Bu maddedeki bilgilerin için ek kaynaklar gerekli.Kasım 2022) () ( |
II. Abdülhamid (Osmanlıca: عبد الحميد ثانی, romanize: Abdü'l-Ḥamīd-i sânî; 21 Eylül 1842 - 10 Şubat 1918), Osmanlı İmparatorluğu'nun 34. padişahı, 113. İslam (halifesi) ve çöküş sürecindeki devlette mutlak hakimiyet sağlayan son padişahtır. Tahtta kaldığı "Hamidiye Dönemi" diye bilinen yıllarda İmparatorluk, dağılma dönemini yaşadı; başta kısa süreli ilan ettiği I. Meşrutiyet ve Kanuni Esasi ile gelen bir özgürlük dönemine, Balkanlar olmak üzere çeşitli bölgelerde çıkan isyanlara ve Rusya İmparatorluğu'na karşı kaybedilen 93 Harbi'ne, kapatılan parlamentoya pek çok siyasi olaya, "istibdat dönemi" de denen basın da dahil çeşitli alanlardaki baskı ve sınırlama dönemine, sonrasında yine kendinin ilan etmek zorunda kaldığı II. Meşrutiyet'e, 31 Mart Ayaklanması'na ve kendinin dağılmayı engelleme başarısına ulaşamayan eğitim, ulaşım ve askeri alandaki reform girişimlerine tanıklık etti. Devrinde, Osmanlı İmparatorluğu'nun 1.592.806 km² toprak ile en çok toprak kaybeden padişahlarından biri oldu. 31 Ağustos 1876'da tahta çıktı ve 31 Mart Vakası'ndan kısa bir süre sonra, 27 Nisan 1909'da, tahttan indirilene kadar ülkeyi yönetti. Meşrutiyet yanlısı Yeni Osmanlılar ile yaptığı anlaşma ve diğer yandan Tersane Konferansı'nda toplanacak büyük güçlerden gelecek baskıları engelleme amaçlı Tersane Konferansı'nın başlamasıyla aynı gün 23 Aralık 1876'da ilk Osmanlı anayasasını ilan etti ve böylece ülkenin demokratikleşme sürecini destekleyeceğini belirtmiş oldu. 93 Harbi'nde yenilen Osmanlı'nın sultanı II. Abdülhamid, meclisin yanlış kararlar aldığını iddia ederek 14 Şubat 1878'de bu harbin sonuna doğru meclisi feshetti.[J]
Osmanlı İmparatorluğu'nun modernleşmesine yönelik çabalar II. Abdülhamid tarafından devam ettirildi. Bürokraside yapılan reformların yanı sıra Bağdat Demiryolu ve Hicaz Demiryolu'nun inşası gibi projeler bu dönemde yapıldı. Bu demiryolları ve telgraf sistemleri Alman firmalar tarafından geliştirildi. Bu dönemin reformlarında eğitime geniş yer ayrıldı: hukuk, sanat, ticaret, inşaat mühendisliği, veteriner, gümrük, tarım ve dil okulları dahil olmak üzere birçok mesleki okul kuruldu. İmparatorluk genelinde ilk, orta ve askerî okullardan oluşan eğitim ağını genişletti. Osmanlı İmparatorluğu'nun bu dönemlerdeki batık ekonomisi Abdülhamid'in saltanatının ilk yıllarında Düyûn-ı Umûmiye'nin ve Reji İdaresinin kurulmasına yol açtı. Öte yandan iktidarında Düvel-i Muazzama denen büyük güçlerin Karadağ, Sırbistan'dan Tersane Konferansı'na, Girit Meselesi'ne, İlinden İsyanı'na, kadar siyasi pek çok olayda müdahilliği söz konusu oldu. Devlet yine sürekli iç karışıklık isyanlarla, iç çalkantılarla, ekonomik sorunlarla uğraşmak zorunda kaldı. Dış politikada denge politikası izledi ama bunun yanında 1880 sonrası İngiltere ve Fransa'daki Osmanlı karşıtı politika değişiklikleri nedeniyle onlarla yakın ilişkiler yerine Almanya ile yakınlık politikası izlemeye çalıştı.
Şehzadeliği
II. Abdülhamid, Sultan Abdülmecid'in Tirimüjgan Kadın Efendi'den (20 Ağustos 1819- 2 Kasım 1853) olan oğludur. Annesi Çerkes'tir. 21 Eylül 1842 yılında, Osmanlı İmparatorluğu'nun başkenti İstanbul'da, Topkapı Sarayı'nda veya Çırağan Sarayı'nda dünyaya geldi. Henüz 10 yaşındayken annesi Tirimüjgan Sultan ölünce bakımını Abdülmecid'in diğer çocuksuz eşi Piristû Kadın Efendi üstlendi. Piristû Kadın Efendi, Abdülhamid'i de yarım kan kardeşi sayılan henüz 2 yaşında annesi Düzdidil Kadınefendi'nin 1845'te ölümüyle annesiz kalan Cemile Sultan ile birlikte kendi çocuğu gibi büyüttü. Öte yandan bir iddiaya göre dedesi İkinci Mahmud gibi içki ve kadınlara düşkünlük gibi iki kötü alışkanlığı dışında bir sorunu olmayan babası Sultan Abdülmecid çocuklarını, eski dönemlerin şehzadelerinin hapis hayatından çok uzakta, nispeten serbest yetiştirmeğe özen gösterdi. Öyle ki oğulları Reşad, V. Murad ve Abdülhamid'in bir arada V. Murad'ın ikametgâhında oturup zaman geçirip eğlenmelerine bile göz yumdu. Babasının 39 yaş gibi beklenmedik çok genç bir yaşta ölümünden sonra yerine tahta geçen amcası Abdülaziz ise diğer şehzadelerle birlikte Abdülhamid'in eğitimiyle de yakından ilgilendi.
Abdülhamid, Gerdankıran Ömer Efendi'den Türkçe, Ali Mahvî Efendi'den Farsça, Ferid ve Şerif efendilerden Arapça ve diğer ilimleri, Vakanüvis Lütfi Efendi'den Osmanlı tarihi, Edhem ve Kemal paşalar ile Mösyö Gardet'dan Fransızca; Alexandre Efendi, Miralay Lombardi, Paul Dussap Paşa ile Callisto Guatelli'den de piyano, keman ve batı müziğine dönük müzik dersleri aldı. Gençlik günlerinde veliaht olarak büyük kardeşi Şehzade V. Murad görüldüğü için saray çevrelerinde fazla ilgi görmeyen Abdülhamid, bu nedenle aşırılıktan uzak, sade bir hayat yaşadı.
Opera ile ilgilenen, birden çok opera klasik eserlerini Türkçeye bizzat tercüme eden ve tercüme ettiren II. Abdülhamid, II. Mahmud'un zamanında kurduğu Mızıka-yı Hümâyun'dan müzik opera eserleri dinlemeyi seviyordu. Piyano eğitimi almıştı. Amatör olarak yağlı ve sulu boya resim de yapardı. Marangozluk zanaatında da çok maharetli olan Şehzade Abdülhamid, bugün Yıldız Sarayı ve içerisindeki Şale Köşkü ile Beylerbeyi Sarayı'nda görülebilecek birçok yüksek kalite mobilyanın da zanaatkârıdır.
II. Abdülhamid kendinden önceki diğer padişahların aksine şehzadeliği sırasında yurt dışı ziyaretlerine çıkmış, tahta çıkmasından 9 yıl önce amcası Sultan Abdülaziz'in 1867 yılında çıktığı Avrupa gezisinde amcasına refakat etti. Bu gezide 30 Haziran - 10 Temmuz 1867 tarihlerinde Paris, 12 - 23 Temmuz 1867 tarihlerinde Londra, 28 - 30 Temmuz 1867 tarihlerinde Viyana ziyaretlerinde bulundu, 21 Haziran 1867'de henüz 24 yaşında iken İstanbul'dan başlayan yolculukları, bu şehirlerin dışında diğer Avrupa başkentleri ve önemli şehirleri de ziyaret edildikten sonra 7 Ağustos 1867 tarihinde yeniden İstanbul'da sona erdi.
-
30'lu yaşların başında Abdülhamid -
Şehzadeliğinde Abdülhamid (1868) -
Abdülhamid Avrupa ziyaretinde Balmoral Kalesi'nde
Siyasî olaylar
Ölümü
II. Abdülhamid, 10 Şubat 1918'de son araştırmalara göre 75 yaşındayken kalp yetmezliği nedeniyle Beylerbeyi Sarayı'nın 8 nolu dairesinde öldü. Mezarı, büyük babası için Divanyolu'nda yaptırılmış Sultan II. Mahmud Türbesi'nde bulunmaktadır.
Kişiliği
Fizikî görünüşü ve şahsiyeti
Abdülhamid uzun boylu, esmer tenli, uzun burunlu, elâ gözlü, hafif kıvırcık sakallı idi. Zekâ ve hafızasının güçlü olduğu, açık bir tarzda konuştuğu, kendine anlatılanları uzun müddet sabırla dinlediği söylenen Abdülhamid, oldukça dindar bir insandı. Kızı Ayşe Sultan, babasının dindarlığını şöyle anlatmıştır:
“ | Babam doğru ve tam dinî itikada sahip bir Müslümandan başka biri değildir. Beş vakit namazını kılar, Kur'ân-ı Kerîm okurdu. Daima camilere devam ettiğini, Ramazanlarda Süleymaniye Camii'nde namaz kıldığını, o zamanlar camide açılan sergilerden alışveriş ettiğini hikâye tarzında anlatırdı. Babam herkesin namaz kılmasını, camilere devam edilmesini çok isterdi. Sarayın husus'i bahçesinde beş vakit Ezân-ı Muhammedî okunurdu. Babamın bir sözü vardı: "Din ve fen" derdi. "Bu ikisine de itikat etmek caiz" olduğunu söylerdi. | „ |
Fransızca bildiği kadar 1893-1897 arasında Osmanlı topraklarında ABD büyükelçiliği yapan 'e göre İtalyancaya son derece hâkim olduğu söylenmektedir. Çalışma saatleri dışında hobi olarak marangozlukla uğraşırdı. Halkla teması az olsa da özellikle halkla görüşmesi cuma günleri, cuma selamlığı ile olurdu. Her cuma kendi sarayına yakın yaptırdığı Yıldız Camii'ne gelen Sultan burada tebaası ve uluslararası toplum ile temas kurardı. Hasta bile olsa hep buraya cuma namazını kılıp görüşmeye gelirdi. Kendisine karşı 21 Temmuz 1905 günkü suikast girişimi de bu âdetini bilen Ermeni Taşnak örgütünce yine bir selamlık sırasında yapılmıştır.
Gençliğinde içki içerken sonrasında pek içki içmediği iddia edilmektedir.[] İçkiyi az veya neredeyse hiç içmemesinin nedeni şehzadeliğinde Mehmet Reşad ve V. Murad ile birlikte Şehzade V. Murad'ın Maslak'taki köşkünde içkili bir eğlence sonrası dönüş yolunda sarhoş halde iken atlarının ürkmesi ile 1859'da geçirdiği kazadır. Kulaklarında belli işitme sorunu bulunmakta bu işitme sorununun nedeninin o kazaya bağlı olduğunun düşünüldüğü iddia olunmaktadır. Ancak keş alkolik derecesinde olmasa da arada sırada rom içkisini çok sevdiği için içtiği kendi torunu Ertuğrul Osman Osmanoğlu ve bazı kaynaklarda iddia edilmektedir:
“ | ...Dedem (II. Abdülhamid) rom içerdi, babama (Şehzade Mehmed Burhaneddin) söylerdi, "bak ben bunu içiyorum, çünkü bu yasak değil, Kuran'a bak, orada şarap diyor, şekerden yapılanın bahsi geçmiyor" derdi... | „ |
Abdülhamid kahve ve sigara tiryakisiydi. İlaveten Türk tütünüyle yapılan Amerikan sigarası Ateshian'ın tiryakisiydi. Paraya çok düşkün olmasına karşın basit giyinirdi. Bireysel hayatında tutumluydu. Louis Vuuitton marka bavullar kullanırdı. Padişahlığında yanında bulundurduğu bastonu aynı zamanda bir kama ve hançer olarak kullanılmak üzere silahtı ve her zaman paltosunun cebinde ateşlenmeye hazır bir tabanca taşırdı. II. Abdülhamid kelebek, kuş, böcek, tablo, fotoğraf gibi çeşitli eserlerin koleksiyonculuğunu da yapmaktaydı. Hatta bu koleksiyonlarını da çeşitli amaçlarla kullandı. Mesela Sultan II. Abdülhamid koleksiyonunda yer alan fotoğraflardan yapılmış albümleri diplomatik armağan olarak ülkelere göndermiştir. Bu vesile ile 1819 fotoğraftan oluşan 51 ciltlik albümü hediye olarak 1893-1894 yıllarında Amerikan Kongre Kütüphanesi ve Londra'da Britanya Kütüphanesi'ne göndermiştir. Bir anlamda Sultan fotoğraf albümleri aracılığıyla imparatorluğunun modernleşen yönünü Batı'ya tanıtmak, kendi rejiminin propagandasını yapmak istemiştir.
