Bu madde Vikipedi biçem el kitabına uygun değildir Maddeyi Vikipedi standartlarına uygun biçimde düzenleyerek Viki

Yaşamın evrimsel tarihi kronolojisi, gezegenimiz Dünya'daki yaşamın gelişmesini ve önemli başlıca olayları özetlemektedir (bkz: Organizma). Daha ayrıntılı bir açıklama için Yerküre tarihi ve Jeolojik devir maddelerine bakınız. Bu makalede verilen tarihler bilimsel kanıta dayalı tahminlerdir.

Evrim, biyolojide canlı popülasyonların kazandığı yeni özelliklerin nesillerden nesile aktarıldığı bir süreçtir. Evrimin uzun zaman süreçleri içinde yayılarak oluşumu, yeni türlerin kökenini ve biyolojik canlılığın oluşturduğu muazzam çeşitliliği açıklamaktadır. Günümüz canlı türleri ortak bir ata üzerinden birbirleriyle akraba olup milyarlarca yıl süren bir evrimin ve türleşmenin sonucu olarak meydana gelmiştir.

Basit kronoloji

Başlıca evrimsel gelişmelere genel bakış:

Basitleştirilmiş evrim kronolojisi
Dünya jeolojisinin evrimi

*Başlıca önemli gelişimler* 4-3,5 milyar yıl önce prokaryotlar (çekirdeksiz tek hücreliler), 3 milyar yıl önce fotosentetik bakteriler, 2.8-1.8 milyar yıl önce çekirdekli tek hücreliler (Ökaryotlar), 1.8 milyar yıl önce ilk bitkiler, 1 milyar yıl önce ilk çok hücreli yaşamlar, 665 milyon yıl önce ilk olası hayvan kalıntıları 570 milyon yıl önce ilk hayvanlar (Dickinsonia vb.; bkz. Ediyakaran faunası), 550-530 milyon yıl önce ilk iskeletli ve kabuklu hayvanlar (Brachiopoda vb.), 530 milyon yıl önce balıklar, 475 milyon yıl önce , 420 milyon yıl önce et yüzgeçli balıklar 400 milyon yıl önce böcekler, tohumlu bitkiler ve ammonitler 360 milyon yıl önce iki yaşamlılar (amfibiler), 300 milyon yıl önce sürüngenler, 200 milyon yıl önce memeliler, 150 milyon yıl önce kuşlar, 130 milyon yıl önce çiçekli bitkiler ortaya çıktı. 65 milyon yıl önce kuş olmayan dinozorlar, ammonitler ve birçok sürüngen ve memeli yok oldu, 2,5-2.8 milyon yıl önce Homo cinsi göründü, 300.000 yıl önce anatomik olarak modern insanlar (Homo sapiens) görünmeye başladılar, 40.000-30.000 yıl önce son homininler (Neandertaller ve Flores insanları) yok oldu.

Yukarıdaki şemada gösterilen basitleştirilmiş evrim kronolojinde Dünya 4,5 milyar yıl yaşında olup, verilen tarihler aşağı yukarıdır.

