Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Libya (Arapça: ليبيا, romanize: Lībīyā), resmi adıyla Libya Devleti,Akdeniz kıyısında, doğuda Mısır, batıda Cezayir ve Tunus, güneyde Nijer ve Çad, güneydoğuda Sudan ile komşu olan bir Mağrip ve Kuzey Afrika ülkesidir. Ülke Trablusgarp Bölgesi, Fizan ve Sirenayka olmak üzere üç tarihi bölgeden oluşur. Yaklaşık 1,8 milyon kilometrekarelik yüz ölçümüyle Afrika'nın dördüncü, dünyanın 16. büyük ülkesidir. En fazla kanıtlanmış petrol rezervine sahip 10. ülkedir. Başkenti ve en büyük şehri Trablus ülkenin batısında yer alır ve yedi milyon Libyalının üç milyondan fazlası bu şehirde yaşar.
Libya | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | |||||||||||
| Başkent ve en büyük şehir | Trablus 32°52′K 13°11′D / 32.867°K 13.183°D | ||||||||||
| Resmî dil(ler) | Arapça[b] | ||||||||||
| Tanınan bölgesel dil(ler) | Libya Arapçası | ||||||||||
| Etnik gruplar | %87 Araplar %10 Berberiler %3 Diğerleri | ||||||||||
| Resmî din | İslam | ||||||||||
| Demonim | |||||||||||
| Hükûmet | Üniter geçici birlik hükûmeti | ||||||||||
| |||||||||||
| Yasama organı | Temsilciler Meclisi | ||||||||||
| Tarihi | |||||||||||
| |||||||||||
| Yüzölçümü | |||||||||||
• Toplam | 1.759.541 km2 (17.) | ||||||||||
• Su (%) | Önemsiz miktar | ||||||||||
| Nüfus | |||||||||||
• 2018 tahminî | 6.871.287 (108..) | ||||||||||
• 2006 sayımı | 5.670.688 | ||||||||||
• Yoğunluk | 3,74/km2 (218.) | ||||||||||
| GSYİH (SAGP) | 2020 tahminî | ||||||||||
• Toplam | 31,531 milyar $ (127.) | ||||||||||
• Kişi başına | 4.746 $ (140..) | ||||||||||
| GSYİH (nominal) | 2020 tahminî | ||||||||||
• Toplam | 21,805 milyar $ (109.) | ||||||||||
• Kişi başına | 3.282 $ (124.) | ||||||||||
| İGE (2019) |  0.724yüksek · 105. | ||||||||||
| Para birimi | Libya dinarı (LYD) | ||||||||||
| Zaman dilimi | UTC+2 (DAS) | ||||||||||
| Trafik akışı | sağ | ||||||||||
| Telefon kodu | 218 | ||||||||||
| İnternet alan adı | .ly | ||||||||||
Libya'nın ilk yerleşimcileri Tunç Çağı'nın sonlarından itibaren bölgede yaşayan İbero-Moritanya ve Kapsiyen kültürleri ile bu kültürlerin ardılları olan Berberilerdir.Fenikeliler ülkenin batısında ticaret karakolları kurdular, Yunan koloniciler de doğuda şehir-devletler oluşturdular. Roma İmparatorluğu hakimiyet kurmadan önce Libya değişik dönemlerde Kartacalılar, Persler, Mısırlılar ve Yunanlarca yönetildi. Ülke Erken Hristiyanlık'ın merkezlerinden biri oldu. Batı Roma İmparatorluğu'nun çöküşünden 7. yüzyılda Müslümanların Mağrip'i fethine kadar Libya Vandalların kontrolündeydi. 16. yüzyılda İspanyol İmparatorluğu ile Hospitalier Şövalyeleri Trablus'u işgal ettiler ve Osmanlı İmparatorluğu'nun 1551'de bölgeyi fethine kadar ellerinde tuttular. Osmanlı egemenliğindeki Libya, 18 ve 19. yüzyıllarda Berberi Savaşları'na dahil oldu. Trablusgarp Savaşı'nın ardından ülke İtalyan hakimiyetine girdi. İtalya ülkeyi Trablusgarp ve Sirenayka kolonilerine (1911-1934) ayırdı, 1934'ten 1947'ye kadar ise İtalyan Libyası adı altında hüküm sürdü. Libya II. Dünya Savaşı'nda Kuzey Afrika Cephesi'ne sahne oldu. Savaşın ardından İtalyan nüfus git gide azaldı. 1951'de Libya Krallığı bağımsızlığını kazandı. 1969 Libya darbesi sonucunda Kral I. İdris tahttan indirildi. Kansız bir şekilde gerçekleştirilen darbenin lideri Muammer Kaddafi 1969'dan Libya İç Savaşı'nda devrilip öldürüldüğü 2011 yılına kadar iktidarda kaldı. Savaşın ardından iki ana güç ortaya çıktı. Bunlardan biri Tobruk'taki Temsilciler Meclisi, diğeri ise 2012'de seçimle iş başına gelen Trablus'taki Genel Ulusal Kongreydi. BM liderliğindeki barış görüşmelerinin ardından Tobruk ve Trablus hükûmetleri 2015'te birleşerek BM destekli Ulusal Mutabakat Hükûmetini kurdular. Genel Ulusal Kongre UMH'nin kurulmasının ardından kendini feshetti. Ancak UMH Libya'da barışı sağlayamadı, Tobruk ve Trablus merkezli hükûmetler (ayrıca İslami gruplar ile kabileler) arasında İkinci Libya İç Savaşı çıktı. İki ana taraf arasında 24 Ekim 2020'de kalıcı ateşkes anlaşması imzalandı.
Libya Birleşmiş Milletler, Bağlantısızlar Hareketi, Arap Birliği, İİT ve OPEC üyesidir. Ülkenin resmi dini İslam'dır, Sünni Müslümanlar Libya halkının %96,6'sını oluşturmaktadır.
Etimoloji
Ülkenin adı olan 'Libya', eski Mısırlılar'ın Nil'in batısında yaşayan Berberiler için kullandıkları Lebu sözcüğünden gelmektedir Liby Sözcük eski Yunancaya 'Libya' olarak geçmiştir. 1969'da iktidara gelen Kaddafi (Libya Sosyalist Halk Cemahiriyesi)ni kurdu. 2011 yılında iç savaşın sonunda Kaddafi öldükten sonra cemahiriyesi sona erdi. Ardından ülkenin adı olarak önce sadece Libya kullanmış, yeni bir devlet kurulduktan sonra hükûmet aynı adı bırakma karar vererek Libya Devleti adını almıştır.
Tarih
Ana Madde: Libya tarihi
Antik Libya
Ülkenin asıl yerlileri Berberi kabilelerdir. Ancak Antik çağlardan bu yana bilinen tarihinde ülkeye Fenikeliler, Kartacalılar, Büyük İskender'in orduları, ve Romalılar, Arap-İslam İmparatorluğu ile Osmanlılar hakim olmuşlardır. Trablus, esas olarak Kartaca'ya bağlı Fenikeli bir grup koloni idi. Üç büyük şehir (Yunanca Tri: üç, polis: şehir) Oea, Sabrata ve Leptis Magna, Fenikelilerce kurulmuştu. MÖ 7. yüzyılda burası, Roma'nın Kartaca devletine son verdiği Punik savaşlarından (Fenike savaşları/Pön savaşları) sonra diğer Kartaca toprakları gibi Romalılar'ın eline geçti. Doğu kıyılarındaki Sirenayka ise Roma İmparatorluğu hakimiyetinden önce kurulmuş Yunan kolonisiydi. Büyük İskender'in fethinden sonra 'e, ondan sonra da Romalıların yönetimine geçti. Roma ikiye ayrılınca, Libya Doğru Roma'nın elinde kaldı.
Arap hakimiyeti
647 yılında ise komutasındaki Arap İslam orduları Libya'ya girerek Bizanslılar'ı mağlup etti. Trablus ve Sirenayka Halife'ye bağlanmakla birlikte Bizanslılar'a (İstanbul ve Şam) bağlı yöneticiler (eksarh) bölgeyi yönetmeye devam ettiler. 1146'da Sicilyalı Normanlar Trablus'u istila etti. 14. ve 15. yüzyıllarda İslam egemenliğinden sonra, 16. yüzyılda İspanyol yönetimine geçti.
Osmanlı dönemi
Burası 1553'te, Osmanlı İmparatorluğu'na bağlı Turgut Reis tarafından fethedildi. 1611 yılına kadar, paşalar tarafından yönetildi. 1611 yılında dayılık sistemi geldi. Osmanlı Devleti'nin zayıflamasına paralel olarak, Dayılar daha bağımsız hareket etmeye başladı. Dayılar birer devlet başkanı gibi başka devletlerle ikili antlaşmalar bile yapabiliyorlardı. 19. yüzyıl başlarında Libya'daki dayılar da Tunus ve Cezayir dayıları gibi Akdeniz'de Amerika Birleşik Devletleri ile mücadele etmiştir. Osmanlılar 1835 yılında Libya'daki kontrolü yeniden sağlayarak burayı merkezi yönetime bağladılar (Birinci ve İkinci Berberi Savaşı).
İtalyan hakimiyeti altında Libya
Osmanlı İmparatorluğu'nun zayıfladığı dönemde, 1911'de İtalyanlar bölgeyi işgal ettiler. Trablusgarp Savaşı akabinde yapılan Uşi Antlaşması ile Libya'daki fiili Osmanlı hakimiyeti sona ermekle birlikte, hukuken Osmanlı'ya bağlılığı benimsendi. Ülkeyi işgal eden İtalyanlara karşı Mustafa Kemal, Enver Paşa ve diğer kimi Osmanlı subaylarının örgütlediği milis kuvvetleri uzun zaman direnç gösterdi. Ancak her türlü üstünlüğe sahip olan İtalya ülkenin tamamını kontrol etmeyi başardı. Ardından İtalyan Libyası kuruldu.
Libya Krallığı
Bu dönemde İtalyan sömürgeciliğine karşı Ömer Muhtar tarafından başlatılan direniş hareketi ise Ömer Muhtar'ın yakalanarak idam edilmesi sonucunda başarısızlığa uğradı. II. Dünya Savaşı'ndan sonra bölge Fransa ve Birleşik Krallık'a bırakıldı. Birleşmiş Milletler 1949'da Libya'nın bağımsız bir ülke olması gerektiği kararını aldı. Görüşmelerde Libya'yı, 1920'lerden beri İtalyanlar'la mücadele etmiş olan, sonrasında Mısır'a sürgüne giden Şeyh İdris temsil etti.
1951'de Libya bağımsızlığını kazandı ve Birleşmiş Milletler aracılığıyla bağımsızlığa kavuşan ilk ülke oldu. İdris ülkenin kralı oldu.
Sosyalizm ve Muammer Kaddafi dönemi
1969'da, ordunun genç subaylarından Muammer Ebu Minyar El-Kaddafi bir grup subayla birlikte Kral İdris'e karşı bir darbe yaptı. Monarşi sona erdirildi ve Libya Arap Cemahiriyesi kuruldu. Kaddafi, o tarihten sonra kendisinin "Üçüncü Evrensel Teori" dediği, Sosyalizm ve İslam karışımı bir politik rejimi izledi. Bu sisteme İslamî Sosyalizm ve Yeşil Sosyalizm gibi isimler verdi. 1990'lı yıllardan itibaren Lokerbie faciası gerekçesiyle Amerika'nın ve uluslararası toplumun sürdürdü ambargo 1969'dan itibaren sürdürülen kalkınma hamlesine darbe vurdu. Yönetim "Cemahiriye" tabirini kullanarak kitlelerin devleti olduğunu ifade etmektedir.
Londra-New York seferini yapan sefer sayılı Boeing 747 uçağı 21 Aralık 1988 tarihinde havada infilak etti ve İskoçya'nın Lockerbie kasabasına düştü. Uçak içindeki 259 kişi ve kasabadaki 11 kişiyle birlikte toplam 270 kişi hayatını kaybetti. Semtex adlı patlayıcıyı uçağa yerleştirenlerin Libya uyruklu olduğunun anlaşılmasından sonra, Libya'dan tazminat talep edildi. Libya her iki şüpheliyi de İskoçya'ya iade ederek kişi başı 10 milyon dolarla toplam 2,75 milyar dolar tazminat ödedi.
İskoç mahkemelerinde yargılanan şüphelilerden Lamin Khalifah Fhimah beraat etti. Libya gizli servisi üyesi olan Abdelbaset Ali al-Megrahi ise 2001 yılında ömür boyu hapse mahkûm edildi ve cezasını İskoçya'da çekmeye başladı. Yükümlü olduğu esnada prostat kanseri olan Megrahi 20 Ağustos 2009 tarihinde üç aylık ömrü kaldığı gerekçesiyle İskoç hükûmeti tarafından serbest bırakıldı. Olayda ölen yolcuların 189'u Amerikalıydı. Serbest bırakma kararı ABD başkanı Barack Obama tarafından "hata" olarak nitelendirildi. Megrahi 20 Mayıs 2012'de prostat kanserinden öldü. Dönemin Birleşik Krallık başbakanı Gordon Brown serbest bırakma kararının (özerk) İskoçya parlamentosuna ait olduğunu, Birleşik Krallık hükûmetinin kararı olmadığını açıklamıştı ancak daha sonradan basına sızan Wikileaks belgelerinde Birleşik Krallık hükûmetinin Libya ile ekonomik anlaşmalarının sürekliliğini sağlayabilmek için Libya'nın isteğine boyun eğerek Megrahi'nin serbest bırakılmasını teşvik ettiği ortaya çıktı.
İç savaş
Birleşmiş Milletler, Güvenlik Konseyi'nin kararına dayanarak Fransa, Birleşik Krallık ve Amerika Birleşik Devletleri'nin önderliğinde Libya’ya karşı 18 Mart 2011 akşamı havadan askerî operasyon başlattı. Operasyonun gerekçesi, Libya lideri Muammer Kaddafi'ye bağlı birliklerin halka baskı ve şiddet uygulaması ile Libya'nın BM kararlarına riayet etmemesi olarak açıklandı. BM ve halk 22 Ağustos 2011'de Kaddafi'yi devirdi. Ayaklanmanın sonlarında Sirte yakınlarında Kaddafi'nin konvoyuna NATO destekli saldırı düzenlenmiş, bu saldırıdan yara almadan kurtulan Kaddafi, saklandığı bir geçitte isyancılar tarafından yakalanarak linç edilmiştir. Muhalif gruplar Khalifa Haftar yönetiminde bulunan rakip başkent Tobruk'un güçlü lideridir ve Muammer Kaddafi'nin de devrilmesinde payı olan kişilerdendir.
2014’te başlayan Libya iç savaşında Türkiye, BM’nin de desteklediği Trablus merkezli Ulusal Mutabakat Hükûmeti’ni (UMH) desteklemektedir. UMH güçleri, Halife Hafter tarafından komuta edilen Bingazi merkezli ”Libya Ulusal Ordusu” ile karşı karşıyadır. Hafter güçleri Rusya, Fransa, Mısır ve BAE tarafından desteklenmektedir.
Silahlı Kuvvetler
Libya tarihinde üç silahlı kuvvet vardır.1950 yılında bağımsızlaşan Libya Krallığı'nın "". Muammer Kaddafi döneminin "" ve iç savaş sonrası, Ulusal Geçiş Konseyi tarafından kurulan "Libya Ulusal Ordusu".
Demografi
Libya çok büyük bir yüz ölçümüne sahip olmasına rağmen nüfusun tamamına yakının kıyı bölgelerde yaşar. Örneğin; Trablus ve Sirenayka'da km2'ye düşen insan sayısı 50 iken ülkenin geri kalanında, km2'de 1 kişinin altına düşer. Ülkenin büyük ölçüde çöllerle kaplı olmasından dolayı, ülke yaşayanların %90'ı kıyı şehirlerinde yaşamaktadır. Ülkeyi kaplayan çöllerin büyüklüğünü, bütün ülkedeki alanda km2'ye düşen insan sayısının 3,6'ya düşmesinden anlaşılabilir. Tarımsal faaliyetlerin imkânsız olduğu çöllerle kaplı Fizan'dan ziyade halk Trablus ve Sirenayka bölgelerinde yaşamaktadır.
Bütün nüfusun %90'ı, ülke topraklarının sadece %10'unda yaşamaktadır. Ülke toplam nüfusunun %88'i şehirde yaşamaktadır ve çoğunluğu üç büyük şehir olan Trablus, Bingazi ve el-Beyda'da bulunmaktadır. 6,5 milyon civarındaki Libya nüfusunun yaklaşık yarısı '15 yaşından' küçüktür. 1984 yılında dünya çapındaki en büyük nüfus artış hızına ulaşan Libya'da, yıllık doğum oranı %4 olarak tespit edilmişti. 1984'te 3,6 milyon olan ülke nüfusu 1964'te 1,54 milyondu.
Etnik yapı
Libya halkının etnik unsurlarını öncelikle; Araplaşmış Berberiler, saf Arap ve çöl kabilelerinden oluşan Bedeviler ile Tuaregler oluşturmaktadır. Ayrıca az sayıda Sahara Altı Afrika siyahîlerinden olan Sahiller ile da mevcuttur.
Ayrıca ülke çok sayıda Orta Afrika'dan gelen göçmen barındırmakta ve ayrıca çok sayıda Mısırlı göçmen ülkede yaşamaktadır. 2011'de tahminlere göre 60.000 Bangladeşli, 30.000 Çinli, 30.000 Filipinli Libya'da çalışmaktadır. Libya'da yaşayan Türk vatandaşlarının sayısı yaklaşık olarak 25.000'dir, fakat ataları Türk olanların sayısı 80.000'dir.
Dil
Libya'nın resmî dili Arapça olduğu gibi halk arasından da %80'in üzerinde bir oranla Arapça; Arapçanın ağız ve lehçeleri konuşulmaktadır. Ülkenin geriye kalanı olan %20'si ise bir Berberi dili olan Tamazight dilini konuşmaktadır.İngilizce ve İtalyanca büyük şehirlerde konuşulmaktadır, ayrıca İtalya kontrolünde yaşamış yaşlıların büyük çoğunluğu İtalyanca bilmektedir.
Notlar
- ^ Abdulhamid Dibeybe ve Usame Hammad arasında ihtilaflı
Kaynakça
- ^ . . 1 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından (mp3) arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mart 2013.
- ^ "The World Factbook Africa: Libya". The World Factbook. CIA. 18 Mayıs 2015. 9 Ocak 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 28 Mayıs 2015.
- ^ United Nations. . 20 Haziran 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ a b c d "IMF Database". IMF. 20 Ocak 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 8 Ocak 2021.
- ^ Human Development Report 2020 The Next Frontier: Human Development and the Anthropocene (PDF). United Nations Development Programme. 15 Aralık 2020. ss. 343-346. ISBN . 15 Aralık 2020 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 16 Aralık 2020.
- ^ . Cia.gov. 9 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Nisan 2016.
- ^ . United Nations. 31 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Şubat 2021.
On 22 December 2017, the Permanent Mission of Libya to the United Nations formally notified the United Nations that the government is changing the official name of Libya to ‘State of Libya.’
- ^ "Publications Office – Interinstitutional style guide – Annex A5 – List of countries, territories and currencies". Europa (web portal). 5 Ağustos 2013 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 1 Nisan 2016.
- ^ . iso.org. 21 Ağustos 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Haziran 2018.
- ^ . cia.gov. 9 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Haziran 2018.
- ^ (PDF). United Nations Statistics Division. 14 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Şubat 2013.
- ^ . Opec.org. 11 Temmuz 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Şubat 2013.
- ^ "Libya Demographics Profile 2014". Indexmundi.com. 30 Haziran 2015. 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 1 Nisan 2016.
- ^ J. Desanges, "The proto-Berbers", pp. 236–245, especially p. 237, in General History of Africa, vol. II: Ancient Civilizations of Africa (UNESCO 1990).
- ^ "1969: Bloodless coup in Libya". 1 Eylül 1969. 20 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 25 Ekim 2018.
- ^ "Rival second Libyan assembly chooses own PM as chaos spreads". Reuters. 25 Ağustos 2014. 26 Ağustos 2014 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 25 Ağustos 2014.
- ^ Chris Stephen. "Libyan parliament takes refuge in Greek car ferry". The Guardian. 4 Nisan 2016 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 1 Nisan 2016.
- ^ . Sun Herald. 7 Ağustos 2015. 14 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Ağustos 2015.
- ^ Kingsley, Patrick. "Libyan politicians sign UN peace deal to unify rival governments". The Guardian. 17 Aralık 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 1 Nisan 2016.
- ^ Elumami, Ahmed (5 Nisan 2016). "Libya's self-declared National Salvation government stepping down". Reuters. 8 Nisan 2016 tarihinde kaynağından .
- ^ "Libyan government offensive in Benghazi stalls as Islamists dig in". Reuters. 6 Ağustos 2015. 9 Ağustos 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 7 Ağustos 2015.
- ^ . The Daily Star. 24 Ekim 2020. 24 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mart 2021.
- ^ . TDV İslâm Ansiklopedisi. 1 Kasım 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ocak 2023.
- ^ "BBC.co.uk". 3 Mart 2012 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 20 Mart 2011.
- ^ "Economist.com". 24 Şubat 2011 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 20 Mart 2011.
- ^ "Guardian.co.uk". 22 Mart 2011 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 20 Mart 2011.
- ^ Akdemir, Ali (13 Ekim 2020). . Küresel Siyaset Merkezi. 15 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ocak 2021.
- ^ . 10 Eylül 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mart 2011.
- ^ "Libya 26 Ağustos 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde .". .
- ^ [1] 28 Şubat 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde . GlobalSecurity.org 21 Şubat 2011
- ^ African immigrants flee Libya 29 Ağustos 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. AllBusiness.com. 1 Kasım 2000.
- ^ [2] 11 Mart 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Libya protestoları: Yabancı hükûmetlerin boşaltma planları BBC 24 Şubat 2011
- ^ [3] 5 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Turkish Weekly 22.02.2011
- ^ [4] 1 Haziran 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Harzig, Christiane; Juteau, Danielle; Schmitt, Irina (2006), The Social Construction of Diversity: Recasting the Master Narrative of Industrial Nations, Berghahn Books, .
- ^ Anderson, Lisa, (2006), "'Libya', III. People, B. Religion & Language" 30 Ekim 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., MSN Encarta, 17 Temmuz 2006. 2009-10-31.
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Libya Arapca ليبيا romanize Libiya resmi adiyla Libya Devleti Akdeniz kiyisinda doguda Misir batida Cezayir ve Tunus guneyde Nijer ve Cad guneydoguda Sudan ile komsu olan bir Magrip ve Kuzey Afrika ulkesidir Ulke Trablusgarp Bolgesi Fizan ve Sirenayka olmak uzere uc tarihi bolgeden olusur Yaklasik 1 8 milyon kilometrekarelik yuz olcumuyle Afrika nin dorduncu dunyanin 16 buyuk ulkesidir En fazla kanitlanmis petrol rezervine sahip 10 ulkedir Baskenti ve en buyuk sehri Trablus ulkenin batisinda yer alir ve yedi milyon Libyalinin uc milyondan fazlasi bu sehirde yasar Libyaدولة ليبيا Arapca Dawlat Libiya Libya DevletiBayrak ArmaMilli mars ليبيا ليبيا ليبيا Libya Libya Libya source source track track track track Baskent ve en buyuk sehirTrablus 32 52 K 13 11 D 32 867 K 13 183 D 32 867 13 183Resmi dil ler Arapca b Taninan bolgesel dil ler Libya ArapcasiEtnik gruplar 87 Araplar 10 Berberiler 3 DigerleriResmi dinIslamDemonimHukumetUniter gecici birlik hukumeti Baskanlik Konseyi BaskaniMuhammed el Menfi BasbakanAbdulhamid Dibeybe ihtilafli Temsilciler Meclisi BaskaniAkile Salih IsaYasama organiTemsilciler MeclisiTarihi Italya dan bagimsizlik ilani10 Subat 1947 Kralligin kurulmasi24 Aralik 1951 1969 Libya darbesi1 Eylul 1969 Libya Sosyalist Halk Cemahiriyesi2 Mart 1977 Birinci Libya Ic Savasi17 Subat 2011Yuzolcumu Toplam1 759 541 km2 17 Su Onemsiz miktarNufus 2018 tahmini6 871 287 108 2006 sayimi5 670 688 Yogunluk3 74 km2 218 GSYIH SAGP 2020 tahmini Toplam31 531 milyar 127 Kisi basina4 746 140 GSYIH nominal 2020 tahmini Toplam21 805 milyar 109 Kisi basina3 282 124 IGE 2019 0 724 yuksek 105 Para birimiLibya dinari LYD Zaman dilimiUTC 2 DAS Trafik akisisagTelefon kodu218Internet alan adi ly Resmi dil basitce Arapca olarak tanimlanir madde 1 Libya nin ilk yerlesimcileri Tunc Cagi nin sonlarindan itibaren bolgede yasayan Ibero Moritanya ve Kapsiyen kulturleri ile bu kulturlerin ardillari olan Berberilerdir Fenikeliler ulkenin batisinda ticaret karakollari kurdular Yunan koloniciler de doguda sehir devletler olusturdular Roma Imparatorlugu hakimiyet kurmadan once Libya degisik donemlerde Kartacalilar Persler Misirlilar ve Yunanlarca yonetildi Ulke Erken Hristiyanlik in merkezlerinden biri oldu Bati Roma Imparatorlugu nun cokusunden 7 yuzyilda Muslumanlarin Magrip i fethine kadar Libya Vandallarin kontrolundeydi 16 yuzyilda Ispanyol Imparatorlugu ile Hospitalier Sovalyeleri Trablus u isgal ettiler ve Osmanli Imparatorlugu nun 1551 de bolgeyi fethine kadar ellerinde tuttular Osmanli egemenligindeki Libya 18 ve 19 yuzyillarda Berberi Savaslari na dahil oldu Trablusgarp Savasi nin ardindan ulke Italyan hakimiyetine girdi Italya ulkeyi Trablusgarp ve Sirenayka kolonilerine 1911 1934 ayirdi 1934 ten 1947 ye kadar ise Italyan Libyasi adi altinda hukum surdu Libya II Dunya Savasi nda Kuzey Afrika Cephesi ne sahne oldu Savasin ardindan Italyan nufus git gide azaldi 1951 de Libya Kralligi bagimsizligini kazandi 1969 Libya darbesi sonucunda Kral I Idris tahttan indirildi Kansiz bir sekilde gerceklestirilen darbenin lideri Muammer Kaddafi 1969 dan Libya Ic Savasi nda devrilip olduruldugu 2011 yilina kadar iktidarda kaldi Savasin ardindan iki ana guc ortaya cikti Bunlardan biri Tobruk taki Temsilciler Meclisi digeri ise 2012 de secimle is basina gelen Trablus taki Genel Ulusal Kongreydi BM liderligindeki baris gorusmelerinin ardindan Tobruk ve Trablus hukumetleri 2015 te birleserek BM destekli Ulusal Mutabakat Hukumetini kurdular Genel Ulusal Kongre UMH nin kurulmasinin ardindan kendini feshetti Ancak UMH Libya da barisi saglayamadi Tobruk ve Trablus merkezli hukumetler ayrica Islami gruplar ile kabileler arasinda Ikinci Libya Ic Savasi cikti Iki ana taraf arasinda 24 Ekim 2020 de kalici ateskes anlasmasi imzalandi Libya Birlesmis Milletler Baglantisizlar Hareketi Arap Birligi IIT ve OPEC uyesidir Ulkenin resmi dini Islam dir Sunni Muslumanlar Libya halkinin 96 6 sini olusturmaktadir EtimolojiUlkenin adi olan Libya eski Misirlilar in Nil in batisinda yasayan Berberiler icin kullandiklari Lebu sozcugunden gelmektedir Liby Sozcuk eski Yunancaya Libya olarak gecmistir 1969 da iktidara gelen Kaddafi Libya Sosyalist Halk Cemahiriyesini kurdu 2011 yilinda ic savasin sonunda Kaddafi oldukten sonra cemahiriyesi sona erdi Ardindan ulkenin adi olarak once sadece Libya kullanmis yeni bir devlet kurulduktan sonra hukumet ayni adi birakma karar vererek Libya Devleti adini almistir TarihAna Madde Libya tarihiTrablus tan bir gorunumAntik Libya Ulkenin asil yerlileri Berberi kabilelerdir Ancak Antik caglardan bu yana bilinen tarihinde ulkeye Fenikeliler Kartacalilar Buyuk Iskender in ordulari ve Romalilar Arap Islam Imparatorlugu ile Osmanlilar hakim olmuslardir Trablus esas olarak Kartaca ya bagli Fenikeli bir grup koloni idi Uc buyuk sehir Yunanca Tri uc polis sehir Oea Sabrata ve Leptis Magna Fenikelilerce kurulmustu MO 7 yuzyilda burasi Roma nin Kartaca devletine son verdigi Punik savaslarindan Fenike savaslari Pon savaslari sonra diger Kartaca topraklari gibi Romalilar in eline gecti Dogu kiyilarindaki Sirenayka ise Roma Imparatorlugu hakimiyetinden once kurulmus Yunan kolonisiydi Buyuk Iskender in fethinden sonra e ondan sonra da Romalilarin yonetimine gecti Roma ikiye ayrilinca Libya Dogru Roma nin elinde kaldi Arap hakimiyeti 647 yilinda ise komutasindaki Arap Islam ordulari Libya ya girerek Bizanslilar i maglup etti Trablus ve Sirenayka Halife ye baglanmakla birlikte Bizanslilar a Istanbul ve Sam bagli yoneticiler eksarh bolgeyi yonetmeye devam ettiler 1146 da Sicilyali Normanlar Trablus u istila etti 14 ve 15 yuzyillarda Islam egemenliginden sonra 16 yuzyilda Ispanyol yonetimine gecti Osmanli donemi Burasi 1553 te Osmanli Imparatorlugu na bagli Turgut Reis tarafindan fethedildi 1611 yilina kadar pasalar tarafindan yonetildi 1611 yilinda dayilik sistemi geldi Osmanli Devleti nin zayiflamasina paralel olarak Dayilar daha bagimsiz hareket etmeye basladi Dayilar birer devlet baskani gibi baska devletlerle ikili antlasmalar bile yapabiliyorlardi 19 yuzyil baslarinda Libya daki dayilar da Tunus ve Cezayir dayilari gibi Akdeniz de Amerika Birlesik Devletleri ile mucadele etmistir Osmanlilar 1835 yilinda Libya daki kontrolu yeniden saglayarak burayi merkezi yonetime bagladilar Birinci ve Ikinci Berberi Savasi Italyan hakimiyeti altinda Libya Osmanli Imparatorlugu nun zayifladigi donemde 1911 de Italyanlar bolgeyi isgal ettiler Trablusgarp Savasi akabinde yapilan Usi Antlasmasi ile Libya daki fiili Osmanli hakimiyeti sona ermekle birlikte hukuken Osmanli ya bagliligi benimsendi Ulkeyi isgal eden Italyanlara karsi Mustafa Kemal Enver Pasa ve diger kimi Osmanli subaylarinin orgutledigi milis kuvvetleri uzun zaman direnc gosterdi Ancak her turlu ustunluge sahip olan Italya ulkenin tamamini kontrol etmeyi basardi Ardindan Italyan Libyasi kuruldu Libya Kralligi Omer Muhtar Bu donemde Italyan somurgeciligine karsi Omer Muhtar tarafindan baslatilan direnis hareketi ise Omer Muhtar in yakalanarak idam edilmesi sonucunda basarisizliga ugradi II Dunya Savasi ndan sonra bolge Fransa ve Birlesik Krallik a birakildi Birlesmis Milletler 1949 da Libya nin bagimsiz bir ulke olmasi gerektigi kararini aldi Gorusmelerde Libya yi 1920 lerden beri Italyanlar la mucadele etmis olan sonrasinda Misir a surgune giden Seyh Idris temsil etti 1951 de Libya bagimsizligini kazandi ve Birlesmis Milletler araciligiyla bagimsizliga kavusan ilk ulke oldu Idris ulkenin krali oldu Sosyalizm ve Muammer Kaddafi donemi Halk ayaklanmasi sonucunda dusen ve linc edilerek oldurulen eski Libya lideri Muammer Kaddafi 1969 da ordunun genc subaylarindan Muammer Ebu Minyar El Kaddafi bir grup subayla birlikte Kral Idris e karsi bir darbe yapti Monarsi sona erdirildi ve Libya Arap Cemahiriyesi kuruldu Kaddafi o tarihten sonra kendisinin Ucuncu Evrensel Teori dedigi Sosyalizm ve Islam karisimi bir politik rejimi izledi Bu sisteme Islami Sosyalizm ve Yesil Sosyalizm gibi isimler verdi 1990 li yillardan itibaren Lokerbie faciasi gerekcesiyle Amerika nin ve uluslararasi toplumun surdurdu ambargo 1969 dan itibaren surdurulen kalkinma hamlesine darbe vurdu Yonetim Cemahiriye tabirini kullanarak kitlelerin devleti oldugunu ifade etmektedir Londra New York seferini yapan sefer sayili Boeing 747 ucagi 21 Aralik 1988 tarihinde havada infilak etti ve Iskocya nin Lockerbie kasabasina dustu Ucak icindeki 259 kisi ve kasabadaki 11 kisiyle birlikte toplam 270 kisi hayatini kaybetti Semtex adli patlayiciyi ucaga yerlestirenlerin Libya uyruklu oldugunun anlasilmasindan sonra Libya dan tazminat talep edildi Libya her iki supheliyi de Iskocya ya iade ederek kisi basi 10 milyon dolarla toplam 2 75 milyar dolar tazminat odedi Iskoc mahkemelerinde yargilanan suphelilerden Lamin Khalifah Fhimah beraat etti Libya gizli servisi uyesi olan Abdelbaset Ali al Megrahi ise 2001 yilinda omur boyu hapse mahkum edildi ve cezasini Iskocya da cekmeye basladi Yukumlu oldugu esnada prostat kanseri olan Megrahi 20 Agustos 2009 tarihinde uc aylik omru kaldigi gerekcesiyle Iskoc hukumeti tarafindan serbest birakildi Olayda olen yolcularin 189 u Amerikaliydi Serbest birakma karari ABD baskani Barack Obama tarafindan hata olarak nitelendirildi Megrahi 20 Mayis 2012 de prostat kanserinden oldu Donemin Birlesik Krallik basbakani Gordon Brown serbest birakma kararinin ozerk Iskocya parlamentosuna ait oldugunu Birlesik Krallik hukumetinin karari olmadigini aciklamisti ancak daha sonradan basina sizan Wikileaks belgelerinde Birlesik Krallik hukumetinin Libya ile ekonomik anlasmalarinin surekliligini saglayabilmek icin Libya nin istegine boyun egerek Megrahi nin serbest birakilmasini tesvik ettigi ortaya cikti Ic savas Birlesmis Milletler Guvenlik Konseyi nin kararina dayanarak Fransa Birlesik Krallik ve Amerika Birlesik Devletleri nin onderliginde Libya ya karsi 18 Mart 2011 aksami havadan askeri operasyon baslatti Operasyonun gerekcesi Libya lideri Muammer Kaddafi ye bagli birliklerin halka baski ve siddet uygulamasi ile Libya nin BM kararlarina riayet etmemesi olarak aciklandi BM ve halk 22 Agustos 2011 de Kaddafi yi devirdi Ayaklanmanin sonlarinda Sirte yakinlarinda Kaddafi nin konvoyuna NATO destekli saldiri duzenlenmis bu saldiridan yara almadan kurtulan Kaddafi saklandigi bir gecitte isyancilar tarafindan yakalanarak linc edilmistir Muhalif gruplar Khalifa Haftar yonetiminde bulunan rakip baskent Tobruk un guclu lideridir ve Muammer Kaddafi nin de devrilmesinde payi olan kisilerdendir 2014 te baslayan Libya ic savasinda Turkiye BM nin de destekledigi Trablus merkezli Ulusal Mutabakat Hukumeti ni UMH desteklemektedir UMH gucleri Halife Hafter tarafindan komuta edilen Bingazi merkezli Libya Ulusal Ordusu ile karsi karsiyadir Hafter gucleri Rusya Fransa Misir ve BAE tarafindan desteklenmektedir Silahli KuvvetlerLibya tarihinde uc silahli kuvvet vardir 1950 yilinda bagimsizlasan Libya Kralligi nin Muammer Kaddafi doneminin ve ic savas sonrasi Ulusal Gecis Konseyi tarafindan kurulan Libya Ulusal Ordusu DemografiLibya daki etnik dagilim Libya cok buyuk bir yuz olcumune sahip olmasina ragmen nufusun tamamina yakinin kiyi bolgelerde yasar Ornegin Trablus ve Sirenayka da km2 ye dusen insan sayisi 50 iken ulkenin geri kalaninda km2 de 1 kisinin altina duser Ulkenin buyuk olcude collerle kapli olmasindan dolayi ulke yasayanlarin 90 i kiyi sehirlerinde yasamaktadir Ulkeyi kaplayan collerin buyuklugunu butun ulkedeki alanda km2 ye dusen insan sayisinin 3 6 ya dusmesinden anlasilabilir Tarimsal faaliyetlerin imkansiz oldugu collerle kapli Fizan dan ziyade halk Trablus ve Sirenayka bolgelerinde yasamaktadir Butun nufusun 90 i ulke topraklarinin sadece 10 unda yasamaktadir Ulke toplam nufusunun 88 i sehirde yasamaktadir ve cogunlugu uc buyuk sehir olan Trablus Bingazi ve el Beyda da bulunmaktadir 6 5 milyon civarindaki Libya nufusunun yaklasik yarisi 15 yasindan kucuktur 1984 yilinda dunya capindaki en buyuk nufus artis hizina ulasan Libya da yillik dogum orani 4 olarak tespit edilmisti 1984 te 3 6 milyon olan ulke nufusu 1964 te 1 54 milyondu Etnik yapi El Beyda sehrinde 2009 yilinda cekilmis bir fotografta Libyali Arap gencler goruluyor Libya halkinin etnik unsurlarini oncelikle Araplasmis Berberiler saf Arap ve col kabilelerinden olusan Bedeviler ile Tuaregler olusturmaktadir Ayrica az sayida Sahara Alti Afrika siyahilerinden olan Sahiller ile da mevcuttur Ayrica ulke cok sayida Orta Afrika dan gelen gocmen barindirmakta ve ayrica cok sayida Misirli gocmen ulkede yasamaktadir 2011 de tahminlere gore 60 000 Bangladesli 30 000 Cinli 30 000 Filipinli Libya da calismaktadir Libya da yasayan Turk vatandaslarinin sayisi yaklasik olarak 25 000 dir fakat atalari Turk olanlarin sayisi 80 000 dir Dil Libya nin resmi dili Arapca oldugu gibi halk arasindan da 80 in uzerinde bir oranla Arapca Arapcanin agiz ve lehceleri konusulmaktadir Ulkenin geriye kalani olan 20 si ise bir Berberi dili olan Tamazight dilini konusmaktadir Ingilizce ve Italyanca buyuk sehirlerde konusulmaktadir ayrica Italya kontrolunde yasamis yaslilarin buyuk cogunlugu Italyanca bilmektedir Notlar Abdulhamid Dibeybe ve Usame Hammad arasinda ihtilafliKaynakca 1 Mayis 2013 tarihinde kaynagindan mp3 arsivlendi Erisim tarihi 24 Mart 2013 The World Factbook Africa Libya The World Factbook CIA 18 Mayis 2015 9 Ocak 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 28 Mayis 2015 United Nations 20 Haziran 2019 tarihinde kaynagindan arsivlendi a b c d IMF Database IMF 20 Ocak 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 8 Ocak 2021 Human Development Report 2020 The Next Frontier Human Development and the Anthropocene PDF United Nations Development Programme 15 Aralik 2020 ss 343 346 ISBN 978 92 1 126442 5 15 Aralik 2020 tarihinde kaynagindan PDF Erisim tarihi 16 Aralik 2020 Cia gov 9 Ocak 2021 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 1 Nisan 2016 United Nations 31 Mart 2016 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 13 Subat 2021 On 22 December 2017 the Permanent Mission of Libya to the United Nations formally notified the United Nations that the government is changing the official name of Libya to State of Libya Publications Office Interinstitutional style guide Annex A5 List of countries territories and currencies Europa web portal 5 Agustos 2013 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 1 Nisan 2016 iso org 21 Agustos 2012 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 9 Haziran 2018 cia gov 9 Ocak 2021 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 9 Haziran 2018 PDF United Nations Statistics Division 14 Kasim 2012 tarihinde kaynagindan PDF arsivlendi Erisim tarihi 5 Subat 2013 Opec org 11 Temmuz 2012 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 5 Subat 2013 Libya Demographics Profile 2014 Indexmundi com 30 Haziran 2015 4 Mart 2016 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 1 Nisan 2016 J Desanges The proto Berbers pp 236 245 especially p 237 in General History of Africa vol II Ancient Civilizations of Africa UNESCO 1990 1969 Bloodless coup in Libya 1 Eylul 1969 20 Temmuz 2011 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 25 Ekim 2018 Rival second Libyan assembly chooses own PM as chaos spreads Reuters 25 Agustos 2014 26 Agustos 2014 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 25 Agustos 2014 Chris Stephen Libyan parliament takes refuge in Greek car ferry The Guardian 4 Nisan 2016 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 1 Nisan 2016 Sun Herald 7 Agustos 2015 14 Mart 2020 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 7 Agustos 2015 Kingsley Patrick Libyan politicians sign UN peace deal to unify rival governments The Guardian 17 Aralik 2015 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 1 Nisan 2016 Elumami Ahmed 5 Nisan 2016 Libya s self declared National Salvation government stepping down Reuters 8 Nisan 2016 tarihinde kaynagindan Libyan government offensive in Benghazi stalls as Islamists dig in Reuters 6 Agustos 2015 9 Agustos 2015 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 7 Agustos 2015 The Daily Star 24 Ekim 2020 24 Kasim 2020 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 5 Mart 2021 TDV Islam Ansiklopedisi 1 Kasim 2019 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 18 Ocak 2023 BBC co uk 3 Mart 2012 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 20 Mart 2011 Economist com 24 Subat 2011 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 20 Mart 2011 Guardian co uk 22 Mart 2011 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 20 Mart 2011 Akdemir Ali 13 Ekim 2020 Kuresel Siyaset Merkezi 15 Ocak 2021 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 13 Ocak 2021 10 Eylul 2010 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 8 Mart 2011 Libya 26 Agustos 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde 1 28 Subat 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde GlobalSecurity org 21 Subat 2011 African immigrants flee Libya 29 Agustos 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde AllBusiness com 1 Kasim 2000 2 11 Mart 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde Libya protestolari Yabanci hukumetlerin bosaltma planlari BBC 24 Subat 2011 3 5 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde Turkish Weekly 22 02 2011 4 1 Haziran 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arsivlendi Harzig Christiane Juteau Danielle Schmitt Irina 2006 The Social Construction of Diversity Recasting the Master Narrative of Industrial Nations Berghahn Books ISBN 1 57181 376 4 Anderson Lisa 2006 Libya III People B Religion amp Language 30 Ekim 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde MSN Encarta 17 Temmuz 2006 2009 10 31