Türk Yahudileri

Türkiye'deki Yahudilerin tarihi, Yahudilerin Anadolu'da bulundukları yaklaşık 2400 yılı kapsar. Anadolu'da en az MÖ beşinci yüzyıldan beri Yahudi toplulukları bulunuyordu ve Elhamra Kararnamesi ile 15. yüzyılın sonlarına doğru İspanya'dan sürülen İspanya ve Portekiz Yahudilerinin birçoğu Osmanlı İmparatorluğu'na kabul edildiler ve Osmanlı Yahudilerinin çoğunluğunu oluşturdular. Bugün Türkiye Yahudilerinin büyük çoğunluğu İsrail'de yaşarken günümüz Türkiye'si, mütevazı bir Yahudi nüfusuna ev sahipliği yapmaya devam etmektedir.

Türkiye Yahudileri
יהודים טורקים
Djudios Turkos

Toplam nüfus
yak. 330.000–450.000
Önemli nüfusa sahip bölgeler
Türkiye     15.000–22.500
İsrail	280.000
Birleşik Devletler	~16.000
Kanada	~8.000
Diller
Çoğunluk: İbranice Azınlık: Türkçe İngilizce Yahudi İspanyolcası Yevanik (büyük olasılıkla ölü dil)
Din
Yahudilik (çoğunluk)

Osmanlı İmparatorluğu'nda yaşamış bir Yahudi haham (1779, temsilî)

17. yüzyılın ortalarında İstanbullu bir Yahudi kadın betimlemesi. Recueil de divers portraits des principales dames de la Porte du Grand Turc, (~1650)'de yer alan ve yaratıcısı G. la Chapelle olan bir gravür (şu anda Kudüs'teki İsrail Müzesi'nde yer almaktadır).

Bet Israel Sinagogu'nda bulunan Ay-yıldızlı Menora.

Tarih

Ege Bölgesi eski kent kazılarında bulunan bazı kalıntılarda yörede MÖ 4. yüzyılda yaşamış Yahudilere ait bilgilere ve yerleşim bölgelerinin varlığına rastlanmıştır. Tarihçi Jozef Flavius, ünlü düşünür Aristo'nun "... Ön Asya seyahatlerinde kendileriyle görüş alış verişinde bulunduğu Yahudilerle konuştuğunu... " yazar. Anadolu'nun değişik yörelerinde, Ege Bölgesinde (Sard, Afrodisias, Milet, Foça vs.), Bursa ve Ankara civarında, Güneydoğu Anadolu Bölgesi'nde eski çağ Yahudi yerleşim kalıntılarına rastlanmıştır. Ankara civarında bulunan bir bronz sütun üzerinde İmparator Augustus'un Ön Asya Yahudilerine tanıdığı haklar yazılı idi. ^[]

Roma ve Bizans İmparatorluğu dönemi

Tevrat'a göre Nuh'un gemisi, Ağrı Dağı'nın tepesine indi.Yeni Ahit’e göre, Anadolu’daki Yahudi nüfusu, bütün coğrafyaya dağılmıştı: Iconium (Konya) bir sinagoga sahipti (Acts 14:1) ve Efes’te de bir sinagog vardı (Acts 19:1). Galatlara Mektuplar'da da Anadolu’da yaşayan Yahudilerin olduğu belirtilmiştir. Somut kanıtlara göre, İsa’dan önce 4. Yüzyılda, özellikle Manisa’da Yahudilerin olduğu bilinir.

Sonraki dönemde, Roma ve Bizans İmparatorlukları, kayda değer miktarda Yunanca konuşan Yahudi nüfusuna sahipti Anadolu’daki topraklarında. Bu nüfus topluma iyi entegre olmuş olup, belirli yasal korumalara sahiptiler. Dönemin Yahudi nüfusu, Bizans İmparatorlarının, girişimlerine rağmen, din değiştirmedi. Bizans döneminde Anadolu’da yaşayan Yahudilerin durumları, tarihçiler tarafından hâlâ araştırılmakta. Bazı düşmanlık belirtilen kanıtlara rağmen, Bizans İmparatorluğu sınırlarında yaşayan Yahudilerin, Batı Avrupa’daki Yahudilerden daha iyi durumda olduklarına inanılır.

Osmanlı dönemi

Osmanlı yönetimiyle ilk bağı olan, Bursa’daki ilk sinagog (Hayat ağacı) 1324 yılında, Osmanlı yönetimine geçti. Sinagog günümüzde hâlâ kullanılmakta fakat Bursa’daki Yahudi nüfusu 140 civarına düştü. Osmanlı İmparatorluğu’nda Yahudilerin durumu, Sultan’ın keyfine kalmıştır. Örneğin, 3. Murat, gayrimüslimlerin boyun eğen ve sefillikle yaşayanlar olmasını istemiştir. Cami ve yüksek binaların yakınlarında yaşamamalarını ve kölelere sahip olmamalarını emretmiştir. Fakat diğer Sultanlar daha toleranslıydı. Türk yönetimi altında gerçekleşen ilk büyük olay, İmparatorun Konstantinopolis’i hükümranlığına katmasıydı. Sultan 2. Mehmed Konstantinopolis’i ele geçirdikten sonra, şehri bir karmaşa içinde buldu. 1204’te Haçlılar tarafından birçok kuşatma ve işgale maruz kalması ve 1347’deki Kara ölümle birlikte, şehir eski görkeminden kalan bir gölge gibiydi. Mehmed şehri başkent yapmak istediğinden, şehri tekrar yapılandırmaya karar verdi ve bunu gerçekleştirmek için İmparatorluğun her tarafından, Müslüman, Hristiyan ve Yahudilere yeni başkente gelmelerini emretti. Aylar içinde Balkanlar’dan (Romanyotlar) ve Anadolu’dan birçok Yahudi Konstantinopolis’e yerleşti. Şehrin toplam nüfusunun 10% u oluşturdular. Toplumun bu yeni üyelerinin birçok etkisi oldu toplumun gelişmesinde. Yerli Yahudi nüfusunun sayısı, 1421–1453 arası Osmanlı İmparatorluğuna göç eden Aşkenaz Yahudilerle arttı. Bu Aşkenaz Yahudiler arasında, Fransız kökenli, Almanya doğumlu, Haham (İbranice צרפתי – Sarfati, Fransız) da vardı (15). Sarfati, Edirne Baş Hahamı oldu ve Avrupa’daki Yahudilere mektup yazarak, Osmanlı İmparatorluğuna yerleşmeleri için davet etti. Mektubunda Osmanlı’da eksiklerin olmadığını belirtti ve “Müslümanların yönetimi altında yaşamak Hristiyanların kontrolü altında yaşamak iyi değil mi diye sordu.

