Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Safevî-Kızılbaş tarihi; Safevîler adlarını bir Sünnî olan Sultân’ûl-HalvetîZahid Gilani’nin kızı “Bibi Fâtıma” ile evlenen ve böylece Gilani’nin vefâtından sonra da kendi adıyla anılan Safevî Tarikâtı kuran Safiyüddin Erdebilî’den almaktadır. Şeyh Cüneyd devrinde Şiîliğin “İmâmiye-i İsnâ‘aşer’îyye/Onikicilik” mezhebini resmen benimseyen Safevî’îyye Tarikâtı, Cüneyd’in torunu İsmâ‘il zamanında kurulan Safevî Devleti’nin de altyapısını oluşturdu.
Kızılbaş ve Safevîler
İsmâ‘il Safevî’nin himâye altına almak istediği “Anadolu Alevîleri” Çaldıran Muharebesi esnasında aralarındaki mezhebî akrabalıktan dolayı Safevîler’e destek verdiler. Safevî ordusundaki askerler, kafalarına İsmâ‘il’in babası Şeyh Haydar’ın icâdı olan ve On İki İmâm inancını anımsatmak maksadıyla “On İki kıvrımılı - kızıl renkli kumaş ile sargılanan mihverler” takmalarından ötürü de “Kızılbaş” olarak adlandırıldılar.
Kızıllar (Muhammira) Mezhebî’nin kökenleri
“Muhammira (Kızıl-Giyinenler Fırkası) Mezhebi”, El-Mukannaʿîyye, Hûrremdîn’îyye ve Kûl’îyye gibi aslen “Mazdekçî” olan fırkalar tarafından oluşturulan mezheplerin mensuplarını tanımlamada kullanılan bir ortak üst kimlik tâbiriydi. Hûrremdîn’îyye mezhebi ise aslen Azerî ve Türkmen boylarından oluşan “Bâbek’îyye” ve “Mazyâr’îyye” fırkalarından müteşekkildi. Bû’ Müslim’îyye, Muhammira ve İshâk et-Türk’îyye gibi hep Türkler’den oluşan bu mezheplerin tamamı “Rizâm’îyye” mezhebinin uzantıları olup “Riyâh’îyye” fırkası ile birlikte Râvend’îyye’nin taraftarlarından müteşekkil olan mezheplerdi. Bu mezheplerin hepsinin ortak yanlarıysa i’tikaden Mücessime’den olmaları ve “Muhtâr’îyye”, “Hâşim’îyye”, “Kebr’îyye” mezhepleri gibi Ghulat-i Şîʿa’dan olan ve Ali’nin oğullarından Muhammed bin Hanifîyye’nin ulûhiyetini esas alan “Keysân’îyye” mezhebinden türeyen kollar olmalarıydı.
Karakoyunlular’ın Safev’îyye Tarikâtı’nın i’tikadî eğilimleri üzerindeki tesirleri
İran’da zamanın en güçlü hanedanı olan Karakoyunlu hükûmdârı Cihan Şah Şeyh Cüneyd’e Erdebil’i terk etmesini aksi takdirde şehri yakıp yıkacağını bildirmişti. Bu hâdise üzerine Şeyh Cüneyd, Karakoyunlular’ın hasımları olan Akkoyunlu Uzun Hasan’dan sığınma talebinde bulunmuş ve daha sonra da Uzun Hasan’ın kızkardeşi “Hatice Begüm” ile evlenerek bu ilişkiyi bir akrabalığa dönüştürmeyi başarmıştı. Şeyh Cüneyd’in Şirvanşahlar üzerine düzenlenen bir seferde ölümü üzerine yerine geçen oğlu Şeyh Haydar da, Uzun Hasan’ın Trabzon Rum İmparatorluğu Prensesi Theodora Despina Hatun’dan olan kızı “Martha Âlemşâh Begüm” ile evlendi. Bu evlilikten doğan İsmâ‘il ise daha sonra Safevî Devleti’ni kurdu. Uzun Hasan’ın“Pontus Rum Prensesi Theodora Despina Hatun” ile evlendirilmesinin sebebi ise Theodora Despina’nın babası IV. İoannis (Trabzon imparatoru)’un kendi ülke toprakları olan Trabzon Rum İmparatorluğu’nun Osmanlı istilâsından korunması için Uzun Hasan’nın yardımına muhtaç olmasıydı.
Akkoyunlu Şiî Hükûmeti devrinde Anadolu’da Alevîlik hareketleri
Sekizinci hicrî asırda Anadolu hemen hemen tamamıyla Şiî bir hüviyete bürünmüştü. Harezm’den geri dönen aşîretler, asırlar boyunca çeşitli mezhep mücadelelerinden bitâp düşmüş bir çevrenin sâhip olduğu i’tikadları da beraberlerinde getirmişlerdi. İlhanlılar’ın yıkılması ve Moğol saraylarında yaşayan Şiî ulûlarının buralardan tardedilmelerinden sonra Diyâr-ı Bekir Türkmen Beyliği’nin oluşumuna kadar geçen süre zarfında bu aşîretler bağımsız olarak yaşamlarını sürdürmüşlerdi.
