Ernesto Che Guevara ya da el Che veya bilinen adıyla Che Guevara 14 Haziran 1928 9 Ekim 1967 Arjantinli Marksist Lenini

Ernesto "Che" Guevara ya da el Che veya bilinen adıyla Che Guevara (14 Haziran 1928 - 9 Ekim 1967), Arjantinli Marksist-Leninist siyasetçi, Küba gerillaları ile Enternasyonalist gerillaların lideri ve komünist bir devrimci.

Ernesto "Che" Guevara
"Guerrillero Heroico" Guevara'nın 5 Mart 1960 tarihinde La Coubre Patlaması kurbanları için yapılan anma töreninde Alberto Korda tarafından çekilen ünlü portresi. Dünya üzerindeki en meşhur fotoğraf olduğu düşünülmektedir.
Doğum	14 Haziran 1928(1928-06-14) Rosario, Arjantin
Ölüm	9 Ekim 1967 (39 yaşında) La Higuera, Bolivya
Ölüm sebebi	Yerinde infaz
Defin yeri	Che Guevara Mozolesi Santa Clara, Küba
Milliyet	Arjantinli
Eğitim	Tıp
Meslek	Doktor, yazar, diplomat, gerilla, devrimci, ideolog
Organizasyon	26 Temmuz Hareketi Küba Sosyalist Devrimi Birleşik Partisi Bolivya Ulusal Kurtuluş Ordusu
Boy	1,76 m (5 ft 9 in)
Din	Ateist (Marksist hümanizm)
Evlilik	Hilda Gadea (1955–1959) Aleida March (1959–1967)
Çocuk(lar)	5
Ebeveyn(ler)	Ernesto Guevara Lynch Celia de la Serna y Llosa
İmza

Tıp eğitimi alırken Latin Amerika'yı baştan aşağı dolaştı ve bu sayede birçok insanın karşı karşıya kaldığı yoksulluğu doğrudan gözlemleyebildi. Bu deneyimler sonucunda bölgedeki ekonomik eşitsizliği ortadan kaldırmanın tek yolunun devrim olduğuna inanarak Marksizm’i incelemeye başladı ve Başkan Jacobo Arbenz Guzmán'ın önderliğinde Guatemala’nın sosyal devrimine katıldı.

Bir süre sonra 1959 yılında Küba'da yönetimi ele geçiren Fidel Castro'nun askeri nitelikli 26 Temmuz Hareketi'nin bir üyesi oldu. Yeni hükûmette çeşitli önemli görevlerde bulunduktan, gerilla savaşı teorisi ve uygulamaları üzerine makaleler ve kitaplar yazdıktan sonra diğer ülkelerdeki devrimci hareketlere katılmak üzere 1965 yılında Küba'dan ayrıldı. İlk olarak Kongo Demokratik Cumhuriyeti'ne daha sonra da CIA ve Amerikan Ordusu Özel Harekât Birlikleri'nin ortak operasyonu sonrası yakalanacağı Bolivya'ya gitti. Guevara 9 Ekim 1967'de Vallegrande yakınlarındaki La Higuera'da Bolivya Ordusu'nun elindeyken öldürüldü. Son saatlerinde yanında bulunanlar ve onu öldürenler, yargısız infaz edildiğine tanık olmuşlardır.

Ölümünden sonra Guevara dünya üzerinde sosyalist devrimci hareketlerin sembolü haline gelmiştir. Guevara'nın Alberto Korda tarafından çekilen fotoğrafı "dünya üzerindeki en ünlü fotoğraf ve 20. yüzyılın sembolü" olarak nitelenmiştir.

Aile geçmişi ve gençliği

Fotoğraftakiler: Aleida March, Camilo (h), Hilda (h), Che ile Celia (h) Aleida'nın dostlarıyla(h), 1963

Ernesto Guevara, İspanyol ve İrlanda asıllı bir ailenin beş çocuğunun en büyüğü olarak Arjantin'in Rosario şehrinde dünyaya gelmiştir. Annesinin ve babasının soyu Basklara dayanır.^Bask[›] Doğum belgesinde doğum tarihi olarak 14 Haziran 1928 görünmesine karşılık bazı kaynaklarda aynı yılın 14 Mayıs günü doğduğu belirtilmektedir.

Guevara'nın atalarından Patrick Lynch 1715 yılında İrlanda'da Galway'de doğmuş, İrlanda’yı terk edip İspanya’nın Bilbao şehrine, oradan da Arjantin’e gitmiştir. Guevara'nın büyük büyükbabası Francisco Lynch 1817'de büyükannesi Ana Lynch 1868'de doğmuştur.^Galway[›] Ana Lynch'in oğlu ve Che'nin babası Ernesto Guevara Lynch 1900 yılında doğmuştur. Guevara Lynch 1927'de Celia de la Serna y Llosa ile evlenmiş ve üç erkek, iki kız çocukları olmuştur.

Guevara, çocukluğunda, bu sol eğilimli üst sınıf ailede bile dinamik kişiliği ve siyasi görüşleriyle bilinirdi. Her ne kadar yaşamı boyunca onu etkileyecek olan astım krizlerinden ıstırap çekse de mükemmel bir atlet olmuştur. Bu engeline rağmen hevesli bir ragbi oyuncusuydu ve ‘’Fuser’’ (aşırı saldırgan oyun tarzı nedeniyle verilen, azgın, kudurmuş anlamına gelen ‘’El Furibundo’’ sözcüğü ile annesinin soyadı olan ‘’Serna’’dan oluşturulmuş bir takma isim) lakabıyla anılmaktaydı. Guevara babasından satranç öğrendikten sonra 12 yaşından itibaren yerel turnuvalara katılmaya başladı. Ergenlik döneminde şiire, özellikle de Pablo Neruda’nın şiirlerine merak saldı.^Neruda[›] Guevara, Latin Amerika’da kendi sınıfında yaygın olduğu üzere yaşamı boyunca şiir yazdı. Pek çok konuya meraklı, hevesli bir okuyucuydu, ilgilendiği kitaplar Jack London ve Jules Verne’in macera klasiklerinden, Sigmund Freud’un cinsellik üzerine denemelerine ve Bertrand Russell'ın toplum felsefesi üzerine tezlerine kadar giden bir çeşitlilik gösteriyordu. Ergenliğinin son dönemlerinde fotoğrafçılığa merak saldı ve vaktinin önemli kısmında insanları, gittiği yerleri ve sonraları da arkeolojik alanları fotoğrafladı.

Guevara, tıp öğrenimi için 1948’de Buenos Aires Üniversitesi'ne girdi. Kesintili öğrenim hayatını, Mart 1953'te tıp öğrenimini bitirip aynı yılın 12 Haziran’ında diplomasını alarak noktaladı.^Diploma[›] Uzman hekimlik yapabilmek için gerekli klinik eğitimi tamamlayıp tamamlamadığı açık değildir. Eğer bu klinik eğitimi tamamlamadıysa “doctor en medicina” (tıp doktoru) değil de “médico” (pratisyen hekim) olmuş olabilir.

Guevara öğrenciliği boyunca Latin Amerika'da uzun yolculuklara çıktı. 1951 yılında eski arkadaşı biyokimyager Alberto Granado, yıllardır konuştukları Güney Amerika seyahati için tıp eğitimine bir yıl ara vermesini önerdi. Kısa süre sonra, ‘’La Poderosa II’’ (Güçlü II) adını verdikleri 500 cc.lik 1939 model Norton marka motosikletle Alta Gracia’dan yola çıktılar. Peru'da Amazon Nehri kıyısındaki San Pablo cüzzam kolonisinde gönüllü olarak birkaç hafta geçirmeyi düşünüyorlardı. Guevara'nın bu yolculuğu anlattığı seyahat notları “Notas de viaje’’ 2004 yılında “Diarios de motocicleta” (Motosiklet Günlükleri) adıyla sinemaya uyarlanmıştır.

Bu yolculuk sırasında kitlelerin yoksulluğunu, baskıyı ve güçsüzlükleri yakından gözlemleyen ve Marksizm'den etkilenen Guevara, Latin Amerika'daki ekonomik ve sosyal eşitsizliklerin tek çözümünün devrim olduğu sonucuna vardı. Yolculukları, Latin Amerika'ya ayrı uluslardan oluşan bir karma yapı olarak değil de kurtuluşu ancak kıta çapında bir strateji ile gerçekleşebilecek tek bir vücut olarak bakmasını sağladı. Sınırları olmayan ve tek bir ‘’mestizo’’ (Avrupalı ve yerli melezi) kültürle bağlanmış birleşik İber-Amerika kurabilmeyi hayal etmeye başladı.^{İber-Amerika[›]} Bu düşünce, sonraki devrimci eylemlerinde öne çıkacaktı. Arjantin'e döner dönmez, Güney ve Orta Amerika'da kaldığı yerden gezilerine devam edebilmek için tıp öğrenimini hızla bitirdi.

Guatemala

Guevara, 7 Temmuz 1953'te, Bolivya, Peru, Ekvador, Panama, Kosta Rika, Nikaragua, Honduras ve El Salvador'dan geçip aralık ayının son günlerinde Guatemala'ya vardı. O sıralarda popülist bir hükûmetin başındaki Başkan Jacobo Arbenz Guzmán özellikle toprak reformu ve diğer değişikliklerle bir toplumsal devrim yapmaya çalışıyordu. Beatriz halasına yazdığı mektupta Guatemala’ya bir süre yerleşmesinin sebebini şöyle açıklıyordu: "Guatemala'da gerçek bir devrimci olabilmek için gerekli ne varsa yapacağım ve kendimi mükemmelleştireceğim."

Jon Anderson'a göre Guevara'nın Guatemala'daki ana siyasi bağlantısı Perulu sosyalist Hilda Gadea'ydı. ‘’American Popular Revolutionary Alliance’’ (APRA) (Amerikan Popüler Devrimciler İttifakı. Lideri Víctor Raúl Haya de la Torre olan siyasi bir oluşum.) üyesi olan Gadea, Arbenz hükûmetindeki birçok üst düzey politikacıyı Guevara ile tanıştırdı. Daha önce Kosta Rika'da tanıştığı ve Fidel Castro ile bağlantılı bir grup Kübalı sürgünle de bağlantı kurdu. Bu sürgünlerin arasında Küba’nın Oriente eyaletindeki Bayamo’da bulunan ‘’Carlos Manuel de Céspedes’’ barakalarına yapılan saldırıyla bağlantısı olan Antonio ‘’Nico’’ López de vardı. Lopez Granma Küba'ya çıktıktan kısa süre sonra ‘’Ojo del Toro’’ köprüsünde hayatını kaybedecekti.Siyah İsa ile ilgili dinî eşyaların satışında bu ‘’moncadista’’lara katılan Guevara aynı zamanda Venezuelalı iki sıtma uzmanına da yardımcı olmuştur. Bu sıralarda, Arjantinlilere özgü, “hey”, “dostum”, “birader” anlamına gelen “che” ünlemini çok sık kullanması nedeniyle ünlü “Che” takma adını kullanmaya başlamıştır ( olarak telaffuz edilir). Yalnızca Arjantin, Paraguay ve Uruguay ile Brezilya'nın güneyinde kullanılan bu sözcük, kullananın Rio de la Plata bölgesinden geldiğini gösterir.

Ekonomik durumu genellikle pek iyi değildi ve Hilda'nın ziynet eşyalarını rehine vermek zorunda kalmıştı. 15 Mayıs 1954'te Komünist Çekoslovakya'dan Arbenz hükûmetine destek olarak gönderilen yüksek kalitede Skoda piyade ve hafif topçu silahları İsveç gemisi ’’Alfhem’’ ile Puerto Barrios'a ulaştı. Bu silahların miktarı CIA tarafından 2.000 ton ve ilginç bir şekilde John Lee Anderson tarafından da 2 ton olarak tahmin edilmektedir. (Anderson'ın tahmin ettiği miktarın yazım hatası olduğu sanılmaktadır çünkü bu rakamdan bahseden güvenilir kayıt sayısı çok azdır.) Guevara yeni bir vize almak üzere kısa süre için El Salvador'a geçti ve Guatemala'ya geri döndü.

Bu sırada CIA tarafından desteklenen Carlos Castillo Armas liderliğindeki darbe başlamıştı. Arbenz karşıtı kuvvetler, Çekoslovak silahlarının trenler yardımıyla dağıtılmasını durduramıyorlardı ancak güçlerini toparladıktan sonra hava desteğinin yardımıyla ilerlemeye başlamışlardı.

Guevara birkaç günlüğüne Komünist Gençlik tarafından örgütlenen silahlı milislere katılmış, bu grubun harekete geçmemesi üzerine tekrar tıbbi hizmetlere dönmüştür. Darbenin ardından Guevara çarpışmak için gönüllü oldu ancak Arbenz yabancı destekçilerinin ülkeyi terk etmesini istiyordu. Gadea tutuklandıktan sonra Guevara kısa süre için Arjantin konsolosluğunda saklandı ve sonra Meksika'ya geçti.

Arbenz hükûmetinin CIA destekli bir darbeyle devrilmesi üzerine, Guevara'nın Amerika Birleşik Devletleri'nin emperyalist bir güç olduğuna ve Latin Amerika ve diğer gelişmekte olan ülkelerdeki sosyoekonomik eşitsizlikleri düzeltmeye çalışan hükûmetlere karşı koyacağına dair görüşleri kesinleşti. Bu onun sosyalizmin ancak silahlı mücadele sonunda elde edilebileceği ve bu koşulları da ancak silahlanmış bir halkın savunabileceği yönündeki düşüncelerini kuvvetlendirmiştir.

Küba

Eylül 1954’te Meksika’ya gelişinden kısa süre sonra, Guevara Nico López ve Guatemala’dan tanıdığı diğer Kübalı sürgünlerle arkadaşlığını tazeledi. Haziran’da López onu Raúl Castro ile tanıştırdı. Birkaç hafta sonra Küba’daki siyasi hapishaneden salıverilen Fidel Castro Meksika’ya geldi ve 8 Temmuz 1955’te Raúl, Guevara’yı Fidel Castro ile tanıştırdı. Bütün gece süren ateşli bir sohbetin ardından Guevara, Castro’nun aradığı esin kaynağı devrim lideri olduğuna kanaat getirerek Küba diktatörü Fulgencio Batista’yı devirmek için kurulan ‘’26 Temmuz Hareketi’’ne katıldı. Grubun doktoru olmasına karar verildiyse de hareketin diğer üyeleriyle askerî eğitime katıldı, eğitimin sonunda eğitmenleri Albay Alberto Bayo tarafından en göze çarpan öğrenci olarak nitelendirildi. Bu sırada Gadea, Guatemala’dan gelmişti ve Guevara ile ilişkileri devam ediyordu. 1955 yazında hamile olduğunu söyleyince, Guevara hemen evlenmelerini önerdi. 18 Ağustos 1955’te evlendiler ve 15 Şubat 1956’da Hilda Beatriz adını verdikleri kızları doğdu.

25 Kasım 1956’da Tuxpan, Veracruz’dan Küba’ya doğru yola çıkan Granma yatında Kübalı olmayan tek kişi Guevara’ydı. Karaya çıkar çıkmaz Batista’nın askerlerinin saldırısına uğrayan ekibin yarısı hemen orada veya yakalandıktan sonra öldürüldü. Guevara, bu çatışmada kaçan bir yoldaşın düşürdüğü cephaneyi almak için tıbbî malzeme çantasını bıraktığını ve o ânı, doktordan savaşçıya dönüştüğü an olarak hatırladığını yazar.^{Sırt çantası[›]} Hayatta kalan 15–20 isyancı kaçarak Sierra Maestra dağlarına saklanır ve Batista rejimine karşı gerilla savaşına girişir.

