Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Kürdistan Bölgesel Yönetimi, Kürdistan Bölgesi veya Irak Kürt Bölgesel Yönetimi, Irak'a bağlı, anayasal düzeyde varlığı olan özerk bir bölgedir. Yaklaşık 40.000 km2'den oluşan idari birim; batıda Suriye, doğuda İran, kuzeyde ise Türkiye ile komşudur. Bölgesel yönetimin başkenti Erbil'dir. Kürdistan Parlamentosu Erbil'de yer almaktadır, ancak Kürdistan Bölgesi anayasası tartışmalı Kerkük kentini Kürdistan Bölgesi'nin başkenti olarak tanımaktadır. Bölgenin nüfusu, 2020 sayımına göre 6.171.083'dür. Resmî dili Kürtçedir.
Kürdistan Bölgesel Yönetimi هەرێمی کوردستان (Kürtçe) Herêmî Kurdistan إقليم كردستان العراق(Arapça) İklim Kürdistanü'l Irak | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Slogan "An azadî, an azadî" "Ya özgürlük, ya özgürlük" | |||||||||||
 | |||||||||||
 | |||||||||||
| Başkent | Erbil (fiilî) Kerkük (hukuki) | ||||||||||
| En büyük şehir | Erbil | ||||||||||
| Resmî dil(ler) | Kürtçe | ||||||||||
| Tanınan azınlık dilleri | Arapça (Türkçe) Ermenice Süryanice | ||||||||||
| Demonim | Kürt | ||||||||||
| Hükûmet | Parlamenter cumhuriyet | ||||||||||
| |||||||||||
| Yasama organı | Kürdistan Bölgesi Parlamentosu | ||||||||||
| Tarihçe | |||||||||||
| |||||||||||
| Yüzölçümü | |||||||||||
• Toplam | 78.736 km2 | ||||||||||
| Nüfus | |||||||||||
• 2020 sayımı | 6.171.083 | ||||||||||
• Yoğunluk | 211/km2 | ||||||||||
| GSYİH (nominal) | 2011 tahminî | ||||||||||
• Toplam | $23,6 milyar | ||||||||||
• Kişi başına | $7,700 | ||||||||||
| İGE | 0.750 yüksek | ||||||||||
| Para birimi | Irak dinarı (IQD) | ||||||||||
| Zaman dilimi | UTC+3 | ||||||||||
• Yaz (YSU) | UTC+3 | ||||||||||
| Telefon kodu | |||||||||||
| ISO 3166 kodu | |||||||||||
| İnternet alan adı | .krd, .iq | ||||||||||
Irak'taki Kürtler, 20. yüzyıl boyunca özerklik veya bağımsızlık için hareketlerde bulundular. Bunun sonucunda Irak Kürtleri, Saddam yönetimindeki Irak tarafından Araplaştırma politikasına ve, Halepçe Katliamı gibi, katliamlara maruz kaldılar.Molla Mustafa Barzani ve Saddam Hüseyin arasında 1970 yılında yapılan anlaşma sonucu özerk yönetim kuruldu. 1974'te Saddam Hüseyin tarafından özerklik kaldırıldı ve Kürtler tekrar isyan etti. 1991 yılında tekrar, Kürtler tarafından bölgede tek taraflı özerklik ilan edildi ve Bağdat hükûmeti, Kürdistan Bölgesi'nin özerkliğini Saddam Hüseyin'in devrilmesinden sonra, 2005'te yeni bir Irak anayasası ile tanıdı.
Tarihçe
Bölge Osmanlı Kontrolü altındayken 400 yıla yakın bir süre boyunca Kürt Soran Emirliği ve Baban Prensliği yönetimindeydi. Iraklı Kürtler Osmanlı'nın yıkılış döneminde, Eylül 1922 yılında, Şeyh Mahmut Berzenci önderliğinde Kürdistan Krallığı'nı kurdular, ancak bölgeyi mandası altına alan Birleşik Krallık, bölgeye geniş çaplı bir saldırı başlattı ve iki yıl süren saldırılar sonucunda 1924 yılında Kürdistan Krallığı işgal edildi.
Daha sonraki süreçte Mustafa Barzani önderliğinde Kürt milliyetçiliği ivme kazandı ve onlarca yıl sürecek çatışmalar başladı. 1943'te Kürt lider Mustafa Barzani Kürdistan'daki Irak polis karakollarına baskın yapmaya başladı. Bunun sonucunda Bağdat hükûmeti bölgeye 30.000 asker gönderdi ve bölgede hakimiyet sağladı. Iraklı Kürt liderler İran'a sığındı.
Mustafa Barzani İran'da Kürdistan Demokratik Partisi'ni kurdu ve İran ile, Sovyetler Birliği'nin desteğini almayı başardı. Sonraki süreçte başarılı bir diplomasi yürüten Barzani, 1960'ların başında İsrailin de desteğini almayı başardı. 1961'den 1970'e kadar Kürtler, Irak hükûmeti ile savaştı, bunun sonucunda Irak Hükûmeti ile özerklik konusunda anlaşıldı.
Irak'ın kuzeyinde bulunan bölge 11 Mart 1970'te Saddam Hüseyin ve Mustafa Barzani arasında yapılan anlaşma sonucu kuruldu. Özerklik anlaşmasına göre Irak'ın kuzeyindeki üç il, yaklaşık 37.000 km²'lik bir bölge, Erbil'de kurulacak bir yerel parlamento tarafından yönetilecekti. Bunun yanı sıra Irak Meclisinde 5 bakan ve başbakan vekili Kürt olacaktı. Kürtçe, ülke genelinde Arapçanın yanı sıra ikinci resmî dil olacaktı.
İran-Irak Savaşı (1980-1988) sırasında bu bölge, merkezî hükûmetin kontrolünden çıkmış, İran saflarında Saddam Hüseyin'e karşı yer almıştı. Saddam Hüseyin savaştan önce anlaşmayı kaldırmış ve 1974'te Kürt bakanları meclisten çıkarmıştı. Bu durum üzerine Kürtler isyan etmişlerdi. Bu durum Irak için çıkan savaşı kötü etkiledi, çünkü Saddam Hüseyin'e karşı Kuzey, İran ile ittifak etmişti.
Birinci Körfez Savaşı (1991) öncesi ve savaş sırasında on binlerce Kürt Mülteci, Türkiye'ye sığındı. Türkiye tarafından kurulan kamplarda Kürt mültecilere sağlık, barınma ve giyim yardımları yapıldı. Saddam Hüseyin devrilip Kürt liderler yeni dönemde söz sahibi olana kadar yurt dışına Türk Pasaportu ile çıktılar.
İkinci Körfez Savaşı (2003) sonrasında Irak'ta Saddam Hüseyin liderliğindeki Baas yönetimi devrilmiş ve Irak federal bir devlete dönüşmüştür. 2005'te halk oylaması ile kabul edilen yeni Irak Anayasası'na göre, Kürdistan Bölgesi federal Irak devleti içinde federe bir Devlet olarak tanınmıştır.
-
![image]()
Bölgenin 1975 yılına ait bir haritası. -
![image]()
Bölgenin 1998 yılına ait bir haritası. -
![image]()
Bölgenin 2009 yılına ait bir haritası.
Bağımsızlık referandumu
Kürdistan Bölgesel Yönetimi Başkanı Mesud Barzani, Ocak 2016'da meclisteki parti temsilcileriyle bir araya geldiği toplantıda, bağımsızlık için referandum komisyonu kurulmasını kararlaştırdıklarını belirtti. Yapılacak referandumun 2016 Amerika Birleşik Devletleri başkanlık seçiminden önce yapılması planlanmaktaydı. Ancak IŞİD'in Musul ve Kerkük'e saldırıları, PKK'nin Sincar bölgesinde faaliyetlerde bulunması, PKK'nın bağımsızlık karşıtı olduğuna dair çıkan haberler, Goran Partisi ve bazı muhalefet partileriyle KDP arasındaki siyasi anlaşmazlıklar referandum sürecini erteletti. Gerek Kürdistan Bölgesi Güvenlik Konseyi Müsteşarı Mesrur Barzani'nin "Kürdistan'ın bağımsızlığı önünde artık bir engel kalmadı" şeklindeki açıklaması gerekse KYB ve GORAN'ın KDP ile görüşmelere sıcak baktıklarını açıklaması bağımsızlık sürecinin yakın zamanda yeniden ilerleyebileceğini gösterdi.
Mesud Barzani, 25 Eylül 2017'de referandumun yapılacağını açıkladı. Bu açıklama sonrası Irak Başbakanı Haydar el-Abadi olası bir referandumda toprak bütünlüğünü korumak için askerî müdahaleye hazır olduklarını açıkladı.
25 Eylül 2017 tarihinde gerçekleştirilen referandum sonucunda "Kürdistan Bölgesi ve Kürdistan Bölgesi dışında kalan Kürt yerleşimlerinin bağımsız bir devlet olmasını istiyor musunuz?" sorusuna seçmenlerin %92.73'ü Evet yanıtını verdiler.
Tartışmalı bölgeler ve IŞİD ile savaş
Haziran 2014'te Irak ve Şam İslam Devleti'nin Musul'a saldırmasıyla fiili olarak Bölgesel Kürt Yönetimi de savaşa girmiş; bunun sonucunda Şengal, Kerkük ve Hanekin gibi pek çok şehri IŞİD'den kurtararak ele geçirmiştir.
Ancak Irak ordusu daha sonra bu bölgeleri geri almıştır. Mevcut durumda Irak ve Kürdistan Hükûmeti arasında Tartışmalı olarak kabul edilen, Kerkük, Hanekin, Musul, Diyala, Selahaddin gibi illere Peşmergenin dönüşü kararlaştırılmıştır.
