Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Orta Asya, dar anlamıyla geçmişte Sovyetler Birliği'nin parçası olan beş ülkeyi (Kazakistan, Özbekistan, Kırgızistan, Türkmenistan ve Tacikistan) tanımlar. Geniş anlamda ise Afganistan, Pakistan'ın kuzeyi, Çin'in batısı (Doğu Türkistan ve Tibet), Moğolistan ve Rusya'nın bir kısmı ile kuzeydoğu İran'ı içeren bölge ve bölgeyi tanımlamak için kullanılan coğrafi terim. Asya'nın dünya okyanuslarından uzak iç kesimini belirtmek için kullanılır, bölgenin bu denizlere kapalı oluşu başlıca ana özelliğidir. Orta Asya, aynı zamanda Türk halklarının anayurdudur.
Kaşgar ve Semerkand kentleri gibi tarihi İpek Yolu üzerinde bulunan kentleriyle Orta Asya, tarih boyunca insanların, ticari malların ve fikirlerin Avrupa, Batı Asya, Doğu Asya ve Güney Asya’ya yayılmasında ana nokta oldu. Bunun yanında Hun ve Moğol İmparatorluğu gibi Asya kıtasının büyük bölümüne egemen olan, etkileri komşu Avrupa kıtasına kadar uzanan tarihsel devletlerin kurulduğu yerdir. Dağlar, çöller ve bozkırlarla kaplı bu bölge zengin petrol, doğalgaz, uranyum ve altın rezervlerinin yanında özellikle Sovyet döneminde gelişen pamuk üretimi ile bilinir. Bu faaliyetlerin yanında hayvancılık bölgede uzun tarihsel kökleri olan bir uğraştır. Koloni döneminde büyük oranda Çin ve Rusya arasında paylaşılan Orta Asya, 1991 yılında Sovyetlerin dağılmasının ardından Orta Asya cumhuriyetlerinin bağımsızlığını kazanmasıyla birlikte daha fazla uluslararası ilgiyi çekmeye başlamıştır. 2001'de başlayan Afganistan Savaşı ve Amerika Birleşik Devletleri'nin Terörizmle Savaş kampanyası Orta Asya'nın Orta Doğu'nun bir uzantısı olduğu izlenimini arttırmıştır.
Tanımlar
Antik Çin tarihi belgelerinde, Batı Bölgeleri terimi batı Çin’i tanımlamak için kullanılmıştır. Orta Asya’nın dünyanın farklı bir bölgesi olarak tanımlanması ilk kez 1843 yılında bir yer bilimci olan Alexander von Humboldt tarafından ortaya atılmıştır. Asya’nın sınırları hakkında birçok tanım yapılmıştır. Bu bölge birçok kaynakta hala Stalin yönetimi döneminde kullanılan Türkistan adıyla anılır.[]
En dar kapsamlı tanımlama Sovyetler Birliğinin yaptığı tanımdır. Buna göre Orta Asya Özbekistan, Tacikistan, Türkmenistan ve Kırgızistan’dan oluşur; Moğolistan ve Kazakistan'ı kapsamaz. Bu tanım SSCB döneminde Rusya dışında da kullanıldı. Ancak Rus dili iki farklı terim içerir; Средняя Азия (Srednyaya Azia) dar kapsamlı olan tanımdır ve Rus sınırları içine girmiş bölgeyi işaret eder, bir diğeri ise Центральная Азия (Tsentral'naya Azia) daha kapsamlı olan tanımdır ve Rus hakimiyeti altına girmemiş bölgeleri de kapsar. Yeni Rusya Orta Asya’nın tanımına Kazakistan’ı da eklemiştir.
Bağımsızlıklarından kısa bir süre sonra, Sovyet kontrolündeki Orta Asya halkları Taşkent’te toplandılar ve Sovyet Rusya’nın dört halkı içeren Orta Asya tanımına Kazakistan’ın da eklenmesi gerektiğini belirttiler.