Yahudilerin Anadolu’ya göçlerinin en yoğun olduğu dönem, 2. Mehmet’ten sonra gelen 2. Beyazıt dönemi oldu (1481-1512). İspanya ve Portekiz’den kovulan Yahudiler, Sultan’ın gönderdiği resmî davetiyeyle büyük sayılarda İmparatorluğuna yerleştiler. 1492 yılında Yahudi-Türk ilişkilerinde kilit noktalardan biri yaşandı. İspanya’daki engizisyondan kaçan 150.000 Yahudi’nin birçoğu Osmanlı İmparatorluğuna yerleşti. Bu olay, şehrin nüfusunun yeniden yapılanması için önemliydi, çünkü Haçlılar döneminde ve Kara ölüm’den dolayı nüfus 70.000 civarındaydı. Sefarad Yahudilerin bir kısmı da Selanik şehrine yerleşti. Gelen Yahudiler Osmanlı İmparatorluğu’nun birçok işine yaradı. Müslüman Türkler ticari girişimlerle pek ilgili değildi ve doğal olarak ticari işleri azınlık grupların ellerine bıraktı. Ayrıca Müslüman Türkler, Hristiyanlara pek güvenmediklerinden Musevileri tercih ettiler alış-verişlerinde. İspanyol Yahudiler, İmparatorluğun zengin şehirlerinde yaşama iznine sahipti. Daha çok, Avrupa şehirlerini (İstanbul, Saraybosna, Selanik gibi) Batı ve Kuzey Anadolu şehirlerini (Bursa, Aydın, Tokat ve Amasya) ve Akdeniz kıyılarındaki şehirleri (Kudüs, Şam ve Mısır) tercih ettiler.

İzmir uzun bir süre boyunca İspanyol Yahudiler tarafından yerleşim yeri olarak kullanılmadı. Kudüs’teki Yahudi nüfusu 1488’de 70 aileden 16. Yüzyılın başında 1.500'e çıktı. Şam’da 500 ailelik bir cemaat vardı. İstanbul’da 30.000 Yahudi ve 44 sinagog vardı. Beyazıt Yahudilerin Haliç kıyısında yaşamalarına izin verdi. Mısır’ın Kahire şehri çok sayıda sürgün Yahudiye kapılarını açtı, bir süre sonra sonradan gelen Yahudiler yerel Yahudi nüfusunu geçti. Selanik'te Yahudilerin sayısı diğer milletlerden, dinlerden olan kişilerden ve hatta orijinal yerel halktan daha fazla oldu ve Selanik, Sefaradların merkezi haline geldi. Osmanlı İmparatorluğu yönetimi altındaki durumları her ne kadar abartılsa da, Yahudilerin toleransla yaşadıkları inkâr edilemez. Millet sisteminde, Yahudiler dinleriyle tanınan bir topluluk olarak, diğer milletlerle (Ortodoks Millet, Ermeni Millet, vs.) bir arada yaşadı. Yahudilerin iş edinmelerinde kısıtlamalar yoktu. Diğer gayrimüslimler gibi Yahudiler de haraç (vergi) vermek zorundaydı ve diğer gayrimüslimler gibi giyimlerinde, at sürmelerinde, orduya katılmalarında bazı kısıtlamalara tabiiydiler ama bu tür yasaklar ve kısıtlamalar zaman zaman göz ardı edilirdi.

Klasik Osmanlı döneminde (1300-1600) Yahudiler, imparatorluğun diğer topluluklarıyla birlikte, belirli bir zenginlik içindeydi. Diğer Osmanlı unsurları göz önünde bulundurulduğunda, Yahudiler, ticaret, diplomasi ve diğer önemli kurumlarda güç sahibiydi. Araplar ve Yahudiler arasında pek fazla problem yoktu ama Yahudilerin kendi aralarında birlik problemi vardı. Osmanlı’ya birçok farklı yerden, kendilerine özel gelenek, fikir ve kültürlerini getirerek geldiler ve bu getirdiklerine inatçı bir şekilde bağlı kalıp farklı cemaatler kurdular.

Türkiye’deki Yahudilerin tarihi, 18. ve 19. yüzyılda etkilerinin ve güçlerinin yitirildiği bir kronoloji haline geldi. Ticaretteki güçlü pozisyonlarını Yunanlara yitirdiler.

Türkiye Cumhuriyeti dönemi

20. yüzyılın başında, Osmanlı İmparatorluğu’ndaki Yahudilerin sayısı 200.000’e ulaştı (27). 1829-1913 tarihleri arasında yeni Hristiyan Balkan devletlerine kaybedilen toprakların, bu sayının üzerinde etkisi oldu. 20. yüzyıldaki Türkiye’nin problemli tarihi ve 1923 sonrası, imparatorluktan, modern batılı ulus-devletine dönüşme dönemi, geriye kalan azınlıkların nüfusları üzerinde negatif bir etkiye neden oldu.

Osmanlı İmparatorluğu'nun yarı özerk iç örgütlü azınlık sistemi yeni kurulmuş Türkiye Cumhuriyeti'nde yer almamaktadır. Azınlık olsun veya olmasın, kişiler cemaat yoluyla değil, din, dil, ırk farkı gözetmeksizin doğrudan devlete bağlıdırlar. Bu durum karşısında Yahudilerin özerkliği kalmadığı gibi yasalar karşısında Yahudi Türk'le Müslüman Türk'ü ayırmak olanaksızlaşmıştır. Cumhuriyet'e geçiş döneminde doğan sancılı aşamalarda Türk Yahudileri ulusculuk anlayışının karşısında değil, yanında yer almıştır. Bu yeni kurulmuş devletin her alanını Türkleştirme çabaları, dil eksiği olan azınlıklar üzerinde zorluklar yaratmıştır. Araştırmacı Mücahit Düzgün'e göre bu Yahudilere karşı yapılmış bir yaptırım değil, devlet oluştururken gereken bir aşamadır. Dil eksikliği Yahudileri siyasi ve toplumsal yaşamda sekteye uğratacağından Yahudi aydınları Türkçenin Yahudi cemaatinde yayılması için çabalar gösterip dernekler kurdular.

