha sonra Menteşe Beyliği'ni oluşturdukları bilinmektedir.
Dil ve yazı
Kimi günümüz bilim insanları Karyalıları Luvilerin devamı olarak görmek isterler. Ancak Karya yer adları ve dinleri bu halkın Luviler gibi Hint-Avrupa karakterli bir dil konuşmadıklarına işaret ederler. Karya'da konuşulan dil Karca hakkında bilgiler çok kısıtlıdır ve bu dil henüz çözülememiştir.
Batı Anadolu halklarından Karyalıların dillerine ve yazılarına ilişkin erken dönem örnekleri Anadolu dışında Mısır'da ele geçmiştir. MÖ 591 yılında II. Psamtik'in Nübye seferinde görevlendirdiği Karyalı paralı askerler, Mısır'daki kayalar ve mabetler üzerine yazdıkları yüzlerce grafitti bırakmışlardır. MÖ 6. yüzyıla tarihlenen Karca yazıtlı vazo ve çömlek parçalarına Anadolu'da da rastlanır ancak bu yazıtlar sıklıkla MÖ 5.- 4. yüzyıllar arasına tarihlenirler. Karya bölgesinde ise Euromos, , Labranda, Kyndia, Kaunos ve Milas yakınlarında bulunan örnekler mevcuttur.
1996 yılında Kaunos Apollon kutsal alanında üzerinde Karca ve Grekçe olarak iki dilde yazılmış metin bir stel bulunmuştur. Bu stelde Grekçedeki "Kaunos" yerine Kar dilinde kentin yerel ismi olan "Kbid" okunmaktadır. Bu yazıt sayesinde Karca çözümlenmiş sayılmaktadır. En azından söz konusu yazıt bu dilin çözümlenmesini daha emin bir koşula taşımıştır. Ancak dilin çözümleme düzeyi, kişi, yer adları analizlerinden ve çift dilli yazıtların getirdiği kazanımlardan öteye geçmemektedir.
Hint-Avrupa kökenli olan Karcada sözcük ve dil bilgisi yapısında Luvi etkisini gösteren unsurlar bulunur. Fenike alfabesindekilere benzer harflerle yazılmış Karcanın ellinin üzerinde yazım işareti bulunmaktadır.
Din
Bu bölgede en çok saygı gören tanrılar Zeus ve Apollon, tanrıçalar ise Leto, Artemis ve Afrodit'tir. Ana tanrıça inancı, Artemis ve Afrodit kültünden gelişir. Bu tanrıçalar öylesine Anadolu'ya özgü ve farklıdır ki tamamen toprağın bereketini temsil ederler. Zaman zaman da Anadolulu ana tanrıça, toprak ana Kibele, Luvicede "kadın" demek olan ana tanrıça Lada, Grekçedeki Leto ile özdeşleşir.
Artemis, Bargylia ve 'da Artemis Kindyas adı altında tapım görürken, İasos'ta Artemis Astias olur. Tanrıça, Afrodit Karios olarak Afrodisias'ta, Afrodit Euploia olarak ise Kaunos'ta tapım görür.
Artemis'in kardeşi Apollon aynı şekilde yörede saygınlık gören tanrılardan biridir. Hitit ve Luvilerin baş tanrısı Teşup ile özdeşleşen Apollon, Anadolu Zeus'u gibi bazen çift başlı balta taşır. Apollon Alabanda'da "saygınlıkta eşit" anlamına gelen Apollon İsotimos olarak adlandırılır. Çoğu Karya kentinde bu iki kardeş tanrı Apollon ve Artemis'e Hydai, Amyzon ve Olimpos'ta olduğu gibi beraberce tapınılır. Homeros'un İlyada'sında bu tanrılar (Apollon, Artemis ve Afrodit), Troyalıların yanında çarpışırlar.