Diyâr-ı Bekir Türkmen Beyliği’nin “Akkoyunlu Aşîreti” tarafından kurulması üzerine İlhanlı ve Moğol saraylarını terk eden Şiî âlimleri bu topraklara sığındılar. Çünkü Akkoyunlu Hükûmeti Şiîliği resmî mezhebi olarak kabuletmişti. H. 837 / M. 1434 tarihinden sonra Şiîlik olanca gücüyle Anadolu’daki intişarına devam etmekteydi. H. 892 / M. 1487 yılında Karakoyunlular Akkoyunlular tarafından mağlûp edilince ülkeleri ellerinden çıktı. Bilâhare Akkoyunlular da H. 907 / M. 1502 tarihinde Nahçivan civarında İsmâ‘il Safevî Hatai ile giriştikleri meydan muharebesini kaybederek tarih sahnesinden silindiler.
Şîʿa’nın resmî devlet mezhebi haline dönüşmesi
On dördüncü asırda, “Ali bin Şehâb’ed-Dîn-i Hemdânî” ve “Lûtf’ûl-Lâh Nişaburî” ile Hurûfîliğin kurucusu olan “Fadl’ûl-Lâh Ester-Âbâdî” Anadolu’da Râfızîliğin yayılmasında en etkin rolü oynayan şahsiyetlerin başında gelmektelerdi. Sünnî Timur Hükûmeti’nin varisi olan “Şâh-Rûh” uygulamaya koyduğu en şiddetli tedbirlere rağmen bu cereyanın önünü almakta bir başarı sağlayamıyordu. Sonunda, H. 857 / M. 1453 yılında İran’daki dînî hâkimiyet bilûmum “Şîʿa” mezheplerinin üstünlüğü altına girdi. Safevî Tarikâtı pîri ve ayni zamanda Şeyh Hâmid Hâmid’ûd-Dîn-i Aksarayî’nin de mürşidi olan Hoca Âlâ’ed-Dîn-i Âli’nin devrinde Bâtınîlik Safev’îyye tarikâtının bünyesine girdi. Bunun oğlu olan “Şeyh Şâh” nâmıyla ünlenen “Şeyh İbrahim” zamanında ise Safevi Tarikatı’nın mâli yapısı epey güçlenmişti. Şiî Karakoyunlu hükümdarı Cihan Şah’ın tehditleri neticesinde İbrahim’in oğlu Şeyh Cüneyd devrinde Karakoyunlular’ın himâyesi altına giren tarikât, bu yönetimin idaresi altında iken Şîʿa’nın “İmâmiye-i İsnâ‘aşer’îyye/Onikicilik” mezhebini resmen kabul etmek zorunda kaldı. Bilhassâ Keyumers’in girişimleri neticesinde Rüstemvârlar’ın hâkimiyetleri altında bulunan bölgelerde Şiîlik tam mânasıyla resmîyyet kazandı.
Şiîler’in kurduğu Safevî Hükûmeti devrinde Anadolu’daki “Şîʿa-i Bâtın’îyye” hareketleri
Akkoyunlular çökmesi üzerine İsmâ‘il Safevî önce Tebriz’i kendisine payitaht edindi ve sonra da buradan İran’ın tamamının fethine başladı. Dokuzuncu hicrî asrın Şiî’ûl-Mezhep mutasavvıfları arasında seçkin bir yere sâhip olan “Hoca Ahmed Hitlânî” ve onun baş müridi olan “Seyyid Muhammed Nûrbahş” Safevîler’in ortaya çıkmasında çok mühim gayretler sarfederek başlıca rolü üstlendiler.
Nûrbahş’ın Mehdi ilân edilmesi hâdisesi
Nûrbahş’ın Mehdiliğini ilân ederek büyük bir ihtilâlin çıkmasına sebebiyyet veren “Hoca İshâk Hitlânî” Timur’un oğlu “Şahrûh” tarafından i’dam edilirken, o sıralarda henüz bulûğ çağına ermemiş bir çocuk olan “Nûrbahş” i’dam edilmemişti. Şehriyâr köylerinden Sulfan’da ikâmet eden, hattâ H. 871 / M. 1467 yılında Hindistan’a “Mevlâna İmad’ed-Dîn” adında bir de dâî göndermiş olan “Nûrbahş”, H. 889 / M. 1484 tarihine kadar hiç aralıksız Şiîlik propagandalarıyla meşgul olmuştu. Nûrbahş’ın vefâtı üzerine bütün varını yoğunu ayni dâva uğruna harcayan “Şems’ed-Dîn Muhammed Ceylânî Lâhcı” yerine geçti. Hattâ İsmâ‘il Safevî Şiraz’ı feth ettiğinde kendisini ziyâret ederek himmet dualarını almıştı.