Yeni kurulan bu devlette Yahudilerde görülen bir özellik ise Atatürk'e bağlılıklarıdır. Bir Türk Yahudisi olan ünlü yazar ve siyasetçi Avram Galanti'nin yazılarından birinde şöyle der:

“	Mustafa Kemal'den esinlenmiş olan boynu bükük memleketler, gerçek bağımsızlıklarını elde edecekler ve kendilerine bu imkânı verdiği için, bir milyar halk, bu insanüstü Türk'le komuta etmiş olduğu Türk ordusuna secde edecektir... Mustafa Kemal geçmiş ve şimdiki zamanın en büyük adamıdır.	„
—Avram Galanti

Türk Yahudileri 1922-1923'teki savaşlarda hep Türk davasına sadık kaldılar. Yahudi aydınlardan Yahudilerin daha da iyi bir vatandaş olmalarına ve onları Türkiye'ye sadakatin devamına davet etmiştir:

“	Yahudiler dört yüzyıldır Türkiye'de yaşıyorlar. Bu uzun yıllar içinde din özgürlüğü, adalet ve hoşgörü buldular. Bütün arzumuz kutsal ve sevgili vatanımızın her alanda ilerlemesini görmektir. Vatanımıza içtenlikle bağlıyız. Hiçbir art düşüncemiz yoktur. Bunu dinimiz emreder. (Yahudiliğin temel ilkelerinden: "Yaşadığım ülkenin yasaları yasalarımdır".) Biz yeni açılan bu dönemdeki gelişmelerle ilgilenmeliyiz ki görevlerimizi yerine getirelim. Çünkü biz bu vatanın çocuklarıyız.	„
—Davit Fresko

1920'li yılların başında devletle Yahudiler arasındaki sevgi ve sadakat karşılıklı idi; Cenevre Yahudileri tarafından İsmet İnönü ve Türk heyeti şerefine düzenlenen bir şölende İnönü Türk Yahudilerinin yasa ve düzeni, çalışmayı, ilerlemeyi ve uyumu sevdiklerini söylüyordu.Lozan Anlaşması imzalanıp azınlıklara yeni haklar tanınınca, Yahudi cemaatleri bu gibi hakların Türk devletinin hakkaniyetine aykırı olacağına karar vermiştir ve bu haklardan vazgeçmiştir. Profesör Mişon Ventura ve Avukat Kalev Gabay meselenin hukuki yanlarını inceleyip bu kararı aldıktan sonra, Yahudilerin bu tutumunu İsmet Paşa'ya duyurmuştur. İsmet Paşa da bundan duyduğu memnuniyeti dile getirmiştir.

1933 yılında, Nazi Almanyası, Aryan ırktan olmayan memurların zorunlu isten çıkarılmaları kanunu yürürlüğe koydu. Bu kanunla, Yahudi bilim insanları da işlerinden kovulmuş oldular. Albert Einstein’ın lider olduğu işsiz bilim insanları, İsviçre’de bir birlik oluşturdular. Birliğin sözcüsü, Profesör Schwartz, Türk Millî Eğitim Bakanıyla görüştü ve 34 Yahudi bilim insanına, özellikle İstanbul Üniversitesi olmak üzere, birkaç Türk üniversitesinde iş buldu.

1942 yılındaki Varlık Vergisi teoride bütün zengin Türkleri içerse de, etkisi en çok gayrimüslimler üzerinde oldu. Varlık Vergisi, Türkiye’deki gayrimüslimler arasında hâlâ büyük bir facia olarak bilinir ve Yahudi topluluğunun sayısı üzerinde zararlı bir etkiye sahip olmuştur. Birçok kişi vergiyi ödeyemedi ve çalışma kamplarına gönderildi. 30.000 civarında Yahudi göç etti. Verginin, azınlıkların ekonomik gücünü hedef aldığını ve bu bağlamda ırkçı olduğu düşünüldü.

1922-1927 arasında basında Yahudiler

1922-1927 yılları arasında, sadece basında olmak üzere beş yıl sürecek olan Yahudi aleyhtarı kampanyalar başladı. Bu durum Türk liderlerin Yahudiler lehine söylediği sözlerle dengeleniyordu. Ebuzziya Tevfik'in Tasvir-i Efkar Gazetesi'nde İzmir hahambaşısı Ribi Moşe ile yaptığı alaycı görüşme antisemit kampanyanın başlangıcı oldu. Bu kampanya İleri gazetesinin Kanımızı Emenler başyazısıyla Yahudileri ikiyüzlülükle suçlayarak devam etti. Hahambaşı vekili Ribi Becerano, o günlerin İstanbul Askerî Valisi Refet Paşa'yı ziyaret etti ve İleri Gazetesi'nin bir nüshasını vererek müdahalesini rica etti. Şubat 1923'te Karagöz mizah dergisinde Yahudiler alay konusu edilip aşağılayıcı bir terim olan "çıfıt" diye hitap ediliyordu. Edirne'nin Müslümanları sömüren ve hile ile ticaret yapan Yahudilerden bahsediyordu.

1927-1933 arasında

Yeni kurulmuş Türkiye Cumhuriyeti'nde rejimin sağlamlaşması ile toplum da daha huzurlu olmaya başladı. 1927'ye kadar Yahudileri tehlike olarak gören basın bundan böyle azınlıkları zararsız görmeye başladı. Bu dönemde Yahudiler de yurttaşlık haklarından daha çok yararlanır oldular; örneğin:

• Elza Niyego Olayından sonra yürürlüğe giren Yahudilerin serbest dolaşım yasağı kaldırıldı.
• Yahudi çocukların Türk okullarına gitmesine izin verildi.
• Trakya'daki Yahudi okullarına diğer Türk okulları gibi devlet bütçesinden yardım edildi.
• Sami Ginzburg Olayı sonucunda mahkeme Sami Ginzburg'u suçsuz bulup bir vatansever olduğuna hüküm kıldı ve İstiklal Madalyası'na aday gösterdi.
• "Türklüğe hakaret"ten yargılanan üç Yahudi genç beraat etti.
• Galata'da Yahudi nüfusun artması üzerine Neve Şalom Sinagogu'nun yapımı başladı.

İkinci Dünya Savaşı Dönemi

Türkiye, 1930'lar ve 1940'larda, Nazi zulmünden kaçan Avrupalı Yahudilere geçit oldu. Türkiye'nin İkinci Dünya Savaşı döneminde tarafsız kalmasına ve Alman Yahudilere vize yasağı koyulmasına rağmen, Türk diplomatlar (Necdet Kent, Namık Kemal Yolga, Selahattin Ülkümen ve Behiç Erkin), bireysel olarak, sıkı bir şekilde çalışıp, Yahudileri Holokost'tan kurtarmak için ellerinden geleni yaptılar.Stanford Shaw, Türkiye'nin 100.000 Yahudi'yi kurtardığını iddia etmektedir. Tarihçi Rıfat Bali, Türkiye'nin 15.000 Yahudi'yi kurtardığını iddia etmektedir ve İsrailli Balkanlar ve Orta Doğu Uzmanı ise Türkiye'nin 20.000 Yahudi'yi kurtardığını belirtmiştir.Rıfat Bali'ye göre, Türkiye Struma gemisinin, bütün mürettebatı ve içinde bulunan Yahudilerle birlikte batmasından sorumludur. Sebebi, Yahudi mültecilerinin Türkiye sınırlarında karaya çıkmalarına izin verilmemesiydi. Rubenstein, konuyu bir adım öne alarak, İngilizlerin Türkler üzerinde baskı kurduklarını, bunun sebebinin de Filistin'e daha fazla Yahudi'nin gelmesini engelleme istekleri olduğunu belirtti.