Yoldaşları tarafından cesareti ve askerî yeteneği nedeniyle saygı gören Guevara isyancılar arasında bir lider, bir Comandante ^{Comandante[›]} olur. Birçokları için de “acımasızlığı” nedeniyle korkulan kişidir. Muhbir, kaçak ve casus olarak suçlu bulunan birçok kişinin infazından sorumludur. 1958 Aralığının son günlerinde devrimin en önemli olaylarından olan Santa Clara’ya saldıran "intihar timi"ni (isyan ordusundaki en tehlikeli işleri bu tim yapıyordu) yönetti. Generallerinin ve özellikle de General Cantillo’nun ‘’Central America’’ isimli çalışmayan şeker fabrikasında Castro ile buluştuğunu ve isyan lideri ile ayrı bir barış pazarlığı yaptığını öğrenen Batista 1 Ocak 1959’da Dominik Cumhuriyeti’ne kaçmıştır.

7 Şubat 1959’da zafer kazanan hükûmet tarafından Guevara “doğuştan Küba vatandaşı’’ ilan edildi. Kısa süre sonra Meksika’dan Granma yatıyla yola çıkmadan önce, ayrıldığı Gadea ile evliliğini resmen sona erdirmek için boşanma işlemlerine başladı. 2 Haziran 1959’da, 26 Temmuz Hareketi’nin Küba doğumlu bir üyesi olan ve 1958 sonlarından beri birlikte yaşadığı Aleida March ile evlendi.^{Çocukları[›]}

La Cabaña hapishanesinin komutanlığına atandı ve 2 Ocak 1959’dan 12 Haziran 1959’a kadar altı ay boyunca üstlendiği bu görevdeyken Batista rejiminin memurlarının, BRAC gizli servis (Buró de Represión de Actividades Comunistas/Komünist eylemlerin bastırılmasından sorumlu servis) mensuplarının, savaş suçlusu olduğu iddia edilenlerin ve siyasî muhaliflerin yargılanması ve infazından sorumlu oldu. TIME dergisine göre, yönettiği yargılamaların “adil” olmadığı iddia edilmekteydi. Daha sonra Ulusal Toprak Reformu Enstitüsü’nde önemli bir göreve geldi^INRA[›] ve Küba Merkez Bankası’nın başkanı oldu.^BNC[›] (sık sık parayı kınadığı ve yürürlükten kaldırılmasını desteklediği için bu horgörüyü göstermek adına Küba paralarını takma adı olan "Che" ile imzalamıştır).

Bu sıralarda satranca olan ilgisi tekrar canlanan Guevara Küba’da yapılan ulusal ve uluslararası turnuvalara katılmıştır. Özellikle genç Kübalıları oyunu öğrenmeleri için teşvik ediyor ve onların ilgisini çekecek etkinlikler düzenliyordu.

1959 yılından itibaren Guevara Küba'dan, diğer ülkelerdeki devrimci hareketlere yardım etti ama bunların tümü başarısızlıkla sonuçlandı. İlk deneme Panama’da yapılmıştı, diğer bir eylem de 14 Haziran’da Dominik Cumhuriyeti’nde yapıldı. (“El Argelino” diye de bilinen Henry Fuerte ve Enrique Jiménez Moya önderliğinde.)

1960 yılında Guevara ‘’La Coubre’’ silah gemisi patlamasında kurbanlara yardım etti. Kurtarma operasyonu sırasındaki ikinci patlamayla birlikte ölü sayısı yüzü aşmıştır. Bu patlamada ölenlerin cenaze töreninde Alberto Korda Che’nin ünlü fotoğrafını çekmiştir. La Coubre'nin sabotaj ya da kaza sonucu mu patladığı bilinmemektedir. Sabotaj olduğunu iddia edenler, sorumlu olarak Merkezî Haberalma Örgütü’nü (CIA), ve sabotajı yapan kişi olarak da merkezî eyaletlerdeki Batista karşıtı güçlerden Guevara’nın rakibi olan ve daha sonra CIA ajanı olduğu sanılan William Alexander Morgan'ı gösterirler. Kübalı sürgünler, patlamanın sorumlusunun Guevara’nın SSCB’ye sadık rakipleri olduğunu ileri sürerler.

Guevara daha sonra Sanayi Bakanı^MININD[›] olarak Küba sosyalizminin açık ve kesin bir hale gelmesine yardımcı olmuş, ülkenin önde gelen kişileri arasına girmiştir. “Gerilla Savaşı’’ adlı kitabında silahlı başkaldırıya önayak olacak geniş örgütlere gerek duymadan küçük bir gerilla grubu (‘’foco’’) tarafından başlatılan Küba modeli devrim fikrinin tekrar edilmesini savunmuştur. El socialismo y el hombre en Cuba (1965) (Küba’da sosyalizm ve insan) adlı denemesinde sosyalist devletle birlikte “yeni bir insan” biçimlendirmenin gerekliliğini savunur. Bazıları Guevara’yı bu ‘’yeni insan’’ın alımlı ve yalın bir modeli olarak görür.

1961 yılındaki Domuzlar Körfezi İşgali’nde Guevara çarpışmalara katılmamıştır. Castro'nun emriyle Küba’nın en batısındaki Pinar del rio eyaletindeki bir kuvvetin başına geçmiş ve burada sahte çıkarma kuvvetini püskürtmüştür. Bu harekât sırasında yüzünden kurşun yarası almış ama kendi silahının kazara ateş almasıyla yaralandığını söylemiştir.

Guevara 1962 Ekim ayında ortaya çıkan Küba Füze Krizi’ne neden olan Sovyet nükleer balistik füzelerinin Küba’ya getirilmesinde anahtar rol almıştır. Birkaç ay sonra İngiliz gazetesi ‘’Daily Worker’’ ile yaptığı görüşmede eğer füzeler Küba kontrolünde olsaydı başlıca ABD şehirlerine doğru bu füzeleri kullanacağını söylemiştir.

Füze Krizi ve Che'nin Küba'da ortadan kayboluşu

Fransız varoluşçu felsefeciler Jean-Paul Sartre ve Simone de Beauvoir ile Mart 1960'ta görüşürken. İspanyolcaya ek olarak Che Fransızcayı da akıcı olarak konuşuyordu.

Che Kızıl Meydan'da yürürken Moskova, Kasım 1964

Aralık 1964'te Birleşmiş Milletler'de konuşma yapmak üzere Küba heyetinin başı olarak New York'a gitti. (dinleyiniz30 Eylül 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., RealPlayer gereklidir; ya da ). CBS televizyon kanalında pazar günleri yayınlanan Face the Nation isimli haber programına çıktı. ABD Senatörü Eugene McCarthy, Malcolm X'in çalışma arkadaşları, Kanadalı radikal Michelle Duclos dahil olmak üzere değişik kişi ve gruplarla görüştü. 17 Aralık'ta Paris'e uçtu ve üç aylık bir uluslararası geziye başladı. Bu gezi sırasında Çin, Birleşik Arap Cumhuriyeti (Mısır), Cezayir, Gana, Gine, Mali, Dahomey, Kongo-Brazzaville ve Tanzanya'yı dolaştı. İrlanda, Paris ve Prag'da molalar verdi. 24 Şubat 1965'te Cezayir'de, sonradan uluslararası sahnede son görünüşü olacak olan "İkinci Afrika-Asya Ekonomik Dayanışma Semineri"ndeki konuşmasını yaptı. Bu konuşmada şöyle demiştir: "Ölümüne olan bu mücadelede hiçbir sınır yoktur. Dünyanın hiçbir yerinde meydana gelen olaylara kayıtsız kalamayız. Bir ülkenin emperyalizme karşı zaferi bizim zaferimizdir, aynı şekilde yenilgisi de bizim yenilgimizdir." Şu sözlerle de dinleyicilerini şaşırtmıştır: "Sosyalist ülkelerin, Batı'nın sömürgeci ülkeleriyle üstü kapalı işbirliğini tasfiye etmeleri ahlakî görevleridir." Sonra da bu hedefe ulaşmak için komünist bloğu ülkelerinin uygulaması gereken bir dizi eylemi sıralamıştır. 14 Mart'ta Küba'ya döndüğünde Havana havaalanında Fidel ve Raúl Castro, Osvaldo Dorticós ve Carlos Rafael Rodríguez tarafından sade bir törenle karşılandı.

İki hafta sonra Guevara kamu hayatından çekildi ve ardından tamamen ortadan kayboldu. Castro'dan sonra gelen adam olarak bakıldığı Küba'da nerede olduğu, 1965 yılının en büyük gizemlerindendi. Ortadan kayboluşu için değişik sebepler öne sürüldü: sanayi bakanıyken savunduğu sanayileşme projelerinin görece başarısızlığı, Çin-Sovyet Ayrılığı arttıkça Guevara'nın Çin Komünist Partisi yanlı tutumunu onaylamayan Sovyet resmî görevlilerinin Castro'ya yaptıkları baskı ve Küba'nın ekonomik gelişmesi ile ideolojik çizgisi üzerine Guevara ile Küba lideri arasındaki önemli görüş ayrılıkları. Castro'nun Guevara'nın tanınmışlığından rahatsız olup onu tehdit olarak görmesi de neden olarak gösterildi. Castro'nun bazı muhalifleri onun Guevara'nın kayboluşu hakkındaki açıklamalarının şüphe uyandırıcı olduğunu söylerler. Guevara'nın niyetlerini hiç alenen açıklamayıp, sadece Castro'ya yazılmış tarihsiz ve tarzı olmayan dalkavukça bir mektupla bildirmiş olması çoğu kişi tarafından şaşırtıcı bulunmuştur.

Guevara'nın görüşlerinin Çin Komünist Partisi liderleri tarafından açıklanan görüşlerle benzeşmesi, ekonomisi gittikçe Sovyetler Birliği'ne daha da bağımlılaşmakta olan Küba için büyüyen bir sorundu. Küba devriminin ilk günlerinden itibaren Guevara'nın Latin Amerika'da Maocu stratejinin uygulanmasını savunduğu düşünülüyordu ve yaratmış olduğu Küba'nın hızla sanayileşmesini öngören plan, Çin'in "İleri Büyük Atılım"ına benzetiliyordu. Küba'nın batılı "gözlemcileri"ne göre Guevara'nın Sovyet koşullarına ve önerilerine karşı çıkmasına rağmen Castro'nun kabul etmek zorunda kalması ortadan kaybolmasının nedeni olabilirdi. Hâlbuki hem Guevara hem de Castro, Sovyetler Birliği ve Çin'in de bulunduğu birleşik cepheyi destekliyordu. Ayrılığa düşmüş bu iki ülke arasında antlaşma sağlamak için başarısızlıkla sonuçlanan bir dizi girişimde de bulunmuşlardı.

Kruşçev'in Castro'ya danışmadan Küba'dan füzeleri çekmeye razı gelmesini Sovyetlerin ihaneti olarak gören Guevara, Küba Füze Krizi'nden sonra Sovyetler Birliği hakkında daha da şüpheci oldu. Cezayir'deki son konuşmasında artık Kuzey Yarımküre'yi, batıda ABD ve doğuda SSCB liderliğinde, Güney Yarımküre'nin sömürücüsü olarak gördüğünü belirtmiştir. Vietnam Savaşı sırasında komünist Kuzey Vietnam'ı desteklemiş ve gelişmekte olan ülkelerin halklarını, silahlanıp "pek çok Vietnamlar" yaratmaları için teşvik etmiştir.

Guevara'nın akıbeti hakkındaki uluslararası spekülasyonların baskısıyla Fidel Castro 16 Haziran 1965'te yaptığı açıklamada insanların Guevara hakkında bilgi almalarının ancak Guevara istediğinde mümkün olabileceğini söyledi. Guevara'nın ortadan kayboluşu ile ilgili Küba içinde ve dışında pek çok dedikodu yayıldı. Aynı yılın 3 Ekim'inde Castro, Guevara'nın birkaç ay önce kendisine yazdığı tarihsiz mektubu açıkladı. Bu mektupta Guevara Küba devrimine bağlılığını tekrarlıyor ancak devrim yolunda yabancı topraklarda savaşmak için Küba'dan ayrılma niyetini bildiriyordu. Mektubunda "dünyadaki diğer uluslar benim basit emeğime çağrı yaptılar" diyerek, "yeni savaş alanlarında" gerilla olarak savaşmak için ayrılmaya karar verdiğini belirtiyordu. Aynı zamanda hükûmet, parti ve ordu içindeki tüm görevlerinden istifa ettiğini ve ona devrim için yaptıklarını takdir amacıyla verilmiş olan Küba vatandaşlığından vazgeçtiğini de ekliyordu.

Dört yabancı gazeteciyle 1 Kasım'da yaptığı görüşme sırasında Castro, Guevara'nın nerede olduğunu bildiğini ama açıklamayacağını belirterek, eski yoldaşının öldüğüne dair söylentileri reddetti ve Guevara'nın sağlığının çok iyi olduğunu ekledi. Castro'nun sözlerine rağmen 1965'in sonunda Guevara'nın akıbeti bir gizem olarak kaldı, hareketleri ve nerede olduğu iki yıl boyunca özenle saklanan bir sır oldu.

Kongo

1965 yılının 14 Mart'ını 15 Mart'a bağlayan gece boyunca yaptıkları toplantı sonucunda Guevara ve Castro, Sahra Çölü altındaki bölgede Küba'nın ilk askerî operasyonunu bizzat Guevara'nın yönetmesi konusunda anlaştılar.^Cezayir[›] Bazı güvenilir kaynaklar Guevara'nın kendisini bu operasyonda desteklemesi için Castro'yu ikna ettiğini söyler. Aynı derecede güvenilir diğer kaynaklar ise Latin Amerika ülkelerindeki koşulların focos gerilla çekirdeklerinin kurulması için henüz uygun olmadığını savunan Castro'nun bu eyleme girmesi için Guevara'yı ikna ettiğini söyler. Castro'nun kendisi de ikinci görüşün doğru olduğunu söylemiştir.

O zamanlar Cezayir'in devlet başkanı olan ve Guevara ile kısa süre önce görüşen Ahmed Bin Bella ise şöyle demiştir: "Afrika'da hüküm süren durumun büyük devrim potansiyeline sahip görünmesi, Che'yi Afrika'nın emperyalizmin zayıf halkası olduğu sonucuna itti. O da artık çabalarını Afrika'ya yönlendirmeye karar verdi."

Küba operasyonu Kongo-Kinşasa'daki (önceleri Belçika Kongosu, sonradan Zaire ve günümüzde Kongo Demokratik Cumhuriyeti) Patrice Lumumba yanlısı Marksist Simba hareketinin desteklenmesi ile sürdürülecekti. Guevara, yardımcısı Victor Dreke ve on iki Kübalı 24 Nisan 1965'te Küba'ya vardı. Diğer Kübalılar da kısa süre sonra onlara katıldılar. Bir süre, gerilla lideri Laurent-Désiré Kabila ile çalıştılar.^Kabila[›] Kabila, aynı yılın Kasım ayında Kongo ordusu tarafından bastırılan bir isyana girişmeleri için Lumumba'nın destekçilerine yardım etmişti. Guevara, önemsiz biri olduğuna karar verdiği Kabila'yı bırakmış ve şöyle yazmıştır: "Hiçbir şey onun bu ânın gerektirdiği adam olduğuna beni inandıramaz."

Guevara 37 yaşında olmasına ve resmî askerî eğitim almamış olmasına rağmen, Batista'nın devrilmesinde önemli yer işgal eden Santa Clara harekâtının da içinde bulunduğu Küba devrimi deneyimlerine sahipti. Astımı nedeniyle Arjantin'de askere alınmamıştı. Perón hükûmetine olan muhalefeti göz önüne alındığında bundan gurur duyardı.

Mike Hoare'un içinde bulunduğu Güney Afrikalı paralı askerler ve Kübalı sürgünler Kongo ordusuyla birlikte Guevara'yı engellemeye çalıştılar. Guevara'nın haberleşmesini dinliyor, saldırmak için hazırlanan isyancılara ve Kübalılara pusu kuruyor ve Guevara'nın ikmal hatlarını kesiyorlardı. Guevara'nın gayesi yerel Simba savaşçılarına komünist ideolojiyi ve gerilla savaşını öğreterek bir anlamda Küba Devrimini 'ihraç etmekti'. Guevara Pasajes de la Guerra Revolucionaria:Congo (Kongo Günlükleri)'nde devrimin başarısızlığının ana nedenleri olarak yerli Kongo kuvvetlerinin yeteneksizliği, uzlaşmazlığı ve kendi aralarındaki sürtüşmeyi göstermiştir. Aynı yılın sonlarına doğru astımı nüksetmiş, yedi ay sıkıntı yaşadıktan sonra düş kırıklığına uğramış bir şekilde, Küba'dan gelenlerden sağ kalanlarla (birliğinin altı üyesi ölmüştü) Kongo'yu terk etti. Bir noktada yaralıları Küba'ya gönderip, tek başına savaşmaya devam etmeyi ve devrimcilere örnek teşkil etmeyi de düşünmüştü. Ancak silah arkadaşları ve Castro'nun gönderdiği iki memurun ikna etmesi sonucu Kongo'dan ayrılmayı kabul etti.