Bölgede Karyalıların ulusal tanrısı olan Zeus'a birçok farklı ad altında tapınılıyordu. Milasa'da Zeus Karios, Labraunda'da Zeus Labrandeus veya Zeus Stratios ve ayrıca Zeus Osogos, Alabanda, Keramos ve Stratonikeia'da Zeus Hrisaoris, İasos'ta Zeus İdrieus ve Zeus Megistos, Panamara'da Zeus Panamareus, Hidissos'ta Zeus Areios, Afrodisias'ta ise Zeus Nineodios adı altında tapınılıyordu. Karya'da her Karya şehir tanrısının başına bir "Zeus" ilave edilmiş, böylece de Zeus baştanrı olarak şekillendirilmiştir.
Kaynakça
| Wikimedia Commons'ta Karya ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır. |
- Akurgal, Ekrem (1961). Die Kunst Anatoliens von Homer bis Alexander (Almanca). Berlin: Verlag de Gruyter.
- Akurgal, Ekrem (2002). Ancient Civilizations and Ruins of Turkey (İngilizce) (2 bas.). Kegan Paul. ISBN .
- Akurgal, Ekrem (2005). Anadolu Kültür Tarihi (17 bas.). Ankara: TÜBİTAK. ISBN .
- Gültekin Demir, Gül (Mayıs 2003). "Bereketin, zenginliğin ve paranın krallığı: Lydia uygarlığı". Toplumsal Tarih, 113. Ankara: Tarih Vakfı Yayınları. ss. 86-89. ISSN 1300-7025.
İşbu madde Görkem Kökdemir tarafından CC BY-SA 3.0 lisansı altında yayımlanan metin içermektedir.
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Karya Grekce Karia Karia Anadolu nun guneybatisinda gunumuzde Mugla kuzey kisimlari Denizli guneyi ve icerideki bolgeye denk gelen cografyanin eski caglardaki ismi Bolgenin olusumu Antik Yunan kavimlerinin Anadolu nun Ege kiyilarinda koloniler kurmaya baslamalarindan oncesine dayanmaktadir ve bir uygarlik duzeyi yaratmis olan Karyalilarin Anadolu nun yerli halki oldugu konusunda tarihciler arasindaki mutabakat genislemektedir kaynak belirtilmeli Herodot a gore Karyalilar adlarini verdikleri Karya bolgesine efsanevi kurucu krallari Kar onderliginde yerlesmistir Dilbilim arastirmalari Karya dilinin komsu Lidya ve Likya ve daha kuzeydeki Misya dilleri gibi Hititlerin ardili Luviceden turemis yerli bir Anadolu dili oldugunun kanitlarini ortaya koymustur Bizzat Karyalilarin Anadolu nun yerlileri oldugu inancini tasidiklari yine Herodot tarafindan belirtilmektedir CografyaKarya bolgesi gunumuzde Aydin ve Mugla illerinin buyuk bir bolumu ile Denizli ilinin bati uc kismini kapsayan Anadolu nun guneybati ucunda yer almakta idi Bu bolge genel olarak antik donemde dogu ve guneydoguda Frigya ve Likya kuzeyde Lidya ve Iyonya bolgeleri ile komsudur Bolgenin batisi ve guneyini tumuyle Ege Denizi cevreler Bolgenin dogal sinirini kuzeyde Aydin Daglari ile Buyuk Menderes Irmagi olusturuyordu Ozellikle bereketli Buyuk Menderes Ovasi nin farkli topluluklar tarafindan iskan edilmis olusu sinir konusunda kimi karisikliklarin dogmasina neden olmustur Antik cografyaci Strabon bolgeyi Magnesia dan sonra yol Tralleis e ulasir Messogis dagi solda ve yolun saginda Lidyalilar Karyalilar Iyonyalilar Miletoslular Misyalilar ve Magnesia nin Aioller i tarafindan isgal edilen Maindros irmaginin ovasi bulunur Ayni tur topografya Nysa ve Antioheia ya kadar devam eder seklinde