Safevî Tarikâtı

Safevi Tarikatı (daha az yaygın olarak Erdebil Tarikatı, ender olarak Safevilik), Safiyüddin Erdebilî tarafından Erdebil kentinde kurulmuş bir sufi tarikattır. Erdebil, Hazar Denizi’nin güney batı kıyısında, günümüzde İran’ın kuzey batı bölgesinde yer alan bir kenttir.

Döneminde Anadolu’nun Doğu Anadolu Bölgesi, Güneydoğu Anadolu Bölgesi İran Azerbaycanı ve Güney Kafkasya, Doğu Akdeniz Bölgesi ve İran’da oldukça kalabalık mürit topluluğuna ve büyük bir siyasi öneme sahip olan bu İslâmî tarikatdır. 16. yüzyılın başında kurmuş olduğu ve tarihte ilk kez Şiî Onikiciliğini resmî mezhep olarak kabullenmiş olan Safevî Devleti ile tanınmıştır.

Safevîler adını dergahın ve tarikatın kurucusu Şeyh Safiyüddin İshak-ı Erdebili’den alır. Tarikat liderliği bir istisna dışında babadan oğula geçmiştir. Beşinci şeyh Cüneyd’e kadar Sünni bir tarikat olmasına karşın Şeyh Cüneyd keskin bir dönüşle net bir biçimde Şii itikadını savunmuş, dahası müritlerini silahlandırmıştır. Cüneyd’in amcasının ve dönemin Karakoyunlu sultanı Cihan Şah’ın müdahalesiyle tarikatın liderliğini amcası Cafer’e bırakarak Erdebil’den ayrılmak zorunda kalmış, bir kısım maiyetiyle birlikte Anadolu’ya gelmiştir. Anadolu’da değişik yerlerde geniş ve silahlı Türkmen zümrelerini etrafında toplamayı başarmış, ancak bir toprak parçası üzerinde hüküm sürmek şeklindeki esas amacına ulaşamamıştır. Sonunda Diyarbakır’da Akkoyunlu sultanı Uzun Hasan’la askeri bir ittifak kurmuş, Uzun Hasan’ın kız kardeşiyle evlenmiştir. Bir süre sonra döndüğü Erdebil’de yine tutunamayıp silahlı müritleriyle Kafkasya üzerine yağma – talan (gaza) seferlerine çıkmış, buradaki bir çatışmada öldürülmüştür. Uzun Hasan, sarayında yaşamakta olan Cüneyd’in oğlu ve kendi yeğeni olan Haydar’ı Erdebil Dergahı’nın başına geçirmiştir. Ne var ki bir sonraki Akkoyunlu sultanı Yakup, tarikatın çok geniş mürit topluluğuyla para-militer yapısından endişe duymuş ve giderek tarikatı ezmeyi amaç edinmiştir. Şeyh Haydar, babası gibi Kafkasya üzerine yaptığı bir gaza akını sırasında Şirvanşahlar ülkesine saldırmış, Şirvanşah ve Akkoyunlu ordusuyla giriştiği çatışmada ölmüştür. Üç oğlu Sultan Yakup tarafından hapsedilmiş, onun ölümünden sonra çıkan saltanat mücadelesinde şehzade Rüstem tarafından, tarikatın askerî gücünden yararlanmak için hapisten çıkarılmışlardır. Kardeşlerden Şeyh Ali, Rüstem’in tahta geçişinde önemli rol oynasa da Rüstem tarafından öldürtüldü. Türkmen boy şefleri çocuk yaştaki İsmail’i kaçırarak gizlediler ve delikanlılık çağında onun emrinde Şirvanşahlar’ı ve ardından Akkoyunlular’ı savaşarak tarih sahnesinden sildiler. Şeyh İsmail. Ordusuyla birlikte Tebriz’e gelerek adına hutbe okuttu ve Safevi Devleti’ni kurdu. Kısa süre içindeki istilalarla devleti bir imparatorluk haline getirdi.

Şeyhler

Şeyh Safiyüddin

Şeyh Safiyüddin İshak’ın etnik kökeni konusunda farklı görüşler hâlen gündemdedir. Kimi kaynaklarda Kürt olduğu, ama bir kısım kaynakta ise Türk asıllı olduğu belirtilmiştir. Çağdaş doğubilimcilerden ve Orta Asya, İran, İslam tarihi üzerine çalışmalarıyla iyi bilinen Vasil Bartold Türk asıllı olduğunu yazmaktadır. Diğer yandan Ahmed Kesrevi ve Zeki Velidi Togan Kürt olduğunu belirtmişlerdir. Günümüz tarihçisi Faruk Sümer de bu görüştedir. Şeyh Safiyüddin’nin biyografisini kaleme almış olan İbn Bezzaz, Şeyh Safiyüddin’nin Farslaşmış bir Kürt asıllı olan Firuz Şah'ın sekizinci kuşak torunu olduğunu yazmaktadır. Ona göre Şeyh’in babası Kürt, annesi Azeridir. Küçük yaşta babasını kaybettiği söylenir.

Genç yaşta Erdebil’den ayrılarak bir mürşit arayan Safiyüddin, Gilan’da, ’na bağlı Şeyh Zahid Gilani dergahına 25 yaşındayken katılmış kısa sürede şeyhinin gözde öğrencisi olmuştur. Bir süre sonra Şeyh’in kızıyla evlenmiş, Gilani’nin ölümü üzerine, onun vasiyetiyle dergahın başına geçmiştir. Kısa süre sonra Erdebil’e dönmüş, kendi dergahını kurmuştur. Geniş mürit çevresinin onun kerametlerini ve rüyalarını abartarak anlatmasıyla geniş bir mürit topluluğu kazanmıştır. Bu tarihlerde geniş bir coğrafyada tanınmaktaydı ve iki bin kadar halifesi bulunmaktaydı. Geniş mürit topluluğu Moğol yöneticilerinin de dikkatini çekmiş, istila ettikleri halkların tepkilerini olabildiğince yumuşatmayı bir politika olarak, Cengiz Han Yasaları gereği izleyen Moğol yöneticileri nezdinde büyük itibar görmesini sağlamıştır. Özellikle Gazan Han’ın hükümranlık yıllarında (1295 – 1304) İlhanlı yüksek yönetiminden büyük himaye gördüğü, “ocağın vakıfları arasında” Azerbaycan’da kırk köy, Erdebil’de yaklaşık iki yüz ev, “yeteri kadar” hamam ve kervansarayın yer aldığı belirtilmektedir.

Şeyh Sadreddin Musa

Şeyh Safîyüddin 85 yaşındayken hac yolculuğuna çıkmadan hemen önce oğlu Sadreddin Musa’yı halife tayin etmiş, hac dönüşü yolculuğunda ölmüştür. Sadreddin Musa 1334 ya da 1335 yılında tarikatın başına geçmiştir. Sadr ed-Dîn Mûsa zamanından itibaren Osmanlı padişahları her yıl, Erdebil’e çerağ akçesi adı altında kıymetli hediyeler göndermeye başlamışlardı. Şeyh Sadreddin, seyitlik iddiasını getirmiş ve ısrarla vurgulamıştır.

Şeyh Safiyüddin döneminde olduğu gibi Sadreddin Musa’nın tarikat liderliğinde çok uzak diyarlardan onu görmeye gelen binlerce kişi vardır. Çin, Hindistan ve Seylan’dan bile gelenler olduğu ileri sürülmektedir. Uzak diyarlarda Şeyh’in halifeleri tarafından kurulan zaviyeler Erdebil Dergahı’nı geniş bir çevrede tanıtmaktadır.

Şeyh İbrahim

Safev’îlik'inin liderliğini 1429-1447 yılları arasında Hoca Alâ ad-Dîn Ali'nin oğlu Şeyh İbrahim üstlenmiştir. Zamanında tarikat çok güçlenmiş ve zenginleşmiştir. Onun da 1447 yılında vefatının ardından, Şeyh Cüneyd tarikatın başına geçmiştir.