Trakya Olayları

Avrupa'da her ülkede olduğu gibi antisemitizm ile birlikte faşizm dalgası yayıldı ve Türkiye'de de taraftar topladı. Bunun en somut örneklerinden bir tanesi 1934 Trakya Olayları'dır.

Türkiye'de tek parti dönemine denk gelen bu süreçte büyük gazeteler Nazizm'e karşı çıkmalarına rağmen az da olsa bazı kişiler Nazizm'e sempatiyle baktılar. Türkiye'deki Nazi sempatizanlarının en önemlilerinden biri Cevat Rıfat Atilhan'dı. Turancı olan Atilhan I. Dünya Savaşı'nda Sina cephesinde yüzlerce Yahudi casusu yakalayıp onlarcasını kendi elleriyle astığını iddia etmiştir.Anadolu dergisini çıkarıp antisemitizmi yaymaya çalıştı. Atilhan, birkaç aylığına misafiri olduğu Nazi Julius Streicher'den güç kullanma ve yıldırma teknikleri öğrendi. Naziler onu "Herr Major" diye çağırıyorlardı.

İstanbul'da dergisini çıkarmaya başladı. Bu dergi ile Türk tarihinde ilk defa bir yayın kuruluşu antisemit olduğunu kabul ediyor ve Yahudilerden reklam almayacağını açıklıyordu. Dergide Nihal Atsız gibi ünlü Pan-Türkçüler vardı. Milli İnkılap dergisinin birçok sayfası Türk Yahudileri'ne ayrılmıştı.

gazetesinden Vala Nurettin ve Vakit gazetesinden Milli İnkılap'ı ve antisemitizmi yazılarında protesto edip, Yahudilerin Türk kültürüyle bütünleştirilmelerini ve hizmetlerinden faydalanılmasının gereğini savundular.

Öte yandan Nihal Atsız dergisinde Yahudilere karşı bir ihtar yazısı yazdı:

“	Yahudi denilen mahluku dünyada Yahudiden ve sütü bozuklardan başka hiç kimse sevmez. Çünkü insanlık daima kuvvete, kahramanlığa ve iyiliğe tapındığı halde Yahudi zilletin, korkaklığın, kötülüğün ve seciyesizliğin örneği olmuştur. Dilimizdeki "Yahudi gibi", "çıfıtlık etme", "çıfıt çarşısı", "havraya benzemek", "Yahudiden yumurta alan içinde sarısını bulamaz" gibi sözler bu alçak millete ırkımızın verdiği değeri gösterir. Almanya'dan kovulan Yahudileri kabul etmek misafirperverliğinde bulunan Fransa'da bile Yahudiler hakkındaki en basit iltifatın "pis Yahudi" terkibi olduğunu o memlekete gitmiş olan arkadaşlarımız söylüyor. ...İkide bir Yahudileri Türkleştirme cemiyetleri kurarak bizi kandırmağa çalışacaklarına namuslu Türk tebaası olarak kalsınlar yetişir. Çünkü biz onların Türkleşeceklerini asla ummadığımız gibi bunu istemeyiz de. Çamur ne kadar fırına verilse demir olmuyacağı gibi Yahudi de ne kadar yırtınsa Türk olamaz. Türklük bir imtiyazdır, her kula, bilhassa Yahudi gibi kullara nasip olmaz. Onlara yapılacak ihtar şudur: Hadlerini bilsinler. Sonra biz kızarsak Almanlar gibi Yahudileri imha etmekle kalmaz, daha ileri giderek onları korkuturuz. Malum ya ataların sözüne göre Yahudiyi öldürmektense korkutmak yektir.	„
—Nihal Atsız

Bu tür antisemit yazıların önüne geçebilmek için Yahudi heyeti 23 Mayıs 1934'te Başbakana yardım isteme amaçlı bir dilekçe sundu. Dilekçe iki gün sonra Başbakan Müşaviri'nin eline geçti, sonra İçişleri Bakanlığı'na havale edildi, sırasıyla Emniyet Genel Müdürlüğü, Adalet Bakanlığı ve en son Matbuat Müdürlüğü'ne ulaştı; kısacası bürokrasiye takılıp kaldı.

Aynı dönemde çıkarıldı. Bu yasa bazı halk kesimlerini göçe veya belli yerlerde oturmamaya zorunlu kılıyordu. Daha çok Doğu ve Güneydoğu Anadolu için hazırlanmış bu yasa Trakyalılar tarafından Yahudiler aleyhine kullanıldı. İsmet Paşa'nın adının arkasına sığınarak yapılan propagandada "Hükümet ve İsmet Paşa bütün Trakya Yahudilerinin İstanbul'a sürgünlerini istiyorlar" dendi.

Çanakkale'de Yahudilere yapılan ekonomik boykotun dozu kaçınca fiziki saldırılara dönüştü. Yağma, dayak, ırza geçme, imzasız tehdit mektupları gönderme olayları oldu. Kırklareli'nin valisi bu sırada tatildeydi ve Çanakkale'de olanların aynısı bu şehirde de oldu. Kırklareli'den kaçan Yahudilerin bir kısmı Edirne'ye varınca olayın ciddiyetini anlayan Edirneli Yahudiler de mallarını mülklerini bırakıp İstanbul'a kaçtılar. Edirne, Tekirdağ, Kırklareli, Çanakkale, Uzunköprü, Silivri, Babaeski, Lüleburgaz, Çorlu ve Lapseki'de olayların aynı gün içinde başlaması bu işin birkaç çapulcunun işi olmadığı anlamına geliyordu. Bu olaylardan sonra Trakya'daki Yahudi nüfusu azaldı, çoğunluğu İstanbul'a ve bir kısmı da yurtdışına kaçtı.