Arma
Bölgenin arması, kanatlarında güneş tutan bir kartaldır. Güneş Kürt bayrağını temsil etmek amacıyla kırmızı, sarı ve yeşil olmak üzere üç renkten oluşur. Kelime "Kürdistan Bölgesel Yönetimi" Kürtçe, Arapça ve İngilizce dillerinde (yukarıdan aşağıya) içinde yazılır.
Coğrafya
İran ve Türkiye sınırı tarafında dağlık bir coğrafi yapısı hakimdir. Güneye doğru gidildikçe düzlük ve çöl bir arazi yapısı hakimdir. İran ve Türkiye sınırı boyunca uzanan kuzeydeki dağlık bölgeler, yoğun kar yağışı altındadır.
Kürdistan Bölgesel Yönetimi'nin iklim şartları, kuzeydeki topoğrafik ve dağlık yapısı nedeniyle, bölgede bitki örtüsü olarak bozkır ve orman bulunur. Bölgenin kuzeyindeki dağlık bölgede ve tüm İran sınırında kavak, söğüt ve meşe, alıç, kiraz eriği, kuşburnu, dağ elması, , üvez vb. yabanî ağaçlar ve çayır otları bulunur. Güneyinde ise genelde çöl ağaçları olan hurma ve palmiye ağaçları vardır.
Siyaset
Seçimler
Kürdistan Meclisinde 111 adet sandalye bulunmakta ve seçimlere 29 parti katılmaktadır. Bu sandalyelerden 11'i seçim sonuçlarını gözetmeksizin azınlıklara dağıtılmıştır.
İdari bölümler
Kürdistan Bölgesel Yönetimi, Irak'ın dört ilini (Arapça: محافظة, Muhafaza; Kürtçe: پارێزگا, Parêzga) kontrol altına almaktadır. Bu İllerin her biri toplam 26 olmak üzere ilçelere ve ilçelerde bucaklara ayrılır.
- Bölgesel Yönetimin kontrolü altındaki iller:
- 1. Süleymaniye
- 2. Erbil
- 3. Duhok
- 4. Halepçe
- Büyük Nüfusa Sahip yerleşim yerleri;
Irak Kürdistan Bölgesi, bu dört ilin yanı sıra, şu anda Irak merkezi hükûmetinin hukuki bir parçası olan Ninova, Kerkük ve Diyala illeri üzerinde de hak iddia etmektedir.Irak ve Şam İslam Devleti'nin Kuzey Irak Taarruzu sonrası Irak ordusunun çekilmesi üzerine Kerkük ve Diyala illerinin kontrolü Kürdistan Bölgesel Yönetiminin Kontrolüne geçmiştir.
Ekonomi
Kürdistan, Irak'taki en düşük yoksulluk oranlarına sahiptir. Kürdistan Bölgesel Yönetimi'nin ekonomisini tarım, turizm, alışveriş ve petrol ihracatı oluşturur. Kişi başına düşen millî gelir 7.700 dolardır. Bölgede 2.83 trilyon metreküp Doğalgaz yatağı, 45 milyar varil ise Petrol rezervi bulunmaktadır. Başlıca petrol ihracat ortakları arasında İsrail, İtalya, Fransa ve Yunanistan bulunmaktadır.
Kürdistan'da faaliyet gösteren önemli şirketler arasında Exxon, Total, Chevron, Talisman Energy, DNO, MOL Group, Genel Energy, Hunt Oil, Gulf Keystone Petroleum ve Marathon Oil bulunmaktadır.
Kürdistan Bölgesi'nde buğday, arpa, tütün, pamuk ve meyve yetiştirilir. Bölgede ayrıca çimento, mermer, demir, nikel, kömür, bakır, altın, kireç üretimi yapılmaktadır. Erbil'de dünyanın en büyük kaya kükürdü yatağı bulunur.
Ulaşım
Erbil'deki Erbil Havalimanı ve Süleymaniye'deki Süleymaniye Havalimanı olmak üzere bölgede iki uluslararası havalimanı vardır. Buradan Viyana, Frankfurt, Stockholm, Amsterdam, Dubai, Umman, Ankara ve İstanbul gibi birçok dünya şehrine, haftada 80'den fazla doğrudan uçak seferleri düzenlenmektedir.
Demografi
Bölge halkının çoğu Müslüman'dır ve Sünni mezhebindendir. Bölgede Katolik, Ortodoks, Süryani, Ermeni ve Keldani kiliselerine bağlı Hristiyan azınlık ve sayıları on binlere ulaşan Yezidi ve Ehl-i Hak dini mensupları mevcuttur.
Bölgede resmî düzeyde Kürtçe ve Arapçanın yanı sıra Kürtçenin farklı lehçeleri, (Türkçe), Süryanice ve Ermenice dilleri de konuşulmaktadır. Bölgesel Yönetim sınırları içerisinde İngilizce ve Fransızca da yaygın bir şekilde kullanılmaktadır.
Kürdistan Parlamentosu 17 Kasım'ı Türkmen Dili ve Kültürü Günü ilan etmiştir.
Kültür
Kürdistan Bölgesel Yönetimi'nin kültürü Mezopotamya kültürü, İslam dini ve geleneksel ve Kürt kültürü etrafında biçimlenmiştir. Buna karşın, Bölge çeşitlilikler içinde yüksek bir kozmopolit toplum ve canlı bir kültüre sahiptir. İslam etkisi Arap ve Kürt kültürünün mimari, müzik, giyim, mutfak ve yaşam tarzında görülebilmektedir.
Müzik ve dans
Kürt kültüründe müzik ve dans çok önemli bir yer teşkil etmekte, özellikle Kürtler arasında yaygın olan dinî inançların ibadet ve kutlama şekillerinde müzik ve dans temel bir rol oynamaktadır. Örneğin Kürt kökenli bir inanç olan Ehl-i Hakk'ın temel ibadeti sırasında müzik ve yüksek sesle söylenen dua ve ilahîler çok önemli bir yer tutarken, zikirleri sırasında da müzik ve dans temeldir. Kürt dinî müziğinde özellikle def ve tambur enstrüman olarak önemli bir yer tutar.
Kürt kültüründe dinî karakterde olmayan dans ve müzik de mevcut ve yaygındır. Bayramlar, düğünler gibi her türlü kutlama ve şenlikte Kürtler dans eder ve şarkı söylerler. Kürtlerin bu folklorik danslarının onları komşuları olan diğer etnik kökenlere sahip Müslüman topluluklardan ayırt edebilmekte önemli bir etken olduğu belirtilmiştir. Geleneksel Kürt danslarını birçoğu halk oyunu/halay tarzı olup Balkanlar ve Orta Doğu'daki geleneksel halk oyunlarıyla benzerlik arz eder. Bunlardan bazıları Dilan, Sepe, Geryan, Govend ve Halperke'dir.
Kürt müziği de, genel olarak Kürt kültürü gibi, bölgedeki komşu etnik grupların müzik kültürüyle etkileşime girmiş olsa da, Arap ve İran müziğinden farklı karakterini korumuş, etkileşimler sonucu, temelde Dorian gamı olan, Kürt gamı gerek Arap gerekse İran müzik kültürüne girmiştir.
Geleneksel Kürt müziği icra edenler üçe ayrılırlar: çîrokbêj yani hikâyeciler, stranbêj yani şarkıcılar ve dengbêj yani aşıklar (halk ozanları). Kürt hükümdar meclislerinde çalınan resmî, özel bir müzik türü olması sebebiyle genellikle akşam ve gece meclislerinde (toplantı ve sohbetlerinde) çalınan müzikler klasik müzik olarak kabul edilirler; bu türe şevbihêrk denir. Birçok şarkı epik motiflere ve temele sahiptir. İnce bir melankoliye Kürt şarkılarında, özellikle heyran olarak adlandırılan (sevgili) türkülerinde, sıklıkla rastlanır.
Bunların dışında lawje olarak adlandırılan dinî müzik ve özellikle sonbaharda seslendirilen ve payizok olarak anılan şarkılar da vardır. Kürt müziği çok çeşitli enstrümanlar barındırır ki bunlardan birkaçı şunlardır: tambur, buzuk, ud, qernête, şimşal, davul, def.
Kilim ve halılar
Kürt kilim ve halıları, Kürt kültürü ve sanatında önemli bir yer teşkil etmiştir ki Kürtlerin birçok yüzyıldır kilim ve halı üretmekte olduğu tahmin edilmektedir. Bununla birlikte, eldeki koleksiyondaki eski Kürt halıları 18. yüzyıldan kalmadır.
Halıcılık özellikle göçebe Kürtlerde çok yaygındır. Geleneksel olarak, özellikle göçebe Kürtlerde, kadınlar halı ve kilim üretimini boş zamanlarını değerlendirmekte kullanmışlardır. Nitekim bazı araştırmacılar, Kürt halıcılığında son dönemde yaşanan gerilemenin ve üretim azlığının sebeplerinin, bölgedeki siyasi belirsizlik ve sorunların yanı sıra, kadınların boş zamanlarında diğer faaliyetlere daha çok zaman ayırmaya başlaması olduğunu öne sürmüşlerdir.
Kürt halıları genelde bir veya iki kenar bordürü barındırır. Kürt halılarında sıklıkla simetrik düğüm sıraları arasında iki veya daha çok argaç mevcuttur, çok renkli kenar şeritleri yaygındır. Çok renkli bu kenarlar, diğer halıcılık kültürlerinden farklılık arz ettikleri gibi, motifsel açıdan Kürt halılarının üretildiği bölgelere göre de farklılık arz eder: Türkiye'de yapılmış Kürt halılarında balıksırtı oluşturacak şekilde farklı renklerden örülmüş kenarlar yaygınken, İran'da 13 cm veya daha büyük uzunluklarda renk şeritleri daha yaygındır. Kenarların dışında, genel olarak Kürt halılarında motif olarak sekiz köşeli yıldızlar ve benzeri sekiz köşeli şekiller başta olmak üzere çeşitli geometrik şekiller ve Kaplumbağa, Dağ Keçisi, Kuş gibi hayvanların figürleri yaygındır.
Kürt mitolojisi
Kürt Mitolojisi, Kürt coğrafyasında yaşamış birbirleriyle dilsel ve kültürel yakınlık bulunan halkların ortak değerleridir. Kürtler İrani bir halk olduğu için, diğer İrani halklarla benzer destan ve hikâyelere sahiptir. Demirci Kawa, Simurg, Mem-u Zin, Rostem-e zal bunlardan bazılarıdır.
İslamiyet öncesi dönemde ise, Zerdüştlük Mitolojisi hakimdir. Kürtler'in İslamiyet, Hıristiyanlık ve Musevilikten önceki dini olan Zerdüştlük, M.Ö. 660-583 yılları arasında yaşamış olan Zerdüşt tarafından kurulmuştur. Medler zamanında bölgesel bir din iken, Pers İmparatorluğu döneminde resmî din olmuştur ve resmîyetini Sasaniler'in yıkılmasına kadar korumuştur. Zerdüşt, Medler'in Magi aşiretine mensuptur ve Urmiye yakınlarındaki Rey şehrinde doğmuştur.
Zerdüştlük, Kürtler tarafından benimsenmiştir. Öyle ki; Zerdüştlüğün en kutsal üç büyük ateş tapınağından biri olan Azarguşasp Tapınaği Doğu Kürdistan'daki Kürt şehri olan Bicar'ın kuzey bölgesindeki kutsal Ganzak'ta (Günümüzde Takab) inşa edilmiştir. Kutsal ateş tapınaği, daha sonraları yerli inançların ibadet yeri hâline gelen Auzhdiş-takara yani "Avatarlar Tapınağı"na dönüştürülmüştür. Tapınağin kalıntıları hala ayaktadır.
Kürtler tarafından benimsenen, Zerdüştlük inancına göre bazı Tanrı ve Tanrıçalar şunlardır:
- Aesma Daeva: Şehvet ve öfkenin, gazap ve intikamın iblisi. Şiddet ve savaşın insanlaşmış hâli.
- Ahura Mazda: Bilgeliğin Tanrısı, yüce bir Tanrı olarak geçer. Dünyayı ve cennetleri yarattı, ayrıca Zurvan'ın oğluydu.
- Asiman: Gökyüzü tanrısı.
- Mah: Ay tanrısı
- Fravashis: Koruyucu melekler.
- Dev: Kocaman bir güce sahip olan bir iblis, acımasız ve ahlaksız bir savaş tanrısı.
- Bahram: Gezegenlerin ve zaferin tanrısı
- Indar: Savaşın, cesaretin tanrısı
Günümüzde ise Kürdistan Bölgesel Yönetimi'nde ilk Zerdüşt Kürtler ibadethanesi açılmıştır ve tahmini Zerdüşt Kürt sayısının 100.000 olduğu ve hızla arttığı iddia edilmiştir.
Kürt sineması
20. yüzyılın sonlarında ilk eserlerini vermeye başlayan Kürt sineması için tanınmış Kürt yönetmen ve sinemacı Bahman Ghobadi "doğum yapmasına yardımcı olunması gerekilen..." "hamile bir kadın" benzetmesi yapmıştır.
İlk Kürt filmi olan 1926 çıkışlı Zare filmi, Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'nin film stüdyosu olan Armenfilm tarafından üretildi. Hamo Beknazaryan'ın yönetmenliğini yaptığı film, genç bir Yezîdî Kürt kızı olan Zare'nin, Ekim Devrimi arifesinde çoban Saydo'ya olan sevgisini konu alır. Film, Kürt sinemasının klasikleri arasında yer alır. Günümüzde Kürdistan Bölgesinde yerel Film festivalleri ve Kısa Film yarışmaları düzenlenmektedir.
Mutfak
Bölgede Kürt, Arap ve Türk mutfağı oldukça tutulmaktadır. "Fast food" ve döner lokantaları bölgenin hemen her yerinde bulunabilmektedir. Mutfağın temel malzemeleri kuzu eti, yöresel baharatlar, pirinç ve bulgurdur.
Fıreydin, Suryaz, Mehir, Büryan, İçli Köfte, Mumbar, Ur, Ser, Kaburga dolması, Şam Böreği, Perde Pilavı, Çiğ köfte gibi yemekler Kürt ve bölge Mutfağının Vazgeçilmezleri arasında yer almaktadır.
Giyim
Bölgede giyim bakımından bir zorlayıcılık yoktur. Bölgede Erkeklerin birçoğu yöresel Kürt kıyafeti Şal u Şepik giyerler. Bu giyim biçimleri, Kürdistan Bölgesel Yönetimi'nin çok sıcak ve nemli veya çok soğuk olan iklimine göre değişmektedir.
Bölgedeki Kürt kadınlarının giyim tercihi arasında Kiras ve Sermil yaygındır. Erbil'de Yöresel Kürt Kadın kıyafetleri olan, Kiras û Sermil, Xiftan ve Kiras defileleri düzenlenmektedir.
Spor
Bölgedeki popüler spor dalları futbol, boks, güreş ve basketboldur.
Bölgeyi futbolda temsil eden takım, Birleşmiş Milletler tarafından tanınmayan ve özerk olan ülkeler için spor organizasyonlarına katılmaktadır. Ayrıca NF-Board tarafından düzenlenen FIFA üyesi olmayan takımların katıldığı VIVA Dünya Kupası'nda mücadele etmektedir. Kürdistan Milli Takımı 2012 yılında finalde, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyetini yenerek şampiyon olmuştur.
Kürdistan Bölgesel Yönetimi'ndeki futbol ligi, Kürdistan Premier Ligi'dir. Kürdistan Bölgesel Yönetimi Futbol Federasyonu tarafından denetlenmekte olup FIFA veya herhangi bir konfederasyon tarafından resmî olarak tanınmamaktadır. Bu nedenle kendi kıta veya kıtalararası müsabakalarında mücadele edememektedir. Erbil Sc, Zakho Fc ve Duhok Sc, Kürdistan Premier Lig'in önemli takımlarıdır.
Makwan Amirkhani, Ali Qaradagh, Serdar Altaş gibi bazı boksörler Uluslararası Turnuvalar'da bölgeyi temsil etmektedir.[]
Şehirler
Irak Kürdistan Bölgesi, artan kentsel nüfusa rağmen hâlâ önemli bir kırsal nüfusa sahiptir.
| Sıra | Şehir | İl | Nüfus | ||
|---|---|---|---|---|---|
| 1 | Erbil | Erbil (il) | 1.400.000 | ||
| 2 | Süleymaniye | Süleymaniye (il) | 725.000 | ||
| 3 | Duhok | Duhok (il) | 350.000 | ||
| 4 | Raniye | Süleymaniye (il) | 200.836 | ||
| 5 | Zaho | Duhok (il) | 190.000 | ||
| 6 | Şeklave | Erbil (il) | 124.628 | ||
| 7 | Halepçe | Halepçe ili | 120.000 | ||
| 8 | Revandiz | Erbil (il) | 102.399 | ||
| 9 | Çemçemal | Süleymaniye (il) | 100.000 | ||
| 10 | Köysancak | Erbil (il) | 100.000 |
Göçmenlik
Bu maddede bulunmasına karşın yetersizliği nedeniyle bazı bilgilerin hangi kaynaktan alındığı belirsizdir. () |
2003 yılında Saddam Hüseyin rejiminin devrilmesinden bu yana, Irak Kürdistanı'nda özellikle Kürtler, Süryaniler, Ermeniler, Mandanlar, Şabaklar ve Romanlar'ın göçüne tanıklık etti.[] İstikrar ve güvenlikten dolayı, Kürdistan bölgesine göç edilmekte. Irak Kürdistanı ile Türkiye arasındaki yaygın ekonomik faaliyetler, Türklerin Irak Kürdistanı'nda iş aramasına fırsat verdi. 2009 yılında, Kürt başkentli merkezi bir Kürt gazetesi, yaklaşık 50.000 Türk'ün artık Kürdistan'da yaşadığının tahmin edildiğini bildirdi.Bangladeş, Hindistan ve Pakistan'dan gelen göçmenler hakkında da raporlar yayınlanmıştır.
Eğitim
Bölgesel yönetimin kuruluşundan önce, ilköğretim ve ortaöğretim neredeyse tamamen Arapça olarak öğretildi. Yükseköğretim ise her zaman Arapça olarak öğretildi. Bu durum ancak Kürdistan özerk bölgesinin kurulması ile değişmiştir. İlk uluslararası okul olan Choueifat Uluslararası İngiliz Koleji, 2006 yılında Irak Kürdistanı'nda şubesini açmıştır. Diğer uluslararası okullar da açıldı ve Kürdistan'da İngiliz Uluslararası Okullar Eylül 2011'de Süleymaniye'de planlı bir şekilde açılmıştır.
Bölgede yer alan üniversiteler:
| Enstitü | İnternet Adresi | Kuruluş Tarihi | Öğrenci Sayısı |
|---|---|---|---|
| Selahaddin Üniversitesi (SU) | http://www.suh-edu.com8 Ağustos 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde . | 1968 | 7,048 (2007) |
| Halepçe Üniversitesi | 2011 | (?) | |
| Süleymaniye Üniversitesi (US) | http://univsul.edu.iq/ 26 Mayıs 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde . | 1968 | (3,067) (2006) |
| Duhok Üniversitesi | www.uod.ac14 Aralık 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde . | 1992 | 1,689 (2007) |
| Koya Üniversitesi (KU) | www.koyauniversity.org14 Mayıs 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde . | 2003 | (?) (2006) |
| Kürdistan Üniversitesi | www.ukh.ac18 Ağustos 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde . | 2006 | 400 (2006) |
| Irak Amerikan Üniversitesi - Süleymaniye | http://www.auis.edu.iq/ 24 Ağustos 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde . | 2007 | 50 (2007) |
| Erbil Medikal Üniversitesi (HMU) | 2006 | (?) (2006) | |
| İş ve Yönetim Üniversitesi (BMU) | 2007 | (?) (2007) | |
| www.sabisuniversity.net 15 Mayıs 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde . | 2009 | (?) (2009) | |
| Cihan Üniversitesi | 2007 | (?) | |
| www.broyalu.com 16 Temmuz 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde . | ? | (?) | |
| (özel) | hpust.com7 Eylül 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde . | ? | (?) |
| Tişk Üniversitesi | www.tiu.edu.iq 22 Nisan 2024 tarihinde Wayback Machine sitesinde . | 2008 | (?) |
| Soran Üniversitesi | http://www.soran.edu.iq/ 24 Mayıs 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde . | 2009 | 2200 (2011) |
| Nevruz Üniversitesi | 2004 | (?) | |
| http://uhd.edu.iq/ku/index.php/en/ 28 Mayıs 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde . | ? | (?) | |
| Zaho Üniversitesi | http://www.uoz.ac/ 26 Mayıs 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde . | 2010 | (?) |
| Amerikan Üniversitesi Duhok Kürdistan | http://audk.edu.krd/ 26 Mayıs 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde . | 2014 | (?) |
| Süleymaniye Politeknik Üniversitesi | http://spu.edu.iq/index.php/en/ 26 Mayıs 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde . | 1996 | (?) |
| Bilgi Üniversitesi | Knowledge University Erbil-Iraq (knu.edu.iq) | 2009 | 4000 |
| https://cue.edu.krd/ 15 Ekim 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde . | 2015 | 276 |
Ordu
Kürdistan Bölgesel Yönetimi'nin askerî gücü Peşmerge'dir. Irak Anayasası'na göre Peşmerge, güvenlik yan kuruluşlarıyla birlikte Kürdistan Bölgesi'nin güvenliğinden sorumludur. Peşmerge'ye bağlı kuruluşlar arasında Asayiş (istihbarat teşkilatı), Parastin u Zanyarî (istihbarat yardım teşkilatı) ve Zeravani (Jandarma teşkilatı) bulunmaktadır.
Peşmerge'nin tarihi 18. yüzyıla kadar uzanır. Osmanlılar ve Safeviler altında bir askeri sınır muhafızı olarak tarih sahnesine çıktı ve 19. yüzyılda iyi eğitimli, disiplinli bir gerilla gücüne dönüştü. Özgür Kürt devleti hedefine ulaşmayı amaçlayan bağımsızlıkçı Kürt hareketinin silahlı bir birimidir. 2003'te başlayan Irak Savaşı'nda ABD ile birlikte koalisyon güçlerine eşlik etmiştir. 2003 yılında Saddam Hüseyin'in devrilmesiyle birlikte Kürdistan Bölgesel Yönetimi Ordusu olarak resmiyet kazanmıştır.
Kürt Mahabad Cumhuriyetinde'de Peşmerge tabiri kullanılmıştır. Peşmerge, Kürdistan ve Irak'ın diğer bölgelerindeki güvenliğinde hayati bir rol oynadı. Peşmerge aynı zamanda anti-terör operasyonları için Bağdat ve Anbar illerinde de konuşlandırılmıştır. Kürdistan Bölgesi, 'na göre kendi ordusuna sahiptir ve yasalara göre merkezî Irak ordusunun Kürdistan Bölgesine girmesine izin verilmez.
Kaynakça
Bu madde önerilmeyen biçimde kaynaklandırılmıştır. () |
- ^ a b c "Irak Kürdistan Bölgesi Anayasası" (PDF). 2008. 2 Nisan 2015 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 13 Haziran 2012.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 23 Mart 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 5 Haziran 2022.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 26 Ocak 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 5 Haziran 2022.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 8 Ocak 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 18 Şubat 2015.
- ^ a b "Arşivlenmiş kopya". 26 Nisan 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Nisan 2021.
- ^ "Kurdistan Region of Iraq Population Analysis Report". Kurdistan Region Statistics Office. 14 Ekim 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 27 Temmuz 2022.
- ^ (PDF) (İngilizce). Krso.net. 2013. 11 Şubat 2014 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Nisan 2015.
- ^ (PDF). s. 29. 10 Ekim 2017 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ağustos 2019.
- ^ . 14 Nisan 2004. 14 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ağustos 2019.
- ^ Iraqi Kurdistan in Middle Eastern politics. Alex Danilovich. Abingdon, Oxon. 2017. ISBN . OCLC 963934441.
- ^ . United States Institute of Peace (İngilizce). 13 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ağustos 2021.
- ^ a b Mehmet Dalar, "Kendi Kaderini Tayin Hakkı Kavramı, Federasyon ve Irak Kürdistan Bölgesel Yönetimi" 24 Mart 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., Dicle Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt: 20, Sayı: 32, Yıl: 2015, s. 33 ve devamı
- ^ ari R. Rostami (2019). Kurdish Nationalism on Stage: Performance, Politics and Resistance in Iraq. Bloomsbury Publishing. p. 67. .
- ^ E. O'Ballance (1995). The Kurdish Struggle, 1920-94. Palgrave. p. 20.
- ^ Gordon W. Rudd (2004). Humanitarian Intervention - Assisting the Iraqi Kurds in Operation PROVIDE COMFORT, 1991. Washington, D.C.: Department of the Army. p. 12.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 5 Ekim 2017 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 10 Şubat 2016.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 5 Ekim 2017 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 17 Aralık 2016.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 2 Mayıs 2017 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 17 Aralık 2016.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 17 Aralık 2016 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 17 Aralık 2016.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 20 Aralık 2016 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 17 Aralık 2016.
- ^ . 17 Eylül 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Eylül 2017.
- ^ "Irak Başbakanı İbadi: Referanduma Askeri Müdahaleye Hazırız!". 17 Eylül 2017 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 16 Eylül 2017.
- ^ http://m.hurriyet.com.tr/isid-musulda-kontrolu-ele-gecirdi-26581252
- ^ Kerkük. 22 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 22 Mayıs 2021.
- ^ Bartu, Peter (2010). "Wrestling With the Integrity of A Nation: The Disputed Internal Boundaries in Iraq". International Affairs. 6. Cilt 86.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 13 Mart 2016 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 12 Mart 2016.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 13 Mart 2016 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 12 Mart 2016.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 13 Mart 2016 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 12 Mart 2016.
- ^ . NBC News (İngilizce). 30 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Mayıs 2021.
- ^ "The Kurdish opening". The Economist. 3 Kasım 2012. ISSN 0013-0613. 22 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 22 Mayıs 2021.
- ^ https://www.ft.com/content/150f00cc-472c-11e5-af2f-4d6e0e5eda22. 23 Nisan 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 22 Mayıs 2021.
|başlık=dış bağlantı () - ^ Swint, Brian (13 Haziran 2014). "New oil pipeline boosts Iraqi Kurdistan, the region made of three northern provinces". Washington Post (İngilizce). ISSN 0190-8286. 12 Ekim 2017 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 22 Mayıs 2021.
- ^ (PDF). 9 Kasım 2013 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Mayıs 2021.
- ^ http://www.kurdistancorporation.com/Oil_and_gas.htm. 12 Ekim 2007 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 22 Mayıs 2021.
|başlık=dış bağlantı () - ^ http://www.krg.org/articles/detail.asp?lngnr=12&smap=03010800&rnr=145&anr=18621 9 Ekim 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Kürdistan Bölgesel Yönetimi Resmi Web Sitesi
- ^ http://www.institutkurde.org/products/details/691/ 2 Kasım 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde . François-Xavier Lovat, Kurdistan Land of God
- ^ (PDF). 29 Eylül 2015 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Eylül 2015.
- ^ . www.konhaber.com. 18 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Kasım 2022.
- ^ "Map of area of Kurdistan Region & its Governorates". www.krso.net. 19 Ocak 2016 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 6 Şubat 2016.
- ^ Mir-Hosseini, Ziba (1996). "Faith, Ritual and Culture among the Ahl-e Haqq". Kurdish Culture and Identity. Zed Books Ltd. .
- ^ a b Kurdish Music.
- ^ Bois, Th. (2009). "Kurds, Kurdistān". P. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel ve W.P. Heinrichs (Ed.). Encyclopaedia of Islam.
- ^ .
|başlık=dış bağlantı () - ^ a b . web.archive.org. 19 Eylül 2014. 19 Eylül 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Mayıs 2021.
- ^ a b c Eagleton, William (1996). "Kurdish Rugs and Kelims: An Introduction". Kurdish Culture and Identity. Zed Books Ltd. .
- ^ Izady, Mehrdad R. (1992). The Kurds: A Concise Handbook. Taylor & Francis. s. 46.
- ^ Herodot Tarihi,1.kitap sayfa 132.
- ^ . web.archive.org. 7 Mayıs 2015. 7 Mayıs 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Mayıs 2021.
- ^ . web.archive.org. 5 Ocak 2020. 5 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Mayıs 2021.
- ^ . web.archive.org. 29 Nisan 2015. 29 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Mayıs 2021.
- ^ "K24 ÖZEL -Kürt mutfağında rekabet". www.kurdistan24.net. Erişim tarihi: 28 Mayıs 2021.
- ^ Şafak, Yeni (1 Mart 2014). . Yeni Şafak. 22 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Mayıs 2021.
- ^ . www.timeturk.com. 10 Haziran 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Mayıs 2021.
- ^ "An unusual new friendship". The Economist. 19 Şubat 2009. 26 Şubat 2009 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Aralık 2013.
- ^ http://www.krg.org/articles/detail.asp?rnr=146&lngnr=12&smap=03010900&anr=18691 9 Aralık 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Bölgesel Yönetim Web Sitesi, Eğitim
- ^ (PDF). 7 Kasım 2017 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi.
- ^ . web.archive.org. 12 Ocak 2015. 12 Ocak 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Mart 2022.
Dış bağlantılar
| Wikimedia Commons'ta Kürdistan Bölgesel Yönetimi ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır. |
- Kürdistan Bölgesel hükûmeti*20 Ağustos 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
Vikigezgin'de :en:Iraqi Kurdistan ile ilgili gezi rehberi bulunmaktadır.
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Kurdistan Bolgesel Yonetimi Kurdistan Bolgesi veya Irak Kurt Bolgesel Yonetimi Irak a bagli anayasal duzeyde varligi olan ozerk bir bolgedir Yaklasik 40 000 km2 den olusan idari birim batida Suriye doguda Iran kuzeyde ise Turkiye ile komsudur Bolgesel yonetimin baskenti Erbil dir Kurdistan Parlamentosu Erbil de yer almaktadir ancak Kurdistan Bolgesi anayasasi tartismali Kerkuk kentini Kurdistan Bolgesi nin baskenti olarak tanimaktadir Bolgenin nufusu 2020 sayimina gore 6 171 083 dur Resmi dili Kurtcedir Kurdistan Bolgesel Yonetimiهەرێمی کوردستان Kurtce Heremi Kurdistan إقليم كردستان العراق Arapca Iklim Kurdistanu l IrakBayrak Kurdistan Bolgesel Yonetimi armasiSlogan An azadi an azadi Ya ozgurluk ya ozgurluk Milli mars Ey Reqib source source track track noiconBaskentErbil fiili Kerkuk hukuki En buyuk sehirErbilResmi dil ler KurtceTaninan azinlik dilleriArapca Turkce Ermenice SuryaniceDemonimKurtHukumetParlamenter cumhuriyet CumhurbaskaniNecirvan Idris Barzani BasbakanMesrur Barzani Basbakan YardimcisiKubad Talabani Parlamento BaskaniRevaz FaikYasama organiKurdistan Bolgesi ParlamentosuTarihce Ozerklik11 Mart 1970 Ozerkligin kalkmasiMart 1974 De facto ozerklikEkim 1991 Bolgesel hukumetin kurulusu4 Temmuz 1992 Ilan edilisi30 Ocak 2005Yuzolcumu Toplam78 736 km2Nufus 2020 sayimi6 171 083 Yogunluk211 km2GSYIH nominal 2011 tahmini Toplam 23 6 milyar Kisi basina 7 700IGE0 750 yuksekPara birimiIrak dinari IQD Zaman dilimiUTC 3 Yaz YSU UTC 3Telefon koduISO 3166 koduInternet alan adi krd iq Irak taki Kurtler 20 yuzyil boyunca ozerklik veya bagimsizlik icin hareketlerde bulundular Bunun sonucunda Irak Kurtleri Saddam yonetimindeki Irak tarafindan Araplastirma politikasina ve Halepce Katliami gibi katliamlara maruz kaldilar Molla Mustafa Barzani ve Saddam Huseyin arasinda 1970 yilinda yapilan anlasma sonucu ozerk yonetim kuruldu 1974 te Saddam Huseyin tarafindan ozerklik kaldirildi ve Kurtler tekrar isyan etti 1991 yilinda tekrar Kurtler tarafindan bolgede tek tarafli ozerklik ilan edildi ve Bagdat hukumeti Kurdistan Bolgesi nin ozerkligini Saddam Huseyin in devrilmesinden sonra 2005 te yeni bir Irak anayasasi ile tanidi TarihceBolge Osmanli Kontrolu altindayken 400 yila yakin bir sure boyunca Kurt Soran Emirligi ve Baban Prensligi yonetimindeydi Irakli Kurtler Osmanli nin yikilis doneminde Eylul 1922 yilinda Seyh Mahmut Berzenci onderliginde Kurdistan Kralligi ni kurdular ancak bolgeyi mandasi altina alan Birlesik Krallik bolgeye genis capli bir saldiri baslatti ve iki yil suren saldirilar sonucunda 1924 yilinda Kurdistan Kralligi isgal edildi Daha sonraki surecte Mustafa Barzani onderliginde Kurt milliyetciligi ivme kazandi ve onlarca yil surecek catismalar basladi 1943 te Kurt lider Mustafa Barzani Kurdistan daki Irak polis karakollarina baskin yapmaya basladi Bunun sonucunda Bagdat hukumeti bolgeye 30 000 asker gonderdi ve bolgede hakimiyet sagladi Irakli Kurt liderler Iran a sigindi Mustafa Barzani Iran da Kurdistan Demokratik Partisi ni kurdu ve Iran ile Sovyetler Birligi nin destegini almayi basardi Sonraki surecte basarili bir diplomasi yuruten Barzani 1960 larin basinda Israilin de destegini almayi basardi 1961 den 1970 e kadar Kurtler Irak hukumeti ile savasti bunun sonucunda Irak Hukumeti ile ozerklik konusunda anlasildi Irak in kuzeyinde bulunan bolge 11 Mart 1970 te Saddam Huseyin ve Mustafa Barzani arasinda yapilan anlasma sonucu kuruldu Ozerklik anlasmasina gore Irak in kuzeyindeki uc il yaklasik 37 000 km lik bir bolge Erbil de kurulacak bir yerel parlamento tarafindan yonetilecekti Bunun yani sira Irak Meclisinde 5 bakan ve basbakan vekili Kurt olacakti Kurtce ulke genelinde Arapcanin yani sira ikinci resmi dil olacakti Iran Irak Savasi 1980 1988 sirasinda bu bolge merkezi hukumetin kontrolunden cikmis Iran saflarinda Saddam Huseyin e karsi yer almisti Saddam Huseyin savastan once anlasmayi kaldirmis ve 1974 te Kurt bakanlari meclisten cikarmisti Bu durum uzerine Kurtler isyan etmislerdi Bu durum Irak icin cikan savasi kotu etkiledi cunku Saddam Huseyin e karsi Kuzey Iran ile ittifak etmisti Birinci Korfez Savasi 1991 oncesi ve savas sirasinda on binlerce Kurt Multeci Turkiye ye sigindi Turkiye tarafindan kurulan kamplarda Kurt multecilere saglik barinma ve giyim yardimlari yapildi Saddam Huseyin devrilip Kurt liderler yeni donemde soz sahibi olana kadar yurt disina Turk Pasaportu ile ciktilar Ikinci Korfez Savasi 2003 sonrasinda Irak ta Saddam Huseyin liderligindeki Baas yonetimi devrilmis ve Irak federal bir devlete donusmustur 2005 te halk oylamasi ile kabul edilen yeni Irak Anayasasi na gore Kurdistan Bolgesi federal Irak devleti icinde federe bir Devlet olarak taninmistir Bolgenin 1975 yilina ait bir haritasi Bolgenin 1998 yilina ait bir haritasi Bolgenin 2009 yilina ait bir haritasi Bagimsizlik referandumu Kurdistan Bolgesel Yonetimi Baskani Mesud Barzani Ocak 2016 da meclisteki parti temsilcileriyle bir araya geldigi toplantida bagimsizlik icin referandum komisyonu kurulmasini kararlastirdiklarini belirtti Yapilacak referandumun 2016 Amerika Birlesik Devletleri baskanlik seciminden once yapilmasi planlanmaktaydi Ancak ISID in Musul ve Kerkuk e saldirilari PKK nin Sincar bolgesinde faaliyetlerde bulunmasi PKK nin bagimsizlik karsiti olduguna dair cikan haberler Goran Partisi ve bazi muhalefet partileriyle KDP arasindaki siyasi anlasmazliklar referandum surecini erteletti Gerek Kurdistan Bolgesi Guvenlik Konseyi Mustesari Mesrur Barzani nin Kurdistan in bagimsizligi onunde artik bir engel kalmadi seklindeki aciklamasi gerekse KYB ve GORAN in KDP ile gorusmelere sicak baktiklarini aciklamasi bagimsizlik surecinin yakin zamanda yeniden ilerleyebilecegini gosterdi Irak Kurdistani ile Kurdistan Bolgesel Yonetimi Mesud Barzani 25 Eylul 2017 de referandumun yapilacagini acikladi Bu aciklama sonrasi Irak Basbakani Haydar el Abadi olasi bir referandumda toprak butunlugunu korumak icin askeri mudahaleye hazir olduklarini acikladi 25 Eylul 2017 tarihinde gerceklestirilen referandum sonucunda Kurdistan Bolgesi ve Kurdistan Bolgesi disinda kalan Kurt yerlesimlerinin bagimsiz bir devlet olmasini istiyor musunuz sorusuna secmenlerin 92 73 u Evet yanitini verdiler Tartismali bolgeler ve ISID ile savas Haziran 2014 te Irak ve Sam Islam Devleti nin Musul a saldirmasiyla fiili olarak Bolgesel Kurt Yonetimi de savasa girmis bunun sonucunda Sengal Kerkuk ve Hanekin gibi pek cok sehri ISID den kurtararak ele gecirmistir Ancak Irak ordusu daha sonra bu bolgeleri geri almistir Mevcut durumda Irak ve Kurdistan Hukumeti arasinda Tartismali olarak kabul edilen Kerkuk Hanekin Musul Diyala Selahaddin gibi illere Pesmergenin donusu kararlastirilmistir ArmaKurdistan Bolgesel Yonetimi armasi Bolgenin armasi kanatlarinda gunes tutan bir kartaldir Gunes Kurt bayragini temsil etmek amaciyla kirmizi sari ve yesil olmak uzere uc renkten olusur Kelime Kurdistan Bolgesel Yonetimi Kurtce Arapca ve Ingilizce dillerinde yukaridan asagiya icinde yazilir CografyaIran ve Turkiye siniri tarafinda daglik bir cografi yapisi hakimdir Guneye dogru gidildikce duzluk ve col bir arazi yapisi hakimdir Iran ve Turkiye siniri boyunca uzanan kuzeydeki daglik bolgeler yogun kar yagisi altindadir Kurdistan Bolgesel Yonetimi nin iklim sartlari kuzeydeki topografik ve daglik yapisi nedeniyle bolgede bitki ortusu olarak bozkir ve orman bulunur Bolgenin kuzeyindeki daglik bolgede ve tum Iran sinirinda kavak sogut ve mese alic kiraz erigi kusburnu dag elmasi uvez vb yabani agaclar ve cayir otlari bulunur Guneyinde ise genelde col agaclari olan hurma ve palmiye agaclari vardir SiyasetSecimler Kurdistan Meclisinde 111 adet sandalye bulunmakta ve secimlere 29 parti katilmaktadir Bu sandalyelerden 11 i secim sonuclarini gozetmeksizin azinliklara dagitilmistir Idari bolumler Kurdistan Bolgesel Yonetimi Irak in dort ilini Arapca محافظة Muhafaza Kurtce پارێزگا Parezga kontrol altina almaktadir Bu Illerin her biri toplam 26 olmak uzere ilcelere ve ilcelerde bucaklara ayrilir Bolgesel Yonetimin kontrolu altindaki iller 1 Suleymaniye 2 Erbil 3 Duhok 4 HalepceBuyuk Nufusa Sahip yerlesim yerleri 1 Zaho 2 Amediye 3 Simele 4 Koysancak 5 Cemcemal Irak Kurdistan Bolgesi bu dort ilin yani sira su anda Irak merkezi hukumetinin hukuki bir parcasi olan Ninova Kerkuk ve Diyala illeri uzerinde de hak iddia etmektedir Irak ve Sam Islam Devleti nin Kuzey Irak Taarruzu sonrasi Irak ordusunun cekilmesi uzerine Kerkuk ve Diyala illerinin kontrolu Kurdistan Bolgesel Yonetiminin Kontrolune gecmistir EkonomiKurdistan Irak taki en dusuk yoksulluk oranlarina sahiptir Kurdistan Bolgesel Yonetimi nin ekonomisini tarim turizm alisveris ve petrol ihracati olusturur Kisi basina dusen milli gelir 7 700 dolardir Bolgede 2 83 trilyon metrekup Dogalgaz yatagi 45 milyar varil ise Petrol rezervi bulunmaktadir Baslica petrol ihracat ortaklari arasinda Israil Italya Fransa ve Yunanistan bulunmaktadir Kurdistan da faaliyet gosteren onemli sirketler arasinda Exxon Total Chevron Talisman Energy DNO MOL Group Genel Energy Hunt Oil Gulf Keystone Petroleum ve Marathon Oil bulunmaktadir Kurdistan Bolgesi nde bugday arpa tutun pamuk ve meyve yetistirilir Bolgede ayrica cimento mermer demir nikel komur bakir altin kirec uretimi yapilmaktadir Erbil de dunyanin en buyuk kaya kukurdu yatagi bulunur UlasimSuleymaniye Havalimani Erbil deki Erbil Havalimani ve Suleymaniye deki Suleymaniye Havalimani olmak uzere bolgede iki uluslararasi havalimani vardir Buradan Viyana Frankfurt Stockholm Amsterdam Dubai Umman Ankara ve Istanbul gibi bircok dunya sehrine haftada 80 den fazla dogrudan ucak seferleri duzenlenmektedir DemografiBolge halkinin cogu Musluman dir ve Sunni mezhebindendir Bolgede Katolik Ortodoks Suryani Ermeni ve Keldani kiliselerine bagli Hristiyan azinlik ve sayilari on binlere ulasan Yezidi ve Ehl i Hak dini mensuplari mevcuttur Bolgede resmi duzeyde Kurtce ve Arapcanin yani sira Kurtcenin farkli lehceleri Turkce Suryanice ve Ermenice dilleri de konusulmaktadir Bolgesel Yonetim sinirlari icerisinde Ingilizce ve Fransizca da yaygin bir sekilde kullanilmaktadir Kurdistan Parlamentosu 17 Kasim i Turkmen Dili ve Kulturu Gunu ilan etmistir KulturKurdistan Bolgesel Yonetimi nin illeri Kurdistan Bolgesel Yonetimi nin kulturu Mezopotamya kulturu Islam dini ve geleneksel ve Kurt kulturu etrafinda bicimlenmistir Buna karsin Bolge cesitlilikler icinde yuksek bir kozmopolit toplum ve canli bir kulture sahiptir Islam etkisi Arap ve Kurt kulturunun mimari muzik giyim mutfak ve yasam tarzinda gorulebilmektedir Muzik ve dans Kurt kulturunde muzik ve dans cok onemli bir yer teskil etmekte ozellikle Kurtler arasinda yaygin olan dini inanclarin ibadet ve kutlama sekillerinde muzik ve dans temel bir rol oynamaktadir Ornegin Kurt kokenli bir inanc olan Ehl i Hakk in temel ibadeti sirasinda muzik ve yuksek sesle soylenen dua ve ilahiler cok onemli bir yer tutarken zikirleri sirasinda da muzik ve dans temeldir Kurt dini muziginde ozellikle def ve tambur enstruman olarak onemli bir yer tutar Kurt kulturunde dini karakterde olmayan dans ve muzik de mevcut ve yaygindir Bayramlar dugunler gibi her turlu kutlama ve senlikte Kurtler dans eder ve sarki soylerler Kurtlerin bu folklorik danslarinin onlari komsulari olan diger etnik kokenlere sahip Musluman topluluklardan ayirt edebilmekte onemli bir etken oldugu belirtilmistir Geleneksel Kurt danslarini bircogu halk oyunu halay tarzi olup Balkanlar ve Orta Dogu daki geleneksel halk oyunlariyla benzerlik arz eder Bunlardan bazilari Dilan Sepe Geryan Govend ve Halperke dir Kurt muzigi de genel olarak Kurt kulturu gibi bolgedeki komsu etnik gruplarin muzik kulturuyle etkilesime girmis olsa da Arap ve Iran muziginden farkli karakterini korumus etkilesimler sonucu temelde Dorian gami olan Kurt gami gerek Arap gerekse Iran muzik kulturune girmistir Geleneksel Kurt muzigi icra edenler uce ayrilirlar cirokbej yani hikayeciler stranbej yani sarkicilar ve dengbej yani asiklar halk ozanlari Kurt hukumdar meclislerinde calinan resmi ozel bir muzik turu olmasi sebebiyle genellikle aksam ve gece meclislerinde toplanti ve sohbetlerinde calinan muzikler klasik muzik olarak kabul edilirler bu ture sevbiherk denir Bircok sarki epik motiflere ve temele sahiptir Ince bir melankoliye Kurt sarkilarinda ozellikle heyran olarak adlandirilan sevgili turkulerinde siklikla rastlanir Bunlarin disinda lawje olarak adlandirilan dini muzik ve ozellikle sonbaharda seslendirilen ve payizok olarak anilan sarkilar da vardir Kurt muzigi cok cesitli enstrumanlar barindirir ki bunlardan birkaci sunlardir tambur buzuk ud qernete simsal davul def Kilim ve halilar Kurt kilim ve halilari Kurt kulturu ve sanatinda onemli bir yer teskil etmistir ki Kurtlerin bircok yuzyildir kilim ve hali uretmekte oldugu tahmin edilmektedir Bununla birlikte eldeki koleksiyondaki eski Kurt halilari 18 yuzyildan kalmadir Halicilik ozellikle gocebe Kurtlerde cok yaygindir Geleneksel olarak ozellikle gocebe Kurtlerde kadinlar hali ve kilim uretimini bos zamanlarini degerlendirmekte kullanmislardir Nitekim bazi arastirmacilar Kurt haliciliginda son donemde yasanan gerilemenin ve uretim azliginin sebeplerinin bolgedeki siyasi belirsizlik ve sorunlarin yani sira kadinlarin bos zamanlarinda diger faaliyetlere daha cok zaman ayirmaya baslamasi oldugunu one surmuslerdir Kurt halilari genelde bir veya iki kenar borduru barindirir Kurt halilarinda siklikla simetrik dugum siralari arasinda iki veya daha cok argac mevcuttur cok renkli kenar seritleri yaygindir Cok renkli bu kenarlar diger halicilik kulturlerinden farklilik arz ettikleri gibi motifsel acidan Kurt halilarinin uretildigi bolgelere gore de farklilik arz eder Turkiye de yapilmis Kurt halilarinda baliksirti olusturacak sekilde farkli renklerden orulmus kenarlar yayginken Iran da 13 cm veya daha buyuk uzunluklarda renk seritleri daha yaygindir Kenarlarin disinda genel olarak Kurt halilarinda motif olarak sekiz koseli yildizlar ve benzeri sekiz koseli sekiller basta olmak uzere cesitli geometrik sekiller ve Kaplumbaga Dag Kecisi Kus gibi hayvanlarin figurleri yaygindir Kurt mitolojisi Kurt Mitolojisi Kurt cografyasinda yasamis birbirleriyle dilsel ve kulturel yakinlik bulunan halklarin ortak degerleridir Kurtler Irani bir halk oldugu icin diger Irani halklarla benzer destan ve hikayelere sahiptir Demirci Kawa Simurg Mem u Zin Rostem e zal bunlardan bazilaridir Islamiyet oncesi donemde ise Zerdustluk Mitolojisi hakimdir Kurtler in Islamiyet Hiristiyanlik ve Musevilikten onceki dini olan Zerdustluk M O 660 583 yillari arasinda yasamis olan Zerdust tarafindan kurulmustur Medler zamaninda bolgesel bir din iken Pers Imparatorlugu doneminde resmi din olmustur ve resmiyetini Sasaniler in yikilmasina kadar korumustur Zerdust Medler in Magi asiretine mensuptur ve Urmiye yakinlarindaki Rey sehrinde dogmustur Zerdustluk Kurtler tarafindan benimsenmistir Oyle ki Zerdustlugun en kutsal uc buyuk ates tapinagindan biri olan Azargusasp Tapinagi Dogu Kurdistan daki Kurt sehri olan Bicar in kuzey bolgesindeki kutsal Ganzak ta Gunumuzde Takab insa edilmistir Kutsal ates tapinagi daha sonralari yerli inanclarin ibadet yeri haline gelen Auzhdis takara yani Avatarlar Tapinagi na donusturulmustur Tapinagin kalintilari hala ayaktadir Kurtler tarafindan benimsenen Zerdustluk inancina gore bazi Tanri ve Tanricalar sunlardir Aesma Daeva Sehvet ve ofkenin gazap ve intikamin iblisi Siddet ve savasin insanlasmis hali Ahura Mazda Bilgeligin Tanrisi yuce bir Tanri olarak gecer Dunyayi ve cennetleri yaratti ayrica Zurvan in ogluydu Asiman Gokyuzu tanrisi Mah Ay tanrisi Fravashis Koruyucu melekler Dev Kocaman bir guce sahip olan bir iblis acimasiz ve ahlaksiz bir savas tanrisi Bahram Gezegenlerin ve zaferin tanrisi Indar Savasin cesaretin tanrisi Gunumuzde ise Kurdistan Bolgesel Yonetimi nde ilk Zerdust Kurtler ibadethanesi acilmistir ve tahmini Zerdust Kurt sayisinin 100 000 oldugu ve hizla arttigi iddia edilmistir Kurt sinemasi 20 yuzyilin sonlarinda ilk eserlerini vermeye baslayan Kurt sinemasi icin taninmis Kurt yonetmen ve sinemaci Bahman Ghobadi dogum yapmasina yardimci olunmasi gerekilen hamile bir kadin benzetmesi yapmistir Ilk Kurt filmi olan 1926 cikisli Zare filmi Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti nin film studyosu olan Armenfilm tarafindan uretildi Hamo Beknazaryan in yonetmenligini yaptigi film genc bir Yezidi Kurt kizi olan Zare nin Ekim Devrimi arifesinde coban Saydo ya olan sevgisini konu alir Film Kurt sinemasinin klasikleri arasinda yer alir Gunumuzde Kurdistan Bolgesinde yerel Film festivalleri ve Kisa Film yarismalari duzenlenmektedir Mutfak Bolgede Kurt Arap ve Turk mutfagi oldukca tutulmaktadir Fast food ve doner lokantalari bolgenin hemen her yerinde bulunabilmektedir Mutfagin temel malzemeleri kuzu eti yoresel baharatlar pirinc ve bulgurdur Fireydin Suryaz Mehir Buryan Icli Kofte Mumbar Ur Ser Kaburga dolmasi Sam Boregi Perde Pilavi Cig kofte gibi yemekler Kurt ve bolge Mutfaginin Vazgecilmezleri arasinda yer almaktadir Giyim Bolgede giyim bakimindan bir zorlayicilik yoktur Bolgede Erkeklerin bircogu yoresel Kurt kiyafeti Sal u Sepik giyerler Bu giyim bicimleri Kurdistan Bolgesel Yonetimi nin cok sicak ve nemli veya cok soguk olan iklimine gore degismektedir Bolgedeki Kurt kadinlarinin giyim tercihi arasinda Kiras ve Sermil yaygindir Erbil de Yoresel Kurt Kadin kiyafetleri olan Kiras u Sermil Xiftan ve Kiras defileleri duzenlenmektedir SporBolgedeki populer spor dallari futbol boks gures ve basketboldur Bolgeyi futbolda temsil eden takim Birlesmis Milletler tarafindan taninmayan ve ozerk olan ulkeler icin spor organizasyonlarina katilmaktadir Ayrica NF Board tarafindan duzenlenen FIFA uyesi olmayan takimlarin katildigi VIVA Dunya Kupasi nda mucadele etmektedir Kurdistan Milli Takimi 2012 yilinda finalde Kuzey Kibris Turk Cumhuriyetini yenerek sampiyon olmustur Kurdistan Bolgesel Yonetimi ndeki futbol ligi Kurdistan Premier Ligi dir Kurdistan Bolgesel Yonetimi Futbol Federasyonu tarafindan denetlenmekte olup FIFA veya herhangi bir konfederasyon tarafindan resmi olarak taninmamaktadir Bu nedenle kendi kita veya kitalararasi musabakalarinda mucadele edememektedir Erbil Sc Zakho Fc ve Duhok Sc Kurdistan Premier Lig in onemli takimlaridir Makwan Amirkhani Ali Qaradagh Serdar Altas gibi bazi boksorler Uluslararasi Turnuvalar da bolgeyi temsil etmektedir kaynak belirtilmeli SehirlerIrak Kurdistan Bolgesi artan kentsel nufusa ragmen hala onemli bir kirsal nufusa sahiptir Nufuslarina gore Kurdistan Bolgesel Yonetimi nin en buyuk sehirleri Erbil Suleymaniye Sira Sehir Il Nufus degistir Duhok Raniye1 Erbil Erbil il 1 400 0002 Suleymaniye Suleymaniye il 725 0003 Duhok Duhok il 350 0004 Raniye Suleymaniye il 200 8365 Zaho Duhok il 190 0006 Seklave Erbil il 124 6287 Halepce Halepce ili 120 0008 Revandiz Erbil il 102 3999 Cemcemal Suleymaniye il 100 00010 Koysancak Erbil il 100 000GocmenlikBu maddede kaynak listesi bulunmasina karsin metin ici kaynaklarin yetersizligi nedeniyle bazi bilgilerin hangi kaynaktan alindigi belirsizdir Lutfen kaynaklari uygun bicimde metin icine yerlestirerek maddenin gelistirilmesine yardimci olun Bu sablonun nasil ve ne zaman kaldirilmasi gerektigini ogrenin 2003 yilinda Saddam Huseyin rejiminin devrilmesinden bu yana Irak Kurdistani nda ozellikle Kurtler Suryaniler Ermeniler Mandanlar Sabaklar ve Romanlar in gocune taniklik etti kaynak belirtilmeli Istikrar ve guvenlikten dolayi Kurdistan bolgesine goc edilmekte Irak Kurdistani ile Turkiye arasindaki yaygin ekonomik faaliyetler Turklerin Irak Kurdistani nda is aramasina firsat verdi 2009 yilinda Kurt baskentli merkezi bir Kurt gazetesi yaklasik 50 000 Turk un artik Kurdistan da yasadiginin tahmin edildigini bildirdi Banglades Hindistan ve Pakistan dan gelen gocmenler hakkinda da raporlar yayinlanmistir EgitimBolgesel yonetimin kurulusundan once ilkogretim ve ortaogretim neredeyse tamamen Arapca olarak ogretildi Yuksekogretim ise her zaman Arapca olarak ogretildi Bu durum ancak Kurdistan ozerk bolgesinin kurulmasi ile degismistir Ilk uluslararasi okul olan Choueifat Uluslararasi Ingiliz Koleji 2006 yilinda Irak Kurdistani nda subesini acmistir Diger uluslararasi okullar da acildi ve Kurdistan da Ingiliz Uluslararasi Okullar Eylul 2011 de Suleymaniye de planli bir sekilde acilmistir Bolgede yer alan universiteler Enstitu Internet Adresi Kurulus Tarihi Ogrenci SayisiSelahaddin Universitesi SU http www suh edu com8 Agustos 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde 1968 7 048 2007 Halepce Universitesi 2011 Suleymaniye Universitesi US http univsul edu iq 26 Mayis 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde 1968 3 067 2006 Duhok Universitesi www uod ac14 Aralik 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde 1992 1 689 2007 Koya Universitesi KU www koyauniversity org14 Mayis 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde 2003 2006 Kurdistan Universitesi www ukh ac18 Agustos 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde 2006 400 2006 Irak Amerikan Universitesi Suleymaniye http www auis edu iq 24 Agustos 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde 2007 50 2007 Erbil Medikal Universitesi HMU 2006 2006 Is ve Yonetim Universitesi BMU 2007 2007 www sabisuniversity net 15 Mayis 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde 2009 2009 Cihan Universitesi 2007 www broyalu com 16 Temmuz 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde ozel hpust com7 Eylul 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde Tisk Universitesi www tiu edu iq 22 Nisan 2024 tarihinde Wayback Machine sitesinde 2008 Soran Universitesi http www soran edu iq 24 Mayis 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde 2009 2200 2011 Nevruz Universitesi 2004 http uhd edu iq ku index php en 28 Mayis 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde Zaho Universitesi http www uoz ac 26 Mayis 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde 2010 Amerikan Universitesi Duhok Kurdistan http audk edu krd 26 Mayis 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde 2014 Suleymaniye Politeknik Universitesi http spu edu iq index php en 26 Mayis 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde 1996 Bilgi Universitesi Knowledge University Erbil Iraq knu edu iq 2009 4000https cue edu krd 15 Ekim 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde 2015 276OrduKurdistan Bolgesel Yonetimi nin askeri gucu Pesmerge dir Irak Anayasasi na gore Pesmerge guvenlik yan kuruluslariyla birlikte Kurdistan Bolgesi nin guvenliginden