Şeyh Cüneyd

Hâce Ali’nin oğlu İbrahim tarikat lideri olurken kardeşi Cafer tarikat içinde önemli bir yere sahiptir. İbrahim’in ölümü ardından onun oğlu Cüneyd 1447’de tarikat liderliğine geçince durumdan memnun olmadığı, kendisini daha uygun bulduğu belirtilmektedir. Diğer taraftan Şeyh Cüneyd’in müritlerinin silahlandırmaya başlaması sonucu, tarikata bağlı silahlı ve kalabalık bir mürit topluluğunun ortaya çıkması, tarikat merkezinin adeta askeri bir ordugaha dönüşmesi, Azerbaycan’a hakim Karakoyunlu Devleti Sultanı Şah Cihan’ı da tedirgin etmiştir. Tüm bunlar Şeyh Cüneyd’in sultanlık arayışı içinde olduğunu göstermektedir. Akkoyunlu tarihçisi İbn-i Ruzbihan bu durumu açık bir biçimde ifade eder, “… Hırsları iktidar isteğini doğurmuştu, tüm uğraşı bir yerleri feth etmekti.” Tarikat üzerine asker göndermemekle birlikte Şeyh Cüneyd’e art arda uyarı mektupları yazmış, daha sonra da Erdebil’i almak ve geniş bir katliam yapmakla tehdit etmiştir. Bu arada tarikat liderliğine Şeyh Cüneyd’in amcası Cafer’in geçmesi için onu teşvik etmiştir. Bu tutumda, mürit sayısı endişe verecek derecede artan ve bunları silahlandıran bir tarikat liderinden duyulan rahatsızlığın yanında Cafer’le aradaki akrabalık ilişkisi de etkili olmuştur. Cafer’in oğlu Şah Cihan’ın kızıyla evlidir. Şeyh Cüneyd’in tarikatı Şiileştirmesine tepki gösteren sadece Şah Cihan değildir, Cafer de tarikatın Sünni çizgide devam etmesinden yanaydı. Cafer’in, Şeyh Cüneyd’deki Şii yönelişe, tarikatı Şii bir tarikata dönüştürme kararlılığına şiddetle karşı çıktığı, bunun sonucunda tarikat şeyhliğinden alındığı da ileri sürülmektedir. Diğer yandan Şeyh Cüneyd’in Erdebil’deyken Şii olup olmadığının bilinmediği, Anadolu’daki Türkmen kitleleri içinde Şii inançlar çerçevesinde yapılacak bir propagandanın daha yüksek başarı sağlayacağını düşünerek Şiiliğe yöneldiğini ileri süren araştırmacılar da vardır.

Sonuçta Şeyh Cüneyd, babasını ölümüyle tarikat liderliğine geçmesinden bir yıl sonra 1448 yılında Erdebil’den ayrılmak zorunda bırakılmıştır.

Erdebil’den sürgün edilen Şeyh Cüneyd buradan önce Erbil’e gitmiş, bölgenin önemli şeyhlerinden sayılan Şeyh Erbili’nin kızıyla evlenmiştir. Ancak bir süre sonra davranışlarına gösterilen tepkiler nedeniyle Erbil’den ayrılmak zorunda kalmıştır. Buradan ayrılarak geniş taraftar kitlesinin olduğu Anadolu’ya gitmiştir. Anadolu’ya gitmesi, tarikatın kurucusu Şeyh Safiyüddin döneminde bile Erdebil’e Anadolu’dan hatırı sayılır bir mürit topluluğunun gelmesiyle ilgili olmalıdır. Hatta Şeyh Safiyüddin’nin Anadolu’dan gelen Türkmenlere saygı gösterdiği, Anadolu’da müritleri bulunduğu, bunlar içinde en önemlisinin Şeyh Abdurrahman Erzicani olduğu kaydedilmiştir. Sonraki şeyhler zamanında bu durum daha da gelişme göstermiştir. Şeyh Cüneyd, bu duruma dayanarak Anadolu’da kendisine askeri bir maiyet oluşturmuştur. Bu askeri maiyeti, Ali’nin soyundan geldiğini söyleyerek buna hemen inanan geniş kitlelerden sağlamıştır.

Şeyh Cüneyd, Anadolu’ya gelince Osmanlı Padişahı II. Murat’tan dirlik ister. Padişah, elçi olarak gelen müritlere bin akçe yolluk, şeyhlerine verilmek üzere iki yüz florin ya da düka göndermesine karşın Anadolu’da yerleşmesine izin vermemiştir. Bu olay muhtemelen 1449 -1450 civarında meydana gelmiştir. Siyasi hedefi muhtemelen sır değildi. Çağdaş Akkoyunlu yazarı Feyzullah, Şeyh Cüneyd ve oğlu Şeyh Haydar’ı “dervişlik külahını hükümdarlık tacı ile değiştirmek” istemekle suçlamaktadır. Zaten bir süre sonra, II. Mehmet döneminde (1451 – 1481) Erdebil Dergahı’na gönderilen çerağ akçesi gönderilmez olmuştur. Böylece Osmanlı topraklarından ayrılan Şeyh Cüneyd, Osmanlı’yla çok uzun zamandır çatışma halinde olan Karamanoğlu topraklarına, Konya’ya gitmiştir. Konya’da ikametine izin verildi. Birçok Karaman ili oymakları Babai geleneğine yakındır. Konya’da bir Sünni tekkede ağırlanır. Fakat tekkenin şeyhi, bölgede önemli bir din büyüğü olarak görülen Şeyh Abdullatif “bu inançla sen kafir oldun” diyerek eleştirmiş, Karaman Beyi İbrahim Bey’e rapor eder, “Muradı sofuluk değildir, şeriat bozup kendi beylik ister” demektedir. Durumunun tehlikede olduğunu göre Şeyh Cüneyd, Toroslar’daki Varsak Türkmenleri’ne sığınmıştır. Ancak Konya’dan yakalanma emri gelince bir kısım Varsak Türkmeni ile birlikte yine kaçar. İskenderun Körfezi’ne bakan dağlarda Haçlılar’dan kalma bir yıkık bir kaleye yerleşip burayı karargâh edinir. Memluk hakimiyetindeki Suriye’de, Cebel-i Arus hakiminden kiralamışlardır.Şeyh Bedrettin’in yandaşlarının bir kısmının da bu kaleye geldikleri, tarikata katıldıkları ileri sürülmektedir. Burada da bir süre sonra Suriye, Irak ve Anadolu’dan çok sayıda insan gelip şeyhe katılmaktaydı. Anadolu’dan Rafizi gruplardan gelenler çoğunluktadır. Ne var ki Memluklar, “ülkede Deccal çıktı” söylentileri üzerine asker göndermiştir. Memluk askerleriyle yapılan çatışmada Şeyh Cüneyd yenilir, yetmiş adamı öldürülür, bunların 25’i Bedreddin ayaklanmalarına katılmış olan adamlardandır, kalan çok az sayıdaki adamlarıyla birlikte kuzey yönünde çekilerek kurtulur. Etrafa “Beni isteyen kişi Canik’te bulsun” haberi salarak Canik’e gider. Taht kavgaları içindeki güçsüz Trabzon Rum İmparatorluğu üzerine gazaya çıkmak için çevre Türkmenleri arasından asker toplar. Yine de ancak birkaç bin adam toplayabilir. Yanındaki Türkmenler, Toroslar’dan Varsak Türkmenleri, Canik dolaylarından Çepni Türkmenleridir. Muhtemelen hükümdarlığını burada kurmayı amaçlamaktadır. Buralar Hristiyan topraklarıdır, bu yüzden çevredeki Müslüman hükümdarlar duruma seyirci kalacaklardı. “Cihat sancağı” açtı ama ancak birkaç bin adam toplayabildi. Akçakale’yi 1456 yılında almış, üzerine gönderilen bir askeri birliği bozmuş ve Trabzon önlerine gelmiştir. Fakat günler süren saldırılarda kente girmeyi henüz başaramamıştı. Bu gelişme üzerine Osmanlı Rum Beylerbeyi Hızır Bey kuvvetlerinin geldiği haberi alınınca Şeyh Cüneyd çekilmek zorunda kalmıştır. Muhtemelen Umutlarını büyük ölçüde kaybeden Şeyh Cüneyd’in, yeni bir hedef belirlemek için pek seçeneği de kalmamıştır. Anadolu’yu tekrar kuzey – güney doğrultusunda geçip Diyarbakır’a, Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan’a gitmiş, buluşma sağlanıncaya kadar dolaylarında kalmıştır. Osmanlı tarihçilerinden Aşıkpaşazade’ye göre önce iyi karşılanmamıştır. Uzun Hasan’a, “Cihan Şah gibi düşmanın var, benim silahlı 20 bin sufiye gücüm yeter, ben de sana yardımcı olayım” teklifinde bulunmuştur. Bu 20 bin rakamının ne kadar bir abartma olduğu bilinmez, ne var ki Uzun Hasan’ın gücü 5-6 bin süvariyi ancak bulduğu düşünülürse Şeyh Cüneyd’in hatırı sayılır bir kuvveti olduğu varsayılmış olmalıdır. Uzun Hasan, Şeyh Cüneyd’in kontrol edebileceği askerî güç konusunda ikna olmuş olmalı ki, kız kardeşi Hatice Begim ile evlendirmiştir. Bu evlilikte Uzun Hasan’ın bir amacı da Şeyh Cüneyd’i bu sayede kontrol altında tutabilmek, kendisine yönelik bir tehdit oluşturmasını böylece engellemek olabilir. Nitekim Akkoyunlu Devleti’ni bitiren yine Safevi şeyhleri olmuştur. Bu evlilik Şeyh Cüneyd’in bir devlet kurmak şeklindeki amacı için çok önemli bir atlama taşı sağlamıştır. Artık güçlü bir sultanın desteğine sahiptir. Üstelik bu akrabalık bağı, Sünni – Şii ittifakı olarak görülebilmektedir. İlginçtir ki, tebaası içinde önemli bir Şii nüfus olan, kendisi de Şii inançlara güçlüce bağlı olan Şah Cihan, Şeyh Cüneyd’i tarikat liderliğinden men edip sürgüne gönderirken, katı Sünni olan Uzun Hasan onunla, akrabalık bağıyla güçlendirilmiş bir ittifak kurmuştur.

