Kürt milliyetçiliği Kurmanci Kurdayetî Sorani کوردایەتی Kürtlerde halk olma bilincinin kültürel ve siyas

Kürt milliyetçiliği (Kurmanci: Kurdayetî, Sorani: کوردایەتی), Kürtlerde, halk olma bilincinin kültürel ve siyasal eyleme yönlendirilmesini ifade eden kavramdır. Kürtlerin çoğunluk olduğu toprakları Kürdistan olarak tanımlayan ve bağımsız bir Kürt devleti kurulmasını savunan siyasi hareket olmakla birlikte, Kürtlerin yaşadıkları topraklarda diğer etnik gruplar ile eşit haklara sahip olmasını, Kürtçenin resmî dil ve eğitim dili olmasını savunan siyasi görüştür.

Kürt milliyetçiliği, dünya çapındaki Kürt diasporası tarafından uzun süredir desteklenmektedir.

Tarihçe

Kürt milliyetçiliğinde önemli yere sahip Eyyûbi Devleti'nin kurucusu Selehaddin Eyyûbi

Erken Kürt milliyetçiliğinin kökleri, Kürtlerin önemli bir etnik grup olduğu Osmanlı İmparatorluğu'na dayanıyordu. Osmanlı İmparatorluğu'nun bölünmesiyle, Kürtlerin çoğunlukta olduğu toprakları, yeni kurulan Türkiye, Irak, İran ve Suriye devletleri arasında bölünerek, Kürtleri her devlette önemli bir etnik azınlık haline getirdi. Kurdayetî yani Kürt milliyetçiliği kavramı 1930'lu yıllarda ilk kez Kürdistan Demokratik Partisi üyeleri tarafınca kullanılmıştır. Kurdayetî'nin siyasi referansları ilk başlarda 19. yüzyılın sonlarında ve 20. yüzyılın başlarında patlak veren Kürt isyanlarıydı. İran Kürtlerinin girişimleriyle kurulan Mahabad Cumhuriyeti Kürt milliyetçiliğinin geçici doruk noktası olur. Yıkılması ise Kurdayetî'nin içerik olarak daralmasına sebep olur. Bu kavram etrafında oluşan yeni ideoloji, daha çok otantik Kürt kimliğini vurgu yapar ve buna ilham veren ise Ahmed-i Hani, Haci Kadire Koyi ve Goran gibi Kürtlüğü siyasi bir kimlikten öte gören vatanperver şairlerdir. Özellikle Koyi Kürtlüğü, Kürt milliyetçilerinin aksine Osmanlı, Arap ve Fars millî kimliklerine muhalif değil, onlarla aynı düzeyde ve rekabet edebilecek bir özne olarak tanımlar.

Lübnan'da kurulan Kürt milliyetçisi parti Hoybun, bağımsız Kürdistan'ın oluşturulması adına, bütün Kürtlerin birleştirilmesi için mücadele yürütülmesine ant içmişlerdir. Kürt silahlı birliğini kurup tek bir komutanlığın emrinde hareket edeceği kararlaştırılmıştır. Suriye, Lübnan, Avrupa ülkeleri ve Amerika Birleşik Devletleri'nde kolları oluşturulmuş ve Hoybun merkez komitesi "Kürdistan Millî Hükûmeti" ilan etmiştir. Ağrı isyanları sırasında Hoybun tarafından Ağrı Kürt Cumhuriyeti ilan edilmiştir ve genelkurmay başkanı olarak İhsan Nuri Paşa atanmıştır. Ağrı Cumhuriyeti ve Mahabad Cumhuriyeti Kürt milliyetçiliği'nin doruk noktası olmuştur.

Kürdistan Bölgesel Yönetimi'nin başkenti Erbil'de Bağımsızlık yanlısı miting. 22 Eylül 2017

1970'lerden bu yana Iraklı Kürtler ve Molla Mustafa liderliğindeki Barzani aşireti, El-Enfal Operasyonu'nda 182.000 Kürt'ün katledilmesi de dahil olmak üzere baskıyla karşılık veren Irak milliyetçisi Baas Partisi rejimlerine karşı daha fazla özerklik ve hatta tam bağımsızlık hedefinin peşinden gittiler.

Irak'taki 1991 ayaklanmalarından sonra, Iraklı Kürtler, Irak Cumhurbaşkanı Saddam Hüseyin'in ordularına karşı NATO tarafından desteklendi ve korundu. Irak merkezi hükûmetinin kontrolü dışında önemli ölçüde özerklik ve özyönetim sağlayan Irak Kürtleri, Saddam Hüseyin'i deviren 2003 Irak işgalinden sonra, Kürdistan Bölgesel Hükümeti'ni ilan etti ve Irak merkezi hükûmeti Kürtlerin özerkliğini tanıyıp Irak'ın resmi dilini Arapçanın yanı sıra Kürtçe yaptı. Kürdistan Bölgesel Yönetimi halen büyük ölçüde özerk olarak kendini yönetmekte olup, 2017'de Mesud Barzani tarafından Irak Kürdistanı'nın bağımsızlığı denense de başarıya ulaşılamamıştır. PKK'nın Türkiye Cumhuriyeti'nin, Türk milliyetçiliğine karşı savaştığı Türkiye-PKK çatışması 1984'ten beri devam etmektedir. Suriye'de aynı şekilde Kürtlerin kurduğu Demokratik Birlik Partisi (PYD), Suriye İç Savaşı'ndan sonra tek taraflı olarak Kuzey ve Doğu Suriye Özerk Yönetimi diğer adıyla Rojava Özerk Yönetimi'ni ilan etmiştir ancak yine bir özerk yönetim olan Katalonya haricinde hiçbir hükûmet ve devlet tarafından tanınmamıştır. Rojava Özerk Yönetimi, Kürdistan Bölgesel Yönetimi'nin aksine iktidar partisi PYD'nin ve PYD'nin önder kabul ettiği Abdullah Öcalan'ın ideolojisine göre hem Kürt milliyetçiliğini hem de Suriye hükûmetinin Arap milliyetçiliğini reddetmektedir ve PKK Kurucusu Abdullah Öcalan'ın İmralı Cezaevi'nde teorize ettiği Demokratik konfederalizm PYD tarafından uygulanmaktadır. Irak Kürtleri ve İran Kürtleri arasında genellikle Kürt milliyetçi ve ulus Kürt devleti görüşleri yaygın iken Türkiye Kürtleri arasında sosyalizm, komünizm gibi eşitlikçi görüşler yaygındır. Türkiye'deki çoğunluk Kürt oyunu alan Halkların Demokratik Partisi, Kürt milliyetçiliği ve ulus devlet kavramlarına karşıdır ve tekçiliği reddetmektedir. Türkiye Kürtlerinde diğer Kürtler gibi son yıllarda artan ulus ve milliyetçilik düşüncesi Türkiye Kürtlerini, Kürt milliyetçiliğine itmektedir ve son yıllarda Türkiye Kürtleri arasında Kürt milliyetçisi oluşumlar ortaya çıkmıştır.

İdeoloji

Kürt milliyetçiliğinin öncülerinden Musa Anter Kürt milliyetçiliğini şöyle yorumlar;

“Ben Kürt milliyetçisiyim. Benim milliyetçiliğim; Nazilerin, Faşistlerin ve Turancıların başka ırkları aşağı gören ve onlara tahakküm hakkını kendinde gören, bir milliyetçilik değil de, ezilen ve perişan olan milletimi kurtarmayı hedefleyen bir milliyetçiliktir.”

Önemli kişiler

Kürt milliyetçiliğinin gelişmesinde katkıları olmuş ve Kürtleri milliyetçi çizgiye taşımış bazı önemli kişiler;

• Kadı Muhammed (1893-1947)

Mahabad Cumhuriyeti'nin kurucusu Kadı Muhammed ve Kürdistan Bölgesel Yönetimi'nin kurucusu Mustafa Barzani

• Mahsum Korkmaz (1956-1986)

• Remzi Nafi (1917-1949)

• Mazlum Doğan (1958-1982)

• Nuri Dersimi (1893-1973)

• Simko (1887-1930)

• Celadet Ali Bedirhan (1893-1951)

• Mustafa Barzani (1903-1979)

• Şeyh Ubeydullah Nehri (1826-1883)

• Seyit Rıza (1863-1937)

• Şeyh Said (1865-1925)

• Mahmud Berzenci (1878-1956)

• Cibranlı Halid Bey (1882-1925)

• Kamuran Ali Bedirhan (1895-1978)

• Celal Talabani (1933-2015)

• Ahmed Barzani (1896-1969)

• Dildar (1918-1948)

Kürt milliyetçisi siyasi partiler

Kürdistan Demokrat Partisi (KDP) (Irak)
Kürdistan Yurtseverler Birliği (KYB)
Kürdistani Parti (PAKURD)
Kürdistan Özgürlük Partisi (PAK) (Türkiye)
Kürdistan Özgürlük Partisi (PAK) (İran)
Kürdistan Demokrat Partisi İran (PDK-İ)
Kürdistan Demokrat Partisi Türkiye (T-KDP)
Halkların Demokratik Partisi Türkiye (HDP)
Kürdistan Demokrat Partisi Suriye (PDKS)

Eski partiler

Ayrıca bakınız

Resimler

Simko Şıkaki Ağa
Hoybun'un genel başkanı Celadet Ali Bedirhan
Kürdistan Bölgesi'nin kurucusu Mustafa Barzani. Bağımsız Kürt devleti görüşleriyle Kürt milliyetçiliğine önemli katkılar sunmuştur
Hedef olarak bağımsız bir Kürdistan öngören Kürt İstiklal Komitesi'nin genel başkanı Cibranlı Halid Bey

Dış bağlantılar

[1] Encyclopædia Britannica] 9 Ağustos 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde .: The Kurds and the State: Evolving National Identity in Iraq, Turkey, and Iran, Denise Natali
Google books: The Kurds and the State: Evolving National Identity in Iraq, Turkey, and Iran, Denise Natali
Dr. Nuri Dersimi, Kürt Gençliğine Hitabesi 31 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde .

Kaynakça

^ Franz, Erhard. Kurden und Kurdentum: Zeitgeschichte eines Volkes und seiner Nationalbewegungen. Hamburg: Deutsches Orient-Institut, 1986. Sayfa 19.
^ Hassanpour, Amir. The Language Factor in National Development: The Standardization of the Kurdish Language, 1918-1985. University of Illinois, 1989. Sayfa 60.
^ Sorani, Basnews. . www.basnews.com. 13 Ocak 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ocak 2022.
^ McDowall, David (1996). Kürtlerin Modern Tarihi . Bloomsbury Akademik. P. 172. .
^ . hdp.org.tr. 9 Ocak 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Nisan 2022.
^ serdar.akinan (13 Ekim 2015). . Medium (İngilizce). 22 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ocak 2022.
^ . SETA. 30 Eylül 2017. 7 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ocak 2022.
^ . Independent Türkçe. 15 Nisan 2020. 12 Ocak 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ocak 2022.
^ . Anadolu Ajansı. 27 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ocak 2022.
^ . hdp.org.tr. 29 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Nisan 2022.
^ . 29 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^ . Argeşizm Tarih Akademisi. 2 Eylül 2021. 2 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ocak 2022.
^ F. Kashani-Sabet, Frontier Fictions: Shaping the Iran Nation, 1804-1946, 328 s., IB Tauris, 1999, s. 153
^ Hakan Özoglu, Kurdish Notables and the Ottoman State: Evolving Identities, Competing Loyalties, and Shifting Boundaries, SUNY Press, 2004, , s. 101.
^ "Mustafa el-Barzani". Ansiklopedi Britannica. Ansiklopedi Britannica Çevrimiçi. Ansiklopedi Britannica Inc., 2016. Web. 13 Mart 2016 <http://www.britannica.com/biography/Mustafa-al-Barzani 22 Eylül 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde . >.
^ . web.archive.org. 2 Eyl 2021. 2 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Şubat 2022.
^ Olson, Robert W. (1989). Kürt milliyetçiliğinin ortaya çıkışı ve Şeyh Said İsyanı, 1880-1925 . Teksas Üniversitesi Yayınları. p. 3. ISBN'si 978-0-292-77619-7.

[1] Franz, Erhard. Kurden und Kurdentum: Zeitgeschichte eines Volkes und seiner Nationalbewegungen. Hamburg: Deutsches Orient-Institut, 1986. Sayfa 19.

[2] Hassanpour, Amir. The Language Factor in National Development: The Standardization of the Kurdish Language, 1918-1985. University of Illinois, 1989. Sayfa 60.

[3] Sorani, Basnews. . www.basnews.com. 13 Ocak 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ocak 2022.

[4] McDowall, David (1996). Kürtlerin Modern Tarihi . Bloomsbury Akademik. P. 172. .

[5] . hdp.org.tr. 9 Ocak 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Nisan 2022.

[6] serdar.akinan (13 Ekim 2015). . Medium (İngilizce). 22 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ocak 2022.

[7] . SETA. 30 Eylül 2017. 7 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ocak 2022.

[8] . Independent Türkçe. 15 Nisan 2020. 12 Ocak 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ocak 2022.

[9] . Anadolu Ajansı. 27 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ocak 2022.

[10] . hdp.org.tr. 29 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Nisan 2022.

[11] . 29 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi.

[12] . Argeşizm Tarih Akademisi. 2 Eylül 2021. 2 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ocak 2022.

[13] F. Kashani-Sabet, Frontier Fictions: Shaping the Iran Nation, 1804-1946, 328 s., IB Tauris, 1999, s. 153

[14] Hakan Özoglu, Kurdish Notables and the Ottoman State: Evolving Identities, Competing Loyalties, and Shifting Boundaries, SUNY Press, 2004, , s. 101.

[15] "Mustafa el-Barzani". Ansiklopedi Britannica. Ansiklopedi Britannica Çevrimiçi. Ansiklopedi Britannica Inc., 2016. Web. 13 Mart 2016 <http://www.britannica.com/biography/Mustafa-al-Barzani 22 Eylül 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde . >.

[16] . web.archive.org. 2 Eyl 2021. 2 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Şubat 2022.

[17] Olson, Robert W. (1989). Kürt milliyetçiliğinin ortaya çıkışı ve Şeyh Said İsyanı, 1880-1925 . Teksas Üniversitesi Yayınları. p. 3. ISBN'si 978-0-292-77619-7.