Detaylı kronoloji

Hadean Devir

Günümüzden 3,8 milyar yıl ve öncesi

Zaman	Gelişmeler	Görsel
4,6 milyar yıl önce	Gezegenimiz Dünya genç yaştaki Güneşimizin çevresindeki moleküler bulutsu diskin yoğunlaşması sonucu oluştu.
4,5 milyar yıl önce	göre Ay, Dünya'nın Theia gezegeni ile çarpışması ve bu çarpışmada genç yaştaki Dünya'nın yörüngesine dağılan çok sayıda küçük Ay parçalarının tekrar birleşmesi sonucu oluştu. Yeni oluşan Ay'ın çekim kuvveti, Dünya yörüngesinin dalgalanma eksenini dengeleyip sabitleştirerek yaşamın oluşması için gerekli koşulları hazırladı.
4,1 milyar yıl önce	Dünya'nın yüzeyi bir yerkabuğu oluşturabilecek kadar soğumaya başladı. Atmosfer ve okyanuslar oluşmaya başladı. Derin okyanuslardaki levhalar boyunca ve demir sülfür sentezi, birbirleriyle rekabet eden organik bileşiklerin RNA Dünyasını oluşturmasına neden olmuş olabilir.
4,0 milyar yıl önce	Bu dönemde geceleri gökyüzünde bir büyüklükte görünen gezegenimizin uydusu Ay, hâlâ çok yakın bir yörünge üzerinde Dünyamızın çevresinde dönmekte ve gezegenimiz üzerinde büyük bir çekim gücü oluşturarak bunun meydana getirdiği 305 m yükseklikteki gelgit dalgaları, tüm yeryüzü çevresinde denizlerden denizlere koşuşturmaktadır. Bununla birlikte yeryüzü kasırga şiddetindeki rüzgarlar tarafından sürekli olarak sarsıntıya uğratılmakta ve yüksek voltajlı milyonlarca şimşek ve yıldırım içten içe atmosferi titretmektedir. Kaynayan okyanuslar, meteor çarpmaları, yüksek voltajlı şimşekler ve kuvvetli gelgit dalgaları gibi bu olağanüstü doğa şartların ve etkenlerin evrimsel süreçlere ve cansız maddeden canlılığın oluşmasına önayak olduğu düşünülmektedir (bkz: Miller deneyi).
4,5 - 3,5 milyar yıl önce	En erken yaşam, muhtemelen kendi kendileri kopyalayabilen RNA molekülerinden oluşarak görülmeye başladı.Doğal seçilimin replikasyon için daha uygun olan molekülleri tercih etmesi yüzünden kısa bir süre sonra bu organizmaların replikasyonu rekabet ile sonuçlanıp enerji, yaşama uygun mekanlar ve küçük yapı taşları gibi tükenmeye başlayan kaynaklara daha çok ihtiyaç duyulmaya başladı. DNA molekülleri, daha sonra ana replikasyonlar ve ilkel genomlar, kendilerine istikrarlı bir fiziksel ve kimyasal ortam sağlayan elverişli kapalı membranlar içinde gelişmeye başladığında bu süreçleri devralarak ilk (proto-hücreleri) (ön hücre) oluşturdular.
3,9 milyar yıl önce	Geç Dönem Ağır Bombardıman ve iç gezegenlerde gerçekleşen sayısız meteor çarpma olaylarının zirve yaptığı dönem. Sürekli devam eden bu çarpışmalar ve meydana gelen düzensiz bozunumlar, bu noktaya kadar evrilebilmiş olan her türlü yaşamı muhtemelen yok etmiş veya bazı erken yeryüzünün altında okyanus tabanlarındaki sıcak hidrotermal bacalarda hayatta kalmış; ya da yaşam başka bir yerden bir meteorit tarafından Dünya'ya taşınmış olabilir.
3,9 - 2,5 milyar yıl önce	Prokaryotlara benzeyen hücreler görünmeye başlamıştır. Bu ilk organizmalar kemoototrof olup bir karbon kaynağı olarak karbondioksit kullanıyor ve inorganik maddeleri yükseltgenip enerji elde edebiliyorlardı. Daha sonra prokaryotlar, glikoz gibi organik maddelerdeki enerjiyi serbest bırakan bir dizi kimyasal tepkimelerle glikoliz geliştirdiler ve ATP kimyasal bağları içinde biriktirmeye başladılar. Glikoliz (ve ATP) bu güne kadar değişmemiş bir şekilde hemen hemen bütün organizmalarda kullanılmaya devam etmektedir.