Şeyh Cüneyd üç yıl Uzun Hasan’ın sarayında kalmış, karısı henüz hamileyken silahlı adamlarıyla Erdebil’e gitmiştir. Ancak Şah Cihan ve amcası Şeyh Cafer elbette onun Erdebil’de bulunmasını tehlikeli göreceklerdir. Üstelik artık Cihan Şah’ın baş rakibi Uzun Hasan’ın akrabalık ilişkisiyle müttefikidir. Dahası Cihan Şah, kendi topraklarında para-militer bir oluşuma göz yumamazdı. Cihan Şah’ın Erdebil’e saldırmak için asker topladığını öğrenen Şeyh Cüneyd, müritlerinin iaşesini Erdebil dışında sağlayabilmek için Çerkez ve Gürcü topraklarına karşı bir yağma – talan seferine (Hristiyan toprakları olması bahanesiyle “gaza” demek adettendir) çıkmıştır. Fizik olarak çok beğenilen Çerkez ve Gürcü kız ve oğlanları, o devirlerde de çok iyi para etmektedir. Ancak bu sefer için Şirvanşahlar topraklarından geçmesi gerekmektedir. Şirvanşah hükümdarı, Halilullah kendi topraklarında böylesi bir askerî harekâta göz yummak niyetinde değildi, ancak Şeyh Cüneyd’in dini kimliği yüzünden tereddüt etmiştir. Ne var ki Cihan Şah’ın teşvikiyle Şeyh Cafer’in yazdığı mektup, Şeyh Cüneyd’in tarikatla ilintili olmadığını, bir “yalancı” olduğunu belirten mektubu üzerine 20 bin kişilik bir orduyu harekete geçirdi. Bu kuvvetlere Cihan Şah’ın gönderdiği 5 bin kişilik bir kuvvetle Taberseran Hakimi’nin gönderdiği birlik de katılınca 30 bin kişilik bir ordu Şeyh Cüneyd’in 10 – 12 bin kişilik kuvvetinin yolunu kesecektir. Şeyh Cüneyd’in Türkmenleri, Gürcistan üzerine yaptığı bir gaza seferinden dönerken bu ordunun saldırısına uğramışlar, Kafkas geçitlerini, muharebe ederek geçmek zorunda kalmışlardır. Bu çatışmalarda Şeyh Cüneyd 1460 yılında öldürülür. Müritleri, vasiyeti üzerine Uzun Hasan’ın sarayına dönüp oğlu Haydar’ı Şeyhleri sayarlar ve Diyarbakır’a dönerler. Esasen yetişkin bir oğlu vardır. Ama muhtemelen Uzun Hasan’ın desteğine büyük ölçüde bel bağladığından, onun yeğenini halefi kılmıştır. Ferruh Yaser, Şeyh Hasan’ın öldürüldüğünü bir mektupla Osmanlı Sultanı II. Beyazıd’a bildirmiş, bu mektuba verdiği cevapta Sultan memnuniyetini bildirerek Ferruh Yaser’i kutlamıştır. Aynı sultan Şeyh Haydar’ın ölümünü bildiren Akkoyunlu sultanı Yakub’a cevap olan mektubunda Haydar taraftarlarını sapık bir güruh olarak tanımlamış ve onlara beddua etmiştir.

Bir çatışma sırasında, erken yaşta ölmesi, baştan beri amaçları doğrultusunda sürdürdüğü kararlı, azimli mücadelesini, Erdebil’den sürgün çıkalı 13, 14 yıl olmuştur, sonuca bağlamasına belki de engel olmuştu. Ama yine de torunlarına üç miras bıraktığı söylenebilir. Birincisi, resmî olarak tarikat postunda amcası oturuyor olsa bile, tarikatın liderliği açısından Şeyh Cüneyd çok daha fazla bir itibara ve güce sahiptir. İkincisi Anadolu’daki faaliyetleri sonunda bir devlet kurmak, bir yurt edinmek için çok güçlü idealler besleyen kalabalık bir savaşçı kitleyi etrafında toplamıştır. Henüz ortada bir devlet yokken bile bir ordu vardır. Torunu Şah İsmail, bu ölümüne kararlı Türkmen kitlenin kesin sonuçlu desteğiyle Safevi Devleti’ni kuracaktır. Üçüncüsü, güçlü ve yetenekli bir sultanın kan bağıyla da perçinlenmiş desteğine sahip olmuştur. Uzun Hasan’ın sağladığı dayanak zemini, siyasal güçlerinin bel kemiğini oluşturmaktadır.

Şeyh Haydar

”Haydari sarık”(Sadabat Sarayı’nda sergilenen Kızılbaş Askeri mankeni)

Haydar'ın beklentisi kısa bir süre sonra gerçekleşir, geniş topraklar üzerinde bir imparatorluk kurmuş olan Uzun Hasan, 1469’da Tebriz’i alınca yeğenini Erdebil Tarikatı’nın Şeyhi olarak “posta” oturtmuştur. Aynı zamanda Trabzon İmparatoru IV. İoannis'in kızı Despina Hatun'un kızı Marta (Alemşah Halime Begüm) ile evlendirmiştir. Şeyh Haydar Erdebil’deki tarikat çevresinde çok iyi karşılandı. Emrinde güçlü bir ordu vardı, Akkoyunlu gibi büyük bir devletin hanedanıyla akrabaydı. Nitekim ordusuyla birlikte Akkoyunlu’nun seferlerine de katılmıştır. Şeyh Haydar artık Azerbaycan’da kudretli bir şeyhdir ama müritlerinin büyük kitlesi Anadolu’dadır. Azerbaycan’da ise sınırlı sayıda müridi vardır, ile Karamanlı ve Kaçar Türkmen boyları. Halifelerini Anadolu’ya göndererek buradaki kitle tabanını genişletmeye başlar.

Müritleri silahlandırma çabası Şeyh Haydar döneminde hızlanmış görünmektedir. Müritlerine düzenli olarak askeri talimler yaptırmaktadır, ok atmayı, mızrak savurmayı, kılıç kullanmayı öğretiyordu. Yeni silahlar alınıyor ya da tekkede yapılıyor, depolanıyordu. Şeyh Haydar askeri üniforma düzenledi. Savaşçı müridlerine Tâc-ı Haydar (Haydari Sarık, Haydari Külah) adı verilen bir sarık sarığın yanı sıra “entari” giydirmiştir. Kalın keçeden birer parmak kalınlıkta şeritlerden yapılan sarıktaki her şeritte Ehli Beyt’den On İki İmam'ın isimleri işlenmiştir. Müritlerin bu sarığı gururla taşıdıkları ve halk arasında büyük itibar gördükleri belirtilmektedir. Osmanlı ülkesinde Haydari Sarık'a istinaden Safevi Tarikatı yandaşlarına Kızılbaş adı verilmiştir.