sorumludur Pesmerge ye bagli kuruluslar arasinda Asayis istihbarat teskilati Parastin u Zanyari istihbarat yardim teskilati ve Zeravani Jandarma teskilati bulunmaktadir Pesmerge nin tarihi 18 yuzyila kadar uzanir Osmanlilar ve Safeviler altinda bir askeri sinir muhafizi olarak tarih sahnesine cikti ve 19 yuzyilda iyi egitimli disiplinli bir gerilla gucune donustu Ozgur Kurt devleti hedefine ulasmayi amaclayan bagimsizlikci Kurt hareketinin silahli bir birimidir 2003 te baslayan Irak Savasi nda ABD ile birlikte koalisyon guclerine eslik etmistir 2003 yilinda Saddam Huseyin in devrilmesiyle birlikte Kurdistan Bolgesel Yonetimi Ordusu olarak resmiyet kazanmistir Kurt Mahabad Cumhuriyetinde de Pesmerge tabiri kullanilmistir Pesmerge Kurdistan ve Irak in diger bolgelerindeki guvenliginde hayati bir rol oynadi Pesmerge ayni zamanda anti teror operasyonlari icin Bagdat ve Anbar illerinde de konuslandirilmistir Kurdistan Bolgesi na gore kendi ordusuna sahiptir ve yasalara gore merkezi Irak ordusunun Kurdistan Bolgesine girmesine izin verilmez KaynakcaBu madde onerilmeyen bicimde kaynaklandirilmistir Gosterilen kaynaklar kaynak gosterme sablonlari kullanilarak dipnot belirtme bicemine uygun olarak duzenlenmelidir Bu sablonun nasil ve ne zaman kaldirilmasi gerektigini ogrenin a b c Irak Kurdistan Bolgesi Anayasasi PDF 2008 2 Nisan 2015 tarihinde kaynagindan PDF Erisim tarihi 13 Haziran 2012 Arsivlenmis kopya 23 Mart 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 5 Haziran 2022 Arsivlenmis kopya 26 Ocak 2022 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 5 Haziran 2022 Arsivlenmis kopya 8 Ocak 2015 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 18 Subat 2015 a b Arsivlenmis kopya 26 Nisan 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 26 Nisan 2021 Kurdistan Region of Iraq Population Analysis Report Kurdistan Region Statistics Office 14 Ekim 2022 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 27 Temmuz 2022 PDF Ingilizce Krso net 2013 11 Subat 2014 tarihinde kaynagindan PDF arsivlendi Erisim tarihi 2 Nisan 2015 PDF s 29 10 Ekim 2017 tarihinde kaynagindan PDF arsivlendi Erisim tarihi 30 Agustos 2019 14 Nisan 2004 14 Nisan 2019 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 30 Agustos 2019 Iraqi Kurdistan in Middle Eastern politics Alex Danilovich Abingdon Oxon 2017 ISBN 978 1 315 46840 2 OCLC 963934441 United States Institute of Peace Ingilizce 13 Kasim 2020 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 18 Agustos 2021 a b Mehmet Dalar Kendi Kaderini Tayin Hakki Kavrami Federasyon ve Irak Kurdistan Bolgesel Yonetimi 24 Mart 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde Dicle Universitesi Hukuk Fakultesi Dergisi Cilt 20 Sayi 32 Yil 2015 s 33 ve devami ari R Rostami 2019 Kurdish Nationalism on Stage Performance Politics and Resistance in Iraq Bloomsbury Publishing p 67 ISBN 978 1788318709 E O Ballance 1995 The Kurdish Struggle 1920 94 Palgrave p 20 Gordon W Rudd 2004 Humanitarian Intervention Assisting the Iraqi Kurds in Operation PROVIDE COMFORT 1991 Washington D C Department of the Army p 12 Arsivlenmis kopya 5 Ekim 2017 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 10 Subat 2016 Arsivlenmis kopya 5 Ekim 2017 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 17 Aralik 2016 Arsivlenmis kopya 2 Mayis 2017 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 17 Aralik 2016 Arsivlenmis kopya 17 Aralik 2016 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 17 Aralik 2016 Arsivlenmis kopya 20 Aralik 2016 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 17 Aralik 2016 17 Eylul 2017 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 16 Eylul 2017 Irak Basbakani Ibadi Referanduma Askeri Mudahaleye Haziriz 17 Eylul 2017 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 16 Eylul 2017 http m hurriyet com tr isid musulda kontrolu ele gecirdi 26581252 Kerkuk 22 Mayis 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 22 Mayis 2021 Bartu Peter 2010 Wrestling With the Integrity of A Nation The Disputed Internal Boundaries in Iraq International Affairs 6 Cilt 86 Arsivlenmis kopya 13 Mart 2016 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 12 Mart 2016 Arsivlenmis kopya 13 Mart 2016 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 12 Mart 2016 Arsivlenmis kopya 13 Mart 2016 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 12 Mart 2016 NBC News Ingilizce 30 Ekim 2020 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 22 Mayis 2021 The Kurdish opening The Economist 3 Kasim 2012 ISSN 0013 0613 22 Mayis 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 22 Mayis 2021 https www ft com content 150f00cc 472c 11e5 af2f 4d6e0e5eda22 23 Nisan 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 22 Mayis 2021 baslik dis baglanti yardim Swint Brian 13 Haziran 2014 New oil pipeline boosts Iraqi Kurdistan the region made of three northern provinces Washington Post Ingilizce ISSN 0190 8286 12 Ekim 2017 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 22 Mayis 2021 PDF 9 Kasim 2013 tarihinde kaynagindan PDF arsivlendi Erisim tarihi 22 Mayis 2021 http www kurdistancorporation com Oil and gas htm 12 Ekim 2007 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 22 Mayis 2021 baslik dis baglanti yardim http www krg org articles detail asp lngnr 12 amp smap 03010800 amp rnr 145 amp anr 18621 9 Ekim 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde Kurdistan Bolgesel Yonetimi Resmi Web Sitesi http www institutkurde org products details 691 2 Kasim 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde Francois Xavier Lovat Kurdistan Land of God PDF 29 Eylul 2015 tarihinde kaynagindan PDF arsivlendi Erisim tarihi 28 Eylul 2015 www konhaber com 18 Kasim 2022 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 18 Kasim 2022 Map of area of Kurdistan Region amp its Governorates www krso net 19 Ocak 2016 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 6 Subat 2016 Mir Hosseini Ziba 1996 Faith Ritual and Culture among the Ahl e Haqq Kurdish Culture and Identity Zed Books Ltd ISBN 1856493296 a b Kurdish Music Bois Th 2009 Kurds Kurdistan P Bearman Th Bianquis C E Bosworth E van Donzel ve W P Heinrichs Ed Encyclopaedia of Islam baslik dis baglanti yardim a b web archive org 19 Eylul 2014 19 Eylul 2014 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 28 Mayis 2021 a b c Eagleton William 1996 Kurdish Rugs and Kelims An Introduction Kurdish Culture and Identity Zed Books Ltd ISBN 1856493296 Izady Mehrdad R 1992 The Kurds A Concise Handbook Taylor amp Francis s 46 Herodot Tarihi 1 kitap sayfa 132 web archive org 7 Mayis 2015 7 Mayis 2015 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 28 Mayis 2021 web archive org 5 Ocak 2020 5 Ocak 2020 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 28 Mayis 2021 web archive org 29 Nisan 2015 29 Nisan 2015 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 28 Mayis 2021 K24 OZEL Kurt mutfaginda rekabet www kurdistan24 net Erisim tarihi 28 Mayis 2021 Safak Yeni 1 Mart 2014 Yeni Safak 22 Aralik 2015 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 28 Mayis 2021 www timeturk com 10 Haziran 2012 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 28 Mayis 2021 An unusual new friendship The Economist 19 Subat 2009 26 Subat 2009 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 26 Aralik 2013 http www krg org articles detail asp rnr 146 amp lngnr 12 amp smap 03010900 amp anr 18691 9 Aralik 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde Bolgesel Yonetim Web Sitesi Egitim PDF 7 Kasim 2017 tarihinde kaynagindan PDF arsivlendi web archive org 12 Ocak 2015 12 Ocak 2015 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 9 Mart 2022 Dis baglantilarWikimedia Commons ta Kurdistan Bolgesel Yonetimi ile ilgili ortam dosyalari bulunmaktadir Kurdistan Bolgesel hukumeti 20 Agustos 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde Vikigezgin de en Iraqi Kurdistan ile ilgili gezi rehberi bulunmaktadir