Arkeyan Devir

Günümüzden 3,8 - 2,5 milyar yıl önce

Zaman	Gelişmeler	Görsel
3,5 milyar yıl önce	yaşadığı dönem, bu dönemde bakteriler ile arkeler gitgide farklılaşarak birbirlerinden ayrılmaya başlar. Bakteriler, başlangıçta oksijen üretiminin olmadığı ilkel fotosentez şekilleri geliştirdiler. Bu organizmalar, hemen hemen bütün organizmalar tarafından hâlâ günümüzde de kullanılan protonlardaki elektrokimyasal bir yararlanarak ATP üretmeye başlarlar.
3,4 milyar yıl önce	Fosil katmanlarında metabolizma için kükürt bileşikleri kullanan ilk mikrofosil mikro organizmalar görünür.
3,0 milyar yıl önce	Fotosentez yapabilen siyanobakteriler evrildi; bu bakteriler indirgeyici madde olarak H₂O kullandıklarından bu şekilde atık madde olarak oksijen meydana getirebiliyorlardı.Fotosentez sonucu meydana gelen bu oksijen ise başlangıçta okyanuslarda çözülü hâlde bulunan demiri oksitleyerek (demir cevherinin) oluşmasına yol açıyordu. Oksijen seviyesi atmosfer yüzeyinde gitgide artarak birçok bakteri için zehirli olabilecek bir konsantrasyona ulaştı ve büyük çaplı bir çevresel değişime neden olan Oksijen felaketine yol açtı.

Proterozoik Devir

Günümüzden 2,5 milyar yıl ile 542 milyon yıl önce

Zaman	Gelişmeler	Görsel
2,5 milyar yıl önce	Siyanobakterilerin oksijenli fotosentez yapmaya başlamaları sonucu meydana gelen Büyük oksidasyon olayı, Dünya'nın atmosferinde küresel değişimlerin oluşmasına yol açtı. Bu, yeryüzünde ilk kez bol miktarda bulunan serbest oksijenin okyanuslarda çözünmüş hâlde bulunan demirle tepkimeye girerek birlikte çökmelerine, emilerek okyanusların demirden temizlenmesine ve zengin bir oksijen içeriğine sahip bir atmosferin oluşmasına neden oldu.
2,0 milyar yıl önce	Fosil kayıtlarda mikro fosillerinin çeşitlenmeye ve yayılmaya başlamasının görülmesi. Bu küçük organik fosillerin çeşitlenip yayılmaları, avcıların ortaya çıkışı, Kartopu dünya ve Kambriyen patlaması gibi önemli ekolojik olayları yansıttığı düşünülmektedir.
~1,85 milyar yıl önce	Ökaryotik hücrelerin görünmeye başlaması. Ökaryotlar, tek çekirdekli hücreler olup membrana bağlı olan ve çeşitli işlevler gören organellere sahiptir. Bu organeller, muhtemelen fagositoz yoluyla birbirlerini karşılıklı olarak yutan prokaryotlardan türemiştir. Simbiyogenez teorisine göre, mitokondri veya kloroplast gibi bazı organeller, siyanobakterilerin prokaryotlar tarafından yutulup birbirleriyle simbiyoz ilişkiye girmeleri sonucu oluşmuştur.
1,40 milyar yıl önce	Stromatolit çeşitliliğinde büyük bir artışın görülmesi.
~1.20 milyar yıl önce	Kırmızı alglerle birlikte Eşeyli üremenin ilk olarak görülmesi evrimleşme hızının önemli ölçüde artmasına yol açtı.
1,20 milyar yıl önce	Basit çok hücreli organizmaların evrimi. Bu basit çok hücreli organizmalar, çoğunlukla sınırlı karmaşıklığa sahip olup bir araya gelerek hücre kolonileri oluşturuyorlardı. Bu dönemde ilk çok hücreli organizma olan kırmızı algler evrilmiştir.
1,10 miyar yıl önce	Eşeyli ve eşeysiz çoğalabilen, iki kamçılı ve iri çekirdekli, stigmaya sahip ilk ateşrengi alglerin görülmesi (dinoflagellates).
1,0 milyar yıl önce	Altın su yosunu olarak da bilinen ilk Vaucheria ortaya çıkışı (daha önce: Palaeovaucheria).
750 milyon yıl önce	Tek hücreli olmalarına rağmen, çok hücrelilerde görülen yaşamsal işlevlerin birçoğunu yapabilen ve çoğu türlerinin hem hayvan hem de bitki özelliği gösterebildiği ilk protozoaların (bir hücreliler) görülmesi.
850–630 milyon yıl önce	Kartopu dünya adı verilen küresel bir buzullaşma olayının görülmesi Bu olayın, canlılarda biyoçeşitliliği ve evrimleşme hızını artırdığı ya da azalttığı konusunda farklı görüşler mevcuttur.
580–542 milyon yıl önce	Her ne kadar birbirleriyle olan yakınlık dereceleri hâlâ bir tartışma konusu olsa da fosil kayıtlarda ilk büyük, karmaşık ve çok hücreli organizmaları temsil eden Edikara faunasına ait canlıların görünüşleri.
580–500 milyon yıl önce	Kambriyen patlamasına ait fosil kayıtlarda günümüz modern hayvan şubelerinin çoğunun görünmeye başlaması.
580–540 milyon yıl önce	Atmosferdeki oksijen birikimleri, ozonosferin ve ozon tabakasının oluşumunu sağladı. Ozon tabakası mor ötesi ultraviyole ışınları engellediği için bu durum canlılığın sudan karaya çıkışlarına imkân tanıdı.
560 milyon yıl önce	İlk mantarların görünmesi (fungi).
550 milyon yıl önce	Fosil kayıtlarda ilk taraklılar (Ctenophora), süngerler (Porifera) ve mercanların (anthozoa) (koral & deniz laleleri) görülmeye başlaması.