Tüm harcamalar için gerekli olan parasal kaynak, Çerkez ülkesine yapılan akınlardan sağlanan ganimetten sağlanmaktadır. Şeyh Haydar’ın ilk seferi 1486 yılında verimli geçer. Kız ve oğlan esirler köle pazarlarında iyi para getirmektedir, müritlerce paylaşılır. Ganimetin bir kısmı da Akkoyunlu Sultanına gönderilmektedir. Ertesi yıl bir yağma – talan akını daha düzenlenmiştir. Akkoyunlu’ya pay veriliyor olsa da Şeyh Haydar’ın artan mürit sayısı tedirginlikle izlenmektedir. Çerkezler üzerine yaptığı yağma – talan akınlarıyla önemli kaynak sağlamaktadır. Üstelik çevre köylerden vergi almaması çok geniş bir çevrede büyük bir sevgi kazanmasını sağlayacağı gibi, çevre devletlerde halk arasında kendi yönetimlerine karşı huzursuzluk yaratacak, bir bakıma köylü ayaklanmalarını kışkırtacaktır. Sultan Yakup tarafından Tebriz’e çağırılarak uyarıldı. Esasen hem Şeyh Cüneyd’in, hem de Şeyh Haydar’ın Çerkezler üzerine yaptığı seferler geniş bir çevrede, özellikle Azerbaycan’ın Mugan, Karabağ ve bölgelerinde büyük itibar sağlamasına neden olmuştur. Artık Erdebil şeyhleri, dini birer lider oldukları kadar birer siyasi lider olarak da görülmektedir. Şeyh Haydar, 1488’de Sultan Yakup’tan Çerkezler üzerine sefer yapmak için izin sağladı ama asıl amacı babasını öldüren Şirvanşahlar’dan intikam almaktı. Bu yüzden Çerkezler üzerine gitmek yerine Şirvanşahlar üzerine gitti. Giderek güçlenmesinden rahatsızlık duyan Sultan Yakup’un eline bir fırsat geçmiştir, Şirvanşah Akkoyunlu’dan yardım isteyince güçlü bir ordu gönderildi. Bu birleşik kuvvetler karşısında, Elbruz Dağı yakınlarındaki Tabersaran’da, 1488’de girişilen bir savaşta Şeyh Haydar okla vurularak öldürülmüştür. Bu sefer Şeyh Haydar’ın Çerkezler üzerine yaptığı üçüncü seferdi. İlk iki sefer 1483 ve 1487 yıllarındadır. Her üç sefer de on bin kadar Türkmen savaşçısıyla yapılmıştır. Bunların çoğunluğunun Karamanlı ve Varsak Türkmenleri olduğu anlaşılmaktadır. İki boy da daha önce Osmanlı’nın zaman zaman çatışma halinde olduğu boylardır. Diğer yandan 1486 yılında Rum Mehmet Paşa kuvvetlerini yenilgiye uğratan Varsaklı Uyuz Bey’in ve Karamanlı Tozlukoğlu Rüstem Bey’in Şeyh Haydar’ın komutanlarından olduğu bilinmektedir. Rum Mehmet Paşa Konya ve Karaman çevresinde uyguladığı katliamlar büyük tepki çekmiştir.

Şeyh Haydar’ın Anadolu’ya yönelen çalışmalarının ne denli geniş ve derin etkileri olduğu gösteren bir örnek, ileride Osmanlı’yı çok uğraştıracak bir ayaklanmanın lideri olan Şah Kulu’nun babasının, Şeyh Haydar’ın halifelerinden Tekeli Hasan olmasıdır.

Sultân Ali Mirza Safevî

1488 yılından, Uzun Hasan'nın torunlarından Akkoyunlu hükümdarı Rüstem (1493 - 1497) tarafından öldürüldüğü tarih olan 1494 yılına kadar, tarikatın önderliğini Şah İsmail'in ağabeyi Sultan Ali Mirza Safevî üstlenmiştir. Daha sonra ise 1499 yılına kadar gizlenmek zorunda kalan Şah İsmail tarikatın başına geçmiştir.

Şah İsmail

Haydar’ın savaşçıları, şeyhlerinin ölmesine karşın dağılma eğilimde değillerdi, Haydar’ın oğulları içinden yeni bir şeyh çıkacaktı. Bunun üzerine Akkoyunlu Sultanı Yakup, Haydar’ın üç oğlunu, Ali, İsmail ve İbrahim’i ve dul kalan karısı Marta’yı (Alem Şah) bir kaleye kapatmıştır. Öldürülmeme nedenleri arada kan bağı olmasıdır. Ancak Yakup’un ölümü üzerine çıkan saltanat kavgasında Akkoyunlu prenslerinden Rüstem Bey iç karışıklıklar ve savaşlar sonunda bir oldu – bittiyle tahta geçirildi. Ancak durumu hâlen sağlam değildir. Şeyh Haydar’ın üç oğlunu, müritlerinin askerî gücünden yararlanmak için 4,5 yıl sonra hapisten çıkarmıştır. Kardeşlerden Ali’den askeri yardım isteyen Rüstem, onun kuvvetleriyle muhalifi Baysungur’a karşı zafer kazanır ve tahtını sağlama alır. Bu yardım karşılığında Ali’nin tarikat liderliğini onayladı ve onuruna Tebriz’de kutlamalar yaptırdı. Erdebil’in yönetimini de Sultan Ali’ye vermiştir. Her gün yüzlerce müridin Erdebil’e akması ve hediyeler getirmesi Sultan Ali’nin hem gücünü, hem de kaynaklarını büyük ölçüde genişletiyordu. Gidişattan ürken Sultan Rüstem onu Tebriz’e çağırarak müritlerinle bağını kesmek istedi. Bir süre sonra da Sultan Ali talimatla Tebriz’de 1493 yılında öldürüldü. Tarikat müritleri diğer iki kardeşi kaçırır Erdebil’de saklarlar. Ancak Sultan Rüstem çocukları ısrarla aramaya devam ettiğinden dağlık Gilan bölgesine çekilirler. Yetişkinliğinde Safevi Devleti’ni kuracak olan Şah İsmail bu sırada altı yaşındadır. Erdebil Tarikatı’nın tüm geleceği, Türkmenlerin büyük kayıplarla yıllarca süren savaşımlarının sonucu artık bu altı yaşındaki oğlana bağlıdır. Türkmen ileri gelenleri oğlanı koruyup, askeri ve siyasi bir önder olmaya hazırlamakla uğraşmışlardır. Çevresindeki ordunun esas kitle tabanı Azerbaycan’da Moğol tahakkümü altında bunalan ve Anadolu’da Osmanlı baskısı altında rahatsız yaşayan Türkmen kitleleri oluşturmaktadır.

Sultan Rüstem bir süre İsmail ve yanındakileri izledi, sığındıkları bölgelerin hakimlerine yazarak iadelerini sağlamaya çalıştı. Fakat kısa süren bu çabalar, Akkoyunlu tahtı için çıkan çekişmeler yüzünden sürdürülemedi.

İsmail, 1499 yılında Gilan’dan ayrılır, o kışı Hazar kıyısındaki ’da geçirir. Müritlerine kardan inşa ettirdiği bir kaleyi ele geçirme talimleri yaptırır. Ardından tüm Anadolu’daki mürit topluluklarına, Erzurum’da toplanmaları için haberciler gönderilmiştir. Sivas, Amasya ve Tokat bölgelerinden çoğu yerleşik Ustaculu, Şamlu ve Rumlu, Antalya bölgesinden Tekelü, Karaman bölgesinden Turgutlu, Tarsus civarından Varsak Türkmenleri gruplar halinde Erzurum’a akmıştır.

Erdebil Tarikatı bunca savaşımdan sonra artık köklü bir mücadele geleneğini, ideolojisini kazanmış bir harekettir. Artık sadece ya da ağırlıklı olarak bir tarikat liderinin çekip çevirdiği bir hareket değil, geniş Türkmen kitlelerinin sağlamca benimsedikleri bir ideal olmuştur. Bu iç koşulların yanında dış koşullar da bir devlet oluşumu için olgunlaşmıştır. Artık Erdebil Tekkesi’nin son zamanlarıdır, bundan sonra Safevi Devleti’nin tarihi başlayacaktır.

Erzurum’da yedi bin Türkmen savaşçının katıldığı belirtilmektedir. Erzurum’a doğru yola çıkıldığında yanında 1500 kadar savaşçı vardı. İlk olarak Şirvanşah’lar üzerine yürüme kararı alınır. Başkent Şamahi yakınlarındaki Gülüstan Kalesi yakınlarında Şirvanşah hükümdarı Ferruh Yesar’ın ordusuyla 1500 yılı sonlarında yapılan savaşta Ferruh Yesar öldürülünce başkent teslim olmuştur. Kış ’da geçirildikten sonra Bakü’nün Şeyh İsmail’e boyun eğmediği ve dolayısıyla vergi vermeyeceği haberi gelmiştir. Bakü, hem Şirvanşahlar Devleti’nin en önemli ticaret merkezidir, hem de Şirvanşah sarayı buradadır. Bunun üzerine Şeyh İsmail orduyla birlikte 1501 baharında Bakü üzerine yürümüştür. Uzun süre kuşatılan kente yapılan saldırılar üzerine şehir teslim olmuştur. Daha sonra Akkoyunlu sultanı Elvend’in 30 bin kişilik bir orduyla bölgeye doğru geldiği öğrenildi. Şeyh İsmail ve 7 bin askeri, Elvend’in ordusuyla Nahcivan’ın Şerur düzlüğünde cenge tutuşmuş, Akkoyunlu ordusunu yenilgiye uğratmıştır. Tebriz’e ilerleyen Şeyh İsmail burada kendisini şah ilan etmiştir.