Tablo koleksiyonunu Yıldız Sarayına gelen diplomat, Alman Kralı ve elçileri etkilemek için kullanmıştır. Kimi zaman bu misafirlerine küçük resimler de hediye etmekten çekinmemiştir. Öbür yandan pırlanta biriktirmeyi severdi ki bu pırlanta koleksiyonu tartışmalı servetinin öğelerinden biridir.Şadiye Osmanoğlu, babasını sürgüne götürdüklerinde odasındaki sigaraları topladığını ve babasının sevdiği özel sigaraları olduğunu söylemiştir. Sigaradan sonra su içtiği için babasının su çantasını da almıştır. Ancak Abdülhamid, bu su çantasının içinde su olmadığını söylemiştir. Bu çantanın içi, elmaslarla doludur. Anahtarını da sürekli kendi üzerinde taşımıştır. Abdülhamid, kızına küçük bir hediye de ananas içine elmaslar koyarak vermiştir. Yine Yıldız Sarayı'nın içinde bir hayvanat bahçesi bulunmaktadır. Genelde gri renkli bir palto giyer ve hafif yakası kabarık bir din adamı görüntüsü kendine verirdi. Ancak esasında bu paltoyu yanında taşıdığı tabancasını saklamak için kullanırdı. Leylak ve menekşe karışımı parfüm kullanırdı.
Abdülaziz sonrası, Yıldız mahkemeleri sırasında Yozgatlı Mustafa Pehlivan'ı da yargılayıp Taif'e sürüp İstanbul'da bir süre güreşi yasaklasa da İstanbul'daki güreş yasağı, II. Abdülhamid'in bütün saltanat yıllarını, özellikle 1890'dan sonraki seneleri kapsamamıştır. 1890 ve sonrasında Padişah, güreşin yanı sıra diğer spor faaliyetlerine de yumuşak ve olumlu bir tutum içine girdi. İlk Türk spor kulübü olarak 1903'te Beşiktaş Bereket Jimnastik Kulübünün kurulmuştur. Yıldız Sarayı'nın bulunduğu Beşiktaş, o tarihlerde II. Abdülhamid'in güvenliğine en çok ilgi gösterdiği bölgeydi. Ülke genelinde İstanbul'da Kırkpınar dahil spor müsabakalarına izin vermiş hatta Rusların ünlü pehlivanı Pytlasinsko'yu mağlup eden pehlivan Kara Ahmet gibi bir kısım güreşçileri saraya davet etmiş, ayrıca nişan vererek ödüllendirmiştir. 1905'te Galatasaray, 1907'de Fenerbahçe spor kulüplerinin kurulmasına izin vermiştir.
Gençliğinde binicilik, yüzme, atıcılık, güreş gibi sporlar yaptı. Tiyatro ve operaya ilgi duyardı. Bununla ilgili olarak kendi ağzından Doğu müziği yerine Batı müziği sevgisini kendi şu şekilde ifade etmiştir:
“ | Musikiyi hem severim, hem de anlarım, evvela şunu söyleyeyim ki güzel nota bilirim. Sonra oldukça iyi piyano ve biraz keman çalarım alaturka (doğu) musikiden pek o kadar hoşlanmam, insana uyku getirir. Alafranga (batı) musikiyi tercih ederim. Bilhassa opera ve operetler pek hoşuma gider..." | „ |
II. Abdülhamid Yıldız Sarayı'nda yaptırdığı tiyatroda çeşitli oyun ve operaları hususî olarak getirtir ve ailesiyle birlikte seyrederdi, kendi babası Abdülmecid'i müzikte örnek almaya çalışmıştır. Ancak hiçbir zaman onun seviyesine erişememiştir. Zira musikiyi bir sanat olarak değil, bir eğlence unsuru olarak görmüş, sarayda musikinin gelişmesi için ileriye dönük hiçbir yeterli çalışma yapmamıştır. En sevdiği çalgılar piyano, keman ve viyolonsel idi ve bu çalgıları çalan sanatçıları el üstünde tutardı. Örneğin 'i kendi Paris'e gönderip yıllarca eğitim almasını sağlamıştır. Buna karşın ana enstrümanı flüt olan Saffet Atabinen gibi müzikal kabiliyeti yüksek, 1908'de mızıkayı hümayun'un başına geçecek birini sadece 1 yıl için Paris'e göndermiştir. Yurt dışına gönderdiği başka bir kişi yoktur. Viyolonsel çalan Hacı Arif Bey'in oğlu Tamburî Cemil Bey'e de çok değer verdiği, gözde sanatçısı olduğu bilinmektedir. Cemil Bey'den özellikle viyolonsel ile sık sık sevdiği küçük romantik parçaları çalmasını isterdi. 1887 yılında kemancı Vondra Bey Paris'ten döndüğünde, Abdülhamid, sarayda sanatçı onuruna bir davet vermiş ve bu törende hazır bulunmuştur. Toplantıda şehzadelerinden Burhaneddin Efendi (piyano), Abdürrahim Efendi (viyolonsel) ve Tevfik Efendi (keman) küçük bir konser vermişlerdir. Kendi şehzadelerinin de müzik eğitimi, birer müzik aleti çalması için çaba sarf etmiştir.
Her ne kadar Batı müziği kadar pek bir hevesi olmasa da Türk sanat müziğini elden geldiğince koruyup himaye eden son Osmanlı padişahıdır.Hacı Arif Bey'in şarkılarını ve okumasını sevdiği bu yönde oğlu Tamburi Cemil Bey'in Mızıkayı Hümayun'da Viyolonsel Bölümüne yazdırıp yetiştirilmesine ön ayak olduğu bilinmektedir. Zira Arif Bey, onu şehzadeliğinde kucağında taşıyacak kadar hanedana yakın bir müzisyendi. Yılmaz Öztuna bu yakınlığı şöyle anlatmaktadır:
“ | Sık sık Perestu Valide Sultan'la görüşürdü. Fakat padişahın bütün ilgisine rağmen ona her zaman şımarık ve pervasız davranmıştır. Bir keresinde Arif Bey, kendinden şarkı söylemesini isteyen Abdülhamid'e "Sanatta îrade-i Hümayun geçmez" demiş, buna çok canı sıkılan Abdülhamid, onun sarayın bir odasına hapsedilmesini buyurmuştur. 50 gün sonra Mehmet Şadi Bey'in; Ahteri düşkün garibü aşık-ı avareyim Padişahım sen dururken ben kime yalvarayım mısralarıyla bestelediği, Nihavend makamındaki, Ağır Aksak şarkısını, Rif'at Bey vasıtasıyla padişaha dinleten Arif Bey'i Abdülhamid affetmiş ve ona Türk Müziğindeki öneminden dolayı, her zaman gereken saygıyı göstermiştir. İran Şahının, Arif Bey'i İran'a davet etmesi üzerine, Abdülhamid "onun yeri boş kalır" diyerek daveti reddetmiştir. (onu göndermemiştir) | „ |
Arif bey'in ömrünün son döneminde Abdülhamid'e ufak bir küskünlüğünün olduğu bilinmektedir.[] Diğer önemli himaye ettiği besteciler Dede Efendi'nin torunu muhayyerkürdi makamını ilk defa kullanan Rifat Bey (1820- 1888), İsmail Hakkı Bey'dir (1866-1927). Abdülhamid II döneminin diğer ünlü Türk Müziği bestekarları; Zekai Dede Efendi (1825-1897), Giriftzen Asım Bey (1852-1929), Hacı Faik Bey (1831-1891), Rahmi Bey (1865-1924), Rauf Yekta bey (1871- 1935), Lemi Atlı (1869-1945), Dr. Suphi Ezgi (1869-1962) II. Abdülhamid tarafından önemli resmî görevlere getirilmiştir. Bunun yanında II. Abdülhamid 1876'da 'ya Osmanlı İmparatorluğu'nun ilk sözlü ve tahta kaldığı 1876-1909 yılları arası milli marşı olan Hamidiye Marşı'nı besteletmiş, güftesini de 'e yaptırmıştır.
II. Abdülhamid'in idam cezasını sevmediği açık olmakla birlikte 1876-1908 arası siyasi suçlular dışında toplam 130 adet verilen idam cezasının sadece birinin infaz edilmeyip küreğe çevrildiği 129'unun infaz edildiği görülmektedir. Bu durumda II. Abdülhamid'in siyasi suçlular dışında bir zümrede ceza hafifletmesine girişmediği gözükmektedir. 1896 yılındaki umumi af gibi sıklıkla af çıkarmıştır, fakat bu afları da genelde siyasi suçlular için ilan etmiştir.
Panislamizm düşüncesi
Her ne kadar bu yönde tartışmalar sürse de genel savunulan görüşlerden biri II. Abdülhamid'in, Tanzimat'ın fikirlerinin imparatorluğun farklı halklarını Osmanlıcılık gibi ortak bir kimliğe getiremeyeceğine inancı ile hareket ettiği yönündedir. Bu görüşe göre yeni bir ideolojik bir görüş olarak ümmetçilik (İttihad-ı İslam) yani panislamizm görüşünü II. Abdülhamid benimsemiştir.
1517'den itibaren Osmanlı padişahları ismen halife olduğu için bu gerçeği yaymak istemiş ve Osmanlı Halifeliğini vurgulamıştır. II. Abdülhamid, Osmanlı İmparatorluğu'ndaki büyük etnik çeşitliliği görmüş ve Müslüman halkı birleştirmenin tek yolunun İslam olduğuna inanmıştı. Avrupa güçleri altında yaşayan Müslümanlara tek bir yönetim biçimi altında birleşmelerini söyleyerek panislamizmi teşvik etti. Bunu Arnavut, Boşnak Müslümanlar aracılığıyla Avusturya'ya, Tatarlar ve Kürtler aracılığıyla Rusya'ya, Faslı Müslümanlar aracılığıyla Fransa'ya ve Hint Müslümanları aracılığıyla İngiltere'ye olmak üzere birçok Avrupa ülkesine karşı bunu silah olarak kullanmıştır.
Osmanlı İmparatorluğu'nda yabancıların etkin bir yönetime engel olan ayrıcalıkları kısıtlandı. Saltanatının en sonunda, stratejik olarak önemli İstanbul-Bağdat Demiryolu ve İstanbul-Medine Demiryolu'nun inşasına başlamak için nihayet fon sağladı ve Hac için Mekke'ye seyahati daha verimli hale getirdi. Görevden alındıktan sonra Jön Türkler tarafından her iki demiryolunun da yapımı hızlandırılmış ve tamamlanmıştır. Misyonerler, İslam'ı ve Halife'nin üstünlüğünü vaaz eden uzak ülkelere gönderildi. Panislamizm politikası o dönemi değerlendiren Batılı bazı tarihçilere göre önemli bir başarıydı. Zira Yunan-Osmanlı Savaşı'nda sadece Türkler değil birçok Müslüman halk zaferi kutladı ve Osmanlı zaferini Müslümanların zaferi olarak gördü. Savaştan sonra Müslüman bölgelerde çıkan ayaklanmalar, lokavtlar ve Avrupa'nın sömürgeleştirilmesine karşı çıkan itirazlar gazetelerde yer aldı. Öte yandan II. Abdülhamid Batıda Müslüman Arnavutları, güneyde Müslüman Arapları ve doğuda Müslüman Kürtleri devletin sınırları içinde tutmaya çalışmıştır. Bunu ancak aşiretler aracılığıyla yapabileceğini bildiğinden Arnavutlar için "Saray Muhafız Alayları"nı, Arap aşiretler için "Aşiret Mektebi"ni ve Kürt aşiretler için "Hamidiye Alayları"nı kurmuştur. Doğu Anadolu'da bir kısım ümmetçi görünüm altında eğitim vs. yatırımları, aşiretlerden bir kısım kimseleri kendi nüfuzuna alması Kürtler arasında Kürtlerin Babası (Bavê Kurdan) diye anılmasını bile sağladı.
