Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Yenisey Kırgızları ya da Eski Kırgızlar (Kırgızca Эне-сай кыргыздары, Энесайлык/Енисейлик кыргыздар, Çince 黠戛斯 xiájiásī), günümüzde Krasnoyarsk Krayı sınırlarında kalan Sayan-Altay bölgesinde, Baykal Gölü'nün batısında Yenisey Nehri'nin aşağısında Minusinsk'in güney kısımlarında MÖ 3 yüzyıldan MS 13. yüzyıla kadar yaşamış eski Türk halkı. Tarihte Kırgız adıyla anılan en eski ilk halk olup günümüzdeki Hakaslar, Fuyü Gırgıs dilini konuşan , Kırgızlar, Altaylar ve Sayan dillerini konuşan Tuvalar/Tofalar/Duhalar/Soyotlar gibi Türk halklarının atalarından biridir. Yenisey Kırgızları Antik ve Orta Çağ Orta Asya'sının askeri-siyasi ve etno-kültürel tarihinde önemli bir rol oynamışlardır.
  Kırgız Hanlığı (Кыргызский каганат) ve kuzeybatısında Yenisey Kırgızları (Енисейские кыргызы) | |
| Diller | |
|---|---|
| Din | |
Tarih
Taştık kültürü ile ilgili oldukları sanılıyor. Yenisey bölgesi Kırgızların ilk tarih sahnesine çıktıkları yerdir. Kırgızlar, Barthold’un ifade ettiği gibi Orta Asya halkları içinde adı tarihte geçen en eski halklardan biri olarak kabul edilmektedir. Kırgızlardan tarihte ilk defa Çin yıllıklarında bahsedilmiştir. M.Ö. 203-201 yılına ait Han Hanedanı döneminde Sima Qian’ın eseri Shiji’de Kırgızlar Hunların hakimiyet altına aldığı beş halktan biri olarak tarihte ilk defa görülürler. Bu beş halkın adları Gekun/Gegun (鬲昆 Kırgızlar), Tingling/Dinlin, Hunyuy, Tsyuyşe/Kyueşe, Sinlin olarak verilir. Kırgız tarihinin en önemli kaynaklarından biri de Orhun-Yenisey Yazıtları olup bu yazıtlarda özellikle 6-7. yüzyıllardaki Kırgızlar hakkında oldukça değerli bilgiler verilmektedir.
Yaşam tarzları
Yenisey Kırgızlarında daha çok at ve sığıra dayalı göçebe hayvancılık ile tarıma dayalı karma ekonomi görülür. Çin kayıtlarına göre Kırgızlar Himalaya çavdarı, arpa, darı ve buğday ekerlerdi. Vasıflı demir işçiliği, mücevher üretimi, çömlekçilik ve dokumacılık gelişmiş alanlardır. Geleneksel evleri göçebe çadırı ile tarım alanlarına yakın olan ağaç ve ağaç kabuğundan yapılma kulübelerdir. Ormanlardaki kürk hayvanları sayesinde zengin tüccar olmuşlardır. Çin, Tibet ve Abbasiler gibi birçok halk ve kabileyle ticari ilişkiler kurmuşlardır. Kırgız atları da büyük ve hızlı olmakla ünlenmişti. 10. yüzyılda kaleme alınan Hudûd el-âlem'de Kırgızların ölülerini gömmeyip yakan göçebeler olduğu yazılmıştır. Bazı kurganlarda eski Hakas toplumunun temsilcileri de yakılarak gömülmüştür.
Çin kaynaklarına göre, avladıkları memeli hayvanlar arasında yabani atı (Equus ferus ferus), Sibirya karacası, Moğol ceylanı (ceren, Procapra gutturosa), argali, geyik, kara kuyruklu keçi (чернохвостая коза ? Capra sibirica); balıklar arasında mersin balığı; kuşlar arasında kaz, ördek, yırtıcı kuşlar (atmaca, doğan ve kartal) sayılabilir. Ağaçlar arasında en önemlisi huş kabuğu gibi çok işlevli olan huş, çam, söğüt, karaağaç öne çıkar. Madenler olarak altın, demir ve kalay ile Türkler tarafından son derece keskin silahların yapımında kullanılan ve цзяша (迦沙) denilen işlenmiş demir sayılabilir.
Adlandırma
Etimoloji
Ḳırġız > Ḫırġıs > Ḫaḳas kelimesinin etimoloji denemeleri:
- 1. Kırk-ız («kırk boy») : kırk («40») + -ız çokluk eki (Banzarov 1955). Manas destanında geçen kırk uruu Kırgız tabiri de bunu kanıtlamaktadır. Manastaki bu bilgi, günümüzdeki Kırgızistan bayrağında güneş figürünün 40 ışını olarak yansır ve 40 Kırgız boyunu sembolize eder.
- 2. Kır-gız («kır adamları») < Kırkun < Gegun: Çin kaynaklarında Kırgızlar için kullanılan Gegun (Kırkun) adı kır («step») + kun-gız («adam, kişi») (Margulan 1959):
- 3. Kırıg-ız («kızıllar») : kırıg / kırgu («kızıl») + -z çokluk eki (Petrov 1964). Fakat, Baskakov (1964) kızıl anlamında kırıg kelimesinin olmadığını belirterek bu etimolojiyi olası saymaz.
- 4. Ḳırġız ile Ḫaḳas ayrı : Çin kaynaklarında Kırgızlar için kullanılan Hyagas, Hagas, Syatszyası, Hegesı, Tsztszyası, Hyahya, Hehe adları Hakas için, Gyanhun (Tszyangun) Tsilitsisi (Girgis), Helitszı (Hergis, Hirgis) Tsiergaysı (Kirgais), Kiertszis adları ise Kırgız kelimesi için ayrılmalıdır (Kızlasov 1968). Fakat, böyle bir ayrım yapılamaz, zira tarihi fonetiğine göre Çince Hyagas kelimesi Türkçe Kırgız kelimesinin transkribidir (Yohontov 1970):
- 5. Kırk+Kız (кырк кыз «40 tane kız») : Bir efsaneye dayalı halk etimolojisidir.
- 6. Kır+Kız (хыр гыс «kır saçlı kız»): Hakas folkloruna gore Kırgızlar, özel ismini soyunun anası olan Hırgıs'tan almıştır.
Çin kaynaklarındaki adları
Türkçe sonu -z ile biten kelimelerin Çinceye -sz olarak transkribize edilmesi 8. yüzyılın sonundan itibaren görülür. MÖ 2. yüzyılda ise Çinceye transkripsiyonu -n ya da -t olarak yapılırdı. Paul Pelliot 1920 yılında Türkçe -z son sesinin Çinceye -t olarak transkribize edildiğini belirtmiştir. Fakat daha sonra Moğolca çoğul eki -t olabileceği de düşünülmektedir, zira Çinliler Kırgızları Moğollar aracılığıyla tanımışlardır.
Çin kaynaklarında Kırgız adının değişik transkripsiyonları görülür:
- Gekun (Erken Orta Çince kέrjk kwən), MÖ 2. yy. Shiji 110, Hanshu 94a.
- Jiankun (EOÇ khέn kwən), MÖ 1. yy dan beri. Hanshu 70.
- Qigu (EOÇ kέt kwət), 6. yy. 50.
- Hegu (EOÇ γət kwət), 6. yy. 84.
- Jiegu (EOÇ kέt kwət), 6-8. yy. 200, Tang Kitabı 194b, and Tang Huiyao 100.
Kırgız adının varisleri
Günümüzde Kırgız adı uluslararası arenada kendilerine Ḳırġız diyen Kırgızistan'ın ana halkı (Tiyanşan Kırgızları ya da Tanrıdağı Kırgızları) için kullanılmakta, onun Çince transkripsiyonu olan 黠戛斯 xiájiásī kelimesinden bozma Hakas adı ise kendilerine Tadar diyen Abakan Tatarları için kullanılmaktadır. Zira, Kırgızlar 6. Yüzyılın sonlarından itibaren Çinliler tarafından Hakas (хягяс ) ismi ile zikredilmiştir. Adları sonradan Ruslarca verilen Hakaslar Eski Yenisey Kırgızlarının torunlarıdır. Çin'in bölgesinde yaşayan ve kendilerine Gïrgïs (кыргыз, хэргэз, тиртиз) diyen dilleri Fuyü Gırgıs dili Hakasçanın lehçesi (kjh-fyk) olarak da sınıflandırılır ve birkaç kişi tarafından konuşulur.
Yenisey Kırgızlarının adları (Ḳırġız) günümüzde iki kol (Ḳırġız ~ Ḫaḳas) olarak yaşamaktadır:
- KIRGIZLAR (dilleri Kıpçak dillerinden)
- Tanrıdağı Kırgızları, Tiyanşan Kırgızları, Kırgızistan Kırgızları
- Tarbagatay Kırgızları
- Pamir Kırgızları, Doğu Türkistan Kırgızları, Afganistan Kırgızları
- Van Kırgızları, Ulupamir Kırgızları, Türkiye Kırgızları (Ulupamir, Erciş 1982) ky:Ван кыргыздары
- HAKASLAR (dilleri Kıpçak değil)
- , Fuyü Kırgızları, Mançurya Kırgızları
Kaç (Ḫaas, Хаас), Sagay (Sağay, Сағай), Kızıl (Ḫızıl, Хызыл) ve Koybal (Ḫoybal, Хойбал) biçiminde dört boydan ve 150 kadar söökten oluşan Hakasların kendilerine verdikleri Tadarlar (Тадарлар) adı Tatarlar anlamındadır. Çarlık Rusyası belgelerinde de Abakan Tatarları (абаканские татары), Yenisey Tatarları (енисейские татары), Açinsk Tatarları (ачинские татары), Minusinsk Tatarları (минусинские татары) biçiminde Tatar olarak adlandırılmışlardır. Aslında Tatar adlandırması Hakaslara başkaları tarafından verilmiştir ve 19 asrın başlarında Hongoray yerine Tadar adı kullanılmaya başlanmıştır. Hakasların kendileri için kullandıkları bir diğer etnik ad ise Hooraylar (Хоорайлар, Koraylar) olup daha çok eski folklor belgelerinde geçer ve Hırgıs-Hooray (хыргыс-хоорай) biçimine de rastlanır. Bu Hooray (ve Hoor, Hoori, Hooro, Hoorıy) adı 15-18 yüzyıllarda Hongoray (ve Konguray, Kongaray, Hongor) biçimlerinde geçer. Hakaslara komşu Türk halkları da buna benzer isimler kullanır: Altayca Konguray (конгурай), Tuvaca Hooray (хоорай), Kongray (конграй), Honru (хонру), Beldir (белдир); Önceleri Hakas etnik yapısından ayrı tutulan Şorlar Hakaslara Sagay (сагай) adını verirler ve yok olmak üzere olan dilleri Şorca günümüzde Hakasçanın lehçesi olarak görülmektedir. Hakasların Türk olmayan komşularında da Hakaslar için Hooray benzeri adlar kullanılır: Yenisey dillerinden eskiden Koyballar için Kongrayçiyen (конграйчиен); Samoyed dillerinden Haaş (хааш) ve Koyballar için de Hooray (хоорай). Hakaslar kendileri (Хакастар) ve dilleri (Хакас тілі) için Rusların 1923 yılında Hakas ilçesi oluşturulurken verdiği ve uluslararası arenada da geçen Hakas adını da mecburen kullanırlar. Minusinsk havzasındaki Orta Çağ'dan kalma balballar (çaa-tas чаа-тас) ile dolu olan kurgan tipi mezarlara Hakasların Hırgıs söökteri ya da Hırgıs sıırattarı (хыргыстар сууктэр ya da хыргысгыр сууктэр «Kırgız mezarları / киргизские могилы») adını vermesi ilginçtir ve bu 10-12. yüzyıllara ait döneme Rusçada Süükter Çağları (эпохи сууктэр) adı verilir.
Kıpçaklaşan Kırgızlar
Doğu Kıpçakları bir zamanlar hakimiyetleri altında bulundukları Kimek boyları ve Yenisey Kırgızları (Eski Kırgızlar) ile birleşerek Kırgız (eskiden Ruslarca Kara Kırgız) adı altında Altay, Yedisu ve Tanrı Dağlarında hayatlarına devam etmiştir. Kırgızlar 10. yüzyılda Tanrı Dağlarının batısına ve Doğu Türkistan'a (Sincan) gelmişlerdir.
Baskakov’un da belirttiği gibi, Kıpçak-Nogay grubu dillerdeki ş~s seslerinin yerine Eski Türkçeye özgü ç~ş seslerinin gelmesi (örn. kas değil kaç, bas değil baş); kelime başında sert ünsüzlerin ağırlıklı kullanılması; Eski Türkçedeki birçok gramer şekillerinin korunması; kelime hazinesinde diğer Kıpçak dillerinde bulunmayan Moğolca kelimelerin çokluğu gibi sebeplerle, Kırgızcanın, coğrafî ve bazı ortak dil özelliklerinden dolayı aynı grup içinde yer aldığı Kıpçak dillerinden hayli farklı bir konumdadır ve Kıpçak grubunda yer almasına sebep olan onun Kıpçak unsurları da artık Kırgızcanın, son dönemlerinin kazandırdığı inkâr edilemeyecek bir gerçeğidir. En yaygın kabul edilmiş sınıfladırmaya göre, Türkmence Oğuz ya da Güney-Batı, Kırgızca Kıpçaklaşmış Altayca, Kazakça Kıpçak ya da Kuzey-Batı, Özbekçe ile Uygurca ise Güney-Doğu Türk grubuna girer.
Kaynakça
- ^ a b c В. Я. Бутанаев & И. И. Бутанаева (2002). Эне-сай кыргыздары: фольклор жана тарых[]. Бишкек 2002 (Kırgızca)
- ^ a b Ю.С. Худяков. Проблемы истории древних кыргызов 19 Aralık 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (первоначальное расселение) (Rusça)
- ^ ""Xipoliya Yanke Suo Jian Xiajiesi Monijiao" ("Siberan Rock Arts and Xiajiesi's Manicheism") 1998 Gansu Mingzu Yanjiu". 25 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 29 Mart 2013.
- ^ A. J. Haywood, Siberia: A Cultural History 19 Ağustos 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., Oxford University Press, 2010, p.203
- ^ Christoph Baumer, The History of Central Asia: The Age of the Steppe Warriors 19 Ağustos 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., I.B.Tauris, 2012, p.171
- ^ a b c d e f g Kıldıoğlu, Mehmet (2006). IX-XVI. asırlarda Yenisey-İrtiş bölgesinde Kırgız-Kıpçak ilişkileri 26 Haziran 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, sayı: 30, sayfa: 133-166, Erzurum 2006
- ^ Scott Cameron Levi, Ron Sela (2010). "Chapter 4, Discourse on the Qïrghïz Country". Islamic Central Asia: An Anthology of Historical Sources. Indiana University Press. s. 30. ISBN . 24 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 31 Mart 2013.
- ^ a b c d e f Karayev, Ömürkul (yazan), Kıldıroğlu, Mehmet (çeviren) (2001). Kırgızların ortaya çıkışı / "Kırgız" terimi hakkında 2 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. Manas Sosyal Bilimler Dergisi, cilt: 1, sayı: 1
- ^ a b c d e f g Viktor Butanayev & İrina Butanayeva (yazanlar); Yaşar Gümüş (Kırgızcadan aktaran, 2007). Yenisey Kırgızları: folklor ve tarih 4 Mayıs 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., Ötüken Neşriyat, 214 sayfa.
- ^ Kalkan, Mustafa (2009). Kırgızların Diğer Orta Asya Kavimleri İle Olan Etnik Temasları 12 Mayıs 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., Türklük Bilimi Araştırmaları, 2009, sayı: 25, sayfa: 101-117
- ^ Kara, Füsun (2011). 1916 Kırgız büyük isyanı: Ürkün 13 Mayıs 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 6/2 Spring 2011, p. 537-546, Turkey
- ^ . 2 Nisan 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Mart 2013.
- ^ Viktor Butanayev (yazan) / Mualla Uydu Yücel (çeviren). Hakas Şahıs İsimleri[], Hooray Atarı, Hakasskiye Liçniye İmena, Hakasiya, 1993
- ^ a b ХАКАСИЯ.ru или регион 19 : Хакасы 6 Ağustos 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (Rusça)
- ^ Ю.С. Худяков. Кыргызы на Табате 3 Eylül 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. Новосибирск: 1982. 240 с.
- ^ Худяков Ю.С., Баяр Д. "Средневековый памятник в местности Нахиугийн-Манхан в пустыне Монгол-Элс"[]. Северная Азия и соседние территории в средние века, История и культура востока Азии. Новосибирск, 1992. - С. 36-44. (Rusça)
- ^ İsakov, Abdrasul (2007). Doğu Türkistan tarihinde Kırgızların tesirleri (1700-1878) 2 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. TC. Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Genel Türk Tarihi Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Bursa, 2007
- ^ Cumakunova, Gülzura (2002). Kırgız Türkçesinin Tarihî Aşamaları Üzerine Bazı Düşünceler 2 Mayıs 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. Çağdaş Türklük Araştırmaları Sempozyumu 2002. Ankara Üniversitesi Yayınları, Ankara. s.74-93
- ^ Jankowaki, Henryk (2010). Orta Asya Türk Dillerinin Bazı Ortak Özellikleri 4 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi, 17, 2 (2010) 131-142
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Yenisey Kirgizlari ya da Eski Kirgizlar Kirgizca Ene saj kyrgyzdary Enesajlyk Enisejlik kyrgyzdar Cince 黠戛斯 xiajiasi gunumuzde Krasnoyarsk Krayi sinirlarinda kalan Sayan Altay bolgesinde Baykal Golu nun batisinda Yenisey Nehri nin asagisinda Minusinsk in guney kisimlarinda MO 3 yuzyildan MS 13 yuzyila kadar yasamis eski Turk halki Tarihte Kirgiz adiyla anilan en eski ilk halk olup gunumuzdeki Hakaslar Fuyu Girgis dilini konusan Kirgizlar Altaylar ve Sayan dillerini konusan Tuvalar Tofalar Duhalar Soyotlar gibi Turk halklarinin atalarindan biridir Yenisey Kirgizlari Antik ve Orta Cag Orta Asya sinin askeri siyasi ve etno kulturel tarihinde onemli bir rol oynamislardir Yenisey KirgizlariKirgiz Hanligi Kyrgyzskij kaganat ve kuzeybatisinda Yenisey Kirgizlari Enisejskie kyrgyzy DillerTurk dilleriDinTengricilikYenisey Kirgizlarina ait oldugu dusunulen Tastik kulturune ait cenaze maskesi Moskova Devlet Tarih MuzesiTarihTastik kulturu ile ilgili olduklari saniliyor Yenisey bolgesi Kirgizlarin ilk tarih sahnesine ciktiklari yerdir Kirgizlar Barthold un ifade ettigi gibi Orta Asya halklari icinde adi tarihte gecen en eski halklardan biri olarak kabul edilmektedir Kirgizlardan tarihte ilk defa Cin yilliklarinda bahsedilmistir M O 203 201 yilina ait Han Hanedani doneminde Sima Qian in eseri Shiji de Kirgizlar Hunlarin hakimiyet altina aldigi bes halktan biri olarak tarihte ilk defa gorulurler Bu bes halkin adlari Gekun Gegun 鬲昆 Kirgizlar Tingling Dinlin Hunyuy Tsyuyse Kyuese Sinlin olarak verilir Kirgiz tarihinin en onemli kaynaklarindan biri de Orhun Yenisey Yazitlari olup bu yazitlarda ozellikle 6 7 yuzyillardaki Kirgizlar hakkinda oldukca degerli bilgiler verilmektedir Yasam tarzlariYenisey Kirgizlarinda daha cok at ve sigira dayali gocebe hayvancilik ile tarima dayali karma ekonomi gorulur Cin kayitlarina gore Kirgizlar Himalaya cavdari arpa dari ve bugday ekerlerdi Vasifli demir isciligi mucevher uretimi comlekcilik ve dokumacilik gelismis alanlardir Geleneksel evleri gocebe cadiri ile tarim alanlarina yakin olan agac ve agac kabugundan yapilma kulubelerdir Ormanlardaki kurk hayvanlari sayesinde zengin tuccar olmuslardir Cin Tibet ve Abbasiler gibi bircok halk ve kabileyle ticari iliskiler kurmuslardir Kirgiz atlari da buyuk ve hizli olmakla unlenmisti 10 yuzyilda kaleme alinan Hudud el alem de Kirgizlarin olulerini gommeyip yakan gocebeler oldugu yazilmistir Bazi kurganlarda eski Hakas toplumunun temsilcileri de yakilarak gomulmustur Cin kaynaklarina gore avladiklari memeli hayvanlar arasinda yabani ati Equus ferus ferus Sibirya karacasi Mogol ceylani ceren Procapra gutturosa argali geyik kara kuyruklu keci chernohvostaya koza Capra sibirica baliklar arasinda mersin baligi kuslar arasinda kaz ordek yirtici kuslar atmaca dogan ve kartal sayilabilir Agaclar arasinda en onemlisi hus kabugu gibi cok islevli olan hus cam sogut karaagac one cikar Madenler olarak altin demir ve kalay ile Turkler tarafindan son derece keskin silahlarin yapiminda kullanilan ve czyasha 迦沙 denilen islenmis demir sayilabilir AdlandirmaEtimoloji Ḳirġiz gt Ḫirġis gt Ḫaḳas kelimesinin etimoloji denemeleri 1 Kirk iz kirk boy kirk 40 iz cokluk eki Banzarov 1955 Manas destaninda gecen kirk uruu Kirgiz tabiri de bunu kanitlamaktadir Manastaki bu bilgi gunumuzdeki Kirgizistan bayraginda gunes figurunun 40 isini olarak yansir ve 40 Kirgiz boyunu sembolize eder 2 Kir giz kir adamlari lt Kirkun lt Gegun Cin kaynaklarinda Kirgizlar icin kullanilan Gegun Kirkun adi kir step kun giz adam kisi Margulan 1959 3 Kirig iz kizillar kirig kirgu kizil z cokluk eki Petrov 1964 Fakat Baskakov 1964 kizil anlaminda kirig kelimesinin olmadigini belirterek bu etimolojiyi olasi saymaz 4 Ḳirġiz ile Ḫaḳas ayri Cin kaynaklarinda Kirgizlar icin kullanilan Hyagas Hagas Syatszyasi Hegesi Tsztszyasi Hyahya Hehe adlari Hakas icin Gyanhun Tszyangun Tsilitsisi Girgis Helitszi Hergis Hirgis Tsiergaysi Kirgais Kiertszis adlari ise Kirgiz kelimesi icin ayrilmalidir Kizlasov 1968 Fakat boyle bir ayrim yapilamaz zira tarihi fonetigine gore Cince Hyagas kelimesi Turkce Kirgiz kelimesinin transkribidir Yohontov 1970 5 Kirk Kiz kyrk kyz 40 tane kiz Bir efsaneye dayali halk etimolojisidir 6 Kir Kiz hyr gys kir sacli kiz Hakas folkloruna gore Kirgizlar ozel ismini soyunun anasi olan Hirgis tan almistir Cin kaynaklarindaki adlari Turkce sonu z ile biten kelimelerin Cinceye sz olarak transkribize edilmesi 8 yuzyilin sonundan itibaren gorulur MO 2 yuzyilda ise Cinceye transkripsiyonu n ya da t olarak yapilirdi Paul Pelliot 1920 yilinda Turkce z son sesinin Cinceye t olarak transkribize edildigini belirtmistir Fakat daha sonra Mogolca cogul eki t olabilecegi de dusunulmektedir zira Cinliler Kirgizlari Mogollar araciligiyla tanimislardir Cin kaynaklarinda Kirgiz adinin degisik transkripsiyonlari gorulur Gekun Erken Orta Cince kerjk kwen MO 2 yy Shiji 110 Hanshu 94a Jiankun EOC khen kwen MO 1 yy dan beri Hanshu 70 Qigu EOC ket kwet 6 yy 50 Hegu EOC get kwet 6 yy 84 Jiegu EOC ket kwet 6 8 yy 200 Tang Kitabi 194b and Tang Huiyao 100 Kirgiz adinin varisleri Gunumuzde Kirgiz adi uluslararasi arenada kendilerine Ḳirġiz diyen Kirgizistan in ana halki Tiyansan Kirgizlari ya da Tanridagi Kirgizlari icin kullanilmakta onun Cince transkripsiyonu olan 黠戛斯 xiajiasi kelimesinden bozma Hakas adi ise kendilerine Tadar diyen Abakan Tatarlari icin kullanilmaktadir Zira Kirgizlar 6 Yuzyilin sonlarindan itibaren Cinliler tarafindan Hakas hyagyas ismi ile zikredilmistir Adlari sonradan Ruslarca verilen Hakaslar Eski Yenisey Kirgizlarinin torunlaridir Cin in bolgesinde yasayan ve kendilerine Girgis kyrgyz hergez tirtiz diyen dilleri Fuyu Girgis dili Hakascanin lehcesi kjh fyk olarak da siniflandirilir ve birkac kisi tarafindan konusulur Yenisey Kirgizlarinin adlari Ḳirġiz gunumuzde iki kol Ḳirġiz Ḫaḳas olarak yasamaktadir KIRGIZLAR dilleri Kipcak dillerinden Tanridagi Kirgizlari Tiyansan Kirgizlari Kirgizistan Kirgizlari Tarbagatay Kirgizlari Pamir Kirgizlari Dogu Turkistan Kirgizlari Afganistan Kirgizlari Van Kirgizlari Ulupamir Kirgizlari Turkiye Kirgizlari Ulupamir Ercis 1982 ky Van kyrgyzdary HAKASLAR dilleri Kipcak degil Fuyu Kirgizlari Mancurya Kirgizlari Kac Ḫaas Haas Sagay Sagay Sagaj Kizil Ḫizil Hyzyl ve Koybal Ḫoybal Hojbal biciminde dort boydan ve 150 kadar sookten olusan Hakaslarin kendilerine verdikleri Tadarlar Tadarlar adi Tatarlar anlamindadir Carlik Rusyasi belgelerinde de Abakan Tatarlari abakanskie tatary Yenisey Tatarlari enisejskie tatary Acinsk Tatarlari achinskie tatary Minusinsk Tatarlari minusinskie tatary biciminde Tatar olarak adlandirilmislardir Aslinda Tatar adlandirmasi Hakaslara baskalari tarafindan verilmistir ve 19 asrin baslarinda Hongoray yerine Tadar adi kullanilmaya baslanmistir Hakaslarin kendileri icin kullandiklari bir diger etnik ad ise Hooraylar Hoorajlar Koraylar olup daha cok eski folklor belgelerinde gecer ve Hirgis Hooray hyrgys hooraj bicimine de rastlanir Bu Hooray ve Hoor Hoori Hooro Hooriy adi 15 18 yuzyillarda Hongoray ve Konguray Kongaray Hongor bicimlerinde gecer Hakaslara komsu Turk halklari da buna benzer isimler kullanir Altayca Konguray konguraj Tuvaca Hooray hooraj Kongray kongraj Honru honru Beldir beldir Onceleri Hakas etnik yapisindan ayri tutulan Sorlar Hakaslara Sagay sagaj adini verirler ve yok olmak uzere olan dilleri Sorca gunumuzde Hakascanin lehcesi olarak gorulmektedir Hakaslarin Turk olmayan komsularinda da Hakaslar icin Hooray benzeri adlar kullanilir Yenisey dillerinden eskiden Koyballar icin Kongrayciyen kongrajchien Samoyed dillerinden Haas haash ve Koyballar icin de Hooray hooraj Hakaslar kendileri Hakastar ve dilleri Hakas tili icin Ruslarin 1923 yilinda Hakas ilcesi olusturulurken verdigi ve uluslararasi arenada da gecen Hakas adini da mecburen kullanirlar Minusinsk havzasindaki Orta Cag dan kalma balballar caa tas chaa tas ile dolu olan kurgan tipi mezarlara Hakaslarin Hirgis sookteri ya da Hirgis siirattari hyrgystar suukter ya da hyrgysgyr suukter Kirgiz mezarlari kirgizskie mogily adini vermesi ilginctir ve bu 10 12 yuzyillara ait doneme Ruscada Suukter Caglari epohi suukter adi verilir Kipcaklasan KirgizlarDogu Kipcaklari bir zamanlar hakimiyetleri altinda bulunduklari Kimek boylari ve Yenisey Kirgizlari Eski Kirgizlar ile birleserek Kirgiz eskiden Ruslarca Kara Kirgiz adi altinda Altay Yedisu ve Tanri Daglarinda hayatlarina devam etmistir Kirgizlar 10 yuzyilda Tanri Daglarinin batisina ve Dogu Turkistan a Sincan gelmislerdir Baskakov un da belirttigi gibi Kipcak Nogay grubu dillerdeki s s seslerinin yerine Eski Turkceye ozgu c s seslerinin gelmesi orn kas degil kac bas degil bas kelime basinda sert unsuzlerin agirlikli kullanilmasi Eski Turkcedeki bircok gramer sekillerinin korunmasi kelime hazinesinde diger Kipcak dillerinde bulunmayan Mogolca kelimelerin coklugu gibi sebeplerle Kirgizcanin cografi ve bazi ortak dil ozelliklerinden dolayi ayni grup icinde yer aldigi Kipcak dillerinden hayli farkli bir konumdadir ve Kipcak grubunda yer almasina sebep olan onun Kipcak unsurlari da artik Kirgizcanin son donemlerinin kazandirdigi inkar edilemeyecek bir gercegidir En yaygin kabul edilmis sinifladirmaya gore Turkmence Oguz ya da Guney Bati Kirgizca Kipcaklasmis Altayca Kazakca Kipcak ya da Kuzey Bati Ozbekce ile Uygurca ise Guney Dogu Turk grubuna girer Kaynakca a b c V Ya Butanaev amp I I Butanaeva 2002 Ene saj kyrgyzdary folklor zhana taryh olu kirik baglanti Bishkek 2002 Kirgizca a b Yu S Hudyakov Problemy istorii drevnih kyrgyzov 19 Aralik 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde pervonachalnoe rasselenie Rusca Xipoliya Yanke Suo Jian Xiajiesi Monijiao Siberan Rock Arts and Xiajiesi s Manicheism 1998 Gansu Mingzu Yanjiu 25 Mayis 2012 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 29 Mart 2013 A J Haywood Siberia A Cultural History 19 Agustos 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde Oxford University Press 2010 p 203 Christoph Baumer The History of Central Asia The Age of the Steppe Warriors 19 Agustos 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde I B Tauris 2012 p 171 a b c d e f g Kildioglu Mehmet 2006 IX XVI asirlarda Yenisey Irtis bolgesinde Kirgiz Kipcak iliskileri 26 Haziran 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde A U Turkiyat Arastirmalari Enstitusu Dergisi sayi 30 sayfa 133 166 Erzurum 2006 Scott Cameron Levi Ron Sela 2010 Chapter 4 Discourse on the Qirghiz Country Islamic Central Asia An Anthology of Historical Sources Indiana University Press s 30 ISBN 978 0 253 35385 6 24 Mayis 2013 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 31 Mart 2013 a b c d e f Karayev Omurkul yazan Kildiroglu Mehmet ceviren 2001 Kirgizlarin ortaya cikisi Kirgiz terimi hakkinda 2 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde Manas Sosyal Bilimler Dergisi cilt 1 sayi 1 a b c d e f g Viktor Butanayev amp Irina Butanayeva yazanlar Yasar Gumus Kirgizcadan aktaran 2007 Yenisey Kirgizlari folklor ve tarih 4 Mayis 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde Otuken Nesriyat 214 sayfa ISBN 9754376128 Kalkan Mustafa 2009 Kirgizlarin Diger Orta Asya Kavimleri Ile Olan Etnik Temaslari 12 Mayis 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde Turkluk Bilimi Arastirmalari 2009 sayi 25 sayfa 101 117 Kara Fusun 2011 1916 Kirgiz buyuk isyani Urkun 13 Mayis 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde Turkish Studies International Periodical For The Languages Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6 2 Spring 2011 p 537 546 Turkey 2 Nisan 2013 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 30 Mart 2013 Viktor Butanayev yazan Mualla Uydu Yucel ceviren Hakas Sahis Isimleri olu kirik baglanti Hooray Atari Hakasskiye Licniye Imena Hakasiya 1993 a b HAKASIYa ru ili region 19 Hakasy 6 Agustos 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde Rusca Yu S Hudyakov Kyrgyzy na Tabate 3 Eylul 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde Novosibirsk 1982 240 s Hudyakov Yu S Bayar D Srednevekovyj pamyatnik v mestnosti Nahiugijn Manhan v pustyne Mongol Els olu kirik baglanti Severnaya Aziya i sosednie territorii v srednie veka Istoriya i kultura vostoka Azii Novosibirsk 1992 S 36 44 Rusca Isakov Abdrasul 2007 Dogu Turkistan tarihinde Kirgizlarin tesirleri 1700 1878 2 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde TC Uludag Universitesi Sosyal Bilimler Enstitusu Tarih Anabilim Dali Genel Turk Tarihi Bilim Dali Yuksek Lisans Tezi Bursa 2007 Cumakunova Gulzura 2002 Kirgiz Turkcesinin Tarihi Asamalari Uzerine Bazi Dusunceler 2 Mayis 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde Cagdas Turkluk Arastirmalari Sempozyumu 2002 Ankara Universitesi Yayinlari Ankara s 74 93 Jankowaki Henryk 2010 Orta Asya Turk Dillerinin Bazi Ortak Ozellikleri 4 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde Ankara Universitesi Dil ve Tarih Cografya Fakultesi Turkoloji Dergisi 17 2 2010 131 142