Tarikatın askerileşmesi ve siyasal hedefe yönelmesi

Şeyh Safiyüddin’in seyyid olduğu iddiası, soylarının Musa el-Kâzım üzerinden Ali bin Ebû Tâlib’e dayandırılması, bu durumda aynı zamanda Şii mezhebine dayandırılması iddiası ilk olarak oğlu Şeyh Sadreddin Musa tarafından ortaya atılmıştır, babasının böyle bir iddiası olmadığı bilinmektedir. Seyyidlik iddiasının halk arasında yayılmasında Şeyh Sadreddin birinci derecede etkili olmuştur. Bu iddianın arkasında siyasi amaca yönelmek olduğu ileri sürülmektedir. Sadece mürit sayısını artırmak, dolayısıyla bağışlar ve zekatlarla gelen maddi kaynakları büyütmek için de ileri sürülmüş olabilir. Nitekim seyyidlik meselesinin müritlerce çok kuvvetli ve taassuba varan bir şekilde sahiplenildiği, hatta II. Beyazıd’ın buna hürmeten tarikata yardımlarda bulunduğu görülmektedir. Şeyh Safiyüddin’nin seyyid olduğunu ileri süren tarihçiler, ki çoğu Safevi tarihçileridir, bir kısmı da Şii olduğunu ileri sürmüşlerdir. Görünüşe göre seyyid ve Şii olma iddiaları Safevi propagandası çizgisinde daha sonra eklenmiştir. Diğer yandan tek bir kaynağa dayanarak yorum getiren yazarlar da Şiiliği vurgulamıştır. Örneğin Abdülbaki Gölpınarlı Topkapı Sarayı’ndaki 3099 sayılı belgeye dayanarak bu görüşü dile getirmiştir. Ama zaten bunu bir olasılık olarak belirtmektedir.

Hâce Ali’nin şeyhlik döneminde tarikatta Şii inanç ögelerinden belirmeye başladığı görülmektedir. Çok net olmamakla birlikte daha çok Şii eğilimler görüldüğü belirtilir. Sünnilikten Şiiliğe geçiş konusunda çok net bilgiler olmadığından bu durum daha çok yorumlar halindedir. Ardından gelen Şeyh Cüneyd döneminin hemen başlarında açık Şii bir çizgi görülmektedir. Oniki dilimli kızıl külah giyme uygulaması ise halefi Şeyh Haydar döneminde başlamış, artık “Haydari Sarık” olarak bilinmiştir. Osmanlı kaynaklarında bu sarığı taşıyanlara “Kızılbaş” denile gelmiştir. Şeyh Haydar’ın müritlerine benimsettiği bu giyim ögesi, Erdebil Tarikatı’na bağlı, çoğu Türkmen olan unsurlar arasında bir bütünleşme, ortak ideolojik / siyasi hedeflere yönelme birlikteliği sağlamış, bir simge oluşturmuştur. Bu başlıkla tarikat kendine özgülük bularak diğer her şeyden farklılaşmış, ayırt edilirlik sağlamıştır. Teşkilatı daha bütünlük gösteren sıkı bir organizasyona sahip kılmıştır.

Bu kırmızı börk giymek, geleneksel İslam yazarlarından bazıları tarafından, Safeviliği halk gözünde sapkın (heretik) bir akım olarak göstermek için türlü şekillerde yorumlanmış, birçok aşağılayıcı sıfatla birlikte kullanılmıştır. Bu olumsuz, aşağılayıcı ifadelerin yerleşmesi nedeniyle 19. Yüzyıl sonlarına doğru Kızılbaşlık yerine Alevilik, örtücü “şemsiye” bir kavram kullanılmaya başlanmıştır. Ancak Şeyh Safiyüddin’nin sekizinci kuşaktan dedesinin Firuz Şah’ın Zerrin Külah lakabıyla bilindiği anlaşılmaktadır. Zerrin Külah, Farsça kızıl külah anlamındadır. Pekala böyle bir bağlantı da olabilir.Faruk Sümer, 13. ve 14. Yüzyılda Anadolu’da Türkmen unsurların kızıl börk giydiklerinin kesin olarak bilindiğini yazmaktadır.

Tarikat şeyhlerinin hangisinin tarikat için siyasal bir hedef, yani siyasi erk elde etme amacı güder olduklarını belirlemek oldukça güçtür. Müritlerin silahlandırılması, dışarıdan askeri bir tehdit olmadığına göre, doğrudan doğruya askerî güç üretmeye yöneliktir ve bunun da amacı siyasal bir erk oluşturmak olmalıdır. Nitekim Şeyh Cüneyd sultan olarak söylenmeye başlamıştır. Sonuç olarak dini bir yaklaşıma dayanarak siyasallaşan Erdebil Tarikatı’nın bir devlet olarak ortaya çıkmasında esas momenti sağlayan Anadolu’dan göç eden Türkmen unsurlar olmuştur. Bu Türkmen oymakları tarikat şefinin yanında kuşaklar süren bir savaşımın ardından, üç şeyh bu savaşımda hayatlarını kaybetse de Safevi Devleti’ni ortaya çıkaran kitle olmuşlardır. Yazarı belli olmayan “Tarih-i Kızılbaşan” adlı eser, bu Türkmen boylarını “Sağ Cenah” ve “Sol Cenah” olarak ikiye ayırmaktadır. Sağ Cenah, Şamlu, Rumlu, Ağaçeri, Bayramlu, Ekremi, Ördeklu, Karacarlu, Akkoyunlu, Bayundur, Musullu, Pornak, Şeyhavend, Çepni, Bayat ve Bozçalu, Arapgirli, Hınıslı, Tekelu, Karakoyunlu, Alpaut, Baharlu, Cagirlu, Karamanlu, Saadlu, Hacılu, Bayburtlu, Varsak, Evoğlu, Karacadağlu, Kürt taifeleri, Lur taifeleri, Sol Cenah ise Uctaclu, Zulkadr, Afşar, Kacarlar boylarından oluşmaktadır.

Diğer yandan askerileşme ve siyasallaşma olmasa bile, tarikatın geniş bir coğrafi çevrede çok sayıda müride sahip olması, bu bölgedeki hükümdarlarda, tarikatın kitleler üzerindeki manevi otoritesinden yararlanma yönelimine neden olması kaçınılmazdı. Nitekim İlhanlı yüksek yönetiminin Erdebil Tarikatı’nı maddi yönden himaye etmeleri bunun başlangıcı olarak görülmelidir.

Tüm bunlardan hareketle, babadan oğula geçen, bu görünümüyle bir hanedanlık olarak kendini gösteren Safevi şeyhleri dizisi iki “kuşak” olarak değerlendirilebilir. Birinci kuşak Safeyüddin, Saadeddin, Hoca Ali ve İbrahim kuşağıdır. Bu şeyhler öznel olarak siyasi erk sahibi olmayı hesaplamış olsalar bile bir tarikatı yönetmişlerdir. İkinci kuşak şeyhler, Cüneyd, Haydar, Sultan Ali ve Şah İsmail ise, daha önce teşkil edilmiş olsa bile askerî gücü fiiliyatta kullanmış, çok açık bir biçimde belirli bir toprak üzerinde siyasi erk sahibi olmaya yönelmişlerdir.

Teşkilat yapısı

Tarikat liderleri bir iki istisna durumunda babadan oğula geçmektedir. Böylece tarikat lideri, Türklerde kullanılan ifadeyle “Pir”dir. Pirlik daima babadan oğula geçmektedir. Tarikat merkezi ile farklı bölgeler arasındaki örgütsel bağı “halife”ler yürütmektedir. Değişik bölgelerdeki tarikata bağlı grupların bölgesel liderleri, Şeyh’in o bölgedeki temsilcileriydiler ve genellikle bu gruplar içinden seçilmişlerdir. İnsanlara hitap etmeyi iyi bilen, ikna ve ajitasyon yeteneği olan bu kimseler bir süre tarikat merkezinde bulunarak tarikatın usul ve erkanını öğrenir, daha sonra aldıkları talimatlarla memleketlerine dönerlerdir. Bu teşkilatlanma tarzıyla, halifeler vasıtasıyla tarikat yayıldığı tüm bölgelerdeki, özellikle yaygın bir mürit topluluğu olan Anadolu’da, tüm müritleri homojen büyük ve sağlam bir grup haline getirebildiler. Bu sayede “yezid düzeni” olarak tanımladıkları Osmanlı’ya karşı tek vücud olarak durabildiler.

Anadolu’daki propaganda faaliyetleri, Osmanlı yönetimi tarafından yerleşik yaşama geçmeye zorlanan konar-göçer Türkmen boyları içinde son derece etkili olmuştur. Tahrir defterlerine kaydedilerek düzenli vergi ödemek zorunda bırakılan, vergilendirilen toprakların genişletilmesiyle artık yaylak ve kışlakları için bir tımar sahibine yaylak ve kışlak resmleri ödemesi gereken, yaylak ve kışlak alanlarının Osmanlı otoritesince sınırlandırılması, devlete karşı vergi ve benzeri yükümlülüklerini ödemek için kale ve köprü inşaasında çalıştırılmaları, yine bunun için Osmanlı ordusuna savaş malzemesi yapmakla yükümlü tutulmaları, boyları uzak bölgelere dağıtarak bölmek için techir uygulamaları, Türkmenler ile devlet yönetimi arasında kesintisiz bir husumetin doğmasına yol açmıştı. Kısacası her durumda Osmanlı yönetimi, vergi ödemek zorunda olan yerleşik toplulukları konar-göçer Türkmen karşısında kayırıyor, çeşitli uygulamalarla Türkmenleri de yerleşik yaşama geçirmek için zorluyordu. Özgürlüklerini yitirmek istemeyen Türkmen’in, Erdebil dailerinin (şeyhlerin halifeleri) propagandalarından etkilenmemesi mümkün değildi.