betimlemistir Bu karisik etnik yapisina karsin Lidya ile olan kuzeydeki siniri en azindan MO 4 yuzyila kadar Messogis daglarinin belirlemis oldugu soylenebilir Ancak Diodoros ve Strabon sinirin Maiandros irmagi tarafindan cizildigi gorusundedirler MO 188 yilinda imzalanan Apamea Antlasmasi ndan sonra sinir olarak Messogis yerine Maiandros kullanilmaya baslanmistir Roma ve Bizans donemlerinde bu yeni sinir benimsense de Hristiyanlik donemi piskoposluk listelerinde Maiandros un hemen kuzeyinde yer alan Tralleis Nysa Briula ve Mastaura gibi Karya kentleri Asya eyaletinin sinirlari icerisinde gecmektedirler Kuzeybati uc kesimde ise siniri en erken donemden beri Maiandros cizmis olmalidir Latmos Korfezi cevresi aslinda Karya ya dahil olmakla birlikte Priene Myus ve Miletos gibi Iyon kentleri arasinda paylasilmistir Yani bu uc kent Iyon kenti olmalarina karsin Karya bolgesinde yer alirlar Karya nin konumunu gosteren Anadolu haritasi Guneydoguda Likya ile olan sinir belirgin bir bicimde acik degildir Burada erken donemlerde tam bir bagimlilik gostermese de sonralari bir Likya kenti gorunumu kazanan Telmessos MO 4 yuzyildan baslayarak sinir olusturdugu soylenebilir Buna karsin Livius Telmessos Korfezi nin bir yaninin Karya ya oteki yaninin Likya ya ait oldugunu bildirmektedir Ancak ozellikle MO 2 yuzyildan itibaren sinirin Indos cayi tarafindan cizilmis oldugu hatta MS 5 yuzyilin ortalarindan baslayarak kilise orgutlenmesinde Kaunos a degin daraltildigi anlasilmaktadir Erken donemlerde Kaunos gerek konumu ve gerekse halkinin kokeni hatta konustuklari dil acisindan Karyalilar ve Likyalilardan farkli bir toplulugun yasadigi yer olarak kabul edilmektedir Bolgenin guneydogu sinirini Salbakos olusturmaktaydi Strabon Frigya ile Karya arasindaki sinirin Karura dan gectigini bildirmektedir Doguda ise Kabalis yoresi ile komsu idi Burada kuzeyden guneye dogru siralanan Tabae Apollonia Salbacae Afrodisias Apollonia ve Karya nin en dogu uctaki kent ve kasabalarini olusturuyordu TarihceSon yillarda yapilan arastirmalarin isiginda bolgenin tarihini da bulunan tarihoncesi duvar resimlerinden dolayi Tarihoncesi nden yani MO 8 binyildan itibaren baslatmak mumkundur Latmos Dagi ndaki bu tarihoncesi resimler Neolitik ile Kalkolitik donemlere tarihlenmektedirler Bolgenin ic kesiminde yer alan ve bir Iyon kenti olan Miletos ta yurutulen kazilarda ve Torba da ele gecen buluntular Kalkolitik Cag a aittir Ayni merkezlerde ve baska kentlerde Bronz Cagi na ait eserler de ele gectigi gorulur Ozellikle MO 2 bin ortalarindan itibaren bir Iyon kenti olan Miletos daha guneyde Iasos ve Knidos cevresinde Girit eserlerine rastlanir MO 14 ve 13 yuzyilda Miletos ve Iasos disinda Halikarnassos yarimadasinda Balbura cevresinde ve iceride Stratonikeia sinirlarinda Miken seramigi mevcuttur Aiolis ve Iyonlardan sonra MO 900 yillarina dogru goce baslayan Dorlar Karyalilarin oturdugu bolgeye yerlesmeye baslayinca zaman zaman yerli halkin buyuk direnisi ile karsilasmislardir Buna karsi zamanla Dor