Sovyet Rusya’nın dağılmasından önce UNESCO Orta Asya tanımı iklime ve yer şekillerine göre olduğunu belirtti. Buna göre Orta Asya, Moğolistan ve Çin’i (Tibet bölgesi de dâhil olmak üzere), İran’ın kuzeyini, Afganistan, Pakistan, Orta Doğu Rusya, güney Tayga, kuzey Hindistan (Cummu ve Keşmir yönetimleri) ve eski Sovyet Cumhuriyetleri’ni içermeliydi.
Bölgeyi tanımlamak için kullanılan bir diğer metot ise etnik kökendir, bu metot genellikle doğu Türkleri, Doğu İranlılar ve Moğolların nüfuslandığı bölgelerde kullanılmıştır. Bu bölgeler Xinjiang, Sibirya’nın Müslüman/Türk bölgeleri, belirtilen beş cumhuriyet, Tibet, Kuzey Pakistan ve Afganistan’ı da kapsar. Bu belirtilen halklar bu geniş alanın ‘yerli halkı’ olarak düşünülür. Tuva Cumhuriyeti’nin (şimdilerde Rusya Federasyonu’nun bir parçası) Orta Asya’nın merkezinde bulunduğu iddia edilir. (Kuzey Urumki’de 320 km’lik bir alan)
Coğrafya
Orta Asya farklı yüzey şekillerine sahip olan geniş bir alandır. Bu bölge yüksek düzlükler ve dağlar (Tanrı Dağları), geniş çöller (Karakum, Kızılkum, Taklamakan) ve özellikle ağaçsız bozkırlara sahiptir. Orta Asya’nın geniş bozkırları Doğu Avrupa bozkırlarıyla homojen bir yapı gösterdiğinden buralar Asya-Avrupa bozkırları olarak bilinir.
Orta Asya şu coğrafi irtifalara sahiptir;
- Moğolistan’ın kuzeyindeki Buurug Deliin Els kum tepeleri (50°18' kuzey)
- Kuzey Yarımküre’nin kuzeyindeki kutup altı toprakları, Mogolistan-Erdenetsogt sum (46°17' kuzey)
- Dünya’nın donmamış çölleri ve kutup altı toprakları arasındaki en kısa mesafe. (770 km)
Asya karasının büyük çoğunluğu kuraktır ve tarıma uygun değildir. Bu yüzden halkın büyük çoğunluğu hayvancılıkla geçinir.
Bölgenin ana akarsuları; Amu Derya, Seyhun Nehri, Hari Nehri’dir. Ana su kaynakları Aral Gölü ve Balkaş Gölü ve Hazar Denizi’dir. Bu iki ana su kaynağı, suyu nehirlerden ayırdığından sanayi ve sulamada kolaylık sağlar ve büyük öneme sahiptir. Su kurak Asya için uluslararası sorunlara yol açacak kadar değerli bir kaynaktır.
İklim
Orta Asya su kaynakları arasında tampon bölge olduğu için sıcaklık farklılıkları çok fazladır. Wladimir Köppen’in iklim sınıflandırmasına göre Orta Asya çöl iklimi etkisi altındadır. En yaygın bitki toplulukları otlaklar ve savanlardır. Ayrıca killi toprak ve çöl toprakları da içerir. Orta Asya'da sert bir kara iklimi ve bozkır iklimi de görülür.