İlhanlı Devleti ve Osmanlı İmparatorluğu ile İyi İlişkiler

Daha Şeyh Safiyüddin İshak döneminde tarikat İlhanlı yönetiminin desteğini sağlamıştır. Gazan Han, Ebu Said Bahadır Han, karısı Bağdat Hatun, Olcaytu Han’ın emirlerinden Emir Hüseyin ve oğlu vezir Reşîdüddîn Fazlullah-ı Hemedânî ile pek çok İlhanlı yöneticisi tarikata intisap etmiştir. Ancak bu “intisap” etmenin göstermelik bir tutum olduğu anlaşılmaktadır. , İlhanlı yöneticilerinin kasıtlı olarak Şeyh’in seyitlik iddiasını desteklediklerini, bunun karşılığında Tarikat’ın da halkın Moğol hükümranlığına karşı gelmemeleri için telkinde bulunduğunu yazmaktadır. Oysa aynı tarihçi Erdebil Tarikatı liderlerinin seyit olmadıklarını belirtir. Şeyh Safiyüddin, yine de bu beklentiyi karşılamış görünmektedir, Gilan, Urmiye, Ermenistan, Şiraz, Tebriz, Zencan ve hac için Hicaz’a yaptığı yolculuk yapmıştır. Diğer yandan çoğu işsiz ve boş gezen binlerce müridi Moğol istilasına karşı çıkmayı dinen haram sayıp telkinlerde bulunmuşlardır. Gerçekte Şeyh Safiyüddin için Moğol yanlısı bu politika yeni sayılmaz. Erdebil’de kenti tekkesini kurmadan önce Gilan’da Moğol himayesindeki Şeyh Zahid Gilani’nin öğrencisiydi. Gilani, Moğol’un maddi desteği karşılığında Türkler ve İranlılar arasında Moğol hakimiyetinin zorunluluğunu telkin etmekteydi. Şeyhinin takdirini kazanan Şeyh Safiyüddin, Gilani’nin kızıyla evlenmiş, Şeyhinin ölümü üzerine Erdebil’e gelerek Gilani’den öğrendiklerini kendi müritlerine telkin etmiştir.

Tarikatın bu hizmetleri karşısında İlhanlı yönetimi de cömert davranmıştır. Günümüze ulaşan bir belgede tarikata 1,5 ton buğday, 30 ton pirinç, 1,6 ton yağ, 3,2 ton bal, 400 kg. mısır, 30 dana, 130 koyun, 190 kaz, 600 tavuk, 30 kın gülsuyu ve 10 bin dinar para bağışlandığı belirtilmektedir. Bu tür bağışlar binlerce işsiz genci beslemeye harcanmış görünmektedir.

Şeyh Safiyüddin’nin tarikatı onun döneminde dahi Azerbaycan içinde kalmamış, İran, Irak, Suriye ve Anadolu’ya kadar uzanan bir yayılma alanına ulaşmıştır. Bu dönemdeki herhangi bir üç aylık arada çok uzak bölgelerden tekkeye ziyarete gelenlerin üç bin kişiyi bulduğu yazılmıştır. Dördüncü şeyh Şeyh İbrahim döneminde Osmanlı Sarayı’na kadar ünü ulaşmış, dönemin padişahlarınca tekkeye her yıl yardım olarak “çerağ akçesi” gönderilir olmuştur.

Askeri gücü oluşturan belli başlı Türkmen boyları

Safevi Tarikatı’nın askerî gücünü oluşturan Türkmen unsurların çok büyük bir kısmı Anadolu’dan giden Türkmen boylarının beyleri ve onların savaşçılarıdır. Bu oluşuma katılan en büyük boy , , , Şamlular, Varsaklar ve Çepniler’dir.

Şîʿa’nın İran’da resmî devlet mezhebi haline dönüşmesi

On dördüncü asırda, “Ali bin Şehâb’ed-Dîn-i Hemdânî” ve “Lûtf’ûl-Lâh Nişaburî” ile Hurûfîliğin kurucusu olan “Fadl’ûl-Lâh Ester-Âbâdî” Anadolu’da Anadolu’da Râfızîliğin yayılmasında en etkin rolü oynayan şahsiyetlerin başında gelmektelerdi. Sünnî Timur Hükûmeti’nin varisi olan “Şâh-Rûh” uygulamaya koyduğu en şiddetli tedbirlere rağmen bu cereyanın önünü almakta bir başarı sağlayamıyordu. Sonunda, H. 857 / M. 1453 yılında İran’daki dînî hâkimiyet bilûmum “Şîʿa” mezheplerinin üstünlüğü altına girdi. Safev’î Tarikâtı pîri ve ayni zamanda Şeyh Hâmid Hâmid’ûd-Dîn-i Aksarayî’nin de mürşidi olan Hoca Âlâ’ed-Dîn-i Âli’nin devrinde Bâtınîlik Safev’î tarikâtının bünyesine girdi. Bunun oğlu olan “Şeyh Şâh” namıyla ünlenen “Şeyh İbrahim” zamanında ise Safevi Tarikatı’nın mâli yapısı epey güçlenmişti. Şiî Karakoyunlu hükümdarı Cihan Şah’ın tehditleri neticesinde İbrahim’in oğlu Şeyh Cüneyd devrinde Karakoyunlular’ın himâyesi altına giren tarikât, bu yönetimin idaresi altında iken Şîʿa’nın “İmâmiye-i İsnâ‘aşer’îyye/Onikicilik” mezhebini resmen kabul etmek zorunda kaldı. Özellikle Keyumers’in girişimleri neticesinde Rüstemvârlar’ın hâkimiyetleri altında bulunan bölgelerde Şiîlik tam anlamıyla resmîyet kazandı.

Notlar

1. ^ Bir günümüz kaynağında ise Uzun Hasan’ın sarayında çok büyük saygıyla karşılandığı, onuruna bir ziyafet düzenlendiği belirtilmektedir. S. Ahmadov, Sh.: 63