Fanerozoik Devir

Paleozoik Zaman

Mezozoik Zaman

Senozoik Zaman

Konuyla ilgili yayınlar

Ataların Hikâyesi, Richard Dawkins'in evrimin dört milyar yıla yayılan hikâyesini günümüzden geriye giderek anlattığı kitabı.

Ayrıca bakınız

Kaynakça

^ Klahr, Hubert (2006). "Planet Formation". Cambridge University Press. ss. 25. ISBN .
^ Planetary Science Institute page 8 Haziran 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde . on the Giant Impact Hypothesis. Hartmann and Davis belonged to the PSI. This page also contains several paintings of the impact by Hartmann himself.
^ "Because the Moon helps stabilize the tilt of the Earth's rotation, it prevents the Earth from wobbling between climatic extremes. Without the Moon, seasonal shifts would likely outpace even the most adaptable forms of life." Making the Moon 20 Kasım 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Astrobiology Magazine. (URL accessed on August 7, 2010)
^ "However, once the Earth cooled sufficiently, sometime in the first 700 million years of its existence, clouds began to form in the atmosphere, and the Earth entered a new phase of development." How the Oceans Formed 5 Şubat 2005 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (URL accessed on January 9, 2005)
^ *The 'PAH World' 17 Temmuz 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
^ Gilbert, Walter (Şubat 1986). "The RNA World". Nature. 319 (6055). s. 618. Bibcode:1986Natur.319..618G. doi:10.1038/319618a0.
^ Joyce, G.F. (2002). "The antiquity of RNA-based evolution". Nature. 418 (6894). ss. 214-21. doi:10.1038/418214a. (PMID) 12110897.
^ Hoenigsberg, H. (Aralık 2003). . Genetic and Molecular Research. 2 (4). ss. 366-375. (PMID) 15011140. 24 Eylül 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ağustos 2008. (also available as PDF 16 Ekim 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde .)
^ Trevors, J. T. and Abel, D. L. (2004). "Chance and necessity do not explain the origin of life". Cell Biol. Int. 28 (11). ss. 729-39. doi:10.1016/j.cellbi.2004.06.006. (PMID) 15563395.
^ Forterre, P., Benachenhou-Lahfa, N., Confalonieri, F., Duguet, M., Elie, C. and Labedan, B. (1992). "The nature of the last universal ancestor and the root of the tree of life, still open questions". BioSystems. 28 (1-3). ss. 15-32. doi:10.1016/0303-2647(92)90004-I. (PMID) 1337989.
^ Steenhuysen, Julie (May 21, 2009). "Study turns back clock on origins of life on Earth". Reuters.com. Reuters. Retrieved May 21, 2009.
^ " Between about 3.8 billion and 4.5 billion years ago, no place in the solar system was safe from the huge arsenal of asteroids and comets left over from the formation of the planets. Sleep and Zahnle calculate that Earth was probably hit repeatedly by objects up to 500 kilometers across" Geophysicist Sleep: Martian underground may have harbored early life 10 Ekim 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (URL accessed on January 9, 2005)
^ Carl Woese, , "When did eukaryotic cells (cells with nuclei and other internal organelles) first evolve? What do we know about how they evolved from earlier life-forms? 13 Ekim 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde ." Scientific American, October 21, 1999.
^ Romano, AH; Conway, T. (1996). "Evolution of carbohydrate metabolic pathways". Res Microbiol. 147 (6-7). ss. 448-55. doi:10.1016/0923-2508(96)83998-2. (PMID) 9084754.
^ Knowles JR (1980). "Enzyme-catalyzed phosphoryl transfer reactions". Annu. Rev. Biochem. 49 (1). ss. 877-919. doi:10.1146/annurev.bi.49.070180.004305. (PMID) 6250450.
^ Doolittle, W. Ford (February, 2000). . Scientific American 282 (6): 90–95.
^ Nicolas Glansdorff, Ying Xu & Bernard Labedan: The Last Universal Common Ancestor : emergence, constitution and genetic legacy of an elusive forerunner. Biology Direct 2008, 3:29.
^ Hahn, Jürgen (1986). "Traces of Archaebacteria in ancient sediments". System Applied Microbiology. 7 (Archaebacteria '85 Proceedings). ss. 178–83.
^ Olson JM (Mayıs 2006). "Photosynthesis in the Archean era". Photosyn. Res. 88 (2). ss. 109-17. doi:10.1007/s11120-006-9040-5. (PMID) 16453059.