Heksapolisi yani Dor Alti Kenti adi verilen bir birlik olusturarak kendilerini guclendirmeye calismislardir Rodos tan ve Kos Anadolu dan Halikarnassos ve Knidos kentlerinin katildigi bu birligin dini yonu agir basmaktaydi Ilk once Karyalilardadan Homeros bahseder Eumedes in oglu karsilik verdi dedi ki Dinle bak anlatayim sana dosdogrusunu Kiyilara yakin Karyalilar kivrik yayli Paionlar var Homeros Ilyada 10 kitap 428 satir Homeros a gore Karyalilar guneybati Anadolu ya yerlesmislerdi Ayrica Homeros Karyalilardan Paionlar Kaukolar Pelasglar Likyalilar Misyalilar Frigler gibi Troya nin yandasi olarak bahseder MO 7 yuzyilda ve 6 yuzyilin ilk yarisinda Karya nin Lidya topraklarina dahil oldugu anlasilmaktadir Pers Krali II Kiros MO 545 yilinda Lidya yi egemenligi altina alinca Karya bolgesi de Perslerin egemenligine girmistir Herodot un bildirdigine gore Pers isgali sirasinda kiyida ve ic kesimdeki Karya ve Dor kentleri Pidasa disinda hicbir direnis gostermeyerek satraplik sistemi icine alinmislardir Bununla birlikte yerli prensler kendilerini kabul ettirmisler ve ustunluklerini Helen kentleri uzerinde bile etkin kilmislardir Iyonyalilarin MO 499 yilinda baslayan ayaklanmasina kisa bir kararsizliktan sonra katilmis olsalar da yenilgiden kurtulamamisladir MO 480 yilinda Pers Krali I Serhas in Yunanistan seferine 60 gemilik bir donanma ile destek vermislerdir MO 395 yillarindan sonra basli basina bir satraplik haline getirilen Karya yerli bir sulalenin yonetimine birakilmistir Ilk Karya satrabi Hissaldomos tur ve onu oglu izlemistir Strabon un bildirdigine gore Hekatomnos Karya kraliydi Mausolos ve adli uc oglu ve iki kizi vardi Erkek kardesler arasinda en buyugu olan Mausolos buyuk kiz kardesi Artemisia ile evlenmistir Aslinda bir satrap olan Mausolos MO 377 de Karya bolgesinin gercek krali durumuna gelmistir Hekatomnos sulalesi zamaninda ozellikle Hekatomnos un cocuklari Mausolos Idrieos Piksodaros Artemisia ve Ada zamaninda bolge buyuk bir gelisime sahne olmustur Karya bolgesi Mausolos ve Artemisia zamaninda Pers yonetiminden ayrilmaya baslar Onceleri satraplik baskenti olan Milasa da oturan Mausolos MO 4 yuzyilin ortasina dogru deniz kiyisindaki elverisli konumu nedeniyle Halikarnassos u baskent yapmistir Etki alani kuzeyde Tralleis ten guneyde Ksanthos a kadar uzaniyordu Dunyanin Yedi Harikasi ndan biri olan Halikarnas Mozolesi nin tarafindan yapilan resmi Helen kulturune hayran olan Mausolos baskenti oldugu kadar diger Karya kentlerini de sanat yapitlari ile suslemek uzere unlu Helen mimar ve heykeltiraslari bolgeye davet etmistir Mausolos tan oturu mausoleum sozcugu Roma devrinde Augustus ve Hadrianus un mezarlari gibi en gozde anit mezarlar icin kullanilmistir Gunumuzde de bu terim modern dunyanin anitsal mezarlari icin de kullanilmaktadir Mausolos cocuksuz olunce kralligi karisi Artemisia ya kalir Onun da olumunden sonra kardesi Idrieos yonetime gecer Idrieos hastalanip olunce yerini karisi Ada alir ancak Hekatomnos un ucuncu oglu Piksodaros Ada