Kaynakça

1. ^ Uğur, Ahmet (1989). Yavuz Sultan Selim. Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü. s. 45. 4 Temmuz 2014 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 1 Temmuz 2009. Bu hanedan adını Safavi tarikatı reisi Şeyh Safiyüddin İshak’dan almaktadır. 
2. ^ Bartold
3. ^ S. Ahmadov, Sh.: 55, 56
4. ^ Sayın Dalkıran, İran Safevi Devleti’nin Kuruluşuna Şii İnançların Etkisi ve Osmanlı’nın İran’a Bakışı, Sh.: 53
5. ^ . 19 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Şubat 2017. 
6. ^ Yılmaz Karadeniz, Safevi Devleti’nin Kuruluşu Meselesi: Kızılbaşların Ortaya Çıkışı, Sh.:
7. ^ F. Sarıcaoğlu, Sh.: 139
8. ^ ^{a b} Safevi Devleti’nin Kuruluş Meselesi: Kızılbaşların Ortaya Çıkışı, Sh.: 59, 60
9. ^ Teber, Sh.: 48, 49
10. ^ Mustafa Akkuş, İlhanlıların Anadolu’daki Dini Siyasetleri, Sh.: 46
11. ^ Ömer Faruk Teber, XVI. Yüzyılda Kızılbaşlık Farklılaşması], Sh.: 51
12. ^ Aliyev S. Muhammedoğlu, Diyanet İslam Ansiklopedisi - Erdebil Sufileri maddesi]
13. ^ ^{a b} Safevi Devleti’nin Kuruluşu Meselesi: Kızılbaşların Ortaya Çıkışı Sh.: 63
14. ^ Walter HİNZ, Uzun Hasan Ve Şeyh Cüneyd, XV. Yüzyılda İran’ın Millî Bir Devlet Haline Yükselişi, TTK yay., s. 7
15. ^ Teber, Sh.: 52, 53
16. ^ ^{a b c} Teber, Sh.: 60
17. ^ Ayşe Atıcı Arayacan, Karakoyunlu Sultanı Cihân Şah’ın Şeyh Cüneyd’e Karşı Aldığı Önlemler 29 Mart 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
18. ^ ^{a b} S. Dalkıran, Sh.: 59
19. ^ ^{a b} F. Sarıcaoğlu, Sh.: 141
20. ^ S. Ahmadov, Sh.: 57
21. ^ Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; na1 isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: )
22. ^ ^{a b c} Douglas E. Streusand, Ateşli Silahlar Çağında İslam İmparatorlukları: Osmanlılar, Safeviler, Babürlüler, Sh.: 148
23. ^ Sıtkı Uluerler, Sh.: 23
24. ^ S. Ahmadov, Sh.: 59, 60
25. ^ ^{a b} Faruk Söylemez, Anadolu’da Sahte Şeyh İsmail İsyanı 14 Şubat 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Sh.: 74
26. ^ Bilal Dedeyev, Safevi Devleti ve Osmanlı Devleti İlişkileri 17 Mayıs 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Sh.: 207, 208
27. ^ Rustam Shukurov, Şeyh Cüneyd Safevi'nin Trabzon Seferi, Sh.: 149
28. ^ ^{a b} S. Ahmadov, Sh.: 58
29. ^ Yusuf Küçükdağ, Bilal Dedeyev, Safevilerin Nesebine Farklı Bir Bakış 31 Temmuz 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Sh.: 420
30. ^ Teber, Sh.: 61
31. ^ Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; dlk60 isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: )
32. ^ ^{a b} Doğan Avcıoğlu, Türklerin Tarihi Beşinci Kitap, Sh.: 2202, 2203
33. ^ Teber, Sh.: 62 ve dipnot
34. ^ Kenan İnan, Trabzon’un Osmanlılar Tarafından Fethi 24 Ağustos 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Sh.: 73
35. ^ Teber, Sh.: 62, 63
36. ^ ^{a b} Teber, Sh.: 63
37. ^ D. Avcıoğlu, Sh.: 2203
38. ^ ^{a b c d e f} D. Avcıoğlu, Sh.: 2205, 2206
39. ^ S. Ahmadov, Sh.: 63
40. ^ ^{a b} S. Ahmadov, Sh.: 61
41. ^ Ayşe Atıcı Arayacan, Sh.: 76
42. ^ Teber, Sh.: 64, 68
43. ^ S. Ahmadov, Sh.: 62
44. ^ ^{a b} S. Ahmadov, 75
45. ^ ^{a b} Akkoyunlular Karakoyunlular Safeviler 27 Mart 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Sh.: 48, 49
46. ^ Faruk Söylemez, Sh.: 73, 74
47. ^ Teber, Sh.: 66, 67
48. ^ ^{a b c d e} D. Avcıoğlu, Sh.: 2208
49. ^ ^{a b c d e f} F. Sarıcaoğlu, Sh.: 142
50. ^ Teber, Sh.: 67
51. ^ ^{a b c} F. Sarıcaoğlu, Sh.: 48
52. ^ Teber, 59
53. ^ S. Dalkıran, Sh.: 62
54. ^ Bilal Dedeyev, Sosyo-Kültürel İlişkiler Bağlamında 15. Yüzyıl-16. Yüzyılın İlk Çeyreğinde Anadolu’dan Azerbaycan’a Türkmen Göçleri 19 Şubat 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Sh.: 111
55. ^ Bedri Sarıca, Evliya Çelebi’ye Göre Van Gölü Çevresinde Tükler ve Türkçe] Sh.: 138 / dipnot
56. ^ ^{a b} S. Dalkıran, Sh.: 63
57. ^ F. Sarıcaoğlu, Sh.: 49
58. ^ F. Sarıcaoğlu, Sh.: 50
59. ^ ^{a b} S. Ahmadov, Sh.: 72, 73
60. ^ S. Ahmadov, Sh.: 76
61. ^ D. Avcıoğlu, Sh.: 2208, 2209
62. ^ S. Ahmadov, Sh.: 82, 83
63. ^ Yılmaz Karadeniz’i, Safevi Tarikatı’nın Seyidliği ve Şiiliği Meselesi 20 Ağustos 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Sh.: 17, 18 – 20, 21
64. ^ Safevi Tarikatı’nın Seyidliği ve Şiiliği Meselesi, Sh.: 19
65. ^ ^{a b} S. Ahmadov, Sh.: 54
66. ^ S. Ahmadov, Sh.: 56
67. ^ ^{a b} Ahmet Uğur, Kemal Paşa-Zade ve Şah İsmail (Safaviler) 22 Şubat 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., Sh.: 13
68. ^ Teber, Sh.: 55, 56
69. ^ S. Ahmadov, Sh.: 64 - 70
70. ^ Doğan Kaplan, Sh.: 10, 11, 12 dipnot
71. ^ Doğan Kaplan, Sh.: 14
72. ^ Doğan Kaplan, Buyrukkara Göre Kızılbaşlık Sh.: 10
73. ^ Yılmaz Karadeniz, Safevi Devleti’nin Kuruluşu Meselesi: Kızılbaşların Ortaya Çıkışı Sh.: 63, 64
74. ^ ^{a b} S. Ahmadov, Sh.: 72
75. ^ Teber, Sh.: 56, 57
76. ^ Teber, Sh.: 52 - dipnot
77. ^ Shahı Ahmadov, Sh.: 52
78. ^ . 22 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2017. 
79. ^ Teber, Sh.: 66
80. ^ Teber, Sh.: 71 - 76
81. ^ Mustafa Uyar, İlhanlı (İran Moğolları) Ordusunda Hiyerarşi: Askeri Yetkililer ve Nitelikleri 3 Haziran 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Sh.: 37
82. ^ ^{a b c} Yılmaz Karadeniz,Safevi Devleti’nin Kuruluş Meselesi: Kızılbaşların Ortaya Çıkışı^[] Sh.: 60
83. ^ Yılmaz Karadeniz, Sh.: 55
84. ^ ^{a b} Yılmaz Karadeniz, Sh.: 62
85. ^ Sıtkı Uluerler, Osmanlı Safevi İlişkilerinin Başlangıcı Sürecinde Osmanlı’da Kızılbaş Algısı 22 Şubat 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Sh.: 20, 21
86. ^ F. Sarıcaoğlu, Sh.: 138
87. ^ Ateşgede, Sayfa 346.

Kaynakça

• Sayın Dalkıran, İran Safevi Devleti'nin Kuruluşuna Şii İnançların Etkisi ve Osmanlı'nın İran'a Bakışı
• Ali Sinan Bilgili,
• Yılmaz Karadeniz’i,
• Shahı Ahmadov, Azerbaycan’da Şiilliğin Yayılma Süreci
• Douglas E. Streusand, Ateşli Silahlar Çağında İslam İmparatorlukları: Osmanlılar, Safeviler, Babürlüler
• Doğan Avcıoğlu, Türklerin Tarihi Beşinci Kitap
• Yılmaz Karadeniz, Safevi Devleti’nin Kuruluşu Meselesi: Kızılbaşların Ortaya Çıkışı
• Fikret Sarıcaoğlu, Akkoyunlular Karakoyunlular Safeviler 27 Mart 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
• Ömer Faruk Teber, Buyruqlara_Gore-Qizilbashliq_(Doghan_Kaplan)_(Konya_2008).pdf&usg=AFQjCNGxUciNrcaMq9sSDpZ4rwgHeD4x6Q&sig2=zvtZmwvvvCExZBfg3eShaQ XVI. Yüzyılda Kızılbaşlık Farklılaşması

Ayrıca bakınız

• Kızılbaşlık

Safevî Hanedanı soyağacı

Pîrûz el-Kürdî es-Sencânî (Firuz Şah Zerrin Külah)

I. Aleksios Komnenos

VIII. Mihail

Aved

I. Manuil Komnenos

II. Andronikos

Kutbeddin Muhammed

II. İoannis Komnenos

IX. Mihail

Selahaddin Raşid

II. Aleksios Komnenos

III. Andronikos 1297-1341

Kutbeddin Ebu Bekir

Basileios Komnenos Ölüm 1340

İrini Paleologina Ölüm 1341

Zahid Gilani

Emin el-Din Cebrail

V. Bagrat ö. 1393

III. Aleksios Komnenos

Theodora Kantakuzini

Bibi Fatıma

Şeyh Safiyüddin İshak Erdebili 1252-1334

I. Konstantin (Gürcü Kralı) 1369-1412 veya 13

I. Alexandr İmeretili

III. Manuil Komnenos 1364-1417

Şeyh Sadreddin Musa

I. Aleksandr (Gürcü Kralı) 1386-1446

Prenses Tamar İmeretili Ölüm 1455

IV. Aleksios Komnenos 1382-1429

Kara Yülük Osman Bey

Hoca Alâ ed-Dîn Ali

Gürcistan Prensesi Bagrationi (Bagrationi Hanedanından) 1415-1463

IV. İoannis Komnenos 1403-1459

Ali Bey

Şeyh İbrahim

Aleksios 1455-1463

Teodora Megale Komnini (Despina Hatun)