^ Allwood, Abigail (2009). "Controls on development and diversity of Early Archean stromatolites". Proceedings of the National Academy of Sciences. Cilt 106. ss. 9548-9555. doi:10.1073/pnas.0903323106.
^ For a description of the method used to establish this date, see J. William Schopf, Cradle of Life: The Discovery of Earth's Earliest Fossils, Princeton U. Press, 1999. pp. 87-89 and Fig. 3.9. The remarkable precision was possible because the fossils were sandwiched between lava flows that could be precisely dated from embedded zircon crystals.
^ ^a ^b Buick R (Ağustos 2008). "When did oxygenic photosynthesis evolve?". Philos. Trans. R. Soc. Lond., B, Biol. Sci. 363 (1504). ss. 2731-43. doi:10.1098/rstb.2008.0041. (PMC) 2606769 $2. (PMID) 18468984.
^ Dole, M. (1965). "The Natural History of Oxygen". The Journal of General Physiology 49 (1): 5. doi:10.1085/jgp.49.1.5. PMC 2195461^[]. PMID 5859927 15 Mayıs 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
^ Jeolojik Etken Olarak İnsan, Hüseyin Çelebi F.Ü., Müh. Fak. 23 Kasım 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., Jeoloji Mühendisliği Bölümü, Elazığ
^ DOI:10.1038/nature08793
^ Bengtson, S. (2002). Origins and early evolution of predation Kowalewski, M., and Kelley, P.H. (Ed.). (PDF). The Paleontological Society. ss. 289- 317. 30 Ekim 2019 tarihinde kaynağından (Free full text) arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Kasım 2011.
^ Knoll, Andrew H. (2006). "Eukaryotic organisms in Proterozoic oceans". Philosophical Transactions of the Royal Society of London, Part B. 361 (1470). ss. 1023-38. doi:10.1098/rstb.2006.1843. (PMC) 1578724 $2. (PMID) 16754612.
^ Fedonkin, M. A. (Mart 2003). (PDF). Paleontological Research. 7 (1). ss. 9-41. doi:10.2517/prpsj.7.9. 26 Şubat 2009 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Eylül 2008.
^ Margulis L, Bermudes D (1985). "Symbiosis as a mechanism of evolution: status of cell symbiosis theory". Symbiosis. Cilt 1. ss. 101-24. (PMID) 11543608.
^ de la Cruz F, Davies J (2000). "Horizontal gene transfer and the origin of species: lessons from bacteria". Trends Microbiol. 8 (3). ss. 128-33. doi:10.1016/S0966-842X(00)01703-0. (PMID) 10707066.
^ "Nicholas J. Butterfield, "Bangiomorpha pubescens n. gen., n. sp.: implications for the evolution of sex, multicellularity, and the Mesoproterozoic/Neoproterozoic radiation of eukaryotes"". 7 Mart 2007 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 23 Kasım 2011.
^ Hoffman, P.F. (28 Ağustos 1998). "A Neoproterozoic Snowball Earth". Science. 281 (5381). ss. 1342-6. Bibcode:1998Sci...281.1342H. doi:10.1126/science.281.5381.1342. (PMID) 9721097. 25 Eylül 2009 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 4 Mayıs 2007. Full online article (pdf 260 Kb) 24 Eylül 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
^ Kirschvink, J.L. (1992). "Late Proterozoic low-latitude global glaciation: The snowball Earth". Schopf, JW, and Klein, C. (Ed.). (PDF). Cambridge University Press, Cambridge. ss. 51-52. 9 Eylül 2014 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Kasım 2011.
^ (PDF). 10 Eylül 2008 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Kasım 2011.
^ Corsetti, F.A. (15 Nisan 2003). "A complex microbiota from snowball Earth times: Microfossils from the Neoproterozoic Kingston Peak Formation, Death Valley, USA". Proceedings of the National Academy of Sciences. 100 (8). ss. 4399-4404. doi:10.1073/pnas.0730560100. (PMC) 153566 $2. (PMID) 12682298. 15 Mart 2008 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 28 Haziran 2007.
^ Corsetti, F.A. (2006). "The biotic response to Neoproterozoic Snowball Earth". Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology. 232 (232). ss. 114-130. doi:10.1016/j.palaeo.2005.10.030.
^ Narbonne, Guy (Haziran 2006). . Department of Geological Sciences and Geological Engineering, Queen's University. 17 Temmuz 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mart 2007.
^ "The Cambrian Period". 18 Ocak 2012 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 23 Kasım 2011.
^ . 7 Mart 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Kasım 2011.
^ ^a ^b . 28 Ağustos 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Kasım 2011.