Nûrbahş’îyye Tarikâtı devrinde “Şîʿa-i Bâtın’îyye” hareketleri
Şiîliği tamim etmekle ünlü “Nûrbahş’îyye Tarikâtı”, “Seyyid Kâsım Feyiz Bahş” tarafından İran’da kuruldu. Dokuzuncu hicrî asırda Hindistan’a kadar yayılan bu tarikât tamamıyla Bâtınî bir simâ arz etmekteydi. Bununmüridlerinden Keşmir taraflarına dâî olarak atanan “Mîr Şems’ed-Dîn Irakî” de tam bir “Şîʿa-i Bâtın’îyye” mensubuydu. Horasan, Azerbaycan, İran, Irak hudutlarından Anadolu’ya giren “Nûrbahş’îyye Tarikâtı” dervişlerinin gayretleriyle Safevîler, hükûmetlerinin temeltaşlarını atmağa muvaffak oldular.
Devrin meşhur “Şîʿa-i Bâtın’îyye” mübeşşirleri
Bu devrin ’ûl-Mezhep şairlerinden Emîr Şahı, Sebnervârî ile, İmamiye Şiası’ndan Hasan Sebzvârî’nin H. 854 / M. 1450 tarihinde İmâm Rıza hakkında inşad ettiği medhiyeler sayesinde şöhret kazanan Şiîler’den “Fahr’ed-Dîn Evhadi Müstevfî”, “İbn-i Hüssâm”, “Baba Sevdâî”, “Kâtibî”, “Nerşizî” ve “Nesîmî” müridleri Şiî zümrelerin sayılmağa değer mübeşşirleri arasında yer almaktaydılar.
Yavuz’un Anadolu’da kırk bin Safevî’yye taraftarını i’damı
Dokuzuncu hicrî yüzyılın sonlarında İsmâ‘il Safevî’nin Şiîliğin “İmamiye-i İsnâ‘aşer’îyye/Onikicilik” mezhebini İran’da resmen kabul etmesinden sonra Anadolu’nun mezhebî vaziyeti de bir hâyli karışık bir hâle gelmişti. Yavuz Sultan Selim ile Safevîler arasında vuku bulan Çaldıran Muharebesi’ne rastlayan zaman dilimi içerisinde, kararlaştırılmış olan İran seferi sebebiyle Safev’îyye yakınlaşmasından doğması olası ihtilâllerin önünü almak için, Yavuz’un emriyle kırk bin Hatai taraftarı Türk de i’dam edilmişti.
Safevî – Osmanlı siyâsî mücadelesi
Safevi Hanedanı doğu ve batısında yer alan Sünnî Türk devletleri’ne karşı kendi istiklâlini sürdürebilmek için, İran’da Şiîliği resmi bir devlet mezhebi şekline sokmağa ve İran’ın çeşitli mıntıkalarında yaşayan Sünnîler’e de zorla kabul ettirmeğe mecburdular. Siyasi bir maksada yönelik olan bu harekete karşı da, Osmanlı Devleti’nin Sünnîliği şiddetle yüceltmesi ve Safevîler’in Anadolu ve Rumeli’de sürdürmekte oldukları şiddetli Şiîlik yanlısı propagandalarına en hâşin şekillerde mukabelelerde bulunması din kisvesi altında gizlenen siyâsî menfaatlere dayalı tarihî zaruretlerden başka bir şey değildi.
Osmanlı Devleti'nde Kızılbaşlık mes’eleleri
Tarihi İpek Yolunun kara bölümünü kontrol eden ve bu ticareti elinde bulunduran Türkmenler’in gittikçe güçlenerek Karadeniz ve Akdeniz’deki limanlara inmeleri başta Osmanlılar olmak üzere Ceneviz ve Venedikliler'i telaşlandırmıştır. Safevî Şahı İsmâ‘il'in daha fazla batıya gelmemesini isteyen Osmanlılar Çaldıran'da Şah İsmâ‘il'in ordusunu bozguna uğratarak bölgede kesin hâkimiyet sağlamıştır. Yükselme ve varlık döneminde sessiz kalan Kızılbaşlar, Osmanlı Devleti’nin duraklama döneminde çiftçilerin vergi sorunları (ekonomik), Tımar sistemi’nin bozulması (askerî) ve iyice teokratikleşen yönetim gibi nedenlerle Celâli isyanını başlattılar. Bu ayaklanmalar Kuyucu Murat Paşa ve IV. Murad gibi padişah ve sadrazamlar tarafından kanlı bir şekilde bastırıldı. Osmanlı Devleti’nin gerileme döneminde Pir Sultan Abdal’ın bir vali tarafından asılması üzerine sorunlar yeniden baş gösterdi ve Sivas bölgesi ayaklanmaya başladı. Daha sonra, Amasya ve Tokat bölgelerinde başlayıp süren ayaklanmalara, Tanzimat sonrasında Tunceli de katıldı. Osmanlı Devleti’nin dağılma döneminde Dersim ayaklanmaları ile devam eden Celali ayaklanmaları Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulmasıyla sona ermiştir.