İkinci Dünya Savaşı'na girmeden Türk Yahudilerinin durumu

• 1934: Herkesin bir soyadı taşıması gerektiğini hükmeden Soyadı Kanunu yürürlüğe girdi. Birçok azınlığın Türk soyadları aldığı görüldü; örneğin Yahudi şair adını 'a, gazeteci ve düşünür Moiz Kohen adını Munis Tekinalp'e değiştirdi.
• 1935: TBMM'de Yahudiler aday olarak gösterildiler. Dr. Abravya Marmares ve İbrahim Nom liberal görüşleriyle TBMM'ye girmeyi başardılar.
• 1936: Yahudi kurumlarının çalışması sınırlanmış oldu ve bazı Yahudi kurumları da bu yüzden kapanmak zorunda kaldı.
• 1938: Milletvekili Sabri Toprak Filistin ve Avrupa'dan Türkiye'ye Yahudi göçünün sınırlanmasını ve azınlıkların Türkçeden başka bir dil kullanmayıp, adlarının Türk isimleriyle ve dinlerinin Müslümanlığa değiştirilmesinin yasaklanmasını içeren öneri sundu. Bu tasarılar diğer meclis üyelerince reddedildi.

26 Ocak 1938 tarihli Ulus gazetesi'nde geçen haberde Celal Bayar'ın Yalova ziyaretinde söylediği sözler aktarılmıştır:

“	Yurdumuzda bir Yahudi meselesi yoktur. Hatta hiç azınlık sorunu yoktur. Dış etkiler altında yapmacık bir Yahudi sorunu yaratmaya niyetimiz yoktur. Dış cereyanların bizi etkilemesine izin vermeyeceğiz.	„
—Celal Bayar

İkinci Dünya Savaşı ve sonrasında Türk Yahudileri

1940'ların başında Türkiye'ye yabancıların girmesine sınırlamalar getirilmesine rağmen Türkiye Yahudi mültecilerine kapılarını açık tuttu. 1942'de para değerini yitirip ekonomi zayıflayınca Varlık Vergisi yürürlüğe kondu. Bu durum Yahudileri derinden yaraladı ve bir kısmı ülkeyi terk etmek zorunda kaldı.

II. Dünya Savaşı sırasında Nazi Almanyası ile çok iyi ilişkiler geliştiren Türkiye'de en çok Yahudiler paniğe kapıldı. Fakat Türkiye, II. Dünya Savaşında tarafsızlık kararı alınca Türk Yahudileri açısından durum biraz rahatladı. 1944 yılında ise Reich yıkılma eşiğine geldi. Bu durum Türkiye'nin Balkan Yahudileri için yaptığı yardımların açık ve kitlesel olmasına olanak sağladı. Avrupa'dan binlerce Yahudi kurtarıldı ve Filistin'e geçiş olanakları sağlandı.

Daha önce din ve ırk şartı arayan Türk Harp Akademileri bu koşulları kaldırdığını açıklayınca iki Yahudi genci Harp okuluna başvurdu. Bu haber üzerine sevincini saklamayan Orhan Seyfi Orhon şunları söyledi:

“	Harp Okuluna girmek istemek, Türklüğü, Türk harsını, Türk vatanını candan sevmek ve benimsek demektir... Ben şimdiden bu iki Musevi vatandaşın birer Türk subayı halinde, kılıçlarını vatan sevgisi gibi havada parıldatarak yıllarca ayrı kalmış bir cemaati muzaffer adımlarla millî birliğe doğru çekip götürdüklerini görür gibi oluyorum.	„
—Orhan Seyfi Orhon

Trakya olayları ve Varlık vergisiyle sarsılan Yahudilerin devlete olan güveni, 1946'da yeni CHP'li Başbakan Recep Peker'in antisemitizm için "20. Yüzyılın yüz karasıdır!" demesi ile tekrar güçlenmeye başladı.

1947'de Urfa'nın mahallesinde yaşayan 7 kişilik Yahudi ailesinin ölü bulunması neticesinde katliamdan Yahudi cemaati sorumlu tutuldu. Kentte yaşayan tüm Yahudi erkekler tutuklandı ve 3 yıl sonra salıverildi. Bu süre boyunca halk Yahudilere karşı boykot uyguladı. Olay sonrasında kentteki Yahudi nüfusu azalma gösterdi.

1948'de İsrail devletinin kurulmasıyla patlak veren 1948 Arap-İsrail Savaşı üzerine her ne kadar Türkiye hükûmeti tarafsız kalmışsa da kamuoyu ve basın Arapların yanında yer aldı, , , mizah dergilerinin yanı sıra ve gazeteleri İsrail ile Türk Yahudileri arasında fark gözetmeden savaşın gelişmesini gerçeklerden uzak tek taraflı ve Yahudileri alçaltıcı bir şekilde verdiler.

Arap-İsrail savaşının sona ermesiyle dört bin Yahudi İsrail'e göç etti. Bunun üzerine Hasan Saka hükûmeti Yahudilerin Türkiye'den çıkışını yasakladı fakat daha sonra bu yasak İsrail hariç olmak üzere kaldırıldı. Türk Yahudisi olan Dr. Eli Şaul, İsrail'e göç eden Yahudilerin birer Türk propagandacısı olacağını ve Türkiye'nin bundan fayda göreceğini belirtti.

1949'da Şemsettin Günaltay İsrail'e direkt geçiş yasağını kaldırdı. 20. yüzyılda Türkiye'de iki yüz bin Yahudi vardı, bu sayı 1950'lerde kırk bine düştü.

Türkiye'den İsrail'e göç

Türkiye Cumhuriyeti kurulduğunda, İsrail’e göç Yahudiler arasında pek popüler değildi ve Filistin’e göç oldukça azdı. Göç, Yahudilere karşı düşmanlık belirtisi olarak görülen olaylarla artmaya başladı. Ayrımcılık, bu olayların başında yer aldı. 1934 yılındaki Trakya şiddet olayları, Filistin’e göçü oldukça artırdı. Tahminlere göre 1934 yılında 521, 1935 yılında 1445 Yahudi Türkiye’den Filistin’e göç etti.Varlık Vergisi, 1943-1944 arasında 4000 Yahudi’nin Filistin’e göç etmesine sebep oldu. Türkiye’deki Yahudiler, İsrail Devleti’nin kurulmasını destekledi. 1948’de İsrail Devleti’nin kurulmasıyla, Türkiye’den göç oldukça arttı. Bu göçler diğer zorunlu göçlerden farklıydı çünkü Yahudiler, kendi istekleri ile İsrail’e göç ettiler. Kasım 1948’de İsrail’e göçlerde duraksama yaratıldı, çünkü Türkiye, Arapların baskısıyla göç hakkını kaldırdı. Fakat İsrail devleti Türkiye tarafından tanındığında, bu yasak kaldırıldı ve göçler devam etti. 1951 sonrasında, Türkiye’den göç azaldı fakat günümüze kadar hiç bitmedi. 1950’lerin ortasında, İsrail’e göç edenlerin %10’u Türkiye’ye geri döndü.^[] Genel olarak, Türk Yahudiler, İsrail’deki diğer topluluklarla iyi bir şekilde kaynaştı, ama Türk kültürünü ve Türkiye ile bağlantılarını korudular. Bu kişiler aynı zamanda güçlü İsrail-Türkiye ilişkilerini savunurlar.