Ölümünden sonra açıklanması niyetiyle bıraktığı mektubun Castro tarafından kamuoyuna açıklanması ve bu mektupta dünyanın diğer bölgelerindeki devrimlere kendini adamak için Küba ile olan tüm bağlantılarını kopardığını yazması, ahlaki açıdan diğer savaşçılarla Küba'ya dönmesini engellemiştir. Kongo'dan ayrıldıktan sonra altı ay boyunca Darüsselam, Prag ve Alman Demokratik Cumhuriyeti'nde saklanmış, Kongo deneyiminde yazdığı anılarını toparlamış ve biri felsefe diğeri ekonomi üzerine iki kitabın taslaklarını yazmıştır. Bu dönem boyunca Castro, Guevara'yı Küba'ya dönmesi için zorladı, Guevara bunu kabul ettiğinde dönüşünün geçici olacağı ve adadaki varlığının sır kalacağı şartını koştu; Latin Amerika'da bir yerlerde yeni bir devrim çabasına hazırlık yapmak için gereken birkaç aylık bir süre için geri dönecekti.

Bolivya ve öldürülüşü

Başkaldırış

Guevara Bolivya kırsalında, ölümünden kısa bir süre önce (1967)

Guevara'nın nerede olduğu konusundaki spekülasyonlar 1966 yılı boyunca ve 1967'de de devam etti. Mozambik bağımsızlık hareketi FRELIMO'nun temsilcileri, 1966 sonu ya da 1967 başında, Guevara ile Darüsselam'da buluştuklarını ve o zaman da onun devrim projelerine yardım önerisini reddettiklerini bildirdiler. 1967 yılının 1 Mayıs gösterileri sırasında Havana'da yaptığı konuşmada, Silahlı Kuvvetler Bakan vekili Bnb. Juan Almeida, Guevara'nın "Latin Amerika'da bir yerlerde devrime hizmet ettiğini" duyurdu. Bolivya'da gerillaların başında olduğuna dair gelen haberlerin doğru olduğu sonradan anlaşılmıştır.

Castro'nun isteğiyle, gözden uzak Ñancahuazú bölgesindeki bir arazi, Guevara tarafından eğitim alanı olarak kullanılması için, yerli Bolivya Komünistleri tarafından satın alınmıştı.^Kamp[›] Bulgulara göre Ñancahuazú bölgesindeki bu kamptaki eğitim Guevara ve yanındaki Kübalılar için çarpışmadan daha tehlikeliydi. Bir gerilla ordusu oluşturma yolunda pek başarılı olunamamıştır. Eski Stasi ajanı Haydée Tamara Bunke Bider ya da daha iyi bilindiği takma adı ile "Tania", La Paz'da Guevara'nın ana ajanı olarak yerleşmişti. Tania'nın KGB için de çalıştığı rivayet edilir ve Bolivyalı yetkilileri Guevara'nın izini bulmaya yönlendirdiği için bilmeden Sovyet çıkarlarına hizmet ettiği de anlaşılmaktadır.

Bolivya Ordusu ile Mart 1967'de ilk çatışmaları sonucu eğitim kampını terk ederken geride bıraktıkları önemli sayıdaki fotoğraf, Guevara'nın Bolivya'da olduğuna dair ilk kanıt olmuştur. Fotoğrafları gören Bolivya Devlet Başkanı René Barrientos'un Guevara'nın başının bir kargı üzerinde La Paz şehir merkezinde sergilenmesini istediği söylenir. Başkan Bolivya Ordusu'na Guevara'yı ve yandaşlarını takip edip yakalama emrini verdi.

Guevara'nın yaklaşık elli kişiden oluşan ve ELN (Ejército de Liberación Nacional de Bolivia - Bolivya Ulusal Bağımsızlık Ordusu) adı altında eylem yapan gerilla kuvveti iyi donatılmıştı ve dağlık Camri bölgesinde Bolivya düzenli ordusuna karşı bazı başarılar elde etti. Eylül'de ise Ordu iki gerilla grubunu ve liderlerden birini öldürmeyi başardı.

Zorlu geçen çatışmalara rağmen, gerillaların esir aldığı yaralı Bolivya askerlerinin gereken tıbbî yardımı alması konusunda hassas davranan Guevara sonradan bu esirleri de salıvermiştir. Hatta yaralanarak ele geçirildiği Quebrada del Yuro'daki son çarpışmadan sonra geçici olarak tutulduğu yere götürüldüğünde gördüğü yaralı Bolivya askerlerine tıbbî yardım bile önermiş ama bu önerisi sorumlu Bolivyalı subay tarafından geri çevrilmiştir.

Guevara'nın Bolivya'da devrim başlatma planları birkaç yanlış anlama üzerine kurulmuştu:

Yalnızca ülkenin askerî hükûmeti ve eğitimi ve donanımı yetersiz ordusuyla mücadele etmeyi bekliyordu. Hâlbuki yerini öğrenen ABD hükûmeti, CIA ve diğer kurumların ajanlarını isyanı bastırmak için yardım amacıyla Bolivya'ya göndermişti. Bolivya Ordusu, ABD Özel Harekât Birlikleri tarafından eğitilip donatılmaktaydı.^{ABD Askerî yardımı[›]} Askerî danışmanların yanı sıra, gönderilen birlikler arasında kısa süre önce kurulan ve gerillaların bulunduğu bölgeye yakın bir alandaki La Esperanza'da cengel savaşı eğitimi almış olan seçkin Rangers taburu da vardı.
Guevara yerli muhaliflerden yardım alacağını ve işbirliği içinde olacağını ummuştu. Bu yardım hiçbir zaman gerçekleşmedi. Mario Monje liderliğindeki Bolivya Komünist Partisi Havana'dan çok Sovyetlere yönelmişti ve söz vermelerine rağmen Guevara'ya yardım etmediler. (Parti liderlerinin isteklerine karşı gelen Rodolfo Saldaňa, Serapio Aquino Tudela ve Antonio Jiménez Tardio gibi bazı Bolivya Komünist Partisi üyeleri Guevara'ya katılmış ya da destek vermişlerdir.)
Havana ile radyo bağlantısını koruyacağını umuyordu ancak Küba'dan sağlanan iki kısadalga radyo vericisi de bozuktu, dolayısıyla gerillalar Havana ile iletişime geçemiyorlardı. (Bu ve bunun gibi diğer konularda Castro tarafından Guevara'nın Bolivya'daki operasyonlarına destek sağlamakla görevlendirilen Manuel Piñeiro'nun performansı berbat olarak nitelendirilebilir.) Olayların daha karmaşık hale gelmesinin bir sebebi de Havana'dan gönderilen radyo mesajlarını kaydetmek ve deşifre etmek için kullanılan teyp kayıt cihazının bir nehri geçerken kaybolmasıydı. Böylece Havana'dan gelen mesajların deşifre edilmesi çok zorlaştı.^Mesaj[›]

Bunlara ek olarak Guevara'nın uzlaşmadan çok kişileri karşısına alma huyu, Kongo'da olduğu gibi Bolivya'da da yerel liderlerle başarılı işbirliği geliştirememesine sebep olmuştur. Bu kötü huy Küba'daki gerilla savaşı sırasında da kendini göstermiş ama Castro'nun zamanında araya girmesi ve rehberliğiyle kontrol altında tutulmuştu.

Yakalanışı ve öldürülmesi

Öldürüldükten bir gün sonra Che'nin cesedi dünya basınına teşhir edilirken, 10 Ekim 1967

Bir muhbir Guevara'nın gerilla kampının yerini Bolivya Özel Harekât Birliği'ne bildirdi. 8 Ekim'de kamp kuşatıldı ve Guevara Simeón Cuba Sarabia ile birlikte Quebrada del Yuro kanyonunda devriye gezerken yakalandı. Ayaklarından yaralandıktan ve silahı bir mermiyle harap edildikten sonra teslim oldu. (Tabancasında açıklanamaz bir şekilde şarjör bulunmuyordu.)

Barrientos, Guevara'nın yakalandığını öğrenir öğrenmez hemen infaz edilmesini emretmiştir.^{Barrientos[›]} Guevara yakın bir köy olan La Higuera'daki köhne bir okula götürülmüş ve geceyi orada geçirmiş, ertesi gün öğleden sonra infaz edilmiştir. Celladı, Bolivya ordusunda çavuş olan ve Guevara'yı vurması kura sonucu saptanan Mario Terán'dır. Che Guevara'nın son sözleri şöyle olmuştur: "Buraya beni öldürmeye geldiğini biliyorum. Vur beni korkak, yalnızca bir adam öldürmüş olacaksın." Bazı kaynaklar çavuş Mario Terán'ın infaz esnasında aşırı heyecanlanması nedeniyle bilinçli bir şekilde ateş edemediğini ve Che'yi sadece yaraladığını, onu öldüren merminin kim tarafından ateşlendiğinin bilinmediğini belirtirler. Çarpışmada öldüğü izlenimi vermek ve yüzünden isabet almayarak tanınmasını kolaylaştırmak için ayaklarına defalarca ateş edilmiştir. Cesedi bir helikopterin iniş takımlarına sıkıca bağlanmış ve yakınlardaki Vallegrande'ye götürülmüştür. Buradaki bir hastanede cesedi bir küvetin içinde basına gösterilmiştir. Bu sırada çekilen fotoğraflar San Ernesto de La Higuera ve nın doğmasına sebep olmuştur. Askerî bir doktor tarafından elleri kesildikten sonra Bolivya Ordusu subayları tarafından bilinmeyen bir yere götürülmüş, cesedinin gömüldüğü mü yakıldığı mı sorusu cevapsız kalmıştır.^{Ampütasyon[›]}

Guevara'yı Bolivya'da takip etmekten sorumlu olan, Félix Rodríguez adındaki CIA ajanıydı. Bu ajan daha önce Escambray Dağları'ndaki isyancılarla ve Havana'daki Castro karşıtı gizli gruplarla bağlantı kurmak için Domuzlar Körfezi istilası öncesi gizlice Küba'ya sızmış, istiladan sonra da başarılı bir şekilde geri çıkarılmıştı. Guevara'nın yakalanışını duyan Rodríguez, değişik Güney Amerika ülkelerindeki CIA istasyonları yoluyla Langley, Virginia'daki CIA merkezine bu bilgiyi iletmiştir. Rodríguez Guevara'nın Rolex saati ve başka bazı kişisel eşyasını almış ve sonraki yıllarda bunları röportaj yaptığı gazetecilere gururla göstermiştir. İçlerinde el feneri de bulunan bu eşyalardan bir kısmı CIA'de sergilenmektedir.

Gerillalar ile bağlantılı bir başka olay da Régis Debray'nin tutuklanması ve duruşmasıdır. Nisan 1967'de hükûmet güçleri, Ecole Normale Supérieure 'de Marksist filozof Louis Althusser'den ders almış olan ve Havana Üniversitesi'nde felsefe profesörlüğü yapan genç Fransız vatandaşı Debray'yi yakalar ve gerillalarla işbirliği yapmakla suçlar. Debray muhabir olarak çalıştığını ve iki yıl önce gizemli bir şekilde ortadan kaybolan Guevara'nın gerillalara liderlik ettiğini söyler. Uluslararası ilgi kazanan Debray'nin davası Ekim ayı başlarındaydı. Bolivya yetkilileri 11 Ekim'de Guevara'nın iki gün önce hükûmet kuvvetleriyle girmiş olduğu çatışma sonucu vurularak öldüğü yolunda (yalan) açıklama yapar.

15 Ekim'de Castro, Guevara'nın öldüğünü kabul eder ve tüm Küba'da üç günlük yas ilan eder. Guevara'nın ölümü Latin Amerika'daki ve üçüncü dünya ülkelerindeki sosyalist devrimci hareketlere indirilmiş ağır bir darbe olarak kabul edilir.

1997 yılında Guevara'nın elleri olmayan cesedinden kalan kemikler Vallegrande yakınlarındaki bir uçak pistinin altından kazılarak çıkarılmış, DNA testiyle kimliği tespit edilmiş ve Küba'ya geri getirilmiştir. 17 Ekim 1997'de cesedinden kalanlar, Bolivya'daki gerilla harekâtı sırasında ölen yoldaşlarından altısıyla birlikte, 39 yıl önce Küba Devrimi'nin başarısını belirleyen savaşı kazandığı Santa Clara'da özel olarak hazırlanmış anıtmezara^{Anıtmezar[›]} askerî törenle gömülmüştür.

Bolivya Günlüğü

Che Guevara'nın Küba, Santa Clara'daki anıtmezarı

Guevara yakalandıktan sonra Bolivya'daki gerilla harekâtında karşılaştığı olayları yazdığı günlüğü de ele geçirilmişti. Günlük, onun Ñancahuazú'daki çiftliğe gelişinden kısa süre sonra, 7 Kasım 1966'da başlıyor, yakalanmasından bir gün önce, 7 Ekim 1967'de sonlanıyordu. Günlükte, Bolivya Ordusu tarafından yerleri çok erken tespit edilen gerillaların operasyona nasıl hazırlıksız başlamak zorunda kaldığı, Guevara'nın daha sonra birbiriyle bağlantıyı kaybedecek olan birliğini ikiye bölme kararını açıklaması ve genel olarak başarısızlıkları anlatılır. Guevara ile Bolivya Komünist Partisi arasındaki anlaşmazlık ve dolayısıyla Guevara'nın beklediğinden daha az askerle kalmış olması da günlükte kayıtlıdır. Guevara'nın yerli halktan asker bulamamasının sebebinin, gerilla grubunun yörede konuşulan Tupi-Guaraní dili yerine Quechua'yı öğrenmiş olması olduğu anlatılır. Harekât beklenmedik sona doğru giderken Guevara'nın hastalığı da ağırlaşır. Astım krizleri giderek daha zor geçmektedir ve son saldırılar ilaç bulabilmek amacıyla yapılmıştır.

Bolivya Günlüğü kabaca çevrilerek Ramparts dergisi tarafından basılıp hızla dünyaya dağıtılmıştır. Bundan başka dört günlük daha bulunmuştur. Bunlar Israel Reyes Zayas (takma adı "Braulio"), Harry Villegas Tamayo ("Pombo"), Eliseo Reyes Rodriguez ("Rolando")'ya ve Dariel Alarcón Ramírez ("Benigno")'ya aittir. Bu günlüklerin her birinde, konu olan olayların değişik yönleri dile getirilmektedir.

Mirası ve eleştiriler

Che Guevara'nın yaşadığı veya ziyaret ettiği ülkeleri gösteren bir dünya haritası. Che'nin silahlı devrim mücadelesine girdiği üç ülke ise yeşille belirtilmiştir.

Guevara'nın cesedinin resimleri dolaştırılıp ölümü hakkındaki gerçekler tartışılırken Che efsanesi de yayılmaya başladı. Dünyanın her yerinde Che'nin öldürülmesini protesto eden gösteri yürüyüşleri yapıldı. Yaşamı ve ölümü üzerine makaleler, övgüler, şarkılar ve şiirler yazıldı. ABD Dışişleri Bakanlığı’nın Latin Amerika uzmanları, “gelmiş geçmiş en çekici ve en başarılı devrimcinin” ölümünün öneminin hemen farkına vararak Guevara’nın komünistler ve diğer sol eğilimliler tarafından “kahramanca ölen örnek devrimci” olarak idolleştirileceğini belirtti.