Tarih
Orta Asya’nın tarihi bölgenin iklimi ve coğrafyasıyla tanımlanır. Bölgenin kurak olması tarımı, denizlere uzak olması ise ticareti engelledi. Fakat bölgenin güneyinde yaşayan İrani bir halk olan Soğdlar kurdukları ticaret ağı ve kolonilerle özellikle Semerkand ve Buhara bölgesinin gelişmesine ve Orta Asya halkları arasına İran kökenli dinlerin yayılmasında önemli rol oynamıştır. Divân-ı Lügati't-Türk'te Soğd: "Balasagun ile Buhara ve Semerkand arasında Türkleşmiş bulunan bir ulus." diye geçer. Geriye kalan bozkırlar ise bin yıl boyunca göçebe atlılar tarafından kontrol edildi. Göçebe yaşam şekli bozkırların atlı savaşçıları için askerî açıdan kendi içlerindeki bölünmeleri dışında dünyada önemli bir yer kazandırdı. Sağlanan birlik Orta Asya boyunca uzanan İpek Yolu’nun etkisindeydi. Dönemsel olarak güçlü liderler ya da değişen koşullar birçok sayıda kabileyi tek güç altında toplayabilirdi. Orta Asya’daki bu sistem Hunların Avrupa’ya, Wu Huların Çin’e ve Moğolların Avrasya’ya saldırılarını kolaylaştırdı.
Göçebe toplulukların baskınlığı on altıncı yüzyılda sona erdi, ateşli silahlar yerleşik toplumların baskın olmasını sağladı. Rusya, Çin ve diğer güçler bölgede ilerlediler ve on dokuzuncu yüzyılın sonunda Orta Asya’nın büyük bölümüne hükmettiler. Rus Devrimi’nden sonra Orta Asya bölgeleri Sovyetler Birliğiyle birleştirildi. Moğolistan bağımsız kaldı ancak Rusya’nın hizmetine girdi. Orta Asya’nın Sovyet sınırları içindeki bölgeleri sanayileşti ve bölgede yerel kültürlerin baskınlığı arttı. Başarısız kamulaştırma binlerce kişinin ölümüyle sonuçlandı, etnik gerginlik ve çevresel sorunlar arttı.
Sovyetlerin çökmesiyle beş halk özgürlüğüne kavuştu. Orta Asya’nın diğer bölgeleri Çin ve Rusya’nın bir parçası olarak kaldı.
Nüfus
Yapılan en kapsamlı tanıma göre Orta Asya’da 80 milyondan fazla insan yaşamaktadır ki bu sayı, toplam Asya nüfusunun %2’sini oluşturur. Asya’nın bölgeleri arasında en az nüfusa sahip olan bölge Kuzey Asya’dır.
Diller
Orta Asya halklarının çoğu Türk Dil Grupları’ndan gelir. Türkmence, Türkmenistan, Pakistan, Afganistan, İran ve Türkiye’de konuşulur. Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan, Afganistan ve Doğu Türkistan ve Qinghai’de Türk dillerden olan Kıpçakça konuşulur. Özbekçe ve Uygurca da Özbekistan, Tacikistan ve Doğu Türkistan’da konuşulur.
Orta Asya’da 6 milyon Rus ve Ukraynalı Rusça konuşur. Çince Moğolistan’da Qinghai’de ve Doğu Türkistan’da yaygın olan dil olarak kalmıştır.
Türk dilleri, Moğolca da dahil, Ural-Altay dil ailesine mensuptur. Moğolca, Moğolistan Qinghai ve Doğu Türkistan’da konuşulur.
İran dilleri ise Tacikistan ve Afganistan'da yaygındır.
Tibetçe Tibet Platosu’nda, Qinghai ve Çin’in bir kısmında yaklaşık 6 milyon kişi tarafından konuşulur.
Dinler
Orta Asya cumhuriyetlerinde özellikle Afganistan, Sincan (Doğu Türkistan) ve diğer birçok küçük topluluklarda İslam yaygın olan dindir. Ayrıca Afganistan’da Hindu nüfusu da azımsanmayacak kadardır. Hindistan’da çok sayıda Müslüman olmasına rağmen Hinduizm kuzey Hindistan’da yaygın olan dindir. Tibet Budizm’i Tibet’te ve Şamanizm’in de oldukça yaygın olduğu Sibirya’nın güney Rusya bölgelerinde etkilidir. Çin Hanedanlığı’nın batıya göç etmesiyle Konfüçyüsçülük ve diğer inançlar da bu listeye eklendi. Hıristiyanlığın farklı bir formu olan Nestoryanizm, önceki yüzyıllarda en çok görülen inanç şekliydi fakat şimdilerde en yaygın inanç aralarında Kırgız üyeleri de olan Rus Ortodoks Kilisesidir. Özbekistan ve Tacikistan'da Buhara Yahudileri olarak bilinen topluluk 1991 yılından sonra bölgede aniden ortaya çıkan köktendincilik, şovenizm gibi akımlar sonucunda bölgeyi terk etmek zorunda kalmışlardır.
Kültür
İslamiyet'in kabulünden önce Türkler siyasal, ekonomik, sosyal, tarihsel, kültürel yönden kendilerine kültür yaratmışlardır. Bunlar;
- 1. dönem kültürü olan bozkır ve atlı göçebe kültürü
- 2. dönem kültürü İslamiyet'in kabulüyle başladı.
- 3. dönem kültürü 14. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu'nun kurulmasıyla başladı.
Türk Kültüründe ana dönem
- Bozkır ve atlı göçebe
- Türk-İslam kültürü
- Batılılaşma süreci ile başlayan dönem
Sanat
Orta Asya’da sözlü geleneğin sözlü şiir ilk örnekleri görülür. Bu geleneğe özellikle Kırgızlar ve Kazaklar arasında çok rastlanır. Bu şiirsel sözlü gelenek sözlü tarih geleneğini ortaya çıkardı. Bu gelenekte genellikle telli çalgılar kullanılırdı; örneğin Kırgızistan’da üç telli kopuz ve Kazakistan’da bunun benzeri iki telli bir çalgı yaygındı. Kırgızların Manas Destanı bu dönemin önemli eserlerindendir. Sovyet Rusya döneminde bu gelenek eski etkisini kaybetti. Sovyetlerin dağılmasından sonra bu gelenek tekrar canlandı.
Ayrıca bakınız
| Wikimedia Commons'ta Orta Asya ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır. |
Kaynakça
- ^ Atalay, Besim (2006). Divanü Lügati't - Türk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. , Cilt I, sayfa 30, 471
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Orta Asya dar anlamiyla gecmiste Sovyetler Birligi nin parcasi olan bes ulkeyi Kazakistan Ozbekistan Kirgizistan Turkmenistan ve Tacikistan tanimlar Genis anlamda ise Afganistan Pakistan in kuzeyi Cin in batisi Dogu Turkistan ve Tibet Mogolistan ve Rusya nin bir kismi ile kuzeydogu Iran i iceren bolge ve bolgeyi tanimlamak icin kullanilan cografi terim Asya nin dunya okyanuslarindan uzak ic kesimini belirtmek icin kullanilir bolgenin bu denizlere kapali olusu baslica ana ozelligidir Orta Asya ayni zamanda Turk halklarinin anayurdudur Orta Asya haritasi kuzeybatisinda Kafkasya kuzeydogusunda MogolistanOrta Asya turuncu bolge Sovyet Orta Asyasi Genel kabule gore Orta Asya Bati Turkistan UNESCO ya gore Orta Asya Kasgar ve Semerkand kentleri gibi tarihi Ipek Yolu uzerinde bulunan kentleriyle Orta Asya tarih boyunca insanlarin ticari mallarin ve fikirlerin Avrupa Bati Asya Dogu Asya ve Guney Asya ya yayilmasinda ana nokta oldu Bunun yaninda Hun ve Mogol Imparatorlugu gibi Asya kitasinin buyuk bolumune egemen olan etkileri komsu Avrupa kitasina kadar uzanan tarihsel devletlerin kuruldugu yerdir Daglar coller ve bozkirlarla kapli bu bolge zengin petrol dogalgaz uranyum ve altin rezervlerinin yaninda ozellikle Sovyet doneminde gelisen pamuk uretimi ile bilinir Bu faaliyetlerin yaninda hayvancilik bolgede uzun tarihsel kokleri olan bir ugrastir Koloni doneminde buyuk oranda Cin ve Rusya arasinda paylasilan Orta Asya 1991 yilinda Sovyetlerin dagilmasinin ardindan Orta Asya cumhuriyetlerinin bagimsizligini kazanmasiyla birlikte daha fazla uluslararasi ilgiyi cekmeye baslamistir 2001 de baslayan Afganistan Savasi ve Amerika Birlesik Devletleri nin Terorizmle Savas kampanyasi Orta Asya nin Orta Dogu nun bir uzantisi oldugu izlenimini arttirmistir TanimlarRus Imparatorlugunun 1900 Antik Cin tarihi belgelerinde Bati Bolgeleri terimi bati Cin i tanimlamak icin kullanilmistir Orta Asya nin dunyanin farkli bir bolgesi olarak tanimlanmasi ilk kez 1843 yilinda bir yer bilimci olan Alexander von Humboldt tarafindan ortaya atilmistir Asya nin sinirlari hakkinda bircok tanim yapilmistir Bu bolge bircok kaynakta hala Stalin yonetimi doneminde kullanilan Turkistan adiyla anilir kaynak belirtilmeli En dar kapsamli tanimlama Sovyetler Birliginin yaptigi tanimdir Buna gore Orta Asya Ozbekistan Tacikistan Turkmenistan ve Kirgizistan dan olusur Mogolistan ve Kazakistan i kapsamaz Bu tanim SSCB doneminde Rusya disinda da kullanildi Ancak Rus dili iki farkli terim icerir Srednyaya Aziya Srednyaya Azia dar kapsamli olan tanimdir ve Rus sinirlari icine girmis bolgeyi isaret eder bir digeri ise Centralnaya Aziya Tsentral naya Azia daha kapsamli olan tanimdir ve Rus hakimiyeti altina girmemis bolgeleri de kapsar Yeni Rusya Orta Asya nin tanimina Kazakistan i da eklemistir Siyasi olarak Orta Asya Bagimsizliklarindan kisa bir sure sonra Sovyet kontrolundeki Orta Asya halklari Taskent te toplandilar ve Sovyet Rusya nin dort halki iceren Orta Asya tanimina Kazakistan in da eklenmesi gerektigini belirttiler Sovyet Rusya nin dagilmasindan once UNESCO Orta Asya tanimi iklime ve yer sekillerine gore oldugunu belirtti Buna gore Orta Asya Mogolistan ve Cin i Tibet bolgesi de dahil olmak uzere Iran in kuzeyini Afganistan Pakistan Orta Dogu Rusya guney Tayga kuzey Hindistan Cummu ve Kesmir yonetimleri ve eski Sovyet Cumhuriyetleri ni icermeliydi Bolgeyi tanimlamak icin kullanilan bir diger metot ise etnik kokendir bu metot genellikle dogu Turkleri Dogu Iranlilar ve Mogollarin nufuslandigi bolgelerde kullanilmistir Bu bolgeler Xinjiang Sibirya nin Musluman Turk bolgeleri belirtilen bes cumhuriyet Tibet Kuzey Pakistan ve Afganistan i da kapsar Bu belirtilen halklar bu genis alanin yerli halki olarak dusunulur Tuva Cumhuriyeti nin simdilerde Rusya Federasyonu nun bir parcasi Orta Asya nin merkezinde bulundugu iddia edilir Kuzey Urumki de 320 km lik bir alan CografyaBuyuk oranda kuruyan Aral Golu 2009 Orta Asya farkli yuzey sekillerine sahip olan genis bir alandir Bu bolge yuksek duzlukler ve daglar Tanri Daglari genis coller Karakum Kizilkum Taklamakan ve ozellikle agacsiz bozkirlara sahiptir Orta Asya nin genis bozkirlari Dogu Avrupa bozkirlariyla homojen bir yapi gosterdiginden buralar Asya Avrupa bozkirlari olarak bilinir Orta Asya su cografi irtifalara sahiptir Mogolistan in kuzeyindeki Buurug Deliin Els kum tepeleri 50 18 kuzey Kuzey Yarimkure nin kuzeyindeki kutup alti topraklari Mogolistan Erdenetsogt sum 46 17 kuzey Dunya nin donmamis colleri ve kutup alti topraklari arasindaki en kisa mesafe 770 km Asya karasinin buyuk cogunlugu kuraktir ve tarima uygun degildir Bu yuzden halkin buyuk cogunlugu hayvancilikla gecinir Bolgenin ana akarsulari Amu Derya Seyhun Nehri Hari Nehri dir Ana su kaynaklari Aral Golu ve Balkas Golu ve Hazar Denizi dir Bu iki ana su kaynagi suyu nehirlerden ayirdigindan sanayi ve sulamada kolaylik saglar ve buyuk oneme sahiptir Su kurak Asya icin uluslararasi sorunlara yol acacak kadar degerli bir kaynaktir IklimOrta Asya su kaynaklari arasinda tampon bolge oldugu icin sicaklik farkliliklari cok fazladir Wladimir Koppen in iklim siniflandirmasina gore Orta Asya col iklimi etkisi altindadir En yaygin bitki topluluklari otlaklar ve savanlardir Ayrica killi toprak ve col topraklari da icerir Orta Asya da sert bir kara iklimi ve bozkir iklimi de gorulur TarihOrta Asya da sunnet muhtemelen Rus Imparatorlugu c 1862 1872 Orta Asya nin tarihi bolgenin iklimi ve cografyasiyla tanimlanir Bolgenin kurak olmasi tarimi denizlere uzak olmasi ise ticareti engelledi Fakat bolgenin guneyinde yasayan Irani bir halk olan Sogdlar kurduklari ticaret agi ve kolonilerle ozellikle Semerkand ve Buhara bolgesinin gelismesine ve Orta Asya halklari arasina Iran kokenli dinlerin yayilmasinda onemli rol oynamistir Divan i Lugati t Turk te Sogd Balasagun ile Buhara ve Semerkand arasinda Turklesmis bulunan bir ulus diye gecer Geriye kalan bozkirlar ise bin yil boyunca gocebe atlilar tarafindan kontrol edildi Gocebe yasam sekli bozkirlarin atli savascilari icin askeri acidan kendi iclerindeki bolunmeleri disinda dunyada onemli bir yer kazandirdi Saglanan birlik Orta Asya boyunca uzanan Ipek Yolu nun etkisindeydi Donemsel olarak guclu liderler ya da degisen kosullar bircok sayida kabileyi tek guc altinda toplayabilirdi Orta Asya daki bu sistem Hunlarin Avrupa ya Wu Hularin Cin e ve Mogollarin Avrasya ya saldirilarini kolaylastirdi Gocebe topluluklarin baskinligi on altinci yuzyilda sona erdi atesli silahlar yerlesik toplumlarin baskin olmasini sagladi Rusya Cin ve diger gucler bolgede ilerlediler ve on dokuzuncu yuzyilin sonunda Orta Asya nin buyuk bolumune hukmettiler Rus Devrimi nden sonra Orta Asya bolgeleri Sovyetler Birligiyle birlestirildi Mogolistan bagimsiz kaldi ancak Rusya nin hizmetine girdi Orta Asya nin Sovyet sinirlari icindeki bolgeleri sanayilesti ve bolgede yerel kulturlerin baskinligi artti Basarisiz kamulastirma binlerce kisinin olumuyle sonuclandi etnik gerginlik ve cevresel sorunlar artti Sovyetlerin cokmesiyle bes halk ozgurlugune kavustu Orta Asya nin diger bolgeleri Cin ve Rusya nin bir parcasi olarak kaldi NufusOrta Asya Ulkeleri Yapilan en kapsamli tanima gore Orta Asya da 80 milyondan fazla insan yasamaktadir ki bu sayi toplam Asya nufusunun 2 sini olusturur Asya nin bolgeleri