Demokrat Parti dönemi

6-7 Eylül olayları her ne kadar Yunanları hedeflese de, İstanbul’un Yahudi ve Ermeni toplumları da bir ölçüde hedef alınmıştır. Zarar genelde mal varlıklarına oldu (Yahudi, Ermeni ve Rumlara ait 4000 dükkân ve 1000 ev yok edildi). Olaylar azınlıkları şoka uğrattı ve ülkenin her yanından 10.000 Yahudi Türkiye’yi terk etti.

Bugün

Kudüs İbrani Üniversitesi’ne göre, Türkiye’de 15.000 civarında Yahudi yaşamaktadır. Dünya Yahudi Kongresi’nin 2010 yılı verilerine göre Türkiye’de 23.000 civarında Yahudi yaşamaktaydı. Türkiye’de Yahudilerin %95’i İstanbul’da yaşamakta, 2.500 civarında Yahudi İzmir’de yaşamakta ve çok daha küçük gruplar olarak, Adana, Ankara, Bursa, Çanakkale, İskenderun ve Kırklareli’nde yaşamaktadır. Sefarad Yahudiler, Türkiye’deki Yahudilerin %96'sını oluşturmaktadır ve geri kalanlar ise genelde Aşkenaz Yahudilerdir. Türk Yahudiler, Hahambaşı tarafından yasal olarak temsil edilir. Rosh Bet Din ve üç Haham tarafından oluşan dini konsey, Rav İshak Haleva’ya yardımcı olurlar. Yahudi toplumunun laik işlerinden sorumlu 35 danışman vardır ve 14 kişiden oluşan komite ise günlük işlerle ilgilenir. 2001 yılında, 500. Yıl Vakfı, Türk Musevileri Müzesi’ni kurmuştur. 500. Yıl Vakfı, 1982 yılında 113 Yahudi ve Müslüman Türk vatandaşın kurduğu, Sefarad Yahudilerin Osmanlı İmparatorluğuna gelişlerinin beş yüzüncü yılını anan bir vakıftır.

Türkiye'de antisemitizm

Osmanlı Devleti'nde, Avrupa'ya nazaran popülist antisemitizm, oldukça nadirdi. 1948 yılında İsrail’in kurulmasıyla birlikte antisemitizmin arttığı görüldü.^[] Şiddetin oldukça az ve nadir olmasına rağmen, antisemit his oldukça yaygındır. Antisemitizm, genelde kitaplarda, gazetelerde ve dergilerde görülür ve bunların çoğu genelde İslamcı kesimden çıkar. Tel Aviv Üniversitesi’ndeki araştırmacılar, kitap ve dergilerdeki antisemitizmin, eğitimli insanların, İsrail ve Yahudiler hakkındaki fikirlerini negatif etkilediğini belirttiler. Yahudilere karşı gösterilen şiddet arasında, 2003 yılında bir Yahudi dişçinin Yahudi olduğundan dolayı biri tarafından öldürülmesi, 2009 yılında Yahudi öğrencilerin sözlü saldırıya uğramaları ve bir Yahudi askerin saldırıya uğraması vardır. İstanbul’daki Neve Şalom Sinagogu üç defa saldırıya uğradı. İlk saldırıda, 6 Eylül 1986’da Arap bir terörist 22 Yahudiye silahla saldırdı. Saldırıyı Filistinli militan gerçekleştirdi. 1992 yılında Hizbullah bombalı saldırıda bulundu fakat kimse yaralanmadı. 15 Kasım 2003'te Bet İsrael Sinagogu ile Neve Şalom Sinagogu'na düzenlenen bombalı intihar saldırılarında yılında, saldırganlar dahil 28 kişi öldü ve 300'ün üzerinde kişi yaralandı.

Türkiye’deki Yahudiler, nadiren gerçekleşen şiddete rağmen Türkiye’de güvende hissetmektedirler.^[] 2000’lerde artan antisemitizme rağmen, İsrail’e göç az sayıda gerçekleşti. 2008 yılında sadece 112 Yahudi göç etti ve 2009 yılında bu sayı sadece 250’ye çıktı. Buna rağmen, 2010 yılındaki Gazze Yardım Filosu’na yapılan müdahalelerle birlikte antisemitizm arttı ve daha açıkça bir şekilde gösterildi. Müslümanlar, Yahudi işyerlerinden herhangi bir şey almama kararı verdiler (özellikle tekstil ürünleri). İsrail’e göç arttı. 2010 Eylül’ünde Yahudi vatandaş nüfusu 23.000’den 17.000’e düştü. Bu yıl, bazı araştırmalara göre, Yahudilerin İsrail'e göç etmek istekleri %100 arttı.

Basında Antisemitizm

Türkiye basılı ve görsel basınında antisemitik yorum ve söylemlerle sıkça karşılaşılmaktadır.Hrant Dink Vakfı'nın yayınladığı Medyada Nefret Söylemi ve Ayrımcı Söylem 2017 Raporu'na göre 2017 yılında ulusal ve yerel basında yer alan etnik, ulusal ve din temelli nefret söylemi içeren toplam 5296 metnin 1251 tanesi (%24) Yahudileri hedef almıştır. Bu sayı, 2018 yılında 4839 antisemitik yazı içinde 1133 olmuş ve oran aynı (%24) kalmıştır. Raporlara göre, ulusal basında Yeni Akit ve Milli Gazete, yerel basında ise Yeni Konya ve İstiklal gazeteleri en çok antisemitik içerik üreten gazeteler olmuştur. Başka bir araştırmaya göre, 2013 basında yer alan antisemitik haberlerin %58'i abartma, çarpıtma ve yükleme, %33'ü küfür, hakaret ve aşağılama, %9'u ise savaş söylemi ve düşmanlık üzerine kurulmuştur.

2003 yılında düzenlenen Neve Şalom ve Bet İsrael Sinagogları saldırıları suçlularından İlyas Kuncak'ın oğlu Nurullah Kuncak ile gerçekleştirilen ve Milliyet gazetesinde yayınlanan bir röportajda yer alan antisemitik ifadeler sebebiyle, ifadelerin sahibi Nurullah Kuncak, mülakatı yapan gazeteci Elif Korap ve Milliyet’in eski Sorumlu Yazı İşleri Müdürü Eren Güvener'e İstanbul Bağcılar Basın Savcılığı tarafından dava açılmıştır. Davanın bir kamu kurumundan açılması, Türk Ceza Kanunu'nun nefret söylemi karşıtı şekilde yorumlanabileceğine dair umutlara sebep olmuş ve basında "Türk hukuk sisteminin ilk anti-semitizm davası" olarak yer almıştır.