Safevî-Kızılbaş i'tikadına tesir eden unsurlar şemâsı
Safevî-Kızılbaş i'tikadını en güzel bir şekilde yansıtan Hatai'nin dizeleri
من داها نسنه بيلمه زه م Men daha nesne bilmezem,
آللاه بير محممد على́دير Allah bir Muhammed-Ali'dir.
اؤزوم غوربتده سالمازام Özüm gurbette salmazam,
آللاه بير محممد على́دير Allah bir Muhammed-Ali'dir.
اونلار بيردير، بير اولوبدور Onlar birdir, bir oluştur,
يئردن گؤيه نور اولوبدور Yerdən göğe nur oluştur,
دؤرد گوشه ده سيرر اولوبدور، Dört guşede sır oluştur,
آللاه بير محممد على́دير Allah bir Muhammed-Ali'dir.
ختايى بو يولدا سردير Hatai bu yolda sırdır,
سرين وئره نلر ده اردير Sırın verenler de erdir,
آيدا سيردير، گونده نوردور Ayda sırdır, günde nûrdur,
آللاه بير محممد على́دير Allah bir Muhammed-Ali'dir.
Kaynakça
- ^ Abdülbaki Gölpınarlı, Türkiye'de Mezhepler ve Tarikâtlar, İnkılâp Yayınevi, 1997.
- ^ Mustafa Öz, Mezhepler Tarihi ve Terimleri Sözlüğü, Ensar Yayıncılık, İstanbul, 2011. (Keysân’îyye (Muhtâr’îyye/Keysân’îyyet-ûl-Hullas, Hâşim’îyye (Harb’îyye, Muâv’îyye/Cennâh’îyye (Hâris’îyye), Beyân’îyye), Râvend’îyye (Rizâm’îyye (Bû’ Müslim’îyye (Sinbâd’îyye, Berkûk’îyye, Havâl’îyye), Muhammira (Mukannaʿîyye, Hûrremdîn’îyye (Bâbek’îyye, Mazyâr’îyye, Kızılbaşlar), Kûl’îyye), İshâk et-Türk’îyye), Riyâh’îyye), Kebr’îyye) Mezhepleriyle alâkalı maddeler).
- ^ RM Savory, Safavids, Encyclopedia of Islam, 2. baskı.
- ^ Anthony Bryer. "Greeks and Türkmens: The Pontic Exception", Dumbarton Oaks Papers, Vol. 29 (1975), Appendix II - Genealogy of the Muslim Marriages of the Princesses of Trebizond
- ^ Peter Charanis. "Review of Emile Janssens' Trébizonde en Colchide", Speculum, Vol. 45, No. 3 (July 1970), p. 476.
- ^ Anthony Bryer, open citation, p. 136.
- ^ Ateşgede, Sayfa 346.
- ^ Balcıoğlu, Tahir Harimi, Türk Tarihinde Mezhep Cereyanları – Şiîler’in Safevî Hükûmeti ve büyük Şiî misyonerleri, Sayfa 172, Ahmed Said Matbaası, Kanaat Kitabevi, 1940.
- ^ Solakzâde Tarihi, Sayfa 361.
- ^ Barthold, W., İslâm Medeniyeti Tarihi, Professör Dr. Fuad Köprülü’nün Geniş, izah, düzeltme ve ilâvelerle tercümesi, Sayfa 245, Türk Tarih Kurumu Baskısı, Ankara, 1963.
- ^ Balcıoğlu, Tahir Harimî, Türk Tarihinde Mezhep Cereyanları, (Mukaddime ve Notlar: Hilmi Ziya Ülken), Ahmet Sait tab'ı, 271 sayfa, Kanaat Kitabevi, İstanbul, 1940.
- ^ a b Ocak, Ahmet Yaşar XII yüzyılda Anadolu'da Babâîler İsyânı, sahife 83-89, İstanbul, 1980.
- ^ TDV, İslâm Ansiklopedisi, Cilt 4, Sahife 373-374, İstanbul, 1991.
- ^ Araştırmacı, yazar ve tarikât uzmanı Abdülbaki Gölpınarlı'ya göre ise "Kızılbaş" Hurremiyye'in ruhânî torunlarndan başka bir şey değillerdi. (Kaynak: Roger M. Savory, Encyclopaedia of Islam, "Kizil-Bash", Online Edition 2005)
- ^ Balcıoğlu, Tahir Harimî, Türk Tarihinde Mezhep Cereyanları – Anadolu Şiilikliğinin çok mühim iki cephesi: Hurûfîliğin esâs âkaidi, Sayfa 198, Kanaat Kitabevi, 1940.