yi Halikarnassos disina surgun eder Piksodaros Pers yanlisi biri oldugundan yonetimi paylasacagi bir satrap gonderilmesini ister Piksodaros un olumuyle Persli Satrap Halikarnassos a egemen olur Hekatomnos un kizi Ada Halikarnassos dan suruldukten sonra Alinda kralicesi olmustur Iskender MO 334 yazinda Karya ya gelince Halikarnassos u yerle bir eder ve bu kenti Ada ya geri verir Iskender in erken olumu uzerine Karya bolgesi once I Antigonos un MO 301 yilindan sonra Lisimahos un MO 281 yili sonrasinda ise Seleukos un eline gecer Bu arada Kaunos Halikarnassos ve Mindos gibi kiyi kentler Ptolemaioslar tarafindan isgal edilir MO 190 yilinda Roma ve muttefiki Rodos ile Pergamon ve III Antiohos arasinda Magnesia yoresinde yapilan ve Antiohos un yenilgisiyle sonuclanan savastan sonra imzalanan Apamea Antlasmasi ile Maiandros un guneyindeki tum Karya ve Kuzey Likya Rodos a kuzeyindeki dar serit ise Pergamon a birakilmistir Bu antlasmaya gore Herakleia Euromos Iasos Milasa Bargilia Mindos Halikarnassos Pedasa ve Knios gibi kentler ise ozgur birakilmistir Karya daki Rodos egemenligi huzursuzluklara neden olmus ve nin bitmesiyle birlikte MO 167 yilinda Karya Roma nin istegi uzerine yeniden bagimsizligina kavusmustur Pergamon Krali III Attalos un MO 133 yilinda vasiyet yoluyla butun topraklarini Roma ya birakmasi ile Karya bolgesi Roma nin Asya eyaletinin bir parcasi olmustur Romali diktator Lucius Cornelius Sulla zamaninda ise Pisidia korsanlarini cezalandirmak uzere Roma bolgeye hakim olur Karya bolgesi bir sure ayri bir eyalet olarak yonetilir MS 4 ve 5 yuzyillarda Karya bolgesinin ic kisimlarinin Hristiyanlasmaya basladigi ve Hristiyanlarin gizlendigi kentler olarak da Afrodisias ve Amyzon cevresi gorulur Bu kentler piskoposluk merkezi olarak bilinmektedir MS 6 yuzyildan itibaren bolge Hristiyanlasmis Bizans Imparatorlugu topraklari icerisinde yer alir MS 10 yuzyildan itibaren Arap akincilarinin istilasina ve yagmasina maruz kalir Yine MS 10 yuzyildan itibaren Rodos ve Rodos ile birlikte Venedik ve Ceneviz hakimiyeti gorulur Oyle ki bu hakimiyet belli bazi noktalarda II Mehmed in fethine kadar surer Ic kesimde ozellikle daglik kesime Turkmenlerin yerlestigi ve daha sonra Mentese Beyligi ni olusturduklari bilinmektedir Dil ve yaziile yazilmis Karca bir metin Kimi gunumuz bilim insanlari Karyalilari Luvilerin devami olarak gormek isterler Ancak Karya yer adlari ve dinleri bu halkin Luviler gibi Hint Avrupa karakterli bir dil konusmadiklarina isaret ederler Karya da konusulan dil Karca hakkinda bilgiler cok kisitlidir ve bu dil henuz cozulememistir Bati Anadolu halklarindan Karyalilarin dillerine ve yazilarina iliskin erken donem ornekleri Anadolu disinda Misir da ele gecmistir MO 591 yilinda II Psamtik in Nubye seferinde gorevlendirdigi Karyali parali askerler Misir daki kayalar ve mabetler uzerine yazdiklari yuzlerce grafitti birakmislardir MO 6 yuzyila tarihlenen Karca yazitli vazo ve comlek parcalarina Anadolu da da rastlanir ancak bu yazitlar siklikla MO 