Dış bağlantılar

Berkeley Üniversitesi'nin İngilizce evrim sayfası11 Ağustos 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
Tree of Life Web Project11 Eylül 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde . - interaktif biçimde tüm filogenetik ağacı keşfedebileceğiniz bir sayfa
TalkOrigins Archive sitesinde yer alan daha derli toplu bir kronoloji12 Şubat 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
Palaeos - Dünya'daki yaşamın izleri5 Eylül 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
Waikato Üniversitesi - Bitkilerin evrimi dizisi28 Temmuz 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
Waikato Üniversitesi - Hayvanların evrimi dizisi27 Haziran 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
Grafiksel evrim kronoloji 21 Şubat 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
Dünya'daki yaşamın öyküsü14 Nisan 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
Plank döneminden evrenin yaşam süresine kadar Zamanın keşfi21 Şubat 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
Cambridge Ensemble Project Üniversitesi tarafından hazırlanan -
Kozmik, yerbilimsel ve evrimsel zaman şeridi 6 Ocak 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde .

[1] Klahr, Hubert (2006). "Planet Formation". Cambridge University Press. ss. 25. ISBN .

[2] Planetary Science Institute page 8 Haziran 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde . on the Giant Impact Hypothesis. Hartmann and Davis belonged to the PSI. This page also contains several paintings of the impact by Hartmann himself.

[3] "Because the Moon helps stabilize the tilt of the Earth's rotation, it prevents the Earth from wobbling between climatic extremes. Without the Moon, seasonal shifts would likely outpace even the most adaptable forms of life." Making the Moon 20 Kasım 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Astrobiology Magazine. (URL accessed on August 7, 2010)

[4] "However, once the Earth cooled sufficiently, sometime in the first 700 million years of its existence, clouds began to form in the atmosphere, and the Earth entered a new phase of development." How the Oceans Formed 5 Şubat 2005 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (URL accessed on January 9, 2005)

[5] *The 'PAH World' 17 Temmuz 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde .

[6] Gilbert, Walter (Şubat 1986). "The RNA World". Nature. 319 (6055). s. 618. Bibcode:1986Natur.319..618G. doi:10.1038/319618a0.

[7] Joyce, G.F. (2002). "The antiquity of RNA-based evolution". Nature. 418 (6894). ss. 214-21. doi:10.1038/418214a. (PMID) 12110897.

[Hoenigsberg2003SelectionWithoutSpeciation-8] Hoenigsberg, H. (Aralık 2003). . Genetic and Molecular Research. 2 (4). ss. 366-375. (PMID) 15011140. 24 Eylül 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ağustos 2008. (also available as PDF 16 Ekim 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde .)

[9] Trevors, J. T. and Abel, D. L. (2004). "Chance and necessity do not explain the origin of life". Cell Biol. Int. 28 (11). ss. 729-39. doi:10.1016/j.cellbi.2004.06.006. (PMID) 15563395.

[10] Forterre, P., Benachenhou-Lahfa, N., Confalonieri, F., Duguet, M., Elie, C. and Labedan, B. (1992). "The nature of the last universal ancestor and the root of the tree of life, still open questions". BioSystems. 28 (1-3). ss. 15-32. doi:10.1016/0303-2647(92)90004-I. (PMID) 1337989.

[11] Steenhuysen, Julie (May 21, 2009). "Study turns back clock on origins of life on Earth". Reuters.com. Reuters. Retrieved May 21, 2009.

[12] " Between about 3.8 billion and 4.5 billion years ago, no place in the solar system was safe from the huge arsenal of asteroids and comets left over from the formation of the planets. Sleep and Zahnle calculate that Earth was probably hit repeatedly by objects up to 500 kilometers across" Geophysicist Sleep: Martian underground may have harbored early life 10 Ekim 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (URL accessed on January 9, 2005)

[13] Carl Woese, , "When did eukaryotic cells (cells with nuclei and other internal organelles) first evolve? What do we know about how they evolved from earlier life-forms? 13 Ekim 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde ." Scientific American, October 21, 1999.

[14] Romano, AH; Conway, T. (1996). "Evolution of carbohydrate metabolic pathways". Res Microbiol. 147 (6-7). ss. 448-55. doi:10.1016/0923-2508(96)83998-2. (PMID) 9084754.

[15] Knowles JR (1980). "Enzyme-catalyzed phosphoryl transfer reactions". Annu. Rev. Biochem. 49 (1). ss. 877-919. doi:10.1146/annurev.bi.49.070180.004305. (PMID) 6250450.

[16] Doolittle, W. Ford (February, 2000). . Scientific American 282 (6): 90–95.

[17] Nicolas Glansdorff, Ying Xu & Bernard Labedan: The Last Universal Common Ancestor : emergence, constitution and genetic legacy of an elusive forerunner. Biology Direct 2008, 3:29.

[18] Hahn, Jürgen (1986). "Traces of Archaebacteria in ancient sediments". System Applied Microbiology. 7 (Archaebacteria '85 Proceedings). ss. 178–83.

[19] Olson JM (Mayıs 2006). "Photosynthesis in the Archean era". Photosyn. Res. 88 (2). ss. 109-17. doi:10.1007/s11120-006-9040-5. (PMID) 16453059.

[20] Allwood, Abigail (2009). "Controls on development and diversity of Early Archean stromatolites". Proceedings of the National Academy of Sciences. Cilt 106. ss. 9548-9555. doi:10.1073/pnas.0903323106.

[21] For a description of the method used to establish this date, see J. William Schopf, Cradle of Life: The Discovery of Earth's Earliest Fossils, Princeton U. Press, 1999. pp. 87-89 and Fig. 3.9. The remarkable precision was possible because the fossils were sandwiched between lava flows that could be precisely dated from embedded zircon crystals.

[Buick,_R._2008-22] Buick R (Ağustos 2008). "When did oxygenic photosynthesis evolve?". Philos. Trans. R. Soc. Lond., B, Biol. Sci. 363 (1504). ss. 2731-43. doi:10.1098/rstb.2008.0041. (PMC) 2606769 $2. (PMID) 18468984.