- ^ Aleviliğin tanınmış araştırmacılarından Ahmet Yaşar Ocak'a göre ise "Bektâşîler" Türk toplumlarındaki Semen’îyye i'tikadının İslamî bir cilâ altında yeniden ortaya çıkmasından başka bir şey değillerdi. (Kaynak: Ocak, Ahmet Yaşar XII yüzyılda Anadolu'da Babâîler İsyânı, sahife 83-89, İstanbul, 1980.)
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Safevi Kizilbas tarihi Safeviler adlarini bir Sunni olan Sultan ul HalvetiZahid Gilani nin kizi Bibi Fatima ile evlenen ve boylece Gilani nin vefatindan sonra da kendi adiyla anilan Safevi Tarikati kuran Safiyuddin Erdebili den almaktadir Seyh Cuneyd devrinde Siiligin Imamiye i Isna aser iyye Onikicilik mezhebini resmen benimseyen Safevi iyye Tarikati Cuneyd in torunu Isma il zamaninda kurulan Safevi Devleti nin de altyapisini olusturdu Kizilbas ve SafevilerIsma il Safevi nin himaye altina almak istedigi Anadolu Alevileri Caldiran Muharebesi esnasinda aralarindaki mezhebi akrabaliktan dolayi Safeviler e destek verdiler Safevi ordusundaki askerler kafalarina Isma il in babasi Seyh Haydar in icadi olan ve On Iki Imam inancini animsatmak maksadiyla On Iki kivrimili kizil renkli kumas ile sargilanan mihverler takmalarindan oturu de Kizilbas olarak adlandirildilar Kizillar Muhammira Mezhebi nin kokenleri Muhammira Kizil Giyinenler Firkasi Mezhebi El Mukannaʿiyye Hurremdin iyye ve Kul iyye gibi aslen Mazdekci olan firkalar tarafindan olusturulan mezheplerin mensuplarini tanimlamada kullanilan bir ortak ust kimlik tabiriydi Hurremdin iyye mezhebi ise aslen Azeri ve Turkmen boylarindan olusan Babek iyye ve Mazyar iyye firkalarindan mutesekkildi Bu Muslim iyye Muhammira ve Ishak et Turk iyye gibi hep Turkler den olusan bu mezheplerin tamami Rizam iyye mezhebinin uzantilari olup Riyah iyye firkasi ile birlikte Ravend iyye nin taraftarlarindan mutesekkil olan mezheplerdi Bu mezheplerin hepsinin ortak yanlariysa i tikaden Mucessime den olmalari ve Muhtar iyye Hasim iyye Kebr iyye mezhepleri gibi Ghulat i Siʿa dan olan ve Ali nin ogullarindan Muhammed bin Hanifiyye nin uluhiyetini esas alan Keysan iyye mezhebinden tureyen kollar olmalariydi Safev iyye nin kurucusu Safi ud Din Ishak Erdebili nin Turbesi Karakoyunlular in Safev iyye Tarikati nin i tikadi egilimleri uzerindeki tesirleri Iran da zamanin en guclu hanedani olan Karakoyunlu hukumdari Cihan Sah Seyh Cuneyd e Erdebil i terk etmesini aksi takdirde sehri yakip yikacagini bildirmisti Bu hadise uzerine Seyh Cuneyd Karakoyunlular in hasimlari olan Akkoyunlu Uzun Hasan dan siginma talebinde bulunmus ve daha sonra da Uzun Hasan in kizkardesi Hatice Begum ile evlenerek bu iliskiyi bir akrabaliga donusturmeyi basarmisti Seyh Cuneyd in Sirvansahlar uzerine duzenlenen bir seferde olumu uzerine yerine gecen oglu Seyh Haydar da Uzun Hasan in Trabzon Rum Imparatorlugu Prensesi Theodora Despina Hatun dan olan kizi Martha Alemsah Begum ile evlendi Bu evlilikten dogan Isma il ise daha sonra Safevi Devleti ni kurdu Uzun Hasan in Pontus Rum Prensesi Theodora Despina Hatun ile evlendirilmesinin sebebi ise Theodora Despina nin babasi IV Ioannis Trabzon imparatoru un kendi ulke topraklari olan Trabzon Rum Imparatorlugu nun Osmanli istilasindan korunmasi icin Uzun Hasan nin yardimina muhtac olmasiydi Akkoyunlu Sii Hukumeti devrinde Anadolu da Alevilik hareketleri Sekizinci hicri asirda Anadolu hemen hemen tamamiyla Sii bir huviyete burunmustu Harezm den geri donen asiretler asirlar boyunca cesitli mezhep mucadelelerinden bitap dusmus bir cevrenin sahip oldugu i tikadlari da