Bu tahminlerin inandırıcılığı, özellikle 1968 Mayıs’ındaki öğrenci hareketlerinde Guevara’nın güçlü bir başkaldırı ve devrim sembolü olarak ortaya çıkmasıyla birlikte giderek arttı. Sol kanattan eylemciler Guevara’nın şan, şeref ve ödüllere karşı olan belirgin kayıtsızlığını belirttiler ve Guevara’nın sosyalist idealleri aşılamak için şiddetin gerekli olduğu fikrinde anlaştılar. 'Che yaşıyor!' sloganı batı bloğunda duvarlarda gözükmeye başlarken 1968 hareketlerinin öndegelen simalarından Jean-Paul Sartre'ın, Guevara’yı "çağımızın en mütekâmil insanı" olarak tanımlaması da Guevara’nın aşırı derecede övülmesini desteklemiştir.

Guevara’nın ardında bıraktıkları belirgin bir şekilde partizan tavırlarla genişledi. ABD Dışişleri Bakanlığı’na verilen raporlarda kendi ülkelerinde ortaya çıkacak başkaldırılardan korkan sol kanattan olmayan Latin Amerikalıların Guevara’nın ölümü sayesinde rahat bir nefes aldıkları belirtilmiştir. Daha detaylı analizlerde Guevara’nın yöntemlerinin acımasızlığına ışık tutulmuş ve Fidel Castro’nun belirttiği, Guevara’nın “aşırı derecede saldırgan olma özelliği” açıklanmıştır. Guevara’nın yaşamının sorunlu yanlarını araştıran yazılarda Küba’nın devrim sonrası ilk çalışma kamplarının açılışındaki rolü, çeşitli gerilla harekâtlarında yakalanan karşı birlik esirlerine karşı sempatik olmayan davranışları ve entelektüel açıdan kendisinden aşağı gördüklerini sık sık aşağılaması anlatılmıştır. Her ne kadar Guevara’nın yöntemlerine karşı eleştiriler sağ kanattan gelse de sol kanattan da kimi eleştiriler gelmekteydi. Özellikle anarşistler ve sivil hak özgürlükçüleri Guevara’yı otoriter, çalışan sınıf karşıtı bir Stalinci olarak görüyor ve geride bıraktığının çok bürokratik ve otoriter bir rejim olduğunu belirtiyordu. Ayrıca Latin Amerika’nın büyük bölümünde ortaya çıkan ve Che’den ilham alınarak başlayan devrimlerin pratik sonucunun, zalim militarizmin uzun yıllar boyunca sürmesi olduğu teorileri bulunmaktadır.

Che’den sonra Küba

Guevara’nın ölümü Küba’da dış politika aracı olarak gerilla savaşının kullanılmasının bırakılmasını hızlandırdı ve Sovyetler Birliği ile bir yakınlaşma sağladı, böylece Sovyet çizgisinde bir yeniden yapılanma başladı. Küba birlikleri 1970’lerde Afrika’ya tekrar daha geniş çaplı bir askerî harekâtın parçası olarak döndü ancak Latin Amerika ve Karayipler’deki başkaldırı hareketlerine açık destek yerine lojistik ve organizasyonel destek sağlandı. Küba ayrıca ülkenin COMECON sistemine entegre olmasından sonra uygulanması mümkün olmayan, Guevara’nın başlattığı ekonomik çeşitlilik ve hızlı endüstrileşme planlarından da vazgeçti. 1965’lerde bile Yugoslav komünist gazete Borba, Küba’da bulunan birçok boş ve inşaatı yarım kalmış fabrikaya dikkati çekerek Guevara’nın Sanayi Bakanlığı’nda bulunduğu dönemin mirasının "kendini beğenmişlik ve gerçeklik arasındaki çatışmanın üzücü anıları olarak ayakta kaldığını" yazmıştır.

Küba Devleti, Guevara’nın anısını ayakta tutmak için ülke çapında sayısız heykel ve sanat eseri yaptırdı, okulları, işyerlerini, kamu binalarını, ilan panolarını ve paraları Guevara’nın resimleriyle donattı. Ülkedeki tüm çocuklar her okul gününe "¡Pioneros por el Comunismo, Seremos como el Che!" (Çevirisi: Komünizm için öncüler, Hepimiz Che gibi olacağız!) andıyla başlar. Guevara'nın Santa Clara’daki anıtmezarı birçok Kübalı için dinsel bir önem taşımaya başladı aynı zamanda da Guevara’nın yaşamının uluslararası alanda ilgiyle karşılanması da ülkenin gelişen turizm sektörüne büyük yarar sağladı. 2004 yılında anıtmezar 127.597’si yabancı 205.832 kişi tarafından ziyaret edildi.

Bunun yanı sıra, birçok Kübalı sürgün Guevara’dan hiç de iyi olmayan biçimlerde söz etmektedir ve Che bazıları tarafından "La Cabaña Kasabı" olarak anılmaktadır. Bu tanımlama, Carlos Santana'nın 2005 yılında Oscar ödül töreninde bir Che tişörtü giymesinden sonra Küba doğumlu müzisyen Paquito D'Rivera’nın Santana'yı ağır şekilde eleştirdiği açık mektupta da tekrarlanmıştır. Benzer duygular Küba asıllı Amerikalı aktör ve yönetmen Andy Garcia tarafından da paylaşılmıştır. Garcia 2004 yılında "Che yıllardır kahraman gibi anlatılmaktadır ancak öyküsünde karanlık bir yan da vardır. Bir rock yıldızı gibi görünüyor ama birçok insanı yargısız ve savunmasız bir şekilde infaz etmiştir." Garcia’nın 2005 yapımı filmi "The Lost City" Küba Devrimi’nin kalbinde acımasız bir zalimlik yattığını göstermektedir ve filmin bazı Latin Amerika ülkelerinde yasaklandığı bildirilmiştir. Guevara rolündeki aktör birçok kez, yerde yaralı yatan Batista askerlerini vururken gösterilmiştir.

Che kültü

Guevara ünlü zeytin yeşili askeri üniforması ve beresi ile

Tartışmalara rağmen Guevara’nın gözde bir sembol olması ve dünya çapında bu sembolün yaygınlaşması sonucunda yorumcular küresel bir "Che kültü"nden söz eder olmuştur. Fotoğrafçı Alberto Korda tarafından çekilen bir fotoğrafı kısa sürede yüzyılın en çok tanınan resimleri arasına girmiş, monokrom grafik haline getirilen bu portre tişörtlerden posterlere, kahve kupalarından şapkalara birçok hediyelik eşya üzerinde kullanılmıştır.

Latin Amerika’da 1990’larda yapılan neo-liberal reformların başarısızlığı da “Washington konsensüsü”ne olan muhalefeti artırdı ve Guevara’nın birçok siyasi görüşüne olan desteği tekrar gündeme taşıdı. Bu görüşlerin arasında Panamerikanizm, bölgedeki halk hareketlerine destek, kilit sanayilerin devletleştirilmesi ve hükûmetin merkezîleştirilmesi bulunmaktadır.Nikaragua’da 16 yıl sonra ideolojik temellerini Guevarizm’den alan Sandinistacılar hükûmet seçimlerini tekrar kazandılar. Bu grubun destekçileri 2006 seçim zaferini kutlarken Guevara tişörtleri giydi.Bolivya devlet başkanı Evo Morales Guevara’ya birçok övgüde bulunduktan sonra Che’nin yerel koka yapraklarından yapılmış portresini başkanlık bürosuna astı. 2006’da Che Guevara tişörtü giyerek halka hitap eden Venezuela devlet başkanı Hugo Chávez Fidel Castro ile birlikte, Guevara’nın gençliğini geçirdiği Arjantin’in Córdoba şehrindeki evi ziyaret etti ve bu deneyimini “gerçek bir şeref” olarak niteledi. Bunu dinleyen binlerce insan “Hissediyoruz! Guevara bizimle birlikte!" diye bağırarak karşılık verdi. Guevara’nın kızı Aleida da Chavéz ile yaptığı ve “Yeni Latin Amerika” için planlarını açıkladığı ayrıntılı röportajı bir kitap hâlinde yayımladı. Guevara, Kolombiya gerilla hareketi FARC ve Meksika Zapatista grubu için hâlâ büyük bir esin kaynağıdır.

Batı Avrupa, Kuzey Amerika ve Latin Amerika dışındaki birçok bölgede Guevara simgesi, ideolojik ve siyasi içeriğini uzun zamandan beri kaybederek küresel bir markaya dönüştü ve Guevara takıntısı bazıları tarafından yalnızca basit bir "ilk gençlik devrimcilik hülyası" olarak tanımlandı. Guevara’dan esinlenen protesto hareketlerine konu olan Amerika Birleşik Devletleri’nde ise, bir CD taşıma çantası üzerindeki Guevara resmi, Che’nin Usame bin Ladin ve Adolf Hitler ile kıyaslandığı çok güçlü bir muhalefet sonucunda kaldırıldı. Bu ürünü üreten şirket Target Corporation, kamuya açık bir özür mesajı yayımladı. Amerikalı, Latin Amerikalı ve Avrupalı yazarlar Jon Lee Anderson, Régis Debray, Jorge Castañeda ve diğerleri Guevara’nın imajının gizemli hâlini yok edebilmek için yaşamını ve geride bıraktıklarını hiç de idealistik olmayan yönlerden anlatan kitaplar ve makaleler yazdı. Hatta Octavio Paz’ın yazdığı ve Marksizm’in eleştirel suçlamasını da içeren kitap Latin Amerika solunun büyük kısmı tarafından sahiplendi. Politika yazarı Paul Berman daha da ileri giderek "günümüz Che kültünün" Küba’da var olduğuna inandığı "muazzam sosyal mücadelenin" ve rejim karşıtlarının çabasının göz ardı edilmesine neden olduğunu belirtir. 1960’larda Küba Devrimi’ni destekleyen yazar Christopher Hitchens, Guevara’nın mirasını: "Che'nin ikon statüsünün sağlamlaşmasının nedeni başarısız olmasıdır. Öyküsü yenilgi ve tecrit içerir ve bu nedenle de çok çekicidir. Yaşasaydı, Che miti çok uzun zaman önce ölmüş olacaktı." diyerek özetlemiştir.

Biyografi zaman çizgisi

Che Guevara tarihçesi

Fidel Castro'nun yaptığı konuşma

Che Guevara'nın ölümünün yirminci yılı nedeniyle 8 Ekim 1987'de düzenlenen törende Fidel Castro etkili bir konuşma yaptı. İşlerinin yoğunluğu yüzünden daha önceden bir konuşma hazırlamaya vaktinin olmadığını ve törende, herkesle beraber Che'yi anacağını, hissettiklerini dile getireceğini söyleyen Castro, konuşmaya şu sözlerle başladı: "20 yıl önce 18 Ekim 1967'de, Devrim Meydanı'nda yoldaş Ernesto Che Guevara'ya saygı ve minnetimizi ifade etmek üzere, çok büyük bir kalabalık olarak toplanmıştık..."

Che'nin düşüncelerinin bugün de kesinlikle ve tamamen geçerli olduğunu söyleyen Fidel Castro'nun konuşmasında en etkili ve dikkat çeken sözlerden biri de şu olmuştur; "...Che bize katıldığında, sadece tek bir koşul ileri sürmüştü; Devrim gerçekleştikten sonra, Güney Amerika'ya dönmek istediğinde bunu yapmasına engel olunmayacak, devletin yararı gereği hiçbir gerekçe ileri sürülmeyecekti. Bunu yapabileceğini ve onu destekleyeceğimiz yanıtını verdik. Bu sözümüzü bize, gitme gününün geldiğine inandığı ana kadar zaman zaman hatırlattı. Yalnızca gitmesine izin verme sözümüzü tutmakla kalmadık, aynı zamanda bu görevi gerçekleştirmesi için mümkün olan bütün araçlarla ona yardım da ettik. Gitme zamanını biraz geciktirmeyi dahi denedik... Yetenekleri, deneyimi, prestiji göz önüne alındığında, Che'nin kendini büyük stratejik görevlere vermesi gerektiğini düşünüyorduk. Diğer yoldaşların örgütlenmenin ilk aşamasını bir sonuca vardırmasından sonra, Che'nin daha ileri bir aşamada sürece katılmasının daha doğru olacağı kanısındaydık. Biz savaş sırasında bu politikayı izlemiştik..."

Konuşmanın en güzel kısımlarından biri de şudur: "...Rüyalarımızda bile, Che'nin hâlâ yaşadığını, burada görevini yerine getirmekle uğraştığını, hiç ölmediğini de hayal ediyoruz. Devrimimizin yaşadığını gördüğümüzde, Che'nin asla ölmediğine, gerçekte her zamankinden daha fazla aramızda olduğuna, her zamankinden daha etkili olduğuna, emperyalizmin her zamankinden daha güçlü bir düşmanı olduğuna kolayca inanılır. Onun bir sembol haline gelmesini engellemek için cesedini kaybedenler, emperyalist efendilerinin talimat ve yöntemlerini izleyerek en küçük bir izi bile silebileceklerini umanlar gerçeği kabul etmek zorundadırlar. Mezarı, kalıntıları, cesedi yoksa da Che imparatorluğun korkunç bir düşmanı, bir sembol, bir güç, yok edilmesi mümkün olmayan bir varlık olarak yaşamaktadır. Che'nin cesedini kaybederek acizliklerini, korkaklıklarını kanıtladılar... Sömürülen köylülerin, işçilerin, öğrencilerin, aydınların, demokratların, ilericilerin, bu yarıkürenin yurtseverlerini ziyaret edebilecekleri Che'ye ait bir mezar olmasını istemediler. Ve onun kalıntıları önünde ona saygılarını ifade edecekleri bir yerin bulunmadığı bu dünyada, Che her yerde saygıyla anılıyor..." (Alkışlar) Bu sözler, Che Guevara'nın ölümsüz olduğunu, hatırasının dünyanın çeşitli yerlerindeki insanların zihninde yaşadığını gösterir. Fidel Castro aynı zamanda konuşmasında o yıllardaki Küba'nın durumunu anlatarak, Che'nin başlarına gelmesinden çekindiklerinin yaşandığını da söylemiştir. Che Guevara sonsuza kadar devrimci ruhların, sosyalistlerin, özgürlükçü insanların, mücadeleci ruhlarını her zaman koruyanların kalplerinde ve zihinlerinde yaşamaya devam edecek.

Guevara'nın eserleri

Türkçe (çeviriler)

Savaş Anıları
Afrika Rüyası
Motosiklet Günlükleri:
Gerilla Savaşı: Bir Yöntem [2] 28 Temmuz 2005 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
Gerilla Savaşı [3] 26 Ekim 2005 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
Politik Egemenlik ve Ekonomik Bağımsızlık [4] 6 Temmuz 2005 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
Sosyalist Planlama [5] 26 Ekim 2005 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
Latin-Amerika Gençliğine [6] 5 Eylül 2005 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
Küba Devriminin İdeolojisini İncelemek İçin Notlar [7] 1 Temmuz 2005 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
Latin-Amerika Devriminin Taktik ve Stratejisi [8] 22 Temmuz 2005 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
Küba Bir İstisna mı, Yoksa Öncü mü?[9] 26 Ekim 2005 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
Vietnam'la Dayanışma [10] 26 Ekim 2005 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
Tricontinental'e Mesaj: "... İki, Üç Daha Fazla Vietnam [11] 26 Ekim 2005 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
Bolivya Günlüğü [12] 6 Ocak 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde .

İngilizce (çeviriler)

Back on the Road: A Journey to Central America (Harvill Panther S.), The Harvill Press, paperback, .
Bolivian Diary, Pimlico, paperback,
Che Guevara: Radical Writings on Guerrilla Warfare, Politics and Revolution, Filiquarian Publishing LLC, paperback, .
Che Guevara Reader: Writings on Guerrilla Warfare, Politics and History, Ocean Press, paperback
Che Guevara Speaks, Pathfinder, paperback
Che Guevara Talks to Young People, Pathfinder, paperback
Critical Notes on Political Economy, Ocean Press, paperback
Guerrilla Warfare, Souvenir Press Ltd, paperback, .
Manifesto: Three Classic Essays on How to Change the World, Consortium, paperback
Our America and Theirs, Ocean Press (AU), paperback, .
Reminiscences of the Cuban Revolutionary War, Monthly Review Press, paperback, 1998
Self-Portrait: Che Guevara, Ocean Press, 320pp, paperback, 2005
Socialism and Man in Cuba: Also Fidel Castro on the Twentieth Anniversary of Guevara's Death, Monad, paperback
The African Dream: The Diaries of the Revolutionary War in the Congo, Grove Press, paperback.
The Diary of Che Guevara, Amereon Ltd,
The Motorcycle Diaries: Notes on a Latin American Journey, Perennial Press, .