2004 yılında Vakit gazetesindeki köşesinde Adolf Hitler yanlısı beyanlarda bulunan Abdürrahim Karakoç 2007 yılında sonuçlanan dava neticesinde mahkeme 1 yıl 3 ay hapis cezasına çarptırılmıştır.

1835'ten beri hahambaşları

	1835–1839
	1839–1841
Moiz Fresko	1841–1854
Yacob Avigdor	1854–1870
Yakir Geron	1870–1872
	1872–1909
Haim Nahum Efendi	1909–1920
Sabetay Levi	1920–1922
Isaac Ariel	1922–1926
Chaim Bejerano	1926–1931
Chaim Isaac Saki	1931–1940
Rafael Saban	1940–1960
David Asseo	1961–2002
İsak Haleva	2002-günümüz

Ayrıca bakınız

• 500. Yıl Vakfı Türk Musevileri Müzesi
• Aşkenaz
• Bizans Yahudileri
• Bursa'daki gayrimüslimler
• Elza Niyego Olayı
• Gözlem Kitap
• Ladino
• Yahudi
• Yahudilik
• Osmanlı Yahudileri
• Sabetaycılık
• Sefarad
• Şalom Gazetesi
• Türkiye'de antisemitizm
• Türkiye'deki sinagogların listesi
• Türkiye-İsrail ilişkileri