beraberlerinde getirmislerdi Ilhanlilar in yikilmasi ve Mogol saraylarinda yasayan Sii ulularinin buralardan tardedilmelerinden sonra Diyar i Bekir Turkmen Beyligi nin olusumuna kadar gecen sure zarfinda bu asiretler bagimsiz olarak yasamlarini surdurmuslerdi Isfahan da Sah Camiindeki Safeviyye nin isareti olan Safevi Yildizi Diyar i Bekir Turkmen Beyligi nin Akkoyunlu Asireti tarafindan kurulmasi uzerine Ilhanli ve Mogol saraylarini terk eden Sii alimleri bu topraklara sigindilar Cunku Akkoyunlu Hukumeti Siiligi resmi mezhebi olarak kabuletmisti H 837 M 1434 tarihinden sonra Siilik olanca gucuyle Anadolu daki intisarina devam etmekteydi H 892 M 1487 yilinda Karakoyunlular Akkoyunlular tarafindan maglup edilince ulkeleri ellerinden cikti Bilahare Akkoyunlular da H 907 M 1502 tarihinde Nahcivan civarinda Isma il Safevi Hatai ile giristikleri meydan muharebesini kaybederek tarih sahnesinden silindiler Siʿa nin resmi devlet mezhebi haline donusmesi On dorduncu asirda Ali bin Sehab ed Din i Hemdani ve Lutf ul Lah Nisaburi ile Hurufiligin kurucusu olan Fadl ul Lah Ester Abadi Anadolu da Rafiziligin yayilmasinda en etkin rolu oynayan sahsiyetlerin basinda gelmektelerdi Sunni Timur Hukumeti nin varisi olan Sah Ruh uygulamaya koydugu en siddetli tedbirlere ragmen bu cereyanin onunu almakta bir basari saglayamiyordu Sonunda H 857 M 1453 yilinda Iran daki dini hakimiyet bilumum Siʿa mezheplerinin ustunlugu altina girdi Safevi Tarikati piri ve ayni zamanda Seyh Hamid Hamid ud Din i Aksarayi nin de mursidi olan Hoca Ala ed Din i Ali nin devrinde Batinilik Safev iyye tarikatinin bunyesine girdi Bunun oglu olan Seyh Sah namiyla unlenen Seyh Ibrahim zamaninda ise Safevi Tarikati nin mali yapisi epey guclenmisti Sii Karakoyunlu hukumdari Cihan Sah in tehditleri neticesinde Ibrahim in oglu Seyh Cuneyd devrinde Karakoyunlular in himayesi altina giren tarikat bu yonetimin idaresi altinda iken Siʿa nin Imamiye i Isna aser iyye Onikicilik mezhebini resmen kabul etmek zorunda kaldi Bilhassa Keyumers in girisimleri neticesinde Rustemvarlar in hakimiyetleri altinda bulunan bolgelerde Siilik tam manasiyla resmiyyet kazandi Siiler in kurdugu Safevi Hukumeti devrinde Anadolu daki Siʿa i Batin iyye hareketleri Akkoyunlular cokmesi uzerine Isma il Safevi once Tebriz i kendisine payitaht edindi ve sonra da buradan Iran in tamaminin fethine basladi Dokuzuncu hicri asrin Sii ul Mezhep mutasavviflari arasinda seckin bir yere sahip olan Hoca Ahmed Hitlani ve onun bas muridi olan Seyyid Muhammed Nurbahs Safeviler in ortaya cikmasinda cok muhim gayretler sarfederek baslica rolu ustlendiler Nurbahs in Mehdi ilan edilmesi hadisesi Nurbahs in Mehdiligini ilan ederek buyuk bir ihtilalin cikmasina sebebiyyet veren Hoca Ishak Hitlani Timur un oglu Sahruh tarafindan i dam edilirken o siralarda henuz bulug cagina ermemis bir cocuk olan Nurbahs i dam edilmemisti Sehriyar koylerinden Sulfan da ikamet eden hatta H 871 M 1467 yilinda Hindistan a Mevlana Imad ed Din adinda bir de dai gondermis olan Nurbahs H 889 M 1484 tarihine kadar hic araliksiz Siilik propagandalariyla mesgul olmustu Nurbahs in vefati uzerine butun varini yogunu ayni dava ugruna harcayan Sems ed Din Muhammed Ceylani Lahci yerine gecti Hatta Isma il Safevi Siraz i feth ettiginde kendisini ziyaret ederek himmet dualarini almisti Nurbahs iyye Tarikati devrinde Siʿa i Batin iyye hareketleri 1510 yilindaki Merv Savasi nda Isma il Safevi nin ordusunda savasan Kizilbaslar Siiligi tamim etmekle unlu Nurbahs iyye Tarikati Seyyid Kasim Feyiz