İspanyolca'

Cuadernos de Praga 12 Mart 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde . – Guevara'nın 1966'da gizlice kaldığı Prag'da tuttuğu defterler (PDF)
– Guevara'nın Bolivya'daki gerilla savaşına ait günlüğü (PDF)
– Guevara'nın seçilmiş eserleri. İspanyolca. en önemli nutukları da bulunmaktadır. (PDF)
– Guevara'nın Kongo Günlükleri'nin İspanyolca aslı (PDF)
– Guevara'nın yazılarında seçmeler. İspanyolca. El socialismo y el hombre nuevo ("Sosyalizm ve Yeni İnsan" da dahil olmak üzere)(PDF)

Dipnotlar

^ Partido Unido de la Revolución Socialista de Cuba, aka PURSC.
^ The Spark That Does Not Die 15 Mart 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde . by , International Viewpoint, July 1997
^ McLaren 2000, p. 78.
^ Embodiment and Agency, by Sue Campbell & Letitia Meynell, Penn State Press, 2009, , p. 243
^ ^a ^b Unknown, Autor. . Encyclopædia Britannica Online. 5 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Eylül 2001.
^ Maryland Sanat Enstitüsü, BBC News'te atıfta bulunulmuştur; "Che Guevara photographer dies" (Che fotoğrafçısı öldü), 26 Mayıs 2001.BBC News web sitesinde 16 Şubat 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., 4 Ocak 2006'da erişildi.
^ Anderson, Jon Lee. Che Guevara: A Revolutionary Life, New York: 1997, Grove Press, s. 3.
^ Anderson, Jon Lee. Che Guevara: A Revolutionary Life, New York: 1997, Grove Press, s. 28.
^ Digital Granma Internacional, "Simultaneous chess game on 37th anniversary of Che’s death", 13 Ekim 2004. Granma International 16 Temmuz 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., 5 Ocak 2006'da erişildi.
^ Guevara Lynch, Ernesto. Aquí va un soldado de América. Barcelona: Plaza y Janés Editores, S.A., 2000, s. 26. "En Guatemala me perfeccionaré y lograré lo que me falta para ser un revolucionario auténtico." 10 Aralık 1953'te Kosta Rika'dan yazılan bu mektup önemlidir, çünkü Guatemala'daki ABD destekli darbeye tanık olması nedeniyle devrimci olmaya karar verdiğini söyleyen birçok yazarın aksine bir devrimci olmaya karar verdiğinin ve bu nedenle oraya gittiğinin kanıtıdır.
^ Radio Cadena Agramonte, "Ataque al cuartel del Bayamo" Çevrimiçi 18 Nisan 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., 25 Şubat 2006'da erişildi.
^ Granma.cu, "Walking towards sunrise" Çevrimiçi 2 Aralık 2001 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., 25 Şubat 2006'da erişildi.
^ U.S. Department of State, "Foreign Relations, Guatemala, 1952-1954". Çevrimiçi 26 Mayıs 2003 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., 4 Mart 2006'da erişildi.
^ Anderson, Jon Lee. Che Guevara: A Revolutionary Life, New York: 1997, Grove Press, s. 144
^ U.S. Department of State. "Foreign Relations, Guatemala, 1952-1954". Çevrimiçi 26 Mayıs 2003 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., 4 Mart 2006'da erişildi.
^ Holland, Max."Private Sources of U.S. Foreign Policy: William Pawley and the 1954 Coup d'Etat in Guatemala", Journal of Cold War Studies, Cilt 7, Sayı 4, Sonbahar 2005, s. 36-73
^ "Arşivlenmiş kopya". 17 Temmuz 2006 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 21 Temmuz 2006.
^ U. S. Central Intelligence Agency, "CIA Biographic Register on Ernesto 'Che' Guevara". Çevrimiçi 29 Kasım 2001 tarihinde Library of Congress sitesinde arşivlendi, 12 Temmuz 2006'da erişildi. "Beş isyancı birliğinin en büyüklerinden birinin komutanı (4. birlik), Fidel Castro’dan sonra cesareti ve askerî yeteneğiyle ün saldı."
^ Ernesto Che Guevara, "Suicide Squad: Example Of Revolutionary Morale (an excerpt from Episodes of the Cuban Revolutionary War - 1956-58). The Militant Çevrimiçi 20 Ocak 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., 27 Mart 2006'da erişildi.
^ Anderson, Jon Lee. Che Guevara: A Revolutionary Life, New York: 1997, Grove Press, s. 372 and s. 425
^ TIME magazine, "The TIME 100: Heroes and Icons". Çevrimiçi 14 Aralık 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde . 26 Haziran 2006'da erişildi.
^ chessgames.com, "Miguel Najdorf vs Ernesto Che Guevara". chessgames.com çevrimiçi 2 Mayıs 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., 5 Ocak 2006'da erişildi.
^ ar.geocities.com/carloseadrake/AJEDREZ/, Ernesto "Che" Guevara – Ajedrez Çevrimiçi 18 Ekim 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., 29 Haziran 2006'da erişildi.
^ Puerto Padre website, "Cronologia" (List of anniversaries) Puerto Padre websitesinde çevrimiçi 22 Ocak 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., 4 Ocak 2006'da erişildi.
^ Peña, Emilio Herasme," La Expedición Armada de junio de 1959", 14 Haziran 2004.Listín Diario (Dominik Cumhuriyeti) çevrimiçi, 4 Ocak 2006'da erişildi.
^ Cuban Information Archives, "La Coubre explodes in Havana 1960." Çevrimiçi 14 Aralık 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., 26 Şubat 2006'da erişildi; resimler Küba sitesinde görülebilir: fotospl.com 11 Ekim 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde ..
^ Defensa Nacional, "SABOTAJE AL BUQUE LA COUBRE" Çevrimiçi 12 Mart 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., 26 Şubat 2006'da erişildi.
^ The Miami Herald, "Dockworker set ship blast in Havana, American claims". Çevrimiçi 5 Ocak 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., 26 Şubat 2006'da erişildi.
^ Guaracabuya.org, "Recuento Histórico:El porque el PCC ordenó volar el barco "La Coubre".Çevrimiçi 17 Mayıs 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., 26 Şubat 2006'da erişildi.
^ Anderson, Jon Lee. Che Guevara: A Revolutionary Life, , New York: 1997, Grove Press, s. 545: "In an interview with Che a few weeks after the crisis, Sam Russell, a British correspondent for the socialist Daily Worker, found Guevara still fuming over the Soviet betrayal. Alternately puffing on a cigar and taking blasts from an inhaler, Guevara told Russell that if the missiles had been under Cuban control, they would have fired them off. Russell came away with mixed feelings about Che, calling him 'a warm character whom I took to immediately...clearly a man of great intelligence though I thought he was crackers from the way he went on about the missiles.'"
^ Montreal Gazette, "Liberals picked the wrong issue". Çevrimiçi 14 Nisan 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., 26 Şubat 2006'da erişildi.
^ Guaracabuya.org, "TERRORISTS CONNECTED TO CUBAN COMMUNIST GOVERNMENT". Çevrimiçi 25 Ağustos 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., 26 Şubat 2006'da erişildi.
^ Ernesto Che Guevara, (editörler Rolando E. Bonachea ve Nelson P. Valdés), Che: Selected Works of Ernesto Guevara, Cambridge, MA: 1969, s. 350.
^ Ernesto Che Guevara, "English Translation of Complete Text of Algiers Speech", Sozialistische Klassiker çevrimiçi 11 Mayıs 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., 4 Ocak 2006'da erişildi.
^ Ernesto Che Guevara, (editörler Rolando E. Bonachea ve Nelson P. Valdés), Che: Selected Works of Ernesto Guevara, Cambridge, MA: 1969, s. 352-59.
^ Ernesto Che Guevara, "English Translation of Complete Text of Algiers Speech", Sozialistische Klassiker çevrimiçi 11 Mayıs 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., 4 Ocak 2006'da erişildi.
^ Ernesto Che Guevara, "English Translation of Complete Text of his Message to the Tricontinental", or see Özgün İspanyolca metin Wikisource'ta .
^ Ernesto Che Guevara, "Che Guevara's Farewell Letter", 1965. English translation of complete text: Che Guevara'nın Veda Mektubu Wikisource'ta.
^ Anderson, Jon Lee. Che Guevara: A Revolutionary Life, New York: 1997, Grove Press, s. 628
^ Miná, Gianni. An Encounter with Fidel, Melbourne, 1991: Ocean Press, s 223.
^ Ahmed Ben Bella. "Che as I knew him". Le Monde Diplomatique çevrimiçi 17 Aralık 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., 19 Haziran 2006'da erişildi
^ Gálvez, William. Che in Africa: Che Guevara's Congo Diary, Melbourne, 1999: Ocean Press, s. 62.
^ BBC News,"Profile: Laurent Kabila", 26 May 2001. BBC News çevrimiçi 15 Nisan 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., 5 Ocak 2006'da erişildi.
^ African History Blog, "Che Guevara's Exploits in the Congo", Che Guevara'nın Kongo'da Yaptıkları Afrika Tarihi'nde çevrimiçi 14 Eylül 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., 5 Ocak 2006'da erişildi.
^ Mad Mike Hoare Sitesi, "Mad Mike". Geocities.com çevrimiçi 27 Ekim 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., 5 Ocak 2006'da erişildi.
^ Ireland's Own, "From Cuba to Congo, Dream to Disaster for Che Guevara". Irelandsown.net çevrimiçi 11 Ocak 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., 11 Ocak 2006'da erişildi.
^ Ernesto Che Guevara, "Che Guevara's Farewell Letter", 1965. Tam metnin İngilizce tercümesi: Wikisource'ta Che Guevara'nın Veda Mektubu.
^ Ernesto Che Guevara, Apuntes Filosóficos, taslak.
^ Ernesto Che Guevara, Notas Económicas, taslak.
^ Mittleman, James H. Underdevelopment and the Transition to Socialism - Mozambique and Tanzania, New York: 1981, Academic Press, s. 38
^ Major Donald R. Selvage - USMC, "Che Guevara in Bolivia", 1 Nisan 1985.
^ GlobalSecurity.org çevrimiçi 24 Mayıs 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., 5 Ocak 2006'da erişildi.
^ Taibo, Paco Ignacio II. Ernesto Guevara, también conocido como el Che, Barcelona, 1999: Editorial Planeta, s 726.
^ U.S. Army, "Memorandum of Understanding Concerning the Activation, Organization and Training of the 2d Ranger Battalion – Bolivian Army (28 April 1967)". Çevrimiçi [1] 10 Mart 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., 19 Haziran 2006'da erişildi.
^ Ryan, Henry Butterfield. The Fall of Che Guevara : A Story of Soldiers, Spies, and Diplomats, New York, 1998: Oxford University Press, s 82-102, inter alia.
^ Ernesto Che Guevara, "Excerpt from Pasajes de la guerra revolucionaria: Congo", Cold War International History Project çevrimiçi 21 Haziran 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., 26 Nisan 2006'da erişildi.
^ Castañeda, Jorge G. Che Guevara: Compañero, New York: 1998, Random House, s. 107-112; 131-132.
^ Anderson, Jon Lee. Che Guevara: A Revolutionary Life. New York: Grove Press, 1997.
^ Richard Gott, "Bolivia on the Day of the Death of Che Guevara". Mindfully.org çevrimiçi 26 Kasım 2005 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., 26 Şubat 2006'da erişildi.
^ El Nuevo Cojo Ilustrado, "Galeria Che Guevara". Çevrimiçi 1 Temmuz 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., 27 Nisan 2006'da erişildi.
^ Rodriguez, Felix I. and John Weisman. Shadow Warrior/the CIA Hero of a Hundred Unknown Battles (Hardcover), New York: 1989, Yayımcı: Simon & Schuster
^ NewsMax, "Félix Rodríguez:Kerry No Foe of Castro". Çevrimiçi 18 Nisan 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., 27 Şubat 2006'da erişildi.
^ Marxists Internet Archive website, "Louis Althusser" çevrimiçi 18 Temmuz 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., 11 Mart 2006'da erişildi.
^ Ernesto Che Guevara, "Diario (Bolivia)". Çevrimiçi 1 Ocak 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., 26 Şubat 2006'da erişildi.
^ Major Donald R. Selvage - USMC, "Che Guevara in Bolivia", 1 Nisan 1985. GlobalSecurity.org çevrimiçi 24 Mayıs 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., 5 Ocak 2006'da erişildi;
^ Alarcón Ramírez, Dariel dit "Benigno". Le Che en Bolivie, Paris: 1997, Éditions du Rocher
^ Carlos Puebla,"Carta al Che". Çevrimiçi 16 Ekim 2005 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., 26 Şubat 2006'da erişildi.
^ Carlos Puebla,"Hasta Siempre, Comandante". BBC News çevrimiçi 30 Eylül 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., 26 Şubat 2006'da erişildi.
^ ^a ^b ABD Dışişleri Bakanlığı (U.S. Department of State) : Guevara's Death, The Meaning for Latin America 22 Temmuz 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde . s.6. 12 Ekim 1967: Thomas Hughes, Dışişleri Bakanı Dean Rusk için yorum içeren raporu hazırlayan Dışişleri Bakanlığı İstihbarat ve Araştırma Bürosu mensubu.
^ "The Cult of Che". Time Dergisi. Cuma, 17 Mayıs 1968. Çevrimiçi 22 Ocak 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. 24 Ekim 2006’da erişildi.
^ Trento, Angelo. "Castro and Cuba : From the revolution to the present". s.64. Arris books. 2005.
^ ^a ^b ^c ^d The Guardian. "Just a pretty face?" Çevrimiçi 13 Ocak 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. 25 Ekim 2006’da erişildi.
^ Michael Moynihan, "Neutering Sartre at Dagens Nyheter". Stockholm Spectator Çevrimiçi 4 Temmuz 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. 26 Şubat 2006’da erişildi.
^ Fidel Castro on Che Guevara : Fidel Castro tarafından 18 Ekim 1967’de yapılan söylev. Çevrimiçi 26 Ağustos 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. Ocean Press Pty Ltd websitesi. 24 Ekim 2006’da erişildi.
^ Samuel Farber, "The Resurrection of Che Guevara", Summer 1998. William Paterson University çevrimiçi 14 Nisan 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., 18 Haziran 2006’da erişildi.
° Anderson, Jon Lee. Che Guevara: A Revolutionary Life, New York: 1997, Grove Press, s. 567. "Once, when he took economist Regino Boti with him to the farm and tested some of the men on their reading comprehension. One man did so badly that Che insulted him, saying: "Well, if you keep studying maybe you'll get to be as smart as an ox in twenty years" and turning on his heel. The poor guajiro was so humiliated he began crying. Boti went back to talk to Che, telling him that he had been wrong to be so harsh, to go back and talk like a man, to lift his spirits again. Such episodes were commonplace." (Çevirisi: "Bir keresinde ekonomist Regino Boti ile birlikte çiftliğe gittiğinde adamlarından bazılarının okuma becerilerini test etti. Bir tanesi öyle kötü okudu ki Che, "Eğer çalışmaya devam edersen belki yirmi yıl içinde bir öküz kadar zeki olursun" diyerek adamı aşağıladı ve arkasını dönerek uzaklaştı. Zavallı "guajiro" öyle küçük düşmüştü ki ağlamaya başladı. Boti Che ile konuşmaya giderek bu kadar sert olmasının yanlış olduğunu, geri dönerek adamla tekrar konuşup motive etmesi gerektiğini söyledi. Bunun gibi durumlara çok sık rastlanıyordu.)
^ . 5 Ağustos 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Şubat 2007.
^ The Killing Machine: Che Guevara, from Communist Firebrand to Capitalist Brand. The Independent Institute. çevrimiçi 28 Nisan 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. 10 Kasım 2006’da erişildi.
^ Hugh Thomas. Cuba : The pursuit of freedom s. 1007
^ "Cuba's face". Stanford University Germanic Collections.Çevrimiçi 2 Şubat 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. 24 Ekim 2006’da erişildi.
^ Paquito D'Rivera, "Open letter to Carlos Santana by Paquito D'Rivera in Latin Beat Magazine", 25 Mart 2005. Find Articles çevrimiçi 6 Kasım 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., 18 Haziran 2006'da erişildi.
^ "Andy Garcia Tells His Cuba Story, at Last". NewsMax.com. Cuma, 5 Mayıs 2006. Çevrimiçi 4 Ocak 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. 24 Ekim 2006’da erişildi.
^ Don’t Let This Movie Get Lost 13 Ocak 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Kathryn Jean Lopez. National Review. 24 Ekim 2006’da erişildi.
^ Stylus Magazine. The Lost City, Movie Review Çevrimiçi 20 Ağustos 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. 26 Ekim 2006’da erişildi.
^ BBC News, "Che Guevara photographer dies", 26 Mayıs 2001.BBC News çevrimiçi 16 Şubat 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., 4 Ocak 2006'da erişildi.
^ CBC Radio One, "Discussion about Che Guevara". Çevrimiçi 30 Eylül 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., 26 Şubat 2006'da erişildi.
^ BBC News. How the US 'lost' Latin America. Çevrimiçi 18 Mart 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde . 10 Ocak 2007’de erişildi.
° Washington Post. Anti-U.S. Protests Flare at Summit. Çevrimiçi 10 Aralık 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde . 10 Ocak 2007’de erişildi. “Backed by a giant portrait of the Argentine-born Cuban revolutionary Che Guevara. Chavez addressed the crowd for more than two hours. Many people at the rally seemed inspired by Chavez and his defiant message.” (Çevirisi: Arjantin doğumlu Kübalı devrimci Che Guevara’nın devâsa portresi önünde Chavez halka iki saatten uzun bir süre seslendi. Kalabalıktaki birçok kişi Chavez'den ve meydan okuyan mesajından etkilenmişe benziyordu.
^ Foreign Affairs. Latin America's Left Turn. Çevrimiçi 2 Mart 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde . 10 Ocak 2007’de erişildi.
^ Sandinista seçim zaferi yürüyüşünün fotoğrafı Çevrimiçi 21 Haziran 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
^ BBC News. Evo Morales 'padlocked' in palace çevrimiçi 5 Şubat 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde . 10 Ocak 2007’de erişildi.
° Spiegel News online. Capitalism Has Only Hurt Latin America Çevrimiçi 30 Eylül 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde . 10 Ocak 2007’de erişildi.
° The Latin American and Caribbean Information Center of the Florida International University. President Evo Morales pays tribute to Che Guevara Çevrimiçi 19 Temmuz 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde . 10 Ocak 2007’de erişildi.
^ Guardian Online. Hugo Chavez superstar. Çevrimiçi 8 Şubat 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde . 10 Ocak 2007’de erişildi.
^ MSNBC News. Castro, Chavez tour Che Guevara’s home. çevrimiçi 4 Haziran 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. 10 Ocak 2007’de erişildi.
^ Amazon books. Chavez: Venezuela and the New Latin America - Hugo Chavez Interviewed by Aleida Guevara. Çevrimiçi 1 Eylül 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. 10 Ocak 2007’de erişildi.
^ Leeds University. The impact and legacy of Che Guevara’s Foco Theory, with special reference to guerrilla warfare in Colombia. Çevrimiçi. 10 Ocak 2007’de erişildi.
^ BBC News. Profile: The Zapatistas' mysterious leader Çevrimiçi 20 Şubat 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. 10 Ocak 2007’de erişildi.
^ Washington Post. Anti-U.S. Protests Flare at Summit. Çevrimiçi 10 Aralık 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde . 10 Ocak 2007’de erişildi.
^ Target pulls Che Guevara CD cases 15 Ekim 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde . - Associated Press, 24 Aralık 2006
^ Paz, Octavio (1995). Obras Completas 9, Ideas y costumbres I: la letra y el cetro (edición del autor), México: FCE.
°Jon Lee Anderson'un Che Guevara, A Revolutionary Life kitapı hakkında, Bertrand de la Grange. "This shining book, that does not hide the dark side of this icon of the international left." (Çevirisi: Bu parlak kitap uluslararası solun bu ikonunun karanlık kısmını saklamıyor.)
° Régis Debray’nin Alabados sean nuestros señores. Una educación política. kitabı hakkında "Its picture of the Argentine guerrilla is harder at heart and less friendly. The Che Guevara of these memories is an implacable, cruel man." (Çevirisi: Arjantin gerillası olarak resmedilen hâli daha duygusuz ve daha az dost canlısı. Bu anılardaki Che Guevara, tatmin olmayan, zalim bir adam.
°Castañeda, Jorge (1997). Compañero: vida y muerte del Che Guevara, Vintage.
^ Paul Berman, "The Cult of Che", 24 Eylül 2004. Slate Çevrimiçi 23 Şubat 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., 18 Haziran 2006’da erişildi.
^ ^a ^b ^c Kaplan, Murat (2018). Bir Adanmışlık Öyküsü: Che Guevara. İstanbul: Siyah-Beyaz Yayınları.

İçerik üzerine notlar

^ Doğum tarihi: 14 Haziran 1928 Guevara'nın resmî doğum tarihi olsa da gerçek doğum tarihi olmayabilir. Resmî görüş anne ve babası evlendikten sekiz ay sonra doğduğudur, ancak bazı kaynaklar annesinin evlenirken hamile olduğunu ve doğum tarihinin 14 Mayıs olduğunu belirtir.

^ Bask: Guevara soyadının kökenleri-- "Bask: Bask Gebara adının ispanyolcalaştırılmış hali. Gebara, Bask eyaleti olan Araba'da bir yer adıdır. Bu adın kökeni ve anlamı bilinmemektedir. MS 2. yüzyılda coğrafyacı Batlamyus tarafından bu yerin adı Gebala olarak kaydedilmiştir. İspanya'da az bulunan bir soyadıdır." Dictionary of American Family Names (Amerikan Soyadları Sözlüğü), Patrick Hanks, London: 2003 baskısı, Oxford University Press. Annesi Celia de la Serna, Bask soyundan geldiği belgelenen Peru'nun son naib kralı General José de la Serna e Hinojosa'nın soyundan gelmektedir. [13] Not: Che Guevara'nın detaylı soyağacı için bakınız: Genealogy of Ernesto Guevara de la Serna.

^ Galway: Lynch ailesi Galway'in ünlü 14 klanından biridir. Ana María Isabel Lynch'in İrlanda'da doğduğu genel bir yanlış anlamadır, aslında 1868 yılında San Fransisco, Kaliforniya, ABD'de doğmuştur. Babası Francisco Lynch Altına Hücum yıllarında Arjantin'den gelmiştir. Francisco yaklaşık 1860 yılında genç Kaliforniyalı dul Eloísa Ortiz ile evlendi ve Ana Isabael'den başka Amerika doğumlu çocukları da oldu. Ana Isabel'in evleneceği kişi olan Roberto Guevara Castro da Kaliforniya, ABD doğumludur. Babası Arjantinli, annesi de İspanyol Kralı tarafından büyük araziler verilmiş olan İspanyol soylusu Don Luís Peralta'nın torunudur. Ana Isabel ve Roberto aileleri Arjantin'e dönene kadar birbiriyle tanışmamıştır. Büyükannesi Ana Isabel'in o zamanlar Kaliforniya'daki yaşantısı üzerine anlattıklarını dinlemek, Che'nin çocukluğu sırasında en büyük zevklerinden biriydi.

^ Neruda: Neruda'nın, daha sonraları düşmanı olacak olan Fulgencio Batista'yı övdüğü şiirlerini aşina olup olmadığı bilinmemekle birlikte, Bolivya'da yakalandığında sırt çantasından Neruda'nın bir şiir kitabı çıkmıştır.

^ Diploma: "12 de junio de 1953.- La Facultad de Ciencias Médicas de la Universidad de Buenos Aires le expide a Ernesto Guevara de la Serna el certificado de haber concluido la carrera de medicina. Esto se refleja en el legajo 1058, registro 1116, folio 153. Después participa en una fiesta de despedida que sus compañeros de la Clínica del doctor Salvador Pisani le hacen en la hacienda de la señora ." (12 Haziran 1953. Buenos Aires Üniversitesi Tıp Bilimleri Fakültesi, tıp eğitimini tamamlaması nedeniyle bu diplomayı Ernesto Guevara de la Serna'ya vermiştir. Bu diploma 1058 nolu dosyada, 1116 sicil nosu ile 153 nolu sayfada kaydedilmiştir. Daha sonra Duhaulu Amalia María Gómez Macías'ın evinde doktor Salvador Pisani'nin kliniğindeki arkadaşları tarafından verilen veda partisine katılmıştır.) Che en el tiempo

^ İber-Amerika: 24. yaşgünü nedeniyle Peru'daki San Pablo cüzzamlılar evinde yaptığı kısa konuşmada Guevara şöyle demiştir: "Böyle soylu bir davanın sözcüleri olmak için çok önemsiz de olsak, inanıyoruz ki bu yolculuk Amerika'nın dengesiz ve aldatıcı uluslara bölünmesinin tam bir kurgu olduğu görüşünü kanıtlamıştır. Bizler, Meksika'dan Macellan Boğazı'na kadar, etnografik yönden önemli ölçüde benzeşen tek bir mestizo ırkıyız. Bu nedenle tüm darkafalı taşralılık anlayışından kurtulma çabası adına Peru ve Birleşik Amerika şerefine kadeh kaldırmak istiyorum." Kaynak: Ernesto Che Guevara, Motorcycle Diaries, London: Verso Books, 1995, s.135.

^ Sırt çantası: "Quizás esa fue la primera vez que tuve planteado prácticamente ante mí el dilema de mi dedicación a la medicina o a mi deber de soldado revolucionario. Tenía delante de mí una mochila llena de medicamentos y una caja de balas, las dos eran mucho peso para transportarlas juntas; tomé la caja de balas, dejando la mochila ..." (Türkçesi: "Belki de bu tıbba olan bağlılığımı mı yoksa devrimci bir asker olmanın gereklerini mi yerine getirmeyi seçme konusunda hayatımda karşılaştığım ilk çelişkidir. Ayaklarımın dibinde tıbbî malzeme dolu bir sırt çantası ile bir cephane sandığı vardı. İkisini birden taşıyamayacağım kadar ağırdılar. Tıbbı geride bırakarak cephaneleri yakaladım...) İlk olarak 26 Şubat 1961'de Havana, Küba'da Verde Olivodaki bir makalede, daha sonra da bir kitapta yayınlanmıştır: Guevara, Ernesto Che. Pasajes de la Guerra Revolucionaria, Havana, Küba: 1963, Ediciones Unión.

^ Comandante: Türkçesi binbaşı olan "Comandante" rütbesi 26 Temmuz Hareketi'nin askerî yapılanmasındaki en yüksek rütbeydi.

^ Çocukları: Hilda Gadea'dan (8 Ağustos 1955'te evlendi; 22 Mayıs 1959'da boşandı): bir kız çocuk, Hilda Beatriz Guevara Gadea, 15 Şubat 1956'da Mexico City'de doğdu; 21 Ağustos 1995'te Havana, Küba'da öldü.

Aleida March'dan (2 Haziran 1959'da evlendi):

Dr Aleida Guevara March,24 Kasım 1960'ta Havana, Küba'da doğdu.
Camilo Guevara March, 20 Mayıs 1962'de Havana, Küba'da doğdu.
Celia Guevara March, 14 Haziran 1963'te Havana, Küba'da doğdu.
Ernesto Guevara March, 4 Şubat 1965'te Havana, Küba'da doğdu.

Lilia Rosa López'den (evlilikdışı): bir erkek çocuk, Omar Pérez, 19 Mart 1964'te Havana, Küba'da doğdu.

^ INRA: 7 Ekim 1959'da National Institute for Agrarian Reform (Tarım Reformu Ulusal Enstitüsü Sanayileşme Direktörlüğü'ne atanmıştır.

^ BNC: 26 Kasım 1959'da Küba Merkez Bankası Başkanlığı'na atanmıştır.

^ MININD: 23 Şubat 1961'de Sanayi Bakanlığı'na atanmıştır.

^ Cezayir: İspanyol Saharası diye bilinen bölgeyle ilgili anlaşmazlıklar nedeniyle Fas'ın savaş ilan etmesi üzerine 1962 Eylül'ünde Cezayir Küba'nın yardımını istedi. Küba, Cezayir kuvvetlerini desteklemek için 686 asker ve subay ile 60 tanktan oluşan bir birlik gönderdi. Küba birliklerinin Vahran'a inmesinin basına yansımasından kısa süre sonra Fas Kralı II. Hasan Cezayir Başkanı Bin Bella ile ateşkes imzalamayı kabul etti. Küba birlikleri altı ay boyunca Cezayir'de kalarak getirdikleri askerî ekipmanları kurarak Cezayirli meslektaşlarını eğittiler. Guevara Küba kuvvetlerinin konuşlanmasını örgütleme ve gerçekleştirmede önemli rol oynamıştır. Kaynaklar: Piero Gliejeses, "Cuba's First Venture in Africa: Algeria, 1961–1965", Journal of Latin American Studies, no. 28, London: Cambridge University Press, Spring 1996, s. 188 ve Castañeda, s. 244-245.

^ Kabila: Mayıs 1997'de, Laurent-Désiré Kabila Mobutu Sese Seko hükûmetini devirdi ve Kongo Demokratik Cumhuriyeti'nin başkanı oldu. 16 Ocak 2001'de suikasta kurban gidene kadar bu görevde kalan Kabila'nın yerine oğlu Joseph Kabila geçmiştir.

^ Kamp: Eğitim kampının Ñancahuazú bölgesinde satın alınması Guevara'nın kampın Alto Beni bölgesinde alınmasına yönelik emrine doğrudan karşı gelmeydi. Bu fait accompli (oldu bittiyle) karşılaştığında başlangıçta şikayet etse de Bolivya Komünistlerinin Ñancahuazú bölgesinde aldığı kampı, Alto Beni'de yeni bir yer alınana kadar zaman kaybetmemek için kullanmaya karar verdi.

^ ABD Askerî yardımı: "Bolivya'daki ABD askerî personeliı hiçbir zaman 53 danışman geçmemiştir. Bu danışmanların arasında Panama Kanal Bölgesi'ndeki Fort Gulick'te konuşlanmış olan 8. Özel Harekât Grubu'ndan on altı kişilik bir MobilEğitim Timi de bulunmaktaydı. Binbaşı Ralph ('Pappy') Shelton tarafından komuta edilen bu tim Santa Cruz yakınlarında eğitim kamplarını kurdular. 29 Nisan'da gelen danışmanlar Bolivya 2. Ranger Taburu için 19 haftalık bir isyana karşı koyma eğitim programı düzenlediler. Bu yoğun kursun içinde silah eğitimi, yakın dövüş, manga ve takım taktikleri, devriye ve isyan bastırma üzerine dersler verildi. Bolivyalılar eğitime çok iyi katılım sağlayarak kısa süre içinde kendine güvenen, cesaretli ve etkili bir kontrgerilla birimi haline geldiler." -- Che Guevara in Bolivia by Major Donald R. Selvage.

^ Mesaj: Örneğin, 31 Ağustos 1967'de Che günlüğüne şöyle yazmıştı: "Hay mensaje de Manila pero no se pudo copiar.", yani "Manila'dan (Manila Havana'nın kodadıydı) şifreli bir radyo mesajı var ama bunu kaydedemedik." Bu mesajın içeriğinin ne olduğu açıklanmamıştır, ama kritik öneme haiz olduğu sanılmaktadır çünkü hemen sonra Castro ve gerillaların tedarik ağını yöneten Kübalılar, gerillaların düştükleri zor durumdan haberdar olmuştur.

^ Barrientos: Barrientos Guevara'nın bulunduğu yerde öldürülmesini emretmesinin ardındaki nedenleri açıklamasa da, onunla çalışanlar bu kararın nedenleri olarak Bolivya'nın üzerine istenmeyen uluslararası ilgiyi çekecek bir mahkeme şovunu engellemek, Bolivya hapishanelerinde uzun süreli hapis cezası alabilecek olan Guevara'nın kaçması ya da (Fidel Castro'da olduğu gibi) salıverilmesi sonucu tekrar gerilla eylemlerine dönmesini engellemek olabileceğini gösterdiler.

^ Ampütasyon: Castañeda, Jorge G., Che Guevara: Compañero, New York: 1998, Random House, pp. xiii - xiv; pp. 401-402. Guevara'nın kesilmiş elleri formaldehit içinde saklandı ve birkaç ay sonra Fidel Castro'nun eline geçti. Castro'nun kesik elleri sergilemek istediği ama Guevara'nın ailesinden gelen şiddetli tepki sonucu vazgeçtiği söylenir.

^ Anıtmezar: 30 Aralık 1998'de Bolivya'da Guevara'nın yanında çarpışmış on gerillanın gömüldüğü yerler bulunmuş ve cesetlerinden artakalanlar Santa Clara'daki "Che Guevara anıtmezarına" defnedilmiştir. Anıtmezarın içinde Guevara'nın Castro'ya yazdığı ünlü "Veda mektubunun" aslı da bulunmaktadır. Bu mektupta Guevara, devrim uğruna savaşmak için Küba'dan ayrıldığını, tüm parti, askerî ve hükûmet görevlerinden istifa ettiğini ve Küba vatandaşlığından vazgeçtiğini yazmaktadır.

Kaynakça

Basılı kaynaklar

Alarcón Ramírez, Dariel ("Benigno"). Memorias de un Soldado Cubano: Vida y Muerte de la Revolución. Barcelona: Tusquets Editores S.A., 1997
Alarcón Ramírez, Dariel dit "Benigno". Le Che en Bolivie. Éditions du Rocher, 1997.
Anderson, Jon Lee. Che Guevara: A Revolutionary Life. New York: Grove Press, 1997.
Bravo, Marcos. La Otra Cara Del Che. Bogota, Colombia: Editorial Solar, 2005. “I’d like to confess, papá, at that moment I discovered that I really like killing.” Guevara writing to his father.
Castañeda, Jorge G. Che Guevara: Compañero. New York: Random House, 1998.
Castro, Fidel (editors Bonachea, Rolando E. and Nelson P. Valdés). Revolutionary Struggle. 1947-1958. Cambridge, Massachusetts and London: MIT Press, 1972.
Feldman, Allen 2003. Political Terror and the Technologies of Memory: Excuse, Sacrifice, Commodification, and Actuarial Moralities. Radical History Review 85, 58-73.
Escobar, Froilán and Félix Guerra. Che: Sierra adentro (Che: Deep in the Sierra). Havana: Editora Política, 1988.
Fuentes, Norberto. La Autobiografía De Fidel Castro ("The Autobiography of Fidel Castro"). Mexico D.F: Editorial Planeta, 2004. ,
Gálvez, William. Che in Africa: Che Guevara's Congo Diary. Melbourne: Ocean Press, 1999.
George, Edward. The Cuban Intervention In Angola, 1965-1991: From Che Guevara To Cuito Cuanavale. London & Portland, Oregon: Frank Cass Publishers, 2005.
Gliejeses, Piero. Cuba's First Venture in Africa: Algeria, 1961–1965, Journal of Latin American Studies, no. 28, London: Cambridge University Press, Spring 1996.
Guevara, Ernesto "Che".
Guevara, Ernesto "Che" (editors Bonachea, Rolando E. and Nelson P. Valdés),Che: Selected Works of Ernesto Guevara, Cambridge, MA: MIT Press, 1969.
Guevara, Ernesto "Che" (editor Waters, Mary Alice). Episodes of the Cuban Revolutionary War 1956-1958. New York: Pathfinder, 1996. (See reference to "El Viscaíno" on page 186).
Guevara Lynch, Ernesto. Aquí va un soldado de América. Barcelona: Plaza y Janés Editores, S.A., 2000.
Heikal, Mohamed Hassanein. The Cairo Documents. New York: Doubleday & Company, Inc., 1973.
Holland, Max. Private Sources of U.S. Foreign Policy William Pawley and the 1954 Coup d'État in Guatemala in Journal of Cold War Studies, Volume 7, Number 4, Fall 2005, pp. 36–73.
James, Daniel. Che Guevara. New York: Cooper Square Press, 2001.
Matos, Huber. Como llegó la Noche ("As night arrived"). Barcelona: Tusquet Editores, SA, 2002.
Miná, Gianni. An Encounter with Fidel. Melbourne: Ocean Press, 1991.
Morán Arce, Lucas. La revolución cubana, 1953-1959: Una versión rebelde ("The Cuban Revolution, 1953-1959: a rebel version"). Ponce, Puerto Rico: Imprenta Universitaria, Universidad Católica, 1980. ISBN B0000EDAW9.
Peña, Emilio Herasme. La Expedición Armada de junio de 1959, Listín Diario, (Dominican Republic), 14 June 2004.
Rodriguez, Felix I. and John Weisman. Shadow Warrior/the CIA Hero of a Hundred Unknown Battles. New York: Simon & Schuster, 1989.
Rojo del Río, Manuel. La Historia Cambió En La Sierra ("History changed in the Sierra"). 2a Ed. Aumentada (Augmented second edition). San José, Costa Rica: Editorial Texto, 1981.
Ros, Enrique 2003. Fidel Castro y El Gatillo Alegre: Sus Años Universitarios (Colección Cuba y Sus Jueces). Miami: Ediciones Universal.
Ryan, Henry Butterfield. The Fall of Che Guevara : A Story of Soldiers, Spies, and Diplomats. New York: Oxford University Press, 1998.
Taibo, Paco Ignacio II. Ernesto Guevara, también conocido como el Che. Barcelona: Editorial Planeta, 1999.

Web siteleri

. 4 Ocak 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Haziran 2005.
"ABC.es". 13 Aralık 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 28 Haziran 2006.
"African History". 5 Eylül 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 28 Haziran 2006.
"BBC News". 16 Şubat 2009 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 19 Haziran 2006.
"CBC Radio One". 13 Aralık 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 20 Haziran 2006.
. 3 Mayıs 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Şubat 2006.
"chessgames.com". 2 Mayıs 2011 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 27 Haziran 2006.
"CIA Biographic Register on Che Guevara". 29 Kasım 2001 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Temmuz 2006.
. 22 Ocak 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Şubat 2006.
. 27 Kasım 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Mart 2006.
. 1 Ağustos 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Haziran 2006.
"Cuban Information Archives(cuban-exile.com)". 2 Mayıs 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 27 Haziran 2006.
. 27 Eylül 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Şubat 2006.
"El Nuevo Cojo Ilustrado". 14 Eylül 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 28 Haziran 2006.
. 18 Ekim 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Haziran 2006.
"Find Articles". 6 Kasım 2007 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 18 Haziran 2006.
. 14 Mart 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Haziran 2006.
. 12 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Haziran 2006.
"GlobalSecurity.org". 13 Aralık 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 27 Haziran 2006.
. 12 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Haziran 2006.
. 29 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Şubat 2006.
"History News Network". 1 Eylül 2014 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 27 Haziran 2006.
"Ireland's OWN: History". 25 Eylül 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 28 Haziran 2006.
"Latino Studies Resources". 28 Nisan 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 27 Haziran 2006.
"Le Monde Diplomatique". 21 Kasım 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 19 Haziran 2006.
"libertarian community and organising resource". 20 Kasım 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 28 Haziran 2006.
"Listín Diario". 30 Eylül 2014 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 4 Ocak 2006.
. 27 Ekim 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Haziran 2006.
"[[Marxists Internet Archive]]". 1 Aralık 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 28 Haziran 2006. URL–vikibağı karışıklığı ()
. 16 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Haziran 2006.
"Ministry of Foreign Affairs Czech Republic". 16 Kasım 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 18 Haziran 2006.
"National Security Archive at George Washington University". 19 Mart 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 19 Haziran 2006.
"NewsMax". 13 Aralık 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 28 Haziran 2006.
. 28 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Haziran 2006.
. 19 Mart 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Şubat 2006.
. 13 Nisan 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Haziran 2006.
. 29 Mart 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Haziran 2006.
"Slate". 23 Şubat 2011 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 18 Haziran 2006.
"Sozialistische Klassiker". 20 Ocak 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Haziran 2006.
"Stockholm Spectator". 28 Nisan 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 28 Haziran 2006.
"The Independent Institute". 18 Kasım 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Haziran 2006.
"The New Humanist". 1 Ağustos 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Şubat 2006.
"The New York Sun". 11 Aralık 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 27 Haziran 2006.
"TIME magazine". 16 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Haziran 2006.
"Universidad de Córdoba". 15 Mayıs 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 28 Haziran 2006.
"U.S. Department of State". 11 Aralık 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Haziran 2006.
"USA Today". 26 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 28 Haziran 2006.
. 14 Mart 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Haziran 2006.
. 16 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Haziran 2006.
. 14 Nisan 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Haziran 2006.
"Woodrow Wilson International Center for Scholars". 13 Aralık 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 28 Haziran 2006.

Konuyla ilgili yayınlar

Guerrilla Warfare, Ernesto Guevara and Thomas M. Davis, University of Nebraska-Lincoln Public Relations. June 1985.
The Che Guevara Reader, Collection of Guevara's works edited by David Deutschmann, Ocean Press, .
Travelling with Che Guevara - The Making of a Revolutionary, Alberto Granado, Pimlico, .

Dış bağlantılar

Bu kişinin Marxists Internet Archive'deki mevcut eserleri için: Che Guevara.

' *hakkında daha fazla bilgi edinin*
	Commons'ta dosyalar
	Vikisöz'de alıntılar
	Vikikaynak'ta belgeler

NTVMSNBC - Che’nin kadın gerillası: Tania 21 Temmuz 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
İskoç Sosyalist yazar Daniel Waldron tarafından Socialist View, 13. Sayı 2004 Kış için yazılan makale (İngilizce)
Tony Saunois tarafından yazılmış Sosyalist bir makale (İngilizce)
Rodovid - Ernesto Che Guevara 8 Ocak 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Soy ağacı (İngilizce)
(İngilizce) ( (Almanca))
(İspanyolca)
(İspanyolca)
(İspanyolca)
(İspanyolca)
Noticias, Fotos, Videos del Che, Documentales, Canciones, Foros de Debate, Ayuda Comunitaria, Acciones conjuntas (İspanyolca)
Rosario Argentina fotoğrafları 28 Eylül 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (İspanyolca)
Che Guevara Lynch De La Serna4 Ocak 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde .

Notlar

^ Ernesto Che Guevara, "Che Guevara's Farewell Letter", 1965. English translation of complete text: Che Guevara's Farewell Letter at Wikisource.

İlgili belgeseller

'Che Guevara - Anatomía de Un Mito', Tüm 14 Ekim 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
Motosiklet Günlüğü
Küba'nın Özgürlük Hikâyesi [Netflix-8 bölüm]

İlgili şarkılar

Hasta Siempre

Ayrıca bakınız

[1] Partido Unido de la Revolución Socialista de Cuba, aka PURSC.

[Löwy-2] The Spark That Does Not Die 15 Mart 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde . by , International Viewpoint, July 1997

[3] McLaren 2000, p. 78.

[4] Embodiment and Agency, by Sue Campbell & Letitia Meynell, Penn State Press, 2009, , p. 243

[EB-5] Unknown, Autor. . Encyclopædia Britannica Online. 5 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Eylül 2001.

[6] Maryland Sanat Enstitüsü, BBC News'te atıfta bulunulmuştur; "Che Guevara photographer dies" (Che fotoğrafçısı öldü), 26 Mayıs 2001.BBC News web sitesinde 16 Şubat 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., 4 Ocak 2006'da erişildi.

[7] Anderson, Jon Lee. Che Guevara: A Revolutionary Life, New York: 1997, Grove Press, s. 3.

[8] Anderson, Jon Lee. Che Guevara: A Revolutionary Life, New York: 1997, Grove Press, s. 28.

[9] Digital Granma Internacional, "Simultaneous chess game on 37th anniversary of Che’s death", 13 Ekim 2004. Granma International 16 Temmuz 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., 5 Ocak 2006'da erişildi.

[10] Guevara Lynch, Ernesto. Aquí va un soldado de América. Barcelona: Plaza y Janés Editores, S.A., 2000, s. 26. "En Guatemala me perfeccionaré y lograré lo que me falta para ser un revolucionario auténtico." 10 Aralık 1953'te Kosta Rika'dan yazılan bu mektup önemlidir, çünkü Guatemala'daki ABD destekli darbeye tanık olması nedeniyle devrimci olmaya karar verdiğini söyleyen birçok yazarın aksine bir devrimci olmaya karar verdiğinin ve bu nedenle oraya gittiğinin kanıtıdır.

[11] Radio Cadena Agramonte, "Ataque al cuartel del Bayamo" Çevrimiçi 18 Nisan 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., 25 Şubat 2006'da erişildi.

[12] Granma.cu, "Walking towards sunrise" Çevrimiçi 2 Aralık 2001 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., 25 Şubat 2006'da erişildi.

[13] U.S. Department of State, "Foreign Relations, Guatemala, 1952-1954". Çevrimiçi 26 Mayıs 2003 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., 4 Mart 2006'da erişildi.

[14] Anderson, Jon Lee. Che Guevara: A Revolutionary Life, New York: 1997, Grove Press, s. 144

[15] U.S. Department of State. "Foreign Relations, Guatemala, 1952-1954". Çevrimiçi 26 Mayıs 2003 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., 4 Mart 2006'da erişildi.

[16] Holland, Max."Private Sources of U.S. Foreign Policy: William Pawley and the 1954 Coup d'Etat in Guatemala", Journal of Cold War Studies, Cilt 7, Sayı 4, Sonbahar 2005, s. 36-73

[17] "Arşivlenmiş kopya". 17 Temmuz 2006 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 21 Temmuz 2006.

[18] U. S. Central Intelligence Agency, "CIA Biographic Register on Ernesto 'Che' Guevara". Çevrimiçi 29 Kasım 2001 tarihinde Library of Congress sitesinde arşivlendi, 12 Temmuz 2006'da erişildi. "Beş isyancı birliğinin en büyüklerinden birinin komutanı (4. birlik), Fidel Castro’dan sonra cesareti ve askerî yeteneğiyle ün saldı."

[19] Ernesto Che Guevara, "Suicide Squad: Example Of Revolutionary Morale (an excerpt from Episodes of the Cuban Revolutionary War - 1956-58). The Militant Çevrimiçi 20 Ocak 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., 27 Mart 2006'da erişildi.

[20] Anderson, Jon Lee. Che Guevara: A Revolutionary Life, New York: 1997, Grove Press, s. 372 and s. 425

[21] TIME magazine, "The TIME 100: Heroes and Icons". Çevrimiçi 14 Aralık 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde . 26 Haziran 2006'da erişildi.

[22] ssgames.com, "Miguel Najdorf vs Ernesto Che Guevara". chessgames.com çevrimiçi 2 Mayıs 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., 5 Ocak 2006'da erişildi.

[23] r.geocities.com/carloseadrake/AJEDREZ/, Ernesto "Che" Guevara – Ajedrez Çevrimiçi 18 Ekim 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., 29 Haziran 2006'da erişildi.

[24] Puerto Padre website, "Cronologia" (List of anniversaries) Puerto Padre websitesinde çevrimiçi 22 Ocak 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., 4 Ocak 2006'da erişildi.

[25] Peña, Emilio Herasme," La Expedición Armada de junio de 1959", 14 Haziran 2004.Listín Diario (Dominik Cumhuriyeti) çevrimiçi, 4 Ocak 2006'da erişildi.

[26] Cuban Information Archives, "La Coubre explodes in Havana 1960." Çevrimiçi 14 Aralık 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., 26 Şubat 2006'da erişildi; resimler Küba sitesinde görülebilir: fotospl.com 11 Ekim 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde ..

[27] Defensa Nacional, "SABOTAJE AL BUQUE LA COUBRE" Çevrimiçi 12 Mart 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., 26 Şubat 2006'da erişildi.

[28] The Miami Herald, "Dockworker set ship blast in Havana, American claims". Çevrimiçi 5 Ocak 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., 26 Şubat 2006'da erişildi.

[29] Guaracabuya.org, "Recuento Histórico:El porque el PCC ordenó volar el barco "La Coubre".Çevrimiçi 17 Mayıs 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., 26 Şubat 2006'da erişildi.

[30] Anderson, Jon Lee. Che Guevara: A Revolutionary Life, , New York: 1997, Grove Press, s. 545: "In an interview with Che a few weeks after the crisis, Sam Russell, a British correspondent for the socialist Daily Worker, found Guevara still fuming over the Soviet betrayal. Alternately puffing on a cigar and taking blasts from an inhaler, Guevara told Russell that if the missiles had been under Cuban control, they would have fired them off. Russell came away with mixed feelings about Che, calling him 'a warm character whom I took to immediately...clearly a man of great intelligence though I thought he was crackers from the way he went on about the missiles.'"

[31] Montreal Gazette, "Liberals picked the wrong issue". Çevrimiçi 14 Nisan 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., 26 Şubat 2006'da erişildi.

[32] Guaracabuya.org, "TERRORISTS CONNECTED TO CUBAN COMMUNIST GOVERNMENT". Çevrimiçi 25 Ağustos 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., 26 Şubat 2006'da erişildi.

[33] Ernesto Che Guevara, (editörler Rolando E. Bonachea ve Nelson P. Valdés), Che: Selected Works of Ernesto Guevara, Cambridge, MA: 1969, s. 350.

[34] Ernesto Che Guevara, "English Translation of Complete Text of Algiers Speech", Sozialistische Klassiker çevrimiçi 11 Mayıs 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., 4 Ocak 2006'da erişildi.

[35] Ernesto Che Guevara, (editörler Rolando E. Bonachea ve Nelson P. Valdés), Che: Selected Works of Ernesto Guevara, Cambridge, MA: 1969, s. 352-59.

[36] Ernesto Che Guevara, "English Translation of Complete Text of Algiers Speech", Sozialistische Klassiker çevrimiçi 11 Mayıs 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., 4 Ocak 2006'da erişildi.

[37] Ernesto Che Guevara, "English Translation of Complete Text of his Message to the Tricontinental", or see Özgün İspanyolca metin Wikisource'ta .

[38] Ernesto Che Guevara, "Che Guevara's Farewell Letter", 1965. English translation of complete text: Che Guevara'nın Veda Mektubu Wikisource'ta.

[39] Anderson, Jon Lee. Che Guevara: A Revolutionary Life, New York: 1997, Grove Press, s. 628

[40] Miná, Gianni. An Encounter with Fidel, Melbourne, 1991: Ocean Press, s 223.

[41] Ahmed Ben Bella. "Che as I knew him". Le Monde Diplomatique çevrimiçi 17 Aralık 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., 19 Haziran 2006'da erişildi

[42] Gálvez, William. Che in Africa: Che Guevara's Congo Diary, Melbourne, 1999: Ocean Press, s. 62.

[43] BBC News,"Profile: Laurent Kabila", 26 May 2001. BBC News çevrimiçi 15 Nisan 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., 5 Ocak 2006'da erişildi.

[44] African History Blog, "Che Guevara's Exploits in the Congo", Che Guevara'nın Kongo'da Yaptıkları Afrika Tarihi'nde çevrimiçi 14 Eylül 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., 5 Ocak 2006'da erişildi.

[45] Mad Mike Hoare Sitesi, "Mad Mike". Geocities.com çevrimiçi 27 Ekim 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., 5 Ocak 2006'da erişildi.

[46] Ireland's Own, "From Cuba to Congo, Dream to Disaster for Che Guevara". Irelandsown.net çevrimiçi 11 Ocak 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., 11 Ocak 2006'da erişildi.

[47] Ernesto Che Guevara, "Che Guevara's Farewell Letter", 1965. Tam metnin İngilizce tercümesi: Wikisource'ta Che Guevara'nın Veda Mektubu.

[48] Ernesto Che Guevara, Apuntes Filosóficos, taslak.

[49] Ernesto Che Guevara, Notas Económicas, taslak.

[50] Mittleman, James H. Underdevelopment and the Transition to Socialism - Mozambique and Tanzania, New York: 1981, Academic Press, s. 38

[51] Major Donald R. Selvage - USMC, "Che Guevara in Bolivia", 1 Nisan 1985.

[52] GlobalSecurity.org çevrimiçi 24 Mayıs 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., 5 Ocak 2006'da erişildi.

[53] Taibo, Paco Ignacio II. Ernesto Guevara, también conocido como el Che, Barcelona, 1999: Editorial Planeta, s 726.

[54] U.S. Army, "Memorandum of Understanding Concerning the Activation, Organization and Training of the 2d Ranger Battalion – Bolivian Army (28 April 1967)". Çevrimiçi [1] 10 Mart 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., 19 Haziran 2006'da erişildi.

[55] Ryan, Henry Butterfield. The Fall of Che Guevara : A Story of Soldiers, Spies, and Diplomats, New York, 1998: Oxford University Press, s 82-102, inter alia.

[56] Ernesto Che Guevara, "Excerpt from Pasajes de la guerra revolucionaria: Congo", Cold War International History Project çevrimiçi 21 Haziran 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., 26 Nisan 2006'da erişildi.

[57] Castañeda, Jorge G. Che Guevara: Compañero, New York: 1998, Random House, s. 107-112; 131-132.

[58] Anderson, Jon Lee. Che Guevara: A Revolutionary Life. New York: Grove Press, 1997.

[59] Richard Gott, "Bolivia on the Day of the Death of Che Guevara". Mindfully.org çevrimiçi 26 Kasım 2005 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., 26 Şubat 2006'da erişildi.

[60] El Nuevo Cojo Ilustrado, "Galeria Che Guevara". Çevrimiçi 1 Temmuz 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., 27 Nisan 2006'da erişildi.

[61] Rodriguez, Felix I. and John Weisman. Shadow Warrior/the CIA Hero of a Hundred Unknown Battles (Hardcover), New York: 1989, Yayımcı: Simon & Schuster

[62] NewsMax, "Félix Rodríguez:Kerry No Foe of Castro". Çevrimiçi 18 Nisan 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., 27 Şubat 2006'da erişildi.

[63] Marxists Internet Archive website, "Louis Althusser" çevrimiçi 18 Temmuz 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., 11 Mart 2006'da erişildi.

[64] Ernesto Che Guevara, "Diario (Bolivia)". Çevrimiçi 1 Ocak 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., 26 Şubat 2006'da erişildi.

[65] Major Donald R. Selvage - USMC, "Che Guevara in Bolivia", 1 Nisan 1985. GlobalSecurity.org çevrimiçi 24 Mayıs 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., 5 Ocak 2006'da erişildi;

[66] Alarcón Ramírez, Dariel dit "Benigno". Le Che en Bolivie, Paris: 1997, Éditions du Rocher

[67] Carlos Puebla,"Carta al Che". Çevrimiçi 16 Ekim 2005 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., 26 Şubat 2006'da erişildi.

[68] Carlos Puebla,"Hasta Siempre, Comandante". BBC News çevrimiçi 30 Eylül 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., 26 Şubat 2006'da erişildi.

[Rusk-69] ABD Dışişleri Bakanlığı (U.S. Department of State) : Guevara's Death, The Meaning for Latin America 22 Temmuz 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde . s.6. 12 Ekim 1967: Thomas Hughes, Dışişleri Bakanı Dean Rusk için yorum içeren raporu hazırlayan Dışişleri Bakanlığı İstihbarat ve Araştırma Bürosu mensubu.

[cult-70] "The Cult of Che". Time Dergisi. Cuma, 17 Mayıs 1968. Çevrimiçi 22 Ocak 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. 24 Ekim 2006’da erişildi.

[71] Trento, Angelo. "Castro and Cuba : From the revolution to the present". s.64. Arris books. 2005.

[myth-72] The Guardian. "Just a pretty face?" Çevrimiçi 13 Ocak 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. 25 Ekim 2006’da erişildi.

[73] Michael Moynihan, "Neutering Sartre at Dagens Nyheter". Stockholm Spectator Çevrimiçi 4 Temmuz 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. 26 Şubat 2006’da erişildi.

[74] Fidel Castro on Che Guevara : Fidel Castro tarafından 18 Ekim 1967’de yapılan söylev. Çevrimiçi 26 Ağustos 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. Ocean Press Pty Ltd websitesi. 24 Ekim 2006’da erişildi.

[75] Samuel Farber, "The Resurrection of Che Guevara", Summer 1998. William Paterson University çevrimiçi 14 Nisan 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., 18 Haziran 2006’da erişildi.
° Anderson, Jon Lee. Che Guevara: A Revolutionary Life, New York: 1997, Grove Press, s. 567. "Once, when he took economist Regino Boti with him to the farm and tested some of the men on their reading comprehension. One man did so badly that Che insulted him, saying: "Well, if you keep studying maybe you'll get to be as smart as an ox in twenty years" and turning on his heel. The poor guajiro was so humiliated he began crying. Boti went back to talk to Che, telling him that he had been wrong to be so harsh, to go back and talk like a man, to lift his spirits again. Such episodes were commonplace." (Çevirisi: "Bir keresinde ekonomist Regino Boti ile birlikte çiftliğe gittiğinde adamlarından bazılarının okuma becerilerini test etti. Bir tanesi öyle kötü okudu ki Che, "Eğer çalışmaya devam edersen belki yirmi yıl içinde bir öküz kadar zeki olursun" diyerek adamı aşağıladı ve arkasını dönerek uzaklaştı. Zavallı "guajiro" öyle küçük düşmüştü ki ağlamaya başladı. Boti Che ile konuşmaya giderek bu kadar sert olmasının yanlış olduğunu, geri dönerek adamla tekrar konuşup motive etmesi gerektiğini söyledi. Bunun gibi durumlara çok sık rastlanıyordu.)

[76] . 5 Ağustos 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Şubat 2007.

[77] The Killing Machine: Che Guevara, from Communist Firebrand to Capitalist Brand. The Independent Institute. çevrimiçi 28 Nisan 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. 10 Kasım 2006’da erişildi.

[78] Hugh Thomas. Cuba : The pursuit of freedom s. 1007

[79] "Cuba's face". Stanford University Germanic Collections.Çevrimiçi 2 Şubat 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. 24 Ekim 2006’da erişildi.

[80] Paquito D'Rivera, "Open letter to Carlos Santana by Paquito D'Rivera in Latin Beat Magazine", 25 Mart 2005. Find Articles çevrimiçi 6 Kasım 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., 18 Haziran 2006'da erişildi.

[81] "Andy Garcia Tells His Cuba Story, at Last". NewsMax.com. Cuma, 5 Mayıs 2006. Çevrimiçi 4 Ocak 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. 24 Ekim 2006’da erişildi.

[82] Don’t Let This Movie Get Lost 13 Ocak 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Kathryn Jean Lopez. National Review. 24 Ekim 2006’da erişildi.

[83] Stylus Magazine. The Lost City, Movie Review Çevrimiçi 20 Ağustos 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. 26 Ekim 2006’da erişildi.

[84] BBC News, "Che Guevara photographer dies", 26 Mayıs 2001.BBC News çevrimiçi 16 Şubat 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., 4 Ocak 2006'da erişildi.

[85] CBC Radio One, "Discussion about Che Guevara". Çevrimiçi 30 Eylül 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., 26 Şubat 2006'da erişildi.

[86] BBC News. How the US 'lost' Latin America. Çevrimiçi 18 Mart 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde . 10 Ocak 2007’de erişildi.
° Washington Post. Anti-U.S. Protests Flare at Summit. Çevrimiçi 10 Aralık 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde . 10 Ocak 2007’de erişildi. “Backed by a giant portrait of the Argentine-born Cuban revolutionary Che Guevara. Chavez addressed the crowd for more than two hours. Many people at the rally seemed inspired by Chavez and his defiant message.” (Çevirisi: Arjantin doğumlu Kübalı devrimci Che Guevara’nın devâsa portresi önünde Chavez halka iki saatten uzun bir süre seslendi. Kalabalıktaki birçok kişi Chavez'den ve meydan okuyan mesajından etkilenmişe benziyordu.

[87] Foreign Affairs. Latin America's Left Turn. Çevrimiçi 2 Mart 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde . 10 Ocak 2007’de erişildi.

[88] Sandinista seçim zaferi yürüyüşünün fotoğrafı Çevrimiçi 21 Haziran 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde .

[89] BBC News. Evo Morales 'padlocked' in palace çevrimiçi 5 Şubat 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde . 10 Ocak 2007’de erişildi.
° Spiegel News online. Capitalism Has Only Hurt Latin America Çevrimiçi 30 Eylül 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde . 10 Ocak 2007’de erişildi.
° The Latin American and Caribbean Information Center of the Florida International University. President Evo Morales pays tribute to Che Guevara Çevrimiçi 19 Temmuz 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde . 10 Ocak 2007’de erişildi.

[90] Guardian Online. Hugo Chavez superstar. Çevrimiçi 8 Şubat 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde . 10 Ocak 2007’de erişildi.

[91] MSNBC News. Castro, Chavez tour Che Guevara’s home. çevrimiçi 4 Haziran 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. 10 Ocak 2007’de erişildi.

[92] Amazon books. Chavez: Venezuela and the New Latin America - Hugo Chavez Interviewed by Aleida Guevara. Çevrimiçi 1 Eylül 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. 10 Ocak 2007’de erişildi.

[93] Leeds University. The impact and legacy of Che Guevara’s Foco Theory, with special reference to guerrilla warfare in Colombia. Çevrimiçi. 10 Ocak 2007’de erişildi.

[94] BBC News. Profile: The Zapatistas' mysterious leader Çevrimiçi 20 Şubat 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. 10 Ocak 2007’de erişildi.

[95] Washington Post. Anti-U.S. Protests Flare at Summit. Çevrimiçi 10 Aralık 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde . 10 Ocak 2007’de erişildi.

[96] Target pulls Che Guevara CD cases 15 Ekim 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde . - Associated Press, 24 Aralık 2006

[97] Paz, Octavio (1995). Obras Completas 9, Ideas y costumbres I: la letra y el cetro (edición del autor), México: FCE.
°Jon Lee Anderson'un Che Guevara, A Revolutionary Life kitapı hakkında, Bertrand de la Grange. "This shining book, that does not hide the dark side of this icon of the international left." (Çevirisi: Bu parlak kitap uluslararası solun bu ikonunun karanlık kısmını saklamıyor.)
° Régis Debray’nin Alabados sean nuestros señores. Una educación política. kitabı hakkında "Its picture of the Argentine guerrilla is harder at heart and less friendly. The Che Guevara of these memories is an implacable, cruel man." (Çevirisi: Arjantin gerillası olarak resmedilen hâli daha duygusuz ve daha az dost canlısı. Bu anılardaki Che Guevara, tatmin olmayan, zalim bir adam.
°Castañeda, Jorge (1997). Compañero: vida y muerte del Che Guevara, Vintage.

[98] Paul Berman, "The Cult of Che", 24 Eylül 2004. Slate Çevrimiçi 23 Şubat 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., 18 Haziran 2006’da erişildi.

[ReferenceA-99] Kaplan, Murat (2018). Bir Adanmışlık Öyküsü: Che Guevara. İstanbul: Siyah-Beyaz Yayınları.

[100] Ernesto Che Guevara, "Che Guevara's Farewell Letter", 1965. English translation of complete text: Che Guevara's Farewell Letter at Wikisource.