5 4 yuzyillar arasina tarihlenirler Karya bolgesinde ise Euromos Labranda Kyndia Kaunos ve Milas yakinlarinda bulunan ornekler mevcuttur 1996 yilinda Kaunos Apollon kutsal alaninda uzerinde Karca ve Grekce olarak iki dilde yazilmis metin bir stel bulunmustur Bu stelde Grekcedeki Kaunos yerine Kar dilinde kentin yerel ismi olan Kbid okunmaktadir Bu yazit sayesinde Karca cozumlenmis sayilmaktadir En azindan soz konusu yazit bu dilin cozumlenmesini daha emin bir kosula tasimistir Ancak dilin cozumleme duzeyi kisi yer adlari analizlerinden ve cift dilli yazitlarin getirdigi kazanimlardan oteye gecmemektedir Hint Avrupa kokenli olan Karcada sozcuk ve dil bilgisi yapisinda Luvi etkisini gosteren unsurlar bulunur Fenike alfabesindekilere benzer harflerle yazilmis Karcanin ellinin uzerinde yazim isareti bulunmaktadir DinBu bolgede en cok saygi goren tanrilar Zeus ve Apollon tanricalar ise Leto Artemis ve Afrodit tir Ana tanrica inanci Artemis ve Afrodit kultunden gelisir Bu tanricalar oylesine Anadolu ya ozgu ve farklidir ki tamamen topragin bereketini temsil ederler Zaman zaman da Anadolulu ana tanrica toprak ana Kibele Luvicede kadin demek olan ana tanrica Lada Grekcedeki Leto ile ozdeslesir Artemis Bargylia ve da Artemis Kindyas adi altinda tapim gorurken Iasos ta Artemis Astias olur Tanrica Afrodit Karios olarak Afrodisias ta Afrodit Euploia olarak ise Kaunos ta tapim gorur Artemis in kardesi Apollon ayni sekilde yorede sayginlik goren tanrilardan biridir Hitit ve Luvilerin bas tanrisi Tesup ile ozdeslesen Apollon Anadolu Zeus u gibi bazen cift basli balta tasir Apollon Alabanda da sayginlikta esit anlamina gelen Apollon Isotimos olarak adlandirilir Cogu Karya kentinde bu iki kardes tanri Apollon ve Artemis e Hydai Amyzon ve Olimpos ta oldugu gibi beraberce tapinilir Homeros un Ilyada sinda bu tanrilar Apollon Artemis ve Afrodit Troyalilarin yaninda carpisirlar Bolgede Karyalilarin ulusal tanrisi olan Zeus a bircok farkli ad altinda tapiniliyordu Milasa da Zeus Karios Labraunda da Zeus Labrandeus veya Zeus Stratios ve ayrica Zeus Osogos Alabanda Keramos ve Stratonikeia da Zeus Hrisaoris Iasos ta Zeus Idrieus ve Zeus Megistos Panamara da Zeus Panamareus Hidissos ta Zeus Areios Afrodisias ta ise Zeus Nineodios adi altinda tapiniliyordu Karya da her Karya sehir tanrisinin basina bir Zeus ilave edilmis boylece de Zeus bastanri olarak sekillendirilmistir KaynakcaWikimedia Commons ta Karya ile ilgili ortam dosyalari bulunmaktadir Akurgal Ekrem 1961 Die Kunst Anatoliens von Homer bis Alexander Almanca Berlin Verlag de Gruyter Akurgal Ekrem 2002 Ancient Civilizations and Ruins of Turkey Ingilizce 2 bas Kegan Paul ISBN 9780710307767 Akurgal Ekrem 2005 Anadolu Kultur Tarihi 17 bas Ankara TUBITAK ISBN 975403107X Gultekin Demir Gul Mayis 2003 Bereketin zenginligin ve paranin kralligi Lydia uygarligi Toplumsal Tarih 113 Ankara Tarih Vakfi Yayinlari ss 86 89 ISSN 1300 7025 Isbu madde Gorkem Kokdemir tarafindan CC BY SA 3 0 lisansi altinda yayimlanan metin icermektedir