[Dole1965-23] Dole, M. (1965). "The Natural History of Oxygen". The Journal of General Physiology 49 (1): 5. doi:10.1085/jgp.49.1.5. PMC 2195461^[]. PMID 5859927 15 Mayıs 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde .

[24] Jeolojik Etken Olarak İnsan, Hüseyin Çelebi F.Ü., Müh. Fak. 23 Kasım 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., Jeoloji Mühendisliği Bölümü, Elazığ

[25] DOI:10.1038/nature08793

[Bengtson2002OriginsOfPredation-26] Bengtson, S. (2002). Origins and early evolution of predation Kowalewski, M., and Kelley, P.H. (Ed.). (PDF). The Paleontological Society. ss. 289- 317. 30 Ekim 2019 tarihinde kaynağından (Free full text) arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Kasım 2011.

[27] Knoll, Andrew H. (2006). "Eukaryotic organisms in Proterozoic oceans". Philosophical Transactions of the Royal Society of London, Part B. 361 (1470). ss. 1023-38. doi:10.1098/rstb.2006.1843. (PMC) 1578724 $2. (PMID) 16754612.

[28] Fedonkin, M. A. (Mart 2003). (PDF). Paleontological Research. 7 (1). ss. 9-41. doi:10.2517/prpsj.7.9. 26 Şubat 2009 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Eylül 2008.

[29] Margulis L, Bermudes D (1985). "Symbiosis as a mechanism of evolution: status of cell symbiosis theory". Symbiosis. Cilt 1. ss. 101-24. (PMID) 11543608.

[30] Cruz F, Davies J (2000). "Horizontal gene transfer and the origin of species: lessons from bacteria". Trends Microbiol. 8 (3). ss. 128-33. doi:10.1016/S0966-842X(00)01703-0. (PMID) 10707066.

[dateref-31] "Nicholas J. Butterfield, "Bangiomorpha pubescens n. gen., n. sp.: implications for the evolution of sex, multicellularity, and the Mesoproterozoic/Neoproterozoic radiation of eukaryotes"". 7 Mart 2007 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 23 Kasım 2011.

[Hoffman1998-32] Hoffman, P.F. (28 Ağustos 1998). "A Neoproterozoic Snowball Earth". Science. 281 (5381). ss. 1342-6. Bibcode:1998Sci...281.1342H. doi:10.1126/science.281.5381.1342. (PMID) 9721097. 25 Eylül 2009 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 4 Mayıs 2007. Full online article (pdf 260 Kb) 24 Eylül 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde .

[Kirschvink1992-33] Kirschvink, J.L. (1992). "Late Proterozoic low-latitude global glaciation: The snowball Earth". Schopf, JW, and Klein, C. (Ed.). (PDF). Cambridge University Press, Cambridge. ss. 51-52. 9 Eylül 2014 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Kasım 2011.

[34] (PDF). 10 Eylül 2008 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Kasım 2011.

[35] Corsetti, F.A. (15 Nisan 2003). "A complex microbiota from snowball Earth times: Microfossils from the Neoproterozoic Kingston Peak Formation, Death Valley, USA". Proceedings of the National Academy of Sciences. 100 (8). ss. 4399-4404. doi:10.1073/pnas.0730560100. (PMC) 153566 $2. (PMID) 12682298. 15 Mart 2008 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 28 Haziran 2007.

[Corsetti2006-36] Corsetti, F.A. (2006). "The biotic response to Neoproterozoic Snowball Earth". Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology. 232 (232). ss. 114-130. doi:10.1016/j.palaeo.2005.10.030.

[37] Narbonne, Guy (Haziran 2006). . Department of Geological Sciences and Geological Engineering, Queen's University. 17 Temmuz 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mart 2007.

[BerkeleyCambrian-38] "The Cambrian Period". 18 Ocak 2012 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 23 Kasım 2011.

[BristolUCEtiming-39] . 7 Mart 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Kasım 2011.

[Formation_of_the_Ozone_Layer-40] . 28 Ağustos 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Kasım 2011.