Bahs tarafindan Iran da kuruldu Dokuzuncu hicri asirda Hindistan a kadar yayilan bu tarikat tamamiyla Batini bir sima arz etmekteydi Bununmuridlerinden Kesmir taraflarina dai olarak atanan Mir Sems ed Din Iraki de tam bir Siʿa i Batin iyye mensubuydu Horasan Azerbaycan Iran Irak hudutlarindan Anadolu ya giren Nurbahs iyye Tarikati dervislerinin gayretleriyle Safeviler hukumetlerinin temeltaslarini atmaga muvaffak oldular Devrin meshur Siʿa i Batin iyye mubessirleri Bu devrin ul Mezhep sairlerinden Emir Sahi Sebnervari ile Imamiye Siasi ndan Hasan Sebzvari nin H 854 M 1450 tarihinde Imam Riza hakkinda insad ettigi medhiyeler sayesinde sohret kazanan Siiler den Fahr ed Din Evhadi Mustevfi Ibn i Hussam Baba Sevdai Katibi Nersizi ve Nesimi muridleri Sii zumrelerin sayilmaga deger mubessirleri arasinda yer almaktaydilar Yavuz un Anadolu da kirk bin Safevi yye taraftarini i dami Dokuzuncu hicri yuzyilin sonlarinda Isma il Safevi nin Siiligin Imamiye i Isna aser iyye Onikicilik mezhebini Iran da resmen kabul etmesinden sonra Anadolu nun mezhebi vaziyeti de bir hayli karisik bir hale gelmisti Yavuz Sultan Selim ile Safeviler arasinda vuku bulan Caldiran Muharebesi ne rastlayan zaman dilimi icerisinde kararlastirilmis olan Iran seferi sebebiyle Safev iyye yakinlasmasindan dogmasi olasi ihtilallerin onunu almak icin Yavuz un emriyle kirk bin Hatai taraftari Turk de i dam edilmisti Safevi Osmanli siyasi mucadelesi Sah Ismail ile Seybani Hanligi kurucusu Borcigin Ebu l Khayr Han arasindaki savasta Kizilbaslar Safevi Hanedani dogu ve batisinda yer alan Sunni Turk devletleri ne karsi kendi istiklalini surdurebilmek icin Iran da Siiligi resmi bir devlet mezhebi sekline sokmaga ve Iran in cesitli mintikalarinda yasayan Sunniler e de zorla kabul ettirmege mecburdular Siyasi bir maksada yonelik olan bu harekete karsi da Osmanli Devleti nin Sunniligi siddetle yuceltmesi ve Safeviler in Anadolu ve Rumeli de surdurmekte olduklari siddetli Siilik yanlisi propagandalarina en hasin sekillerde mukabelelerde bulunmasi din kisvesi altinda gizlenen siyasi menfaatlere dayali tarihi zaruretlerden baska bir sey degildi Osmanli Devleti nde Kizilbaslik mes eleleriTarihi Ipek Yolunun kara bolumunu kontrol eden ve bu ticareti elinde bulunduran Turkmenler in gittikce guclenerek Karadeniz ve Akdeniz deki limanlara inmeleri basta Osmanlilar olmak uzere Ceneviz ve Venedikliler i telaslandirmistir Safevi Sahi Isma il in daha fazla batiya gelmemesini isteyen Osmanlilar Caldiran da Sah Isma il in ordusunu bozguna ugratarak bolgede kesin hakimiyet saglamistir Yukselme ve varlik doneminde sessiz kalan Kizilbaslar Osmanli Devleti nin duraklama doneminde ciftcilerin vergi sorunlari ekonomik Timar sistemi nin bozulmasi askeri ve iyice teokratiklesen yonetim gibi nedenlerle Celali isyanini baslattilar Bu ayaklanmalar Kuyucu Murat Pasa ve IV Murad gibi padisah ve sadrazamlar tarafindan kanli bir sekilde bastirildi Osmanli Devleti nin gerileme doneminde Pir Sultan Abdal in bir vali tarafindan asilmasi uzerine sorunlar yeniden bas gosterdi ve Sivas bolgesi ayaklanmaya basladi Daha sonra Amasya ve Tokat bolgelerinde baslayip suren ayaklanmalara Tanzimat sonrasinda Tunceli de katildi Osmanli Devleti nin dagilma doneminde Dersim ayaklanmalari ile devam eden Celali ayaklanmalari Turkiye Cumhuriyeti nin kurulmasiyla sona ermistir Safevi Kizilbas i tikadina tesir eden unsurlar semasi Melamilik Coktanricilik Islam Budizm Hinduizm Tengricilik Hariciler Siilik Sunnilik Animizm Samanizm Totemizm Batin iyye Imamiye Siilik ogretisi Galiyye Hanefi Maliki Safii Hanbeli Kalender iyye Ebu l Vefa el Bagdadi Meymun el Kaddah Isma il iyye Isna aser iyye Arslan Baba Baba Ilyas Nizari fikhi Yedicilik Zeyd iyye Sebe iyye Hemedani Babailik Sabbah iyye Musta liyye El Da i Kebir Hattabiyye Yesev iyye Alamut Kalesi Turkistan Aleviligi Nasir i Husrev On Iki Imamlar Alevilik Alaviler En Nasir Li Din il Lah Safevi Tarikati Keysan iyye Kutb ud Din Safev iyye Imamet Isnaaseriyye ogretisi Safevi Devleti I Ismail Muslim iyye Kizilbas Babekiyye Hurremiyye El Mukanna Sinbad Hurufilik Haci Bektas Kul Himmet Pir Sultan Abdal Gul Baba BalimʿSultan Imadeddin Nesimi Bektasi inanci Hace Ahmed i Yesevi Safevi Kizilbas i tikadini en guzel bir sekilde yansitan Hatai nin dizeleriمن داها نسنه بيلمه زه م Men daha nesne bilmezem آللاه بير محممد على دير Allah bir Muhammed Ali dir اؤزوم غوربتده سالمازام Ozum gurbette salmazam آللاه بير محممد على دير Allah bir Muhammed Ali dir اونلار بيردير بير اولوبدور Onlar birdir bir olustur يئردن گؤيه نور اولوبدور Yerden goge nur olustur دؤرد گوشه ده سيرر اولوبدور Dort gusede sir olustur آللاه بير محممد على دير Allah bir Muhammed Ali dir ختايى بو يولدا سردير Hatai bu yolda sirdir سرين وئره نلر ده اردير Sirin verenler de erdir آيدا سيردير گونده نوردور Ayda sirdir gunde nurdur آللاه بير محممد على دير Allah bir Muhammed Ali dir Kaynakca Abdulbaki Golpinarli Turkiye de Mezhepler ve Tarikatlar Inkilap Yayinevi 1997 Mustafa Oz Mezhepler Tarihi ve Terimleri Sozlugu Ensar Yayincilik Istanbul 2011 Keysan iyye Muhtar iyye Keysan iyyet ul Hullas Hasim iyye Harb iyye Muav iyye Cennah iyye Haris iyye Beyan iyye Ravend iyye Rizam iyye Bu Muslim iyye Sinbad iyye Berkuk iyye Haval iyye Muhammira Mukannaʿiyye Hurremdin iyye Babek iyye Mazyar iyye Kizilbaslar Kul iyye Ishak et Turk iyye Riyah iyye Kebr iyye Mezhepleriyle alakali maddeler RM Savory Safavids Encyclopedia of Islam 2 baski Anthony Bryer Greeks and Turkmens The Pontic Exception Dumbarton Oaks Papers Vol 29 1975 Appendix II Genealogy of the Muslim Marriages of the Princesses of Trebizond Peter Charanis Review of Emile Janssens Trebizonde en Colchide Speculum Vol 45 No 3 July 1970 p 476 Anthony Bryer open citation p 136 Atesgede Sayfa 346 Balcioglu Tahir Harimi Turk Tarihinde Mezhep Cereyanlari Siiler in Safevi Hukumeti ve buyuk Sii misyonerleri Sayfa 172 Ahmed Said Matbaasi Kanaat Kitabevi 1940 Solakzade Tarihi Sayfa 361 Barthold W Islam Medeniyeti Tarihi Professor Dr Fuad Koprulu nun Genis izah duzeltme ve ilavelerle tercumesi Sayfa 245 Turk Tarih Kurumu Baskisi Ankara 1963 Balcioglu Tahir Harimi Turk Tarihinde Mezhep Cereyanlari Mukaddime ve Notlar Hilmi Ziya Ulken Ahmet Sait tab i 271 sayfa Kanaat Kitabevi Istanbul 1940 a b Ocak Ahmet Yasar XII yuzyilda Anadolu da Babailer Isyani sahife 83 89 Istanbul 1980 TDV Islam Ansiklopedisi Cilt 4 Sahife 373 374 Istanbul 1991 Arastirmaci yazar ve tarikat uzmani Abdulbaki Golpinarli ya gore ise Kizilbas Hurremiyye in ruhani torunlarndan baska bir sey degillerdi Kaynak Roger M Savory Encyclopaedia of Islam Kizil Bash Online Edition 2005 Balcioglu Tahir Harimi Turk Tarihinde Mezhep Cereyanlari Anadolu Siilikliginin cok muhim iki cephesi Hurufiligin esas akaidi Sayfa 198 Kanaat Kitabevi 1940 Aleviligin taninmis arastirmacilarindan Ahmet Yasar Ocak a gore ise Bektasiler Turk toplumlarindaki Semen iyye i tikadinin Islami bir cila altinda yeniden ortaya cikmasindan baska bir sey degillerdi Kaynak Ocak Ahmet Yasar XII yuzyilda Anadolu da Babailer Isyani sahife 83 89 Istanbul 1980