Hasan (Akkoyunlu) 1423-1478

Hatice Hatun

Cüneyd-i Safevî

Chatrina (Alemşah Halime Begüm)

Şeyh Haydar

Sultan Ali 1488 - 1494 & I. İsmail Temmuz 17 1487-Mayıs 23 1524 Hükümdârlık Müddeti: 1502-1524

İbrahim

I. Tahmasb 22 Şubat 1514-14 Mayıs 1576 Hükümdârlık Müddeti: 1524-1576

II. İsmail 1537-1577 Hükümdârlık Müddeti: 1576-1577

Muhammed Hüdabende 1532-1595 Hükümdârlık Müddeti: 1577-1587

I. Abbas Ocak 27 1571-Ocak 19 1629 Hükümdârlık Müddeti: 1587-1629

Safi Mirza Doğum. 1587 Ölüm 1615 Taht varisi 1587-1615

Imam Kulu Mirza Taht varisi 1627 Ölümü 1627

1611- 12 Mayıs 1624 R. 1629-1642

II. Abbas 31 Aralık 1632-25 Ekim 1666 Hükümdârlık Müddeti: 1642-1666

I. Süleyman (Şah II. Safi) 1659-Temmuz 29 1694 Hükümdârlık Müddeti: 1666-1694

I. Hüseyin 1669-Nisan 25 1726 Hükümdârlık Müddeti: 1694-1722

II. Süleyman Hükümdârlık Müddeti: 1749-1759

II. Tahmasb 1704 - 1740 Hükümdârlık Müddeti: 1729-1732

III. Abbas ? - 1740 Hükümdârlık Müddeti: 7 Eylûl 1732 - 1736

Safev’î Tarikatı'nın Şiîlik mezhepleri arasındaki konumu

Haşim bin ʿAbd Menâf

Haşimoğulları

ʿAbd el-Muttalib bin Haşim

Amine bint Vehb

ʿAbd Allâh bin ʿAbd el-Muttalib

Ebû Tâlib

Ez-Zûbeyr

Hamza

`Abbâs‘binʿAbd‘el’Muttalib

Hatice bint Hüveylid

Muhammed

ʿAbd Allâh bin `Abbâs

Fatıma

Ali

Havlet bint Câ'fer

`Alî bin ʿAbd Allâh

Selman-ı Farisî

Hasan bin Ali

Hüseyin Seyyid eş-Şühedâ

Muhammed bin Hanefiyye

Abbâsîler

Muhammed "el-İmâm" bin `Alî bin el-`Abbâs

Hasan bin Zeyyîd

Zeyyîd bin Hasan

Hasan el-Mû'tenâ

Zeynelâbidîn

Keysanilik

Bû'Müslim’îyye

Mazdekçilik

Taberistan Alavîleri

Hasan bin Zeyd

ʿAbd Allâh el-Kâmil

Muhammed el-Bakır

Zeyd bin Ali eş-Şehid

Sinbâd

Neo’Mazdekçilik

İbrahim bin ʿAbd Allâh

Muhammed bin ʿAbd Allâh (Muhammed bin Abdullah el-Mehdi)

İdrîsîler (Zeyd’îyye)

İmamet

Zeydilik

El-Mukanna’îyye

Hurremiyye (Babek Hûrremî)

Yahya bin ʿAbd Allâh

Zû'n-Nûn el-Mısrî

Câ’bir bin Hayyân

Câʿfer es-Sadık

Hasan bin Zeyd'ül-Alevi

Kızılbaş

Gnostisizm

Beyazid-i Bestami

ʿAbd`Allâh‘el’Eftâh‘bin’Câʿfer‘i’Sâdık

İsmail bin Ca‘fer es-Sâdık

Musa el-Kâzım

Çepniler

Tahtacılar

Fethîlik (Eftâh’îyye)

Vâfî Ahmed (ʿAbd Allâh bin Muhammed bin İsmâ‘il) el-Vâfî

Muhammed‘bin’İsmâ‘il‘eş’Şâkir (Yediciler)

Ali er-Rızâ

Taberistan Zeydî-Alavîler Emîrliği

Melamilik

Muhammed bin ʿAbd Allâh el-Eftâh

Takî Muhammed (ʿAhmed bin ʿAbd Allâh bin Muhammed) et-Tâkî

İsmaililik (İsmâ‘il’îyye/Yedicilik)

Muhammed el-Cevâd

Tavvûsîlik (Tavvûs’îyye/Altıcılık)

Bâtınîlik ( İsmâ‘il’îyye)

Ezoterizm

Tasavvuf

Razî ʿAbd Allâh (Hüseyin bin ʿAhmed bin ʿAbd Allâh) ez-Zeki

Kufeli Hamdân Kârmat (Karmatîyye/Yediciler)

Ali el-Hâdî

Vâkıfîlik (Vâkıf’îyye)

Mitraizm

Sâbiîlik

Mehdi (Fatımi)

Ebû-Saʿid Hasan bin Behrâm Cennâbî (Bahreyn)

Hasan el-Askerî

Muhammed‘bin’Ali‘en’Nakî

Muhammedîlik (Muhammed’îyye)

Muhammed ed-Derezî

Fâtımî Devleti

Karmatîlik (Yediciler/elʿBakl’îyye)

Muhammed el-Mehdi

FazlʿAllâh Esterâbâdî (Hurûfilik)

Muhammad bin Nusayr

Dürzîlik

Mustalilik

Nizarîlik

On İki İmam

Hurûfilik

Nusayrilik

Mecîd’îyye/Hâfız’îyye

Tâyyîb’îyye

Türkistan Aleviliği

Kabbalah

Sünnî Buhra

DavudîʿBuhra’1094

Alamut Kalesi (Sabbahiyye)

Muhammed Kebir Arizî

Mahmud Pâsikhânî

Câʿferî Buhra (1426)

Patanî Buhra (1538)

SüleymanîʿBuhra’1591

Alavî Buhra (1625)

Tâcü’l-Ârifîn Ebu’l Vefâ (Vefâîlik (Vefâ’îyye))

Nûktâvîlik (Hurûfilik)

Hebtiahs Buhra (1754)

Etbeî’MelekʿBuhra’1840

İleri Davudî Buhra (1977)

Tac’ed-Dîn Geylânî Halvet’îyye/(Zahid’îyye)

Ebu’l Bekâ Baba İlyas Bâbâîlik (Bâbâ’îyye)

Seyyid Nesîmî (Hurûf’îyye)

Yusuf Hemedanî Melâmet’îyye/Kalender’îyye

Ûveys bin Âmir-î Karenî ((Üveys’îyye))

İmamet (İsnâaşeriyye öğretisi)

Safî’ûd-Dîn İshak Safev’îyye

Baba İshak İshak’îyye

Dedebabalık (Bektaş’îyye)

Ahmed Yesevî Yesevilik / Melâmet’îyye

Hallâc-ı Mansûr (En-el Hak)

Cûneyd El-Bağdâdî

Sadr’ed-Dîn Mûsa / (Hoca Âlâ’ed-Dîn Âli)

Hâmid’ûd-Dîn-i Veli / Hacı Bayram-ı Veli

Ahmed er-Rifâi

Kutb’ûd-Dîn Haydar Kalenderilik / Yesevilik

Muhy’ûd-Dîn-i Ârabî (Sufi metafiziği)

Abdülkâdir Geylânî (Kadir’îyye)

(Şeyh İbrahim) Cûneyd / Haydar

Bayram’îyye/Celvet’îyye Azîz Mahmûd Hüdâyî

Rıfâ’îyye

Hacı Bektaş-ı Veli (Haydarîlik) / Ekberîlik

Sadr’ed-Dîn Konevî (Ekber’îyye)

(Yefâ’î) / Şah Ni'metullah-i Veli

(Sultân Ali Mirza) Safevî Devleti / I. İsmail

Sarı Saltık Dede (Saltuk’îyye)

Galip Hasan Kuşçuoğlu

Ahî Evran / Ahilik

Kızılbaş

Ni‘metullâh’îyye

İsnâ‘aşer’îyye

(Barak’îyyûn)

Galibi Tarikatı

Taptuk Emre

Abdal Mûsa

(Burhan’ed-Dîn Hâlil’ûllâh)

Alevilik

Kürt Alevîliği

Yunus Emre

Balım Sultan

Nadir Şah

Sultan Sahak

Adiyy bin Müsafir

Kaygusuz Abdal

Bektaşilik

Nûrbakş’îyye

Câʿfer’îyye

Yâresânîler

Êzidîler

Âli’îyye

Harabât’îyye

Usûlî

Ahbârî

Pir Sultan Abdal

Celâl’îyye

Afşarlar

Luviler

Kabalizm

Kul Himmet

Kaçar Hanedanı

Işık Alevîliği