Güney Afrika, Hindistan, Endonezya ve Japonya dahil çeşitli ülkelere İslam'ı yayma adı altında din adamları ve dini kitaplar gönderildi. Güney Afrika'da 1882'de Abdülhamid tarafından inşa ettirilen Nur-ul Hamidiye Camii ve 1905 ile 1906'da buraya iki defa gönderilen istihbaratçı aynı zamanda din adamı Muhammed Ali Efendi ve Endonezya'ya gönderilen ve Hollanda'nın sonrasında Açe Sultanlığı'na gizli yardım ettiğinden bahisle geri çağrılmasının istenmesi akabinde geri çağrılan Mehmet Kamil Bey buna örnek verilebilir. Ama panislamizm düşüncesinden ayrı yurt dışına kişiler gonderdiği de olmuştur. Küba'ya, Küba halkı ile ABD-İspanya arasındaki gerilim izlemek üzere Çin görevinden önce Nazım Hikmet'in de dedesi olan Hasan Enver Paşa başkanlığında bir heyeti oraya göndermiş ve raporlar tanzim ettirmiştir. Bu heyetin gönderilme amacı tam olarak belli değildir; iddialara göre Küba 30 yıldır İspanya'ya karşı bağımsızlık savaşı yürütüyordu ve II. Abdülhamid Küba'da iç isyanlar ve sonrasında izlenen politikaların Girit Sorunu'nun çözümünde etkili olabileceği düşüncesi ile bu heyeti göndermiştir. Hasan Enver Paşa, ABD'den izinle İspanya-Amerika Savaşı, Küba cephelerini de ziyaret etmiştir; ancak aynı yıl bir iddiaya göre muhtemelen bir cepheyi ziyarette yaralanmış veya süresi bittiği hastalandığı için ABD'ye geçerek, bir süre de orada bulunduktan sonra oradan Istanbul'a dönerek görevi sona erdirmiştir.
II. Abdülhamid İslamcı görüntüsü ve Müslümanların koruyucusu imajını güçlendirmek amacıyla sıklıkla Avrupa'da da güç gösterileri ve İslam sembollerine aykırı piyesleri yasaklattırma uğraşısı da vermiştir. 1741'de Fransız yazar Voltaire (1694-1778) tarafından kaleme alınan ve 1800'lerin sonlarında Paris'te sahneye konan "Muhammed yahut Taassub" isimli, Muhammed'e hakaret içeren eseri durdurmak amaçlı işi siyasi boyuta taşıyacağı yönünde Fransız hükûmetine 1881'de çekilen protesto notaları ile kaldırtılmasının sağlanması, aynı şekilde 'in 1888'de yazdığı "Muhammed" isimli oyununun 1890'da kaldırılması, İngiltere, ABD vs. ülkelerde gösteriminin engellenmesi Bolirci Fabris'in "II. Mehmed" adlı, Fatih Sultan Mehmed'i kötüleyen oyununun değiştirilmesi veya gösterimden kaldırılması için yaptığı çabalar Hint Müslümanlar ve İngiltere'deki Müslümanlardan takdir almasını sağlamıştır. Bu uğurda Fransa'da Osmanlı protesto notasını ciddiye alıp Bornier'in eserini yasaklatan Fransız Cumhurbaşkanı Sadi Carnot'a Mecidiye Nişanı'nı kendisi vermiştir.
II. Abdülhamid'in Müslüman duygularına yaptığı çağrılar, İmparatorluk içindeki yaygın hoşnutsuzluk nedeniyle her zaman çok etkili olmadı. Mesela Orta Doğu'da Kuveyt, Bahreyn gibi Arap emirliklerindeki sorunlar giderilemedi, aksine isyanlar baş gösterdi. Yemen'de de benzer bir durum söz konusu oldu 1870'de isyan çıkan Yemen'de bunun sonrasında II. Abdülhamid döneminde 1911'deki isyan öncesinde 1886, 1895-1897, 1904-1906'de olmak üzere büyük isyanlar görüldü ve bu isyanlar özellikle 1904-1906 Yemen İsyanı güçlükle bastırıldı. Yine başkente daha yakın, orduda ve Müslüman nüfus arasında bir sadakatin varlığı ayrıca bir baskı ve hafiyelik sistemi ile sağlanabilmişti. Bunun yanında II. Abdülhamid'in Said Nursi gibi bazı din adamları ile ters düştüğü, Mısır'da Müslüman Kardeşler'in düşüncelerinin ideologlarından ikisi olan Cemaleddin Efganî'yi İstanbul'a getirip ona bazı İslam ile ilgili raporlar düzenlettirse de panislamizm konusunda benzer düşüncelerine karşın göz hapsinde tutturduğu ölümüne kadar İstanbul'dan ayrılmasına izin vermediği ve haberleşmesine sınırlamalar getirdiği, Muhammed Abduh ile aralarında sorunlar olduğu bilinmektedir. Ayrıca panislamist görüşü savunan o dönemin gazetecisi Mizancı Murad ile de sorunları bulunmaktadır.
Osmanlı Türkçesinde yaşanan sorunlar sebebiyle Arap harfleri yerine Latin harflerinin kullanımı konusunda da ciddi tartışmalar yaşandığı, II. Abdülhamid'in bu konuda şahsen bir çalışma başlatıp ancak gelebilecek tepkilerden çekinilmesi neticesinde bu çalışmalardan vazgeçtiği, Osmanlı Türkçesinde yazı dilince Arapça ve Farsça halkın anlamasını zorlaştıran kelimeler yerine Türkçe kelimelerin kullanılması yönünde talimatlar gönderdiği de bilinmektedir. Bunun yanında medreseler yerine modern eğitim kurumlarında eğitimi desteklemiş ve bu yönde okullar açmış, müfredatlarının modernleşmesine gayret göstermiştir. Yine tarihçi Metin Hülagü, kendisinin muhafazakar bir çizgisi de olsa açık saçık bile olsa operet ve tiyatroları dinleyip ilgi gösterdiğini ve yine Alman Kayzeri II. Wilhelm'in İstanbul ziyareti sırasında kendisini ve eşini karşılayıp, eşinin koluna girip ayrı bir arabaya birlikte oturup, ilgili yere gidene kadar sohbet edecek kadar siyasi ve diplomatik ama o günkü beklenen muhafazakarlık anlayışının dışında bir harekette bulunduğunu bu yönden modernlik ve açık fikirliliğinin söz konusu olduğundan söz etmektedir.
II. Abdülhamid pek çok kritik görev ve mevkiye ve kendi özel işlerine Müslümanlardan çok Hristiyan Rum (örn. Agop Kazazyan Paşa - Maliye Nazırı; Aleksandır Karatodori Paşa - Hariciye Nazırı, Bayındırlık Nazırı) ve Ermeni (örn. Artin Dadyan Paşa - Hariciye Nazırı), hatta İtalyanları (örn. Raimondo D'Aronco - saray mimarı), Bulgarları hatta Musevileri (Sami Günzberg - şahsi diş hekimi) atadığı da bilinmektedir.
Projeleri ve icraatları
Sosyal, kültürel ve ekonomik gelişmeler
II. Abdülhamid'in padişahlığı döneminde sosyal, kültürel ve ekonomik gelişmelerden bazıları şunlardı:
- Mülkiye (Siyasal Bilgiler), Fakülte düzeyine getirilerek açıldı.
- Memurlara sicil tutulmaya başlandı.
- Eski Eserler Müzesi açıldı.
- Hukuk Fakültesi açıldı.
- Divan-ı Muhasebat (Sayıştay) kuruldu.
- Güzel Sanatlar Fakültesi açıldı.
- Hamidiye Ticaret Mekteb-i Alisi günümüzdeki adıyla İstanbul İktisadi ve Ticari İlimler Akademisi açıldı.
- Yüksek Mühendislik Fakültesi açıldı.
- Dârülmuallimât (Kız Öğretmen Okulu) açıldı.
- Terkos Suyu hizmete girdi.
- Bütün yurtta İdadiler (Lise) açılmaya başlandı.
- Ziraat Bankası kuruldu.
- Bursa'da İpekhane açıldı.
- Halkalı Ziraat ve Veterinerlik Fakülteleri (Halkalı Ziraat ve Baytar Mekteb-i Âlisi) açıldı.
- Bursa Demiryolu hizmete girdi.
- Aşiret Okulu açıldı.
- Bütün yurtta Rüşdiyeler (Ortaokul) açılmaya başlandı.
- Kudüs Demiryolu hizmete girdi.
- Ankara Demiryolu hizmete girdi.
- Hamidiye Kâğıt Fabrikası kuruldu.
- Kadıköy Gazhanesi kuruldu.
- Beyrut'ta liman ve rıhtım inşa edildi.
- Osmanlı Sigorta Şirketi (Osmanlı Umum Sigorta Şirketi) kuruldu.
- Kadıköy Su Tesisatı hizmete girdi.
- Selanik-Manastır Demiryolu hizmete girdi.
- Şam Demiryolu hizmete girdi.
- Eskişehir-Kütahya Demiryolu hizmete girdi.
- Galata Rıhtımı inşa edildi.
- Beyrut Demiryolu hizmete girdi.
- Darülaceze (Kimsesizler yurdu) hizmete girdi.
- Mum Fabrikası kuruldu.
- Afyon-Konya Demiryolu hizmete girdi.
- Sakız Adası'nda Liman ve Rıhtım inşa edildi.
- İstanbul-Selanik Demiryolu hizmete girdi.
- Tuna Nehri'nde Demirkapı Kanalı açıldı.
- Şam-Halep Demiryolu hizmete girdi.
- Şişli Etfal Hastanesi hizmete girdi.
- Hicaz Telgraf hattı kuruldu.
- Hama Demiryolu hizmete girdi.
- Basra-Hindistan Telgraf hattı Beyoğlu'na bağlandı.
- Hamidiye Suyu hizmete girdi.
- Selanik'te Liman ve Rıhtım inşa edildi.
- Haydarpaşa Liman ve Rıhtımı inşa edildi.
- Maden Fakültesi açıldı.
- Şam Tıp Fakültesi açıldı.
- Haydarpaşa Askeri Tıp Fakültesi açıldı.
- Trablus-Bingazi Telgraf hattı kuruldu.
- Konya Ereğlisi'nde demiryolu hizmete girdi.
- Trablus Telsiz İstasyonu kuruldu.
- Bütün yurtta Telsiz İstasyonları kuruldu.
- Medine Telgraf Hattı kuruldu.
- Şam'da Elektrikli tramvay hizmete girdi.
- Hicaz Demiryolu hizmete girdi. 27 Ağustos'ta İstanbul'dan kalkan tren, 3 gün sonra Medine'ye ulaştı.
- İlk rakı fabrikası Tekirdağ yolu üzerinde Umurca çiftliğinde açıldı.
- İlk bira fabrikası Bomonti açıldı.
Ailesi
- Eşleri
Kızı Ayşe Sultan'a göre, babası II. Abdülhamid'in 13 eşi olmuştur. Bazı kaynaklara göre ise, bu sayı 16'dır.
- Kadın Efendileri
- Nâzikedâ Kadınefendi: Başkadınefendi
- Bedrifelek Kadınefendi: İkinci Kadınefendi
- Safinaz Nurefzun: İkinci Kadınefendi
- Bidâr Kadınefendi: İkinci Kadınefendi
- Dilpesend Kadınefendi: Üçüncü Kadınefendi
- Mezîde Mestan: Üçüncü Kadınefendi
- Emsalinur Kadınefendi: Üçüncü Kadın Efendi
- Müşfika Kadınefendi: Dördüncü Kadınefendi
- İkballeri
- Sazkâr Hanım: Baş İkbal
- Peyveste Hanım: İkinci İkbal
- Fatma Pesend Hanım: Üçüncü İkbal
- Behice Hanım: Dördüncü İkbal
- Saliha Naciye Hanım: Dördüncü İkbal
- Gözdeler
- Dürdane Hanım: Baş Gözde
- Calibos(Caliboz) Hanım
- Simperver(Nazlıyâr) Hanım
- Nevcedid Hanım
- Bergüzar
- Levandit
- Ebru
- Sermelek
- Erkek çocukları
- Mehmed Selim Efendi, Bedr-i Felek Kadın Efendi'nin oğlu
- Ahmed Nuri Efendi
- Mehmed Abdülkadir Efendi
- Mehmed Burhaneddin Efendi
- Abdürrahim Hayri Efendi, Peyveste Hanımefendi'nin oğlu
- Ahmed Nureddin Efendi
- Mehmed Nureddin Efendi (22 Haziran 1901 veya 1900- 1903) Kendisi aynı zamanda II. Abdülhamid'in oğlu şehzade Ahmed Nureddin Efendi'nin de ikiz kardeşidir. Onun da annesi, aslen Gürcistan'dan olan Behice Hanım'dır. İkiz kardeşi Ahmed Nureddin Efendi'den birkaç dakika küçüktür. İkiz kardeşinden ayırt etmek için birine kırmızı, diğerine mavi kurdele bağlandı. Ancak ikiz kardeşi Ahmed Nureddin Efendi 1945 yılına kadar yaşarken; Mehmed Bedreddin Efendi ise henüz bebekken 2 yaşında 1903'te menenjit hastalığından ölmüş ve Yahya Efendi'nin mezarlığına defnedilmiştir. Kardeşi Ahmed Nureddin Efendi, onun adını anısını yaşatmak için ismini kendi oğluna vermiş, ancak o da daha henüz bebekken Paris'te ölmüştür.
- Mehmed Abid Efendi, Saliha Naciye Hanımefendi'nin oğlu
- Kız çocukları
- Ulviye Sultan
- Zekiye Sultan
- Naime Sultan
- Naile Sultan
- Şadiye Sultan
- Ayşe Sultan
- Refia Sultan
- - (10 Temmuz 1897, Yıldız Sarayı, İstanbul - 14 Şubat 1898), annesi Fatma Pesend Hanımefendi'ydi. 7 aylıkken difteriden ölmüş, Yahya Efendi Türbesi'nde defnedilmiştir. Abdülhamid, kızının ölümünden duyduğu üzüntüden dolayı hatırasına Hamidiye Etfal Hastanesini (günümüzdeki Şişli Etfal Hastanesi) yaptırmıştır.
- Aliye Sultan (y.1900). Bebekken ölmüştür.
- Cemile Sultan (y.1900). Bebekken ölmüştür.
- Samiye Sultan
- Saliha Sultan
Serveti
II. Abdülhamid şehzadeliğinden beri, tıpkı Abdülaziz ve V. Murad gibi borsa oyunlarına son derece meraklıydı. Ancak bu padişahlar içinde servetini katlayan tek kişi II. Abdülhamid olmuştur. Kendisi 9.000 altınlık almakta olduğu harcırahını katlamakla kalmamış tahta çıkışı anında o zamanki Osmanlı parasıyla 60.000 lira tutan harcamaları bizzat kendi cebinden ödemiştir. Taht sırasında 100.000 altın servetinin olduğundan bahsedilmektedir. Rum asılı Yunan vatandaşı Banker Yorgo Zarifi, tahta çıktıktan sonra ise oğlu Leonidas Zarifi, Abdülhamid'in parasını şehzadeliğinden değerlendirenler arasındaydı. Kazandığı paralarla altın tahvil almış hatta Anadolu Şimendifer ve Selanik Limanı'ndan bile tahvil alarak kâra ortak olmuştur.
Büyük çiftliklere sahipti. Boya, koyun ve buğday ticareti ile de uğraşmaktadır. Faize parasını yatırdığı, karşı işlerde parasını kullandığı baş mabeycisinin tuttuğu anılarında da belirtilmektedir. Osmanlı maliyesinde padişahların mülkleri ile ilgilenen Hazîne-i Hâssa Nezâreti denen bir nezaret bulunuyordu. Hazine-i Hassa, şehzadelik senelerinde mal edinmeye ve tasarrufa meraklı olduğu bilinen Abdülhamid'in 1876'da tahta geçmesinin ardından şekil değiştirmeye başladı. "Emlâk-i Şahâne" denen ve tek bir kişiye değil, hanedana ait olan gayrimenkullerin çoğu Hazine-i Hassa'ya devredildi ve tapuları Sultan Abdülhamid'in adına çıkartıldı. Abdülhamid'in babası Abdülmecid de dahil hiçbir Osmanlı padişahı "Hazine-i Hassa", "Emlak-i Şahane", "Emlak-i Hümayun" gibi adlarla muhasebeleştirilen taşınmazlardan elde edilen gelirleri kendi mülkiyetine almayı düşünmemiş doğrudan hazineye devretmiştir. Abdülmecid kendi parasıyla satın aldığı Resülayn Çiftliği'nin tapusunu bile hazineye kalsın diye üzerine almamıştır aynı şekilde Abdülhamid'in kardeşi Vahdettin'in mülkiyetinde bir handan başka taşınmazı yoktur. Buna karşın II. Abdülhamid tahta geçtiğinde Hazine-i Hassa'nın başına Agop, Ohannes ve Mihail Portakal paşaları sırası ile koymakla kalmamış İmparatorluk'un hemen her köşesindeki sahipsiz araziler, çiftlikler ve gelir getiren daha birçok yer fermanlarla bu özel hazinenin mülkiyetine geçirilip, bir kısmının tapuları da yine Sultan Abdülhamid'in adına çıkartılmıştır. Hatta bununla da yetinilmeyerek babası Abdülmecid'in hazineye devrettiği Resülayn Çiftliği ve diğer taşınmazların tapusunun bile kendi üzerine alındığı iddia edilmekte ve bazı kimselerce kardeş hakkını mirasta ihlal, zimmete mal geçirmekle de suçlanmaktadır.
1903 yılında II. Abdülhamid'in dünyanın en zengin 3. kişisi olduğu gibi bazı tarihçilerce iddia edilmekte ve Deutsche Bank of Berlin, Reichsbank; İngilizlerin The Bank of England; Amerikalıların New York Bank ile Fransa'da bilinmeyen bir bankada 250 milyon dolara yakın servetinin olduğu, Türkiye ve Osmanlı toprakları üzerinde kurşun madenlerinden çiftliklere ve Anadolu'da pek çok gayrimenkulün tapusunun sahiplerinden olduğu söylenmektedir.[][] Şensözen, II. Abdülhamid'in sahip olduğu tapuların 11.000 olduğunu iddia ederken Hülagü ise yaklaşık taşınmaz malvarlığını şu sözlerle belirtmektedir:
Prof. Dr. Mehmet Metin Hülagü
Bununla birlikte Metin Hülagü II. Abdülhamid'in, özellikle yurt dışındaki arazileri petrol stratejisinden dolayı satın aldığı, bu topraklar işgal edilse bile, şahsi malların gasp edilemeyeceğini göz önüne alarak birçok arazi ve taşınmazı kendi mülkü haline getirip işgalden kurtarmaya çalıştığı iddiasındadır. Buna karşın Şensözen, Soner Yalçın gibi bir kısım gazeteci, araştırmacı ve tarihçiler ise aksi görüştedirler. Kendisinin kardeş payını vermeme, kardeşlerinin elinden mirası almaya çalışma, devletten ve halktan mal kaçırma yaptığı gibi zımni veya doğrudan iddialarda bulunmaktadır.
II. Meşrutiyet'in ilanı akabinde 8 Eylül 1908'de II. Abdülhamid elindeki bir kısım mal ve gelirlerini devlet hazinesine devretti. 31 Mart Olayı sonrasında II. Abdülhamid'in tapuya kayıtlı mallarının çok büyük bir kısmı ise İttihat ve Terakki liderleri ile gelen hükûmetçe devlet hazinesine geçirildi. Ancak Sultan Vahdettin 8 Mart 1920'de çıkardığı bir kararnameyle bu malları tekrar Hazine-i Hassa'ya iade etti. Böylece II. Abdülhamid'in ailesine miras hakkı doğmuş gibi gözükse de işgal güçleri ile Osmanlı Devleti arasında imzalanan Sevr Antlaşması'nın 240. maddesi ile bu mallara el koyulacağını belirtmiştir. Ancak Osmanlı İmparatorluğu'nun imzaladığı bu anlaşmayı Türkiye Cumhuriyeti kabul etmemiş neticede Kurtuluş Savaşı'nın kazanılması akabinde anlaşma yürürlüğe girmemiştir. Bu sebeple gerek yurt içi ve gerekse yurt dışında pek çok dava mirasçılarca açılmış ancak bu zamana kadar mirasçıların çoğu bir başarı elde edememiştir.
1930'da ABD'deki bazı basın organlarında, dokuz dul eşi ve on üç çocuğuna, beş yıl süren bir davanın ardından mülkünden 50 milyon ABD doları verildiği, mülkünün 1.5 milyar ABD doları değerinde olduğu iddia edilmiştir.
Abdülhamid'in servet tartışmasının bir konusu da koleksiyonunu yaptığı mücevheratlardı. Zira, kendinin gerek satın alarak gerekse çeşitli yöntemlerle elde ettiği paha biçilmez bir mücevherat koleksiyonu vardı. Bu koleksiyondaki, Hooker Zümrüt Broşu gibi bazı broşların 1908'de II. Abdülhamid adına yurt dışında Paris'e kaçırıldığı da iddia edilmektedir. Sultan'ın bunu olası bir darbeden dolayı mücevherlerin satışından elde edilen gelirin, bir devrim olursa sürgünde rahat bir hayata kaçmasına izin vereceğini umuduyla yapmasına karşın, mücevherlerin Salomon ya da Selim Habib adlı bir tüccara satışından elde edilen paranın Jön Türk Devrimi'nin ardından gelen hükûmete düştüğü, 1911'de Habib'in, II. Abdülhamid'den aldığı mücevherleri borç geri ödemelerini karşılamak için açık artırmaya çıkardığı iddia edilmektedir.
Bunun yanında Yıldız Yağması olarak bilinen olayda Hareket Ordusunun bazı er ve subaylarının disiplinsizlik göstererek Yıldız Sarayı'na hatta hareme bile yönelerek yağmalama eylemlerinde bulunduğu ve bu yağmalama sırasında bir çanta dolusu olabileceği iddia olunan bazı mücevherlerin değerli malların alındığı ve bu kişilerce satılmış olabileceği veya bu çantanın saklanıp 1911 yılındaki bir müzayededeki satıma konu olduğu iddialar arasındadır.[]
II. Abdülhamid'i sahip olduğu mücevherlerin bir kısmı Osmanlı İmparatorluğu tarafından 1911 yılında Libya'ya çıkarma yapan İtalyanlara karşı askerlerin savunmasına destek amaçlı ve donanmaya yeni gemi alabilmek için Osmanlı maliyesine para bulmak için satılmak istendi. Sultan'ın mücevherlerinin Paris'te meşhur bir müzayede şirketi tarafından açık arttırma ile satışa çıkartılması kararlaştırıldı ve bu amaçla bir çanta mücevher devlet tarafında Paris'e yollandı. Fransa'da mücevher uzmanı Robert Linzeler'e satış için Osmanlı hükûmeti tarafından yetki verildi. Mücevherlerin sigortalanması, teşhiri, basına yapılan reklam ilanları ve katalog basımı masrafları Linzeler'e ait olacak, satış yapıldıktan sonra toplanan paranın %3'ünü Linzeler alacak, toplanan para komisyon kesildikten sonra Paris Osmanlı Bankasına yatırılacak ve buradan da Osmanlı hazinesine para girecekti. Açık arttırma 27 Kasım - 11 Aralık 1911 tarihleri arasında gerçekleşti, içlerinde "Doğu'nun Yıldızı" mücevherinin de olduğu parçaların hepsi satıldı. Satış sonrası toplanan para yaklaşık 7 milyon franktır ancak para bankaya yatırılmadı ve Fransız mücevher uzmanı Robert Linzeler parayı zimmetine geçirdi. Bu para geri alınamadı. II. Abdülhamid'e ait mücevherler ise 1960'larda bile müzayede salonlarında gezdi ve günümüzde Avrupa'da zenginlerin elinde gezmektedir.
Popüler kültürdeki yeri
Adına yapılmış mimari eserler
- II. Abdülhamid adına yaptırılmış Kahramanmaraş Abdülhamid Han Camii.
- İstanbul, Başakşehir ilçesi Kayaşehir 19. bölgedeki Abdülhamid Han Camii
Hakkındaki kitap, makale ve tiyatro eserleri
- Necip Fazıl Kısakürek'in II. Abdülhamid Han adlı bir tiyatro eseri, ilaveten Ulu Hakan II. Abdülhamid Han adlı bir kitabı bulunmaktadır.
- Okay Tiryakioğlu'nun Abdülhamid adlı bir eseri bulunmaktadır.
- , Karikatürlerle Sultan II. Abdülhamid Propaganda ve Gerçek Arasında Bir Padişah (2018) adlı kitabı vardır.
- Mustafa Armağan'ın adlı üç ciltlik bir eseri bulunmaktadır.
- Orhan Koloğlu'nun ,Abdülhamit ve Masonlar bunun yanında Avrupa'nın Kıskacında Abdülhamit adlı 3 kitabı bulunmaktadır.
- Yavuz Bahadıroğlu'nun Kudretli Sultan II. Abdülhamid Han (Sultan-ı Cihan II. Abdülhamid Han) adlı kitabı bulunmaktadır.
- Kadir Mısıroğlu'nun Sultan Abdülhamid Han-Bir Mazlum Padişah isimli kitabı bulunmaktadır.
- 'nun Her Yönüyle Sultan Abdülhamid ve bu kitabın 2 cilt halinde tıpkı basımı Tarihin Hükmü Abdülhamid Kızıl Sultan mı? (Sena Neşriyat (1989)) adlı kitapları vardır.
- Ahmet Şimşirgil'in Osmanlı tarihini kendi görüşü ile yansıtan 11 ciltlik Kayı adlı eserinin 10. cildi - Kayı 10: II. Abdülhamid Han adı ile (Timaş Yayınları-2018) kendisine ayrılmıştır.
- 'nun 2. Abdülhamid Han'ın Yönetim ve Liderlik Sırları (Kum Saati Yayınları-2015) isimli bir kitabı vardır.
- 'nın 2. Abdülhamid - Yıldız Hatıraları isimli bir anı ve hatıra kitabı vardır.
- 'un Sultan Abdülhamid (Çeviren: Ali Berktay-İletişim Yayınları) adlı bir kitabı vardır.
- Şadiye Osmanoğlu'nun Babam Abdülhamid, Saray ve Sürgün Yılları adlı bir kitabı vardır.
- Cevdet Kudret'in Abdülhamid Döneminde Sansür isimli (1977), 2 ciltlik eseri vardır.
- Süleyman Kani İrtem'in, Abdülhamit Döneminde Hafiyelik ve Sansür, isimli bir eseri vardır.
- Falih Rıfkı Atay'ın Ulu adlı Dünya gazetesinde yayınlanan (1965) bir gazete makalesi vardır.
- Hüseyin Nihal Atsız, kendisi hakkında Abdülhamid Han (Göksultan) isimli bir makale yazmıştır.
Bunun yanında Sinan Meydan, İlber Ortaylı gibi pek çok tarihçinin, araştırmacının veya gazetecinin onu hem ağır şekilde eleştiren, hem övgülere mazhar kılan hem de yeren pek çok lehine veya aleyhine makaleleri ve eserleri vardır.
Hakkındaki film, dizi ve belgeseller
- Abdul the Damned (1935) filminde Fritz Kortner tarafından canlandırıldı.
- (Gazi Kadın/Nene Hatun) (1973) filminde Ali Poyrazoğlu tarafından canlandırıldı.
- Ferzan Özpetek'in yönettiği, 1999 yapımı Harem Suare filmi II. Abdülhamid'in son dönemlerini anlatmaktadır. Sultanı Haluk Bilginer oynamıştır.
- Abdülhamid Düşerken (2002) filminde Çetin Öner tarafından canlandırıldı.
- II. Abdülhamid'in Sultan Hasan olarak geçtiği ve Ömer Şerif tarafından canlandırıldığı, 1986 tarihli bir televizyon yapımı bulunmaktadır.
- atv'de yayınlanan Elveda Rumeli isimli TV dizisinde Tuna Orhan tarafından canlandırılmıştır.
- TRT yapımı 7 bölümden oluşan II. Abdülhamid belgeseli vardır. Abdülhamid'in tahta çıkışından, tahttan indirilmesine ve ölümüne kadar geçen süredeki sosyal ve siyasi gelişmeleri anlatmaktadır. Yapımcılığını Abdurrahman Demirel, yönetmenliğini Salih Özderya üstlenmiştir.
- TRT'de yayınlanan Çırağan Baskını adlı dizide Burç Kümbetlioğlu tarafından canlandırılmıştır.
- TRT'nin 2014'te yayın hayatına başlayan Filinta dizisinin 2. sezonundaki yeni padişahı Hakan Kurtaş canlandırdı.
- TRT 1'de 24 Şubat 2017'den 4 Haziran 2021'e kadar toplam 154 bölüm ekranda olan Payitaht: Abdülhamid dizisinde Bülent İnal tarafından canlandırılmıştır.
Diğerleri
- Abdülhamid Han sondaj gemisine adı verilmiştir.
- Balkan Savaşı'nda yararlılıklar gösteren ve Cumhuriyet döneminde 1947'ye kadar hizmette bulunan Hamidiye zırhlısına II. Abdülhamid'e ithafen önce Abdülhamid kruvazörü, sonrasında ise bu ad verilmiştir.
Hakkındaki görüşler
...Memleket şöyle fenâ, böyle müzepzep işler / Ah o Yıldız'daki baykuş ölüvermezse eğer, / Çoktan beridir vardı benim bir derdim: Gideyim, zalimi ikaz edeyim, isterdim. / O, bizim cami uzaktır, gelemez, mani ne? / Giderim ben diyerek vardım onun cami'ine / Kafes ardında hanımlar gibi saklıydı Hamid / Koca Şevketli! Hakikat bunu etmezdim ümid! / Belki kırk elli bin askerle sarılmış Yıldız; o silahşörler, o al fesli herifler sayısız / Neye malolmada seyret, herifin bir namazı / Sade altmış bin adam kaldı namazsız en azı! / Hele tebziri aşan masrafı, dersen sorma...
Mehmet Akif Ersoy, Safahat 6. kitap Asım
Özellikle Ermeni isyanlarını bastırırken kullandığı yöntemler nedeniyle Batılı tarihçiler ve muhalifleri tarafından "Kızıl Sultan" diye anılmıştır. Yine bir kısım yerli tarihçiler onu sansür, donanmadaki hataları, özgürlükleri sınırlayıcı istibdat hükümleri, jurnalciliğe destek vermesi, I. Meşrutiyet sırasında meclisi kapatması, Mithad Paşa'yı sürgüne göndermesi, 93 Harbi'nde yanlış sevk ve idaresi, toprak kayıpları gibi nedenlerle eleştirirken diğer taraftan onu savunan taraftarları onu "ulu hakan" gibi yüceltici lakaplarla anarlar. Bu konuda II. Abdülhamid yanında görüş ortaya koyan yazarlardan biri Necip Fazıl Kısakürek'tir. II. Abdülhamid için "Abdülhamid Han" adlı tiyatro eseri yazmıştır. 1965 yılında "Ulu Hakan II. Abdülhamid Han" adlı kitap çıkarmıştır. Bu eserde II. Abdülhamid ülkesi için uğraşan, çalışan, göreve gelir gelmez saray harcamalarını düşüren, sultanların yalnız değil ailesiyle yemek yemesini sağlayan, son derece yumuşak karakterli, sabırlı ama çevresi hainlerle dolu, bunlarla mücadele eden başarılar kazanan ama onların kurbanı olan bir karakter olarak gösterilmektedir. Esere göre kendisinin elinde Selanik'ten yürüyen hareket ordusunun üzerine kendi Hassa Kuvvetleri ile yürüme imkanı varken kan dökülmesin diye bunu bile yapmamıştır.
Kitabın önsözü "...her Büyük Doğu'cu bilir: İkinci Abdülhamid, Türk'ün özü ve temel varlığı yönünden hakkı belli başlı bir zümrece gasbedilmiş muazzam bir kurtarıcılık hüviyetidir ve işte bütün dâva, erdirici mesele, Abdülhamîd'den ziyade bu zümreyi, içyüzüyle, membaı ve mansabıyla her türlü metod ve planıyla tanımaktır. Dâva ve mesele, koca bir tarih ve büyük bir insan hakkına yol açmak gayesinden ibarettir; ve bu hakka yol açmaya savaşanların hiç biri zerre miktarı sultancı ve saltanatçı olamaz" sözleri ile başlayıp "….Türk tarihi ve sahte inkılaplar bilmecesinin anahtar şahsiyeti, Yahudi ve (jön türk) elinde asliyetsizlık ve köksüzlük hareketinin kurbanı Ulu hakan İkinci Abdülhamid hân, dedesi İkinci Mahmud'un yanında, bir gün bu bilmeceyi çözecek nesilleri beklemektedir. Abdülhamid'i anlamak her şeyi anlamak olacaktır" sözleriyle bitmektedir. Bu kitabın çıkışı akabinde bu defa II. Abdülhamid aleyhinde yer alan bir başka yazar Falih Rıfkı Atay "Ulu" adlı bir gazete makalesi ile çıkan kitaba şu sözlerle sert şekilde muhalefet eder: "...Bir padişah ki budalaca kuruntu yüzünden, yirminci yüzyılda; İstanbul'a elektrik sokmaz. Telefon getirtmez. Askere manevra fişeği ile de ateş talimi yaptırmaz. Donanmayı, eğer denize açılırsa, toplarını Yıldız'a çevirip vurabilir diye, ön köprü ile bağlı Haliç'te çürütür. Bir padişah ki okullarda edebiyat dersi okutmaz. Kuru övme dışında tarih dersi verdirmez. Aşk şiirini ve romanını bile yasak eder. Kendi adıdır diye bir sabah uyanıp bütün kısa "a"lı Hamidleri uzun "a"lı Hâmid'e ve veliahdının adıdır diye bütün Reşad adlarını Neşet'e değiştirtir. Otuz üç yıl böyle bir padişahın hükmü altında çöküp giden memlekette 1965'te onu "ulu hakan" diye ananları deneme tavşanı gibi kullanılmak üzere akıl hastanesine yollamaz da ne yaparsınız?..."
Önceleri İttihat ve Terakki Fırkası içinde Abdülhamid'e karşı olan filozof Rıza Tevfik Bölükbaşı "Sultan Abdülhamid Han'ın Ruhaniyetinden İstimdat" ve Süleyman Nazif, sonradan duymuş oldukları pişmanlıklarını şiirleri ile dile getirmişlerdir. Kızıl Sultan (Le Sultan Rouge) iddiası, Albert Vandal adlı bir Fransız yazar tarafından ortaya atılmıştı. Atılış sebebi, Abdülhamid'in Ermeni isyanlarını bastırtmış olmasıdır. Başta İngilizler ve Fransızlar olmak üzere Ruslar tarafından Avrupa kamuoyunda Abdülhamid'in kan dökücü, zalim bir padişah olduğu yazıldı ve karikatürler çizilmiştir.
Emre Kongar, Abdülhamid döneminde yakılan kitapları listelediği yazısında, "bu sansürün arkasında 'ideolojik bir toplum mühendisliği' amacıyla, din, siyaset, tarih ve edebiyat kitaplarını da kapsayan biçimde yapılan 'düşünce yasaklamaları' ve 'toplumsal manipülasyon' vardır" ifadelerini kullanmaktadır.
İlber Ortaylı, II. Abdülhamid'i özellikle sansür konusunda eleştirmektedir. Ortaylı'ya göre Abdülhamid'in en büyük hatalarından biri donanmadaki hatalarından biri basına uyguladığı sansürdür. Ortaylı'ya göre "...Zaman zaman kendinin de şikâyet ettiği bu kurum, Abdülhamid Han'dan sonra idareyi alan genç kuşağın siyasal bilgisizliğinin başlıca nedenlerinden biridir. Çünkü İmparatorluk'ta gayri Türk milletler bir şekilde yazdılar, okudular, dışarıda basılıp gönderilen gazetelerle yetiştiler. Türklerin okuyacağı doğru dürüst hür gazete bile yoktu..." Yine Ortaylı'ya göre:"... Sansür, dışarıdaki ve içerideki Türk basınına karşı etkili biçimde uygulanıyordu. Doğa bilimleri, felsefe ve filolojide, coğrafyada atılım yapan Osmanlı biliminin, sosyal bilimlerde yerinde saymasında sansürün de payı vardı. İmparatorluk'un genç nesli politik anlayış yönünden dünyanın gerisinde kalmıştı. İstanbul'da ortaoyunu hatta Karagöz'e kadar sansür ve hafiyeliğin etkisi vardı. Ama İstanbul dışına çıkıldığında bu tedbirler zayıflıyordu. Selanik'in aydınları İstanbul'dakinden daha çok nefes alıyordu ama İstanbul boğuluyordu..."
Ortaylı'nın diğer bir eleştirisi de donanmanın geri bırakılması üzerinedir. Balkan Savaşları'nda Yunanlıların Averof gemisi ile başa çıkılamamasının nedenini Ortaylı II. Abdülhamid'in donanmayı ihmaline bağlamaktadır. 1. Ordu haricinde diğer askerî birlikler ve memurların düzensiz olarak ödenebilen bir sisteme oturtulamayan maaşları, renkli dış politikaya karşın hantal bürokrasi diğer bir eleştiri konusudur. Ancak Ortaylı II. Abdülhamid'in eğitim, sağlık alanındaki reformlarını övmekte, tarafları birbirine oynatan başarılı bir diplomat olup Anadolu, İslam dünyasında genelde sevildiğini, savaşlardan bunalan halkı bir sulh dönemine soktuğunu, Düyun-ı Umumiye'yi kendisi kursa da çaresizliğinden kurduğunu belirtmektedir. Yine Ortaylı'ya göre "II. Abdülhamid, I. Abdülhamid devrinde yaşasa çok daha başka şeyler olabilirdi... O gecikmiş bir Sultan Mahmut Han" şeklinde tanımlamada bulunmaktadır. Ortaylı başka bir yazısında II. Abdülhamid'in ilginç bir kişilik olup, diplomasiyi sevdiğini, öğrendiğini ve dış dünyada takdir gördüğünü, gençliğinden beri borsa ve bankacılık manevralarını iyi öğrendiğini, "Birinci Cihan Harbi boyunca onun diplomasi bilgisi ve taktiklerini İttihat ve Terakki erkânın dinlemekte fayda gördüğünü"Kadınların cenazesinde "Bizi refah içinde yaşatan padişahım, bizleri bırakıp da nereye gidiyorsun?" şeklinde ağladığını belirtmektedir.
Halil İnalcık onunla ilgili "Abdülhamid fikir ve felsefe bakımından da Batı'yı benimseyen bir nesli ortaya çıkarmıştır." ve "Son araştırmalar ortaya koymuştur ki II. Abdülhamid dönemi, siyasette Batı fikirlerine karşı olmakla beraber, kültür ve eğitim alanında büyük atılımların gerçekleştiği bir dönemdir." şeklinde görüş ortaya koymuştur.
Bir diğer tarihçi Manchester Üniversitesi öğretim üyesi Feroze Abdullah Khan Yasamee "Muazzam pratik ihtiyat ve gücün temelleri için bir içgüdü ile bir arada tutulan kararlılık ve çekingenliğin, içgörü ve fantezinin çarpıcı bir karışımıydı. Sıklıkla hafife alındı. Siciline bakılırsa, müthiş bir yerli politikacı ve etkili bir diplomattı." şeklinde görüş beyan etmekteydi.
Bununla birlikte onun döneminde Osmanlı Avrupa'nın hasta adamı olarak değerlendirilip karikatürlere konu olmaktaydı.
Doğan Avcıoğlu Abdülhamid'in diplomasi alanında yetenekli olduğunu ve devleti ele aldığında kötü durumda olduğunu bu sebeple her kötü işten kendisinin sorumlu tutulmasının haksız olduğunu belirtmektedir. Ancak bununla birlikte Abdülhamid'e ağır eleştirilerde bulunmaktadır. Ona göre II. Abdülhamid yerli sanayiye gerekli desteği vermemiştir. Osmanlı'da tek bir Türk sermayeli şirket vardır. O da Abdülmecid zamanında kurulan Şirket-i Hayriye'dir. Yine ona göre 1 numaralı komprador kendidir. Onun aktardığına göre:
...Eski Mabeyn Katiplerinden Ahmet Reşit Bey, bunun o zamanın parasıyla 4 milyon lirayı bulduğunu yazmaktadır. Bu, Sultan'ın menkul servetidir; asıl servetini gayri menkuller teşkil etmektedir. Abdülhamid, Suriye, Mezopotamya, Arnavutluk vb.de yüz binlerce hektar araziyi özel mülkiyetine geçirmiştir. Irak'ta petrol bulunan alanları da kendi hesabına kapatmıştır..."Abdülhamid, çevresindeki hırsızlıklardan, rüşvetlerden, imtiyaz satışlarından tamamen haberdardır. Kurduğu mükemmel jurnal sistemi, ona her şeyden haberdar olma olanağını sağlamıştır. Bununla birlikte, Abdülhamid, bir hükümet etme metodu olarak, hırsızlık ve rüşveti müsamaha ile karşılamış ve hatta teşvik etmiştir. Hırsızlık ve rüşvet yoluyla, paşalar ve beyleri kendine bağlayacağına inanmıştır.... Buna "çaldır ve kazan" politikası diyebiliriz. Alman emperyalizmi "Drang Nach Osten" politikasında, Panislamizmi yararlı bir ideolojik silah olarak görmüş ve ondan sonradır ki, Abdülhamid ateşli bir Panislamist kesilmiştir. Bir yandan komprador alafrangalık, öte yandan koyu Müslümanlık. Sömürge, ya da yarı sömürge haline getirilmiş bütün İslam ülkelerinde görülen manzara budur...
Yusuf Hikmet Bayur, İngiltere Mısır'ı işgal ederken II. Abdülhamid'in çeşitli vesveselerle oraya asker göndermediğini belirtmektedir. Bunun yanı sıra, Midhat Paşa'yı teslim etmesi ve Tunus'un işgaline göz yumması nedeniyle onu eleştirmektedir.
Sinan Meydan Avcıoğlu'nun ve Bayur'un görüşlerine aynen yer vererek desteklemekte ve ilaveten donanmayı çürüttüğü içinde onu sert şekilde eleştirmektedir.
Konuyla ilgili yayınlar
- Birinci, Ali (2005). "Sultan Abdülhamid'in Hâtıra Defteri meselesi". Divan: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi (19): 177-194. 27 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 27 Mayıs 2021.
- Georgeon, François. Sultan Abdülhamid. İletişim Yayınları.
Kaynakça
- ^ Overy, Richard (2010), The Times Complete History of the World, HarperCollins, ss. 252-253, ISBN .
- ^ Eğilmez, Mahfi. . 24 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Ekim 2022.
- ^ . Yeni Çağ Gazetesi. 27 Eylül 2022. 27 Eylül 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Ekim 2022.
- ^ . Oda Tv -Habertürk Tarihin Arka Odası 25.03.2017 Tarihli Program. 25 Mart 2017. 29 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Ekim 2022.
- ^ II. Abdülhamit zamanında toprak kaybedildi mi?, Doğruluyoruz.com internet sitesi, 30 Mayıs 2022, 28 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından , erişim tarihi: 5 Ocak 2023
- ^ II. Abdülhamit saltanatında Osmanlı'nın hiç toprak kaybetmediği iddiası, Teyit.org internet sitesi, 26 Mayıs 2022, 14 Aralık 2022 tarihinde kaynağından , erişim tarihi: 5 Ocak 2023
- ^ Bayraktar, Çağdaş (28 Eylül 2022), Söylenenlerin aksine, 2. Abdülhamit, Türkiye'nin iki katı kadar toprak kaybetti: 'AKP, tarihi çarpıtıyor' (Gazeteci Çağdaş Bayraktar tarafından tarihçiler Prof. Dr. Mithat Baydur ve Ümit Doğan ile yapılan röportaj), Cumhuriyet Gazetesi internet sitesi, 14 Aralık 2022 tarihinde kaynağından , erişim tarihi: 5 Ocak 2023
- ^ a b c "Abdulhamid II | biography - Ottoman sultan". 28 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 29 Eylül 2015.
- ^ Yilmazçelik, İbrahim; Özdem, Ali Gökçen (1 Haziran 2013). "DÜVEL-İ MUAZZAMA'NIN KARADAĞ ÜZERİNDEN OSMANLI DEVLETİ İLE MÜCADELELERİ VE BUNUN GÜNÜMÜZE YANSIMALARI". Bitlis Eren Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. 1 (2): 5-38. ISSN 2147-5962. 26 Ekim 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Ekim 2022.
- ^ a b c d . TDV İslam Ansiklopedisi. 25 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Eylül 2021.
- ^ "Osmanlı Padişahları". Türk Tarih Kurumu. 18 Nisan 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 9 Ekim 2021.
- ^ . Ancestry. 6 Nisan 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Kasım 2012.
- ^ Müftüoğlu, Mustafa (2017). Her yönüyle Sultan Abdülhamid. Yüzleşme Kitap. s. 9. ISBN . 12 Şubat 2024 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 2 Mart 2024.
- ^ Brookes, Douglas Scott (2010). The Concubine, the Princess, and the Teacher: Voices from the Ottoman Harem. University of Texas Press. s. 134. ISBN .
- ^ a b c Çuluk, Sinan (2016), Osmanlı Sultanının Tek Adamlık Yolunda Gerçekleştirdiği İşbirlikleri Entrikalar ve Siyasi Manevralar, #Tarih Dergisi, 19 Ekim 2021 tarihinde kaynağından , erişim tarihi: 12 Kasım 2022
- ^ Lutfî, Târih, IX, 106, 144; X, 115;
- ^ Bayındır Ulusakan, Seda (2018), II. Abdülhamid'in Sanat ve Sanatçıya Bakışı, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi Cilt= XVIII (18) Sayı=36 sayfa= 5-28, ss. 6,7, 28 Mart 2023 tarihinde kaynağından , erişim tarihi: 28 Mart 2023
- ^ Paşa, Ahmet Cevdet (1967). Tezâkir. Türk Tarih Kurumu Basimevi. 2 Mart 2024 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 2 Mart 2024.
- ^ A. H. Ongunsu, "Abdülhamid II.", İA, I, 76-80.
- ^ a b Müftüoğlu, Mustafa (2017). Her yönüyle Sultan Abdülhamid. Yüzleşme Kitap. s. 19. ISBN . 12 Şubat 2024 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 2 Mart 2024.
- ^ Paşa, Tahsin; Tahsin (Paşa.) (1931). Abdülhamit: Yıldız hatıraları. Ahmet Halit Kitaphanesi.
- ^ . 7 Nisan 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ekim 2022.
- ^ Necib Âsım, "Sultan Aziz'in Avrupa Seyahati", TOEM, XLIX (1916)
- ^ B. Şehsuvaroğlu, "Sultan Abdülaziz'in Avrupa Seyahati", Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, sy. 1, İstanbul 1967, s. 41-51
- ^ . Fikriyat Gazetesi. 5 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Kasım 2021.
- ^ Abdülhamit veremden değil kalpten öldü., Yenişafak Gazetesi, 20 Mayıs 2013, 4 Kasım 2022 tarihinde kaynağından , erişim tarihi: 4 Kasım 2022
- ^ Çat, Zehra Melek (10 Şubat 2020), Sultan 2. Abdülhamid Han Son Yıllarını Bu Sarayda Geçirdi., Anadolu Ajansı İnternet Sitesi, 8 Aralık 2022 tarihinde kaynağından , erişim tarihi: 8 Aralık 2022
- ^ . web.archive.org. 26 Eylül 2007. 26 Eylül 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Mart 2024.
- ^ Ayşe Osmanoğlu, Babam Sultan Abdülhamid (Hatıralarım), 3. baskı, Ankara 1986, Selçuk Yayınları, s. 24-25.
- ^ Terell,Alexander William "An Interview with Sultan Abdul Hamid", The Century Magazine, 1 November 1897
- ^ Ergin, Vahit (2022), ABD Elçisi Terel'e Göre Ermeni Olayları ve II. Abdülhamid, 25 Ekim 2022 tarihinde kaynağından , erişim tarihi: 22 Ekim 2022
- ^ II. Abdülhamid'in Torunu Ertuğrul Osman Osmanoğlu'nun ölümünden hemen önce Habertürk Teke Tek Programındaki Söyleşisinin kaydı için bkz. https://m.youtube.com/watch?v=Pe2gIwr_NBk 2 Ekim 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- ^ a b c d e . Milliyet Gazetesi. 28 Haziran 2017. 2 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ a b Köksal, Merve (7 Ağustos 2020), Meraklı Bir Sultanın Portresi: II. Abdülhamid'in Tablo Koleksiyonu, Orient Institut-İstanbul, 4 Ocak 2023 tarihinde kaynağından , erişim tarihi: 4 Ocak 2023
- ^ Özyetgin, A.Melek, 19. YÜZYILDA YILDIZ SARAYI'NDAN DÜNYA'YA BAKMAK: Sultan II. Abdülhamid'e ait Yıldız Sarayı Fotoğraf Koleksiyonu, Yunus Emre Enstitüsü TR Kültür Edebiyat, 4 Ocak 2023 tarihinde kaynağından , erişim tarihi: 4 Ocak 2023|
- ^ a b c Yılmaz, Coşkun (2011), Sultanın Mücevherleri, II. Abdülhamid Modernleşme Sürecinde İstanbul
- ^ Osmanoğlu, Şâdiye (2007). Babam Sultan Abdülhamid: saray ve sürgün yılları. L & M Yayınları. s. 51, 55, 63. ISBN .
- ^ Uçar, Gülistan (2020), II. Abdülhamit Han'ın Batı Dillerinde Türkçe'ye Çevirttiği Eserler (Yüksek Lisans Tezi) (PDF), Konya: Necmeddin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, ss. 4,5,6..., 3 Kasım 2022 tarihinde kaynağından (PDF), erişim tarihi: 3 Kasım 2022
- ^ Özdil, Yılmaz (22 Eylül 2016), Abdülhamid, Sözcü Gazetesi, 3 Kasım 2022 tarihinde kaynağından , erişim tarihi: 3 Kasım 2022
- ^ Özcan, Mert (1991), II. Abdülhamit,Güreş ve Güreşçiler (s.167-177), 19 Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi cilt:6 Sayı:1, ss. 163-165
- ^ ŞAKIR,Ziya;"Yıldız Tiyatrosu" Resimli Tarih Mecmuası, C. V, S. 51, İstanbul 1954,s. 2974.
- ^ a b c ERGİN, Nihat; Yıldız Sarayı'nda Müzik (Yıldız Sarayı Kütüphanesi Koleksiyonu Ve Saraya İthaf Edilen Elyazması Besteler),İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı (Doktora Tezi), 1997, s. 3
- ^ a b c d e Ergin, s.4-6
- ^ . 16 Şubat 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Aksin, Ahmet, Sultan II. Abdülhamit Dönemi Ölüm Cezalarının Değerlendirilmesi (1876-1908) (s.1029-1040), Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Cilt:31 Sayı:2, ss. 1039-1040, 18 Kasım 2021 tarihinde kaynağından , erişim tarihi: 22 Kasım 2022
- ^ Görür, Emel Demir (Nisan 2022), Sultan II. Abdülhamid'in Siyasi Mahkûmlara Yönelik 1896 Tarihli Umumi Affı, TDK Belleten Dergisi Cilt: 86/Sayı: 305, ss. 285-318, 22 Kasım 2022 tarihinde kaynağından , erişim tarihi: 22 Kasım 2022
- ^ a b "Sitara, Interior Door Curtain of the Ka'ba, Sultan Abdülhamid II (r. 1876–1909)". www.metmuseum.org. 16 Ekim 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 16 Ekim 2022.
- ^ a b Takkush, Mohammed Suhail, "The Ottoman's History" pp.489,490
- ^ Lewis.B, "The Emergence of Modern Turkey" Oxford, 1962, p.337
- ^ Kodaman, Bayram (1987). Sultan II. Abdulhamid devri Doğu Anadolu politikası. Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü. s. 33.
- ^ a b . Independent Türkçe. 18 Temmuz 2020. 5 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Ekim 2022.
- ^ Gençoğlu, Halim (1 Haziran 2019), Ümit Burnu'nda bir Sultan Abdülhamid eseri: Nur'ul Hamidiye Camii, Independent Gazetesi Türkçe, 7 Kasım 2022 tarihinde kaynağından , erişim tarihi: 7 Kasım 2022
- ^ Gençoğlu, Halim (16 Aralık 2021), Güney Afrika'da bir Osmanlı İstihbaratçısı: Muhammed Ali Efendi, Independent Gazetesi Türkçe, 7 Kasım 2022 tarihinde kaynağından , erişim tarihi: 7 Kasım 2022
- ^ Tetik, Zübeyir (2020), Endonezya'da Bir Osmanlı Görevlisi: Batavya Başşehbenderi Mehmed Kamil Bey'in Hayatı ve 1897 Tarihli Raporu, Sırat Dergisi Cilt:1 Sayı:2, ss. 89-123, 7 Kasım 2022 tarihinde kaynağından , erişim tarihi: 7 Kasım 2022
- ^ Sultan Abdülhamid, Enver Paşa'yı niye Küba'ya gönderdi., Fikriyat.com internet sitesi, 26 Mayıs 2021, 4 Şubat 2024 tarihinde kaynağından , erişim tarihi: 4 Şubat 2024
- ^ DİLEK, Mehmet Sait (Nisan 2016), Arşiv Belgeleri Işığında Osmanlı Devleti-Küba Siyasi İlişkileri, 20 (2), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, s. 477, 2 Mart 2024 tarihinde kaynağından , erişim tarihi: 4 Şubat 2024
- ^ Kallek, Cengiz (1992), BORNIER, Vicomte Henri de, 6 (Besir Aga Camii - Cafer Pasa Tekkesi), İstanbul: İslâm Ansiklopedisi, ss. 292-293, ISBN , 20 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından , erişim tarihi: 8 Mart 2022
- ^ Ashburton Guardian: "A Protest" 16 Kasım 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., 21 Ekim 1889
- ^ Afyoncu, Erhan (15 Mayıs 2016), 2. Abdülhamid Avrupa'daki soytarılıkları yasaklatmıştı, Sabah Gazetesi, 16 Kasım 2022 tarihinde kaynağından , erişim tarihi: 17 Kasım 2022
- ^ Çolak, İsmail (Aralık 2020), Fransa'da Peygamberimize Hakarete Osmanlı Geçit Vermemişti!, Gerçeğe Doğru Zafer Dergisi Sayı:528, 16 Kasım 2022 tarihinde kaynağından , erişim tarihi: 16 Kasım 2022
- ^ Çakaloğlu, Cengiz (1 Aralık 2016). "1903 Yemen İsyanının Bastırılmasında Mersin Redif Taburu". Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi. 3 (8): 113-135. 16 Ekim 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 16 Ekim 2022.
- ^ Koloğlu, Orhan (1987), Abdülhamid Gerçeği, Gür Yayınları 2.baskı, ss. 210-212
- ^ "Yazımızı öğrenmek pek kolay değildir. Bu işi halkımıza kolaylaştırmak için belki de Latin Alfabesini kabul etmek yerinde olur." II. Abdülhamid, Siyasi Hatıratım, Dergah Yayınları (Aktaran: Ali Vehbi Bey), 1974, s. 192,
- ^ Ortaylı, İlber; NTV'deki demeci https://www.youtube.com/watch?v=FLUKTe0HoZY 16 Ekim 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (26.08.2012)
- ^ . Türk Tarihi. 24 Ekim 2013. 27 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Ekim 2022.
- ^ Müftüoğlu, Mustafa (2017). Her yönüyle Sultan Abdülhamid. Yüzleşme Kitap. s. 178-182. ISBN . 12 Şubat 2024 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 2 Mart 2024.
- ^ Abdülhamid bizim sandığımız kadar abdestsiz ayağı yere basmayan birisi değil..., Habertürk TV Fatih Altaylı ile Teke Tek Programı, 1 Temmuz 2020, 16 Kasım 2022 tarihinde kaynağından , erişim tarihi: 17 Kasım 2022
- ^ Çelik, Mehmed Mazlum (12 Temmuz 2022), Sultan Abdülhamid, hükümetteki en kritik adamlarını gayrimüslimlerden seçerdi, Independent (Türkçe), 24 Eylül 2023 tarihinde kaynağından , erişim tarihi: 24 Ekim 2023
- ^ . prosesmatbaacilik.com.tr internet sitesi. 6 Temmuz 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Şubat 2016.
- ^ Damlıbağ, Fatih (2015), "Hamidiye Kâğıt Fabrikası" (37), OTAM Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, ss. 19-60, 2 Aralık 2022 tarihinde kaynağından , erişim tarihi: 2 Aralık 2022 Ancak belirtmek gerekir ki Osmanlı'nın bu kağıt fabrikası kurulduktan sonra makine parķı sahibi şirket ile anlaşmazlık nedeniyle sadece 6-7 ay çalışabilmiştir,sonrası kapanmıştır.
- ^ Meral, Hasan. . Hasanmeral.com.tr internet sitesi. 5 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Şubat 2016.
- ^ . 21 Aralık 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Aralık 2016.
- ^ . 20 Aralık 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Aralık 2016.
- ^ . 20 Aralık 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Aralık 2016.
- ^ Osmanoğlu, Ayşe, Babam Sultan Abdülhamid, Selis Yayınları, s.278.
- ^ . Sabah. 17 Ekim 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Ekim 2022.
- ^ EKINCI, Ekrem Buğra. "Sürgündeki hânedan — Osmanlı ailesinin Çileli Asrı". Timaş Yayınları, Osmanlı tarihi dizisi, 101. 1. baskı. İstanbul 01–09–2015. 648 sayfa. 13,5x21 cm. .
- ^ Ayşe Osmanoğlu, Babam Sultan Abdülhamid, Timaş Yayınları, İstanbul 2019, s. 258-259
- ^ a b EKINCI, Ekrem Buğra (20 Ağustos 2018). ""EYVAH FESİM!" Sultan Hamid'in küçük şehzâdesi" başlıklı köşe yazısı". Türkiye Gazetesi. 28 Ağustos 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 28 Ağustos 2023.
- ^ a b c d e Yalçın, Soner (14 Aralık 2008), Krizden Zengin Çıkan Padişah: II. Abdülhamit, Hürriyet Gazetesi, 2 Kasım 2022 tarihinde kaynağından , erişim tarihi: 2 Kasım 2022
- ^ Meydan, Sinan (4 Aralık 2017), ZARİFİ'DEN ZARRAB'A, Borç, faiz, borsa batağında Osmanlı, Sözcü Gazetesi, 1 Kasım 2022 tarihinde kaynağından , erişim tarihi: 1 Kasım 2022
- ^ Paşa, Tahsin; Tahsin (Paşa.) (1931). Abdülhamit: Yıldız hatıraları. Ahmet Halit Kitaphanesi. s. 11, 138.
- ^ a b c Bardakçı, Murat (15 Ekim 2017), Yüz küsur senedir bitmeyen hayal: Abdülhamid'in efsanevî mirası, Habertürk, 2 Kasım 2022 tarihinde kaynağından , erişim tarihi: 2 Kasım 2022
- ^ a b Şensözen, Vasfi (2013). Osmanoğulları'nın varlıkları ve II. Abdülhamid'in emlaki: II. Abdülhamid'in üç kıtaya yayılan muazzam serveti ve günümüzdeki durumu. Okuyan Us. ISBN .
- ^ Aksoy, Alper (25 Kasım 2020), 2. Abdülhamit'in Servet Hikayesi, En Politik, 2 Kasım 2022 tarihinde kaynağından , erişim tarihi: 2 Kasım 2022
- ^ "World's Largest Fortune to be Split Among Harem Inmates of the Last and Ill-Fated Turkish Sultan". . 20 Nisan 1930. 24 Şubat 2018 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 23 Şubat 2018.
- ^ a b Sanal, Özgür (1 Mayıs 2019), Sultan Abdülhamid'in Malvarlğı ve Heba Olan Mücevher Koleksiyonu, İstiklal Gazetesi, 9 Kasım 2022 tarihinde kaynağından , erişim tarihi: 9 Kasım 2022
- ^ Loring, John (1998); Tiffany's 20th century: a portrait of American style, Harry N. Abrams, Inc.
- ^ Akyol, Mete (9 Ocak 1994), Abdülhamid'in Hiç Duyulmamış Hazin Hikayesi, Star Gazetesi, 2 Kasım 2022 tarihinde kaynağından , erişim tarihi: 2 Kasım 2022
- ^ Akyol, Mete (16 Ocak 1994), Yedi Milyon Frank Ne Oldu?, Star Gazetesi, 2 Kasım 2022 tarihinde kaynağından , erişim tarihi: 2 Kasım 2022
- ^ Öztürk, Tuğba (20 Nisan 2022), Abdülhamid'in kayıp çantası... Asırlık gizem bu kez paha biçilemez bir elmas ile gündemde..., Hürriyet Gazetesi, 9 Kasım 2022 tarihinde kaynağından , erişim tarihi: 9 Kasım 2022
- ^ Abdülhamid'in Mücevherleri New York'ta, Hayat Dergisi 50. Sayısı, 6 Aralık 1962
- ^ Claudia Peltz'in boynundaki gerdanlık 2. Abdülhamid'in çıktı (Doğunun Yıldızı Mücevheri ile ilgili haber), Yeni Çağ Gazetesi, 14 Nisan 2022, 2 Kasım 2022 tarihinde kaynağından , erişim tarihi: 2 Kasım 2022
- ^ Atsız, Hüseyin Nihal (Aralık 1982). "Abdülhamid Han (Göksultan)". Orkun Dergisi Sayı:6. ss. 14-16. 19 Mart 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 25 Temmuz 2021.
- ^ . BFI. 14 Ocak 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ . www.sinematurk.com. 17 Ağustos 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Ekim 2022.
- ^ "Harem Suare, Beyazperde.com". 5 Mart 2016 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 2 Mart 2016.
- ^ . 10 Temmuz 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2007.
- ^ (PDF). 20 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Nisan 2010.
- ^ "Filinta 48. bölümünde Sultan Abdülhamit Han dönemi başlıyor". 1 Mart 2016 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 2 Mart 2016.
- ^ Ersoy, Mehmet Akif (2021), İstiklal Marşının Yüzüncü Yılında Mehmet Akif Ersoy Külliyatı:Safahat (PDF), TBMM Yayınları, s. 780, 16 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından (PDF), erişim tarihi: 20 Aralık 2022
- ^ Roy, Gilles; Abdul-Hamid, le sultan rouge; 1936
- ^ a b Özbek, Furkan (25 Ocak 2018), II. ABDULHAMİD DÖNEMİNDE GÜVENLİK VE OTORİTE TARTIŞMALARI, İlim ve medeniyet.com internet sitesi, 23 Kasım 2022 tarihinde kaynağından , erişim tarihi: 23 Kasım 2022
- ^ Dağlıoğlu, Emre Can (Haziran 2019), Necip Fazıl'dan Payitaht'a:Hangi Abdülhamid?, Toplumsal Tarih, ss. 44-50, 12 Aralık 2022 tarihinde kaynağından , erişim tarihi: 12 Aralık 2022
- ^ Kısakürek, Necip Fazıl (3 Nisan 2014). Ulu Hakan: II. Abdülhamid Han (İngilizce). BÜYÜKDOĞU. ISBN .
- ^ Rıfkı Atay, Falih (2012), Kurtuluş, Hürriyet -Pozitif Yayınları, s. 121 Kendisinin 1960'lı yıllardaki gazete makalelerinin toplandığı kitabın içindeki Dünya gazetesinde yayınlanan Ulu (1965) Makalesi
- ^ . Bilgicik.com internet sitesi. 20 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ekim 2022.
- ^ . 20 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ekim 2022.
- ^ Kongar, Emre. "Abdülhamit döneminde yakılan kitaplar - 2". Cumhuriyet Gazetesi internet sitesi. 14 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 14 Ağustos 2020.
- ^ a b . 5 Haziran 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Haziran 2022.
- ^ a b Ortaylı, İlber (25 Eylül 2016), 2. Abdülhamid'i Gerçekten Tanıyor muyuz?, Hürriyet Gazetesi internet sitesi, 29 Kasım 2022 tarihinde kaynağından , erişim tarihi: 29 Kasım 2022
- ^ a b . 20 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2015.
- ^ İnalcık, Halil; Devlet-i 'Aliyye 4. Cilt, İş Bankası Yayınları, s. 19
- ^ İnalcık, Halil (2007). Atatürk ve demokratik Türkiye. Kırmızı Yayınları. s. 57. ISBN .
- ^ Yasamee.F. A. K.; Ottoman Diplomacy: Abdülhamid II and the Great Powers 1878–1888 s.20
- ^ Renée Worringer (2004). "Sickman of Europe or Japan of the Near East?: Constructing Ottoman Modernity in the Hamidian and Young Turk Eras". International Journal of Middle East Studies. 36 (2): 209. doi:10.1017/S0020743804362033. 6 Mart 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 20 Ekim 2022.
- ^ a b Avcıoğlu, Doğan (1968). Türkiye'nin düzeni: dün, bugün, yarın. Bilgi Basımevi. s. 31.
- ^ Bayur, Yusuf Hikmet (1963). Türk inkılâbı tarihi: Cilt 1, kısım 1. Türk Tarih Kurumu. s. 24, 25, 33.
- ^ . 10 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Temmuz 2020.
Dış bağlantılar
hakkında daha fazla bilgi edinin | |
Commons'ta dosyalar | |
Vikisöz'de alıntılar | |
Vikikaynak'ta belgeler |
- Amerika Birleşik Devletleri Kongre Kütüphanesindeki Abdülhamid fotoğrafları koleksiyonu 7 Şubat 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
II. Abdülhamid Doğumu: 21 Eylül 1842 Ölümü: 10 Şubat 1918 | ||
Resmî unvanlar | ||
---|---|---|
Önce gelen V. Murad | Osmanlı Sultanı 31 Ağustos 1876 - 27 Nisan 1909 | Sonra gelen V. Mehmed |
Sünni İslam unvanları | ||
Önce gelen V. Murad | İslam Halifesi 31 Ağustos 1876 - 27 Nisan 1909 | Sonra gelen V. Mehmed |
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Bu maddedeki bilgilerin dogrulanabilmesi icin ek kaynaklar gerekli Lutfen guvenilir kaynaklar ekleyerek maddenin gelistirilmesine yardimci olun Kaynaksiz icerik itiraz konusu olabilir ve kaldirilabilir Kaynak ara II Abdulhamid haber gazete kitap akademik JSTOR Kasim 2022 Bu sablonun nasil ve ne zaman kaldirilmasi gerektigini ogrenin II Abdulhamid Osmanlica عبد الحميد ثانی romanize Abdu l Ḥamid i sani 21 Eylul 1842 10 Subat 1918 Osmanli Imparatorlugu nun 34 padisahi 113 Islam halifesi ve cokus surecindeki devlette mutlak hakimiyet saglayan son padisahtir Tahtta kaldigi Hamidiye Donemi diye bilinen yillarda Imparatorluk dagilma donemini yasadi basta kisa sureli ilan ettigi I Mesrutiyet ve Kanuni Esasi ile gelen bir ozgurluk donemine Balkanlar olmak uzere cesitli bolgelerde cikan isyanlara ve Rusya Imparatorlugu na karsi kaybedilen 93 Harbi ne kapatilan parlamentoya pek cok siyasi olaya istibdat donemi de denen basin da dahil cesitli alanlardaki baski ve sinirlama donemine sonrasinda yine kendinin ilan etmek zorunda kaldigi II Mesrutiyet e 31 Mart Ayaklanmasi na ve kendinin dagilmayi engelleme basarisina ulasamayan egitim ulasim ve askeri alandaki reform girisimlerine taniklik etti Devrinde Osmanli Imparatorlugu nun 1 592 806 km toprak ile en cok toprak kaybeden padisahlarindan biri oldu 31 Agustos 1876 da tahta cikti ve 31 Mart Vakasi ndan kisa bir sure sonra 27 Nisan 1909 da tahttan indirilene kadar ulkeyi yonetti Mesrutiyet yanlisi Yeni Osmanlilar ile yaptigi anlasma ve diger yandan Tersane Konferansi nda toplanacak buyuk guclerden gelecek baskilari engelleme amacli Tersane Konferansi nin baslamasiyla ayni gun 23 Aralik 1876 da ilk Osmanli anayasasini ilan etti ve boylece ulkenin demokratiklesme surecini destekleyecegini belirtmis oldu 93 Harbi nde yenilen Osmanli nin sultani II Abdulhamid meclisin yanlis kararlar aldigini iddia ederek 14 Subat 1878 de bu harbin sonuna dogru meclisi feshetti J II AbdulhamidIslam Halifesi Emiru l mu minin Iki Kutsal Caminin Hizmetkari HanSehzade iken amcasi Sultan Abdulaziz in Buyuk Britanya ziyareti kapsaminda Balmoral Kalesi nde Temmuz 186734 Osmanli PadisahiHukum suresi31 Agustos 1876 27 Nisan 1909 32 yil 7 ay ve 27 gun Tac giymesi7 Eylul 1876Once gelenV MuradSonra gelenV MehmedSadrazamlarListe Mutercim Mehmed Rusdi Pasa Midhat Pasa Ibrahim Edhem Pasa Ahmed Hamdi Pasa Ahmed Vefik Pasa Mehmed Sadik Pasa Mehmed Esad Safvet Pasa Tunuslu Hayreddin Pasa Ahmed Arifi Pasa Mehmed Said Pasa Cenanizade Mehmed Kadri Pasa Abdurrahman Nureddin Pasa Kamil Pasa Ahmed Cevad Pasa Halil Rifat Pasa Avlonyali Ferid Pasa Huseyin Hilmi Pasa Ahmet Tevfik Pasa113 Islam HalifesiHukum suresi31 Agustos 1876 27 Nisan 1909Once gelenV MuradSonra gelenV MehmedDogum21 Eylul 1842 Topkapi Sarayi Istanbul Osmanli ImparatorluguOlum10 Subat 1918 75 yasinda Beylerbeyi Sarayi Istanbul Osmanli ImparatorluguDefin1918 II Mahmud Turbesi Fatih Istanbul TurkiyeEs ler iListe Nazikeda KadinefendiNurefsun KadinBedrifelek KadinefendiBidar KadinefendiDilpesend KadinefendiMezide KadinefendiEmsalinur KadinefendiMusfika KadinefendiSazkar HanimPeyveste HanimFatma Pesend HanimBehice HanimSaliha Naciye HanimCocuk lar iListe Mehmed Selim Efendi Zekiye Sultan Naime Sultan Mehmed Abdulkadir Efendi Sehzade Ahmed Nuri Naile Sultan Mehmed Burhaneddin Efendi Sadiye Sultan Ayse Osmanoglu Refia Sultan Abdurrahim Hayri Efendi Ahmed Nureddin Efendi Mehmed Abid EfendiTam adiAbdulhamid bin AbdulmecidHanedanOsmanli HanedaniBabasiAbdulmecidAnnesiTirimujgan KadinefendiDiniIslamImza Osmanli Imparatorlugu nun modernlesmesine yonelik cabalar II Abdulhamid tarafindan devam ettirildi Burokraside yapilan reformlarin yani sira Bagdat Demiryolu ve Hicaz Demiryolu nun insasi gibi projeler bu donemde yapildi Bu demiryollari ve telgraf sistemleri Alman firmalar tarafindan gelistirildi Bu donemin reformlarinda egitime genis yer ayrildi hukuk sanat ticaret insaat muhendisligi veteriner gumruk tarim ve dil okullari dahil olmak uzere bircok mesleki okul kuruldu Imparatorluk genelinde ilk orta ve askeri okullardan olusan egitim agini genisletti Osmanli Imparatorlugu nun bu donemlerdeki batik ekonomisi Abdulhamid in saltanatinin ilk yillarinda Duyun i Umumiye nin ve Reji Idaresinin kurulmasina yol acti Ote yandan iktidarinda Duvel i Muazzama denen buyuk guclerin Karadag Sirbistan dan Tersane Konferansi na Girit Meselesi ne Ilinden Isyani na kadar siyasi pek cok olayda mudahilligi soz konusu oldu Devlet yine surekli ic karisiklik isyanlarla ic calkantilarla ekonomik sorunlarla ugrasmak zorunda kaldi Dis politikada denge politikasi izledi ama bunun yaninda 1880 sonrasi Ingiltere ve Fransa daki Osmanli karsiti politika degisiklikleri nedeniyle onlarla yakin iliskiler yerine Almanya ile yakinlik politikasi izlemeye calisti SehzadeligiII Abdulhamid Sultan Abdulmecid in Tirimujgan Kadin Efendi den 20 Agustos 1819 2 Kasim 1853 olan ogludur Annesi Cerkes tir 21 Eylul 1842 yilinda Osmanli Imparatorlugu nun baskenti Istanbul da Topkapi Sarayi nda veya Ciragan Sarayi nda dunyaya geldi Henuz 10 yasindayken annesi Tirimujgan Sultan olunce bakimini Abdulmecid in diger cocuksuz esi Piristu Kadin Efendi ustlendi Piristu Kadin Efendi Abdulhamid i de yarim kan kardesi sayilan henuz 2 yasinda annesi Duzdidil Kadinefendi nin 1845 te olumuyle annesiz kalan Cemile Sultan ile birlikte kendi cocugu gibi buyuttu Ote yandan bir iddiaya gore dedesi Ikinci Mahmud gibi icki ve kadinlara duskunluk gibi iki kotu aliskanligi disinda bir sorunu olmayan babasi Sultan Abdulmecid cocuklarini eski donemlerin sehzadelerinin hapis hayatindan cok uzakta nispeten serbest yetistirmege ozen gosterdi Oyle ki ogullari Resad V Murad ve Abdulhamid in bir arada V Murad in ikametgahinda oturup zaman gecirip eglenmelerine bile goz yumdu Babasinin 39 yas gibi beklenmedik cok genc bir yasta olumunden sonra yerine tahta gecen amcasi Abdulaziz ise diger sehzadelerle birlikte Abdulhamid in egitimiyle de yakindan ilgilendi Amcasi Sultan Abdulaziz ile birlikte sehzadeligi doneminde gerceklestirdigi Buyuk Britanya gezisinde Kralice Victoria tarafindan Balmoral Kalesi nde agirlandigi ana dair cizim 6 Temmuz 1867 Abdulhamid Gerdankiran Omer Efendi den Turkce Ali Mahvi Efendi den Farsca Ferid ve Serif efendilerden Arapca ve diger ilimleri Vakanuvis Lutfi Efendi den Osmanli tarihi Edhem ve Kemal pasalar ile Mosyo Gardet dan Fransizca Alexandre Efendi Miralay Lombardi Paul Dussap Pasa ile Callisto Guatelli den de piyano keman ve bati muzigine donuk muzik dersleri aldi Genclik gunlerinde veliaht olarak buyuk kardesi Sehzade V Murad goruldugu icin saray cevrelerinde fazla ilgi gormeyen Abdulhamid bu nedenle asiriliktan uzak sade bir hayat yasadi Opera ile ilgilenen birden cok opera klasik eserlerini Turkceye bizzat tercume eden ve tercume ettiren II Abdulhamid II Mahmud un zamaninda kurdugu Mizika yi Humayun dan muzik opera eserleri dinlemeyi seviyordu Piyano egitimi almisti Amator olarak yagli ve sulu boya resim de yapardi Marangozluk zanaatinda da cok maharetli olan Sehzade Abdulhamid bugun Yildiz Sarayi ve icerisindeki Sale Kosku ile Beylerbeyi Sarayi nda gorulebilecek bircok yuksek kalite mobilyanin da zanaatkaridir II Abdulhamid kendinden onceki diger padisahlarin aksine sehzadeligi sirasinda yurt disi ziyaretlerine cikmis tahta cikmasindan 9 yil once amcasi Sultan Abdulaziz in 1867 yilinda ciktigi Avrupa gezisinde amcasina refakat etti Bu gezide 30 Haziran 10 Temmuz 1867 tarihlerinde Paris 12 23 Temmuz 1867 tarihlerinde Londra 28 30 Temmuz 1867 tarihlerinde Viyana ziyaretlerinde bulundu 21 Haziran 1867 de henuz 24 yasinda iken Istanbul dan baslayan yolculuklari bu sehirlerin disinda diger Avrupa baskentleri ve onemli sehirleri de ziyaret edildikten sonra 7 Agustos 1867 tarihinde yeniden Istanbul da sona erdi 30 lu yaslarin basinda Abdulhamid Sehzadeliginde Abdulhamid 1868 Abdulhamid Avrupa ziyaretinde Balmoral Kalesi ndeSiyasi olaylarOlumuII Abdulhamid in II Mahmud Turbesi icerisinde yer alan kabri II Abdulhamid 10 Subat 1918 de son arastirmalara gore 75 yasindayken kalp yetmezligi nedeniyle Beylerbeyi Sarayi nin 8 nolu dairesinde oldu Mezari buyuk babasi icin Divanyolu nda yaptirilmis Sultan II Mahmud Turbesi nde