arasinda en az nufusa sahip olan bolge Kuzey Asya dir Diller Orta Asya halklarinin cogu Turk Dil Gruplari ndan gelir Turkmence Turkmenistan Pakistan Afganistan Iran ve Turkiye de konusulur Kazakistan Kirgizistan Tacikistan Afganistan ve Dogu Turkistan ve Qinghai de Turk dillerden olan Kipcakca konusulur Ozbekce ve Uygurca da Ozbekistan Tacikistan ve Dogu Turkistan da konusulur Orta Asya da 6 milyon Rus ve Ukraynali Rusca konusur Cince Mogolistan da Qinghai de ve Dogu Turkistan da yaygin olan dil olarak kalmistir Turk dilleri Mogolca da dahil Ural Altay dil ailesine mensuptur Mogolca Mogolistan Qinghai ve Dogu Turkistan da konusulur Iran dilleri ise Tacikistan ve Afganistan da yaygindir Tibetce Tibet Platosu nda Qinghai ve Cin in bir kisminda yaklasik 6 milyon kisi tarafindan konusulur Dinler Orta Asya cumhuriyetlerinde ozellikle Afganistan Sincan Dogu Turkistan ve diger bircok kucuk topluluklarda Islam yaygin olan dindir Ayrica Afganistan da Hindu nufusu da azimsanmayacak kadardir Hindistan da cok sayida Musluman olmasina ragmen Hinduizm kuzey Hindistan da yaygin olan dindir Tibet Budizm i Tibet te ve Samanizm in de oldukca yaygin oldugu Sibirya nin guney Rusya bolgelerinde etkilidir Cin Hanedanligi nin batiya goc etmesiyle Konfucyusculuk ve diger inanclar da bu listeye eklendi Hiristiyanligin farkli bir formu olan Nestoryanizm onceki yuzyillarda en cok gorulen inanc sekliydi fakat simdilerde en yaygin inanc aralarinda Kirgiz uyeleri de olan Rus Ortodoks Kilisesidir Ozbekistan ve Tacikistan da Buhara Yahudileri olarak bilinen topluluk 1991 yilindan sonra bolgede aniden ortaya cikan koktendincilik sovenizm gibi akimlar sonucunda bolgeyi terk etmek zorunda kalmislardir KulturIslamiyet in kabulunden once Turkler siyasal ekonomik sosyal tarihsel kulturel yonden kendilerine kultur yaratmislardir Bunlar 1 donem kulturu olan bozkir ve atli gocebe kulturu 2 donem kulturu Islamiyet in kabuluyle basladi 3 donem kulturu 14 yuzyilda Osmanli Imparatorlugu nun kurulmasiyla basladi Turk Kulturunde ana donem Bozkir ve atli gocebe Turk Islam kulturu Batililasma sureci ile baslayan donemSanat Orta Asya da sozlu gelenegin sozlu siir ilk ornekleri gorulur Bu gelenege ozellikle Kirgizlar ve Kazaklar arasinda cok rastlanir Bu siirsel sozlu gelenek sozlu tarih gelenegini ortaya cikardi Bu gelenekte genellikle telli calgilar kullanilirdi ornegin Kirgizistan da uc telli kopuz ve Kazakistan da bunun benzeri iki telli bir calgi yaygindi Kirgizlarin Manas Destani bu donemin onemli eserlerindendir Sovyet Rusya doneminde bu gelenek eski etkisini kaybetti Sovyetlerin dagilmasindan sonra bu gelenek tekrar canlandi Ayrica bakinizWikimedia Commons ta Orta Asya ile ilgili ortam dosyalari bulunmaktadir Turk Dunyasi TuranKaynakca Atalay Besim 2006 Divanu Lugati t Turk Ankara Turk Tarih Kurumu Basimevi ISBN 975 16 0405 2 Cilt I sayfa 30 471