Kaynakça

1. ^ Arnold Dashefsky, Arnold; Sergio Della Pergola, Sergio; Sheskin, Ira, (Ed.) (2018). World Jewish Population, 2018 (PDF). Berman Jewish DataBank. 10 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 22 Haziran 2019. 
2. ^ . jewishvirtuallibrary.org. 20 Temmuz 2002 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2016. 
3. ^ . haaretz.com. 15 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2016. 
4. ^ Israel Central Bureau of Statistics - Estimated numbers of Turkish born Jews in Israel 14 Ağustos 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (İbranice)
5. ^ Hiçyılmaz, Ergun; Altındal, Meral (1992). Büyük sığınak : Türk Yahudilerinin 500 yıllık serüveninden sayfalar. İstanbul: Cep Kitapları. s. 7. ISBN . 
6. ^ [ Josephus Flavius, Contra Apionem, 1-176]
7. ^ Tekvin Genesis
8. ^ , History of the Byzantine State
9. ^ For a sample of views, see J. Starr The Jews in the Byzantine Empire, 641–1204; S. Bowman, The Jews of Byzantium;, R. Jenkins Byzantium; Averil Cameron, "Byzantines and Jews: Recent Work on Early Byzantium", Byzantine and Modern Greek Studies 20
10. ^ The Oxford History of Byzantium, C. Mango (ed.) (2002)
11. ^ . 7 Haziran 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Aralık 2012. 
12. ^ M. J. Akbar, "The shade of swords: jihad and the conflict between Islam and Christianity", 2003, (p. 89)
13. ^ The Black Death 9 Temmuz 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., Channel 4 – History.
14. ^ ^{a b} Inalcik, Halil. “The Policy of Mehmed II toward the Greek Population of Istanbul and the Byzantine Buildings of the City.” Dumbarton Oaks Papers 23, (1969): 229–249.pg236
15. ^ ^{a b} Avigdor Levy; The Jews of the Ottoman Empire, New Jersey, (1994)
16. ^ "Arşivlenmiş kopya". 14 Kasım 2016 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 19 Mayıs 2014. 
17. ^ B. Lewis, "The Jews of Islam", New York (1984), ss. 135 – 136
18. ^ H.Inalcik; The Ottoman Empire: The Classical Age 1300–1600, Phoenix Press, (2001)
19. ^ B. Lewis, The Jews of Islam, PUP, (1987) 137–141
20. ^ D. Quataert, The Ottoman Empire, 1700–1922, CUP, 2005
21. ^ ^{a b c d e f g h i j k} Mücahit Düzgün, Cumhuriyet'in İlanından İsrail'in Kuruluşuna Kadar Türkiye'deki Yahudiler
22. ^ Çetin Yetkin, Türkiye'nin Devlet Yaşamında Yahudiler, Afa yayınları, İstanbul 1992 s.241
23. ^ Avram Galanti, Türkler ve Yahudiler, Gözlem Yayınevi, İstanbul 1995 s.45
24. ^ Davit Fresko, El Tyempo Gazetesi, Yeni Dönemin Eşiğinde, 27 Ekim 1922
25. ^ ^{a b c d e f} Avner Levi, Türkiye Cumhuriyeti'nde Yahudiler, İletişim yayınları, İstanbul 1996
26. ^ Moşe Sevilla-Şaron, Türkiye Yahudileri, İletişim yayınları, İstanbul 1993 s.101
27. ^ Klaus-Derlev GROTHUSEN, 1933 Yılından Sonra Alman Bilim Adamlarının Türkiye'ye göçü, Belleten, sayi 180 T.T.K Ankara s.537
28. ^ Faik Ökte, "The tragedy of the Turkish Capital Tax", Kent 1987
29. ^ "A Jewish Voice for Turkish democracy". 9 Mart 2014 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Aralık 2012. 
30. ^ . Jewishmag.com. 14 Mayıs 1948. 3 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Haziran 2010. 
31. ^ Mallet, Laurent-Olivier: La Turquie, les Turcs et les Juifs - Histoire, Représentations, Discours et Stratégies. Istanbul, Editions ISIS, 2008, 614p.[1] 28 Şubat 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
32. ^ "Arşivlenmiş kopya". 28 Eylül 2017 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 20 Ağustos 2017. 
33. ^ "Journal of Turkish Weekly: Turkey and The Holocaust: Turkey's Role in Rescuing Turkish and European Jewry from Nazi Persecution, 1933-1945". 16 Ekim 2014 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Aralık 2012. 
34. ^ Shoah: Turkey, the US and the UK
35. ^ Rıfat N. Bali, Bir Türkleştirme Serüveni (1923-1945): Cumhuriyet Yıllarında Türkiye Yahudileri, İletişim Yayınları, 2000, , pp. 346-352. (Türkçe)
36. ^ "Arşivlenmiş kopya". 17 Ekim 2014 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Aralık 2012. 
37. ^ Rubinstein, The Myth of Rescue, London, 2002, p. 249, n. 13
38. ^ "Arşivlenmiş kopya". 17 Ekim 2014 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Aralık 2012. 
39. ^ Zafer Toprak, 1934 Trakya Olaylarında C.H.F.'nin Sorumluluğu, Toplumsal Tarih Dergisi, sayı 34, s.19
40. ^ Rıfat N. Bali, 1934 Trakya Olayları, Tarih ve Toplum Dergisi sayi 186 ve 187
41. ^ Vakit gazetesi, Türkiye'de Antisemitizm var mıdır?, 20 Mayıs 1934
42. ^ Orhun, MUSA'NIN NECİP(!) EVLATLARI BİLSİNLER Kİ sayı 7 s.139-140 1934
43. ^ . 28 Aralık 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ağustos 2009. 
44. ^ Ulus Gazetesi, 26 Ocak 1938
45. ^ Ayşe, Hür (16 Nisan 2011). Azınlıklar Nasıl Azınlık Oldu. Uluslararası Nefret Söylemi Konferansı. Agos. 6 Haziran 2016 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 27 Nisan 2012. DOCUrfa’nın Kendirli mahallesinde yaşayan yedi kişilik Yahudi ailesinin tüm fertleri katledilmiş olarak bulundu. Cinayetten Urfalı Yahudi cemaati sorumlu tutuldu ve şehirdeki tüm Yahudi erkekleri tutuklandı. Urfalılar dava boyunca Yahudilere boykot uyguladılar. Üç yıl sonra tutuklanan tüm Yahudiler salıverildi ancak Urfa’nın Yahudileri de şehirden uzaklaşmak zorunda kaldılar. 
46. ^ İlker Aytürk. "Aliya to Mandatory Palestine and Israel." Encyclopedia of Jews in the Islamic World. Executive Editor Norman A. Stillman. Brill Online, 2012. Reference. NEW YORK UNIVERSITY (NYU). 05 December 2012 <http://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopedia-of-jews-in-the-islamic-world/aliya-to-mandatory-palestine-and-israel-COM_0001450 14 Kasım 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde .>
47. ^ Toktas, Sule. "Turkey’s Jews and Their Immigration to Israel." Middle Eastern Studies 42.3 (May 2006): 507. Print.
48. ^ Toktas, Sule. "Turkey’s Jews and Their Immigration to Israel." Middle Eastern Studies 42.3 (May 2006): 508. Print.
49. ^ Toktas, Sule. "Cultural Identity, Minority Position and Immigration: Turkey's Jewish Minority vs. Turkish-Jewish Immigrants in Israel." Middle Eastern Studies 44.3 (2008): 511-25. Print.
50. ^ Toktas, Sule. "Turkey’s Jews and Their Immigration to Israel." Middle Eastern Studies 42.3 (May 2006): 513. Print.
51. ^ Dilek Güven, Nationalismus, Sozialer Wandel und Minderheiten: Die Ausschreitungen gegen die Nichtmuslime der Tuerkei (6/7 September 1955), Universitaet Bochum, 2006
52. ^ On the history of the Jews in Turkey from the multi-party period onward, see , Model Citizens of the State: The Jews of Turkey during the Multi-Party Period. Lanham, MD: Fairleigh Dickinson University Press and Rowman & Littlefield Publishing Group, 2012.
53. ^ ^{a b} . 5 Haziran 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Ağustos 2011. 
54. ^ . 12 Aralık 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Aralık 2012. 
55. ^ "Arşivlenmiş kopya". 12 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Aralık 2012. 
56. ^ "Arşivlenmiş kopya". 16 Kasım 2011 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Aralık 2012. 
57. ^ Helicke, James C. (15 Kasım 2003). "Dozens killed as suicide bombers target Istanbul synagogues". The Independent. Londra. 2 Eylül 2011 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 4 Mayıs 2010. 
58. ^ ^{a b} Arsu, Sebnem; Filkins, Dexter (16 Kasım 2003). "20 in Istanbul Die in Bombings At Synagogues". The New York Times. 5 Mart 2016 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 4 Mayıs 2010. 
59. ^ Reeves, Phil (20 Ağustos 2002). "Mystery surrounds 'suicide' of Abu Nidal, once a ruthless killer and face of terror". The Independent. Londra. 23 Eylül 2011 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 4 Mayıs 2010. 
60. ^ ^{a b} "Bombings at Istanbul Synagogues Kill 23". Fox News. 16 Kasım 2003. 5 Haziran 2010 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Aralık 2012. 
61. ^ . Zaman. 9 Şubat 2004. 8 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ekim 2015. 
62. ^ . İstanbul Valiliği. 19 Kasım 2003. 18 Aralık 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ekim 2015. 
63. ^ "Arşivlenmiş kopya". 17 Aralık 2012 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Aralık 2012. 
64. ^ "Arşivlenmiş kopya". 24 Aralık 2017 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Aralık 2012. 
65. ^ . 15 Mart 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Aralık 2012. 
66. ^ "Arşivlenmiş kopya". 1 Ekim 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 15 Nisan 2020. 
67. ^ "Arşivlenmiş kopya". 4 Nisan 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 15 Nisan 2020. 
68. ^ Eryılmaz, Kadir; “Ulusal Basında Nefret Suçları 10 Yıl 10 Örnek” İstanbul: Yön Matbaası, 2010.
69. ^ "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 2 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 15 Nisan 2020. 
70. ^ "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 2 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 15 Nisan 2020. 
71. ^ "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 29 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 15 Nisan 2020. 
72. ^ https://www.hurriyet.com.tr/turk-hukuk-sisteminde-ilk-anti-semitizm-davasi-254526 ^[]
73. ^ "Arşivlenmiş kopya". 20 Şubat 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 15 Nisan 2020. 
74. ^ Hirschberg, Derovan (EJ2), p.246.

Dış bağlantılar

Wikimedia Commons'ta Türkiye'de Yahudilik ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.

• (Türkçe ve İngilizce)
• (Türkçe ve İngilizce)
• Neve Şalom Sinagogu (Istanbul, Türkiye) resmî site 20 Haziran 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (Türkçe ve İngilizce)
• Şalom Gazetesi11 Aralık 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
• Osmanlı-Türk Sefarad Kültürü Arastırma Merkezi 30 Eylül 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (Türkçe, İngilizce ve Ladino)
• Türkiye Yahudileri özel sayısı, Görüş Dergisi, Eylül-Ekim 2003, TÜSİAD, İstanbul^[]
• Türkiye, Yahudiler ve Holokost
• İstanbul'da Yahudi yaşamı: "İyimser olmalıyım"
• "Hayalet Evler: Türk-Yahudi Mimarisinden Örnekler", Beyaz Arif Akbas,Ekim 2012, YGY, isbn: 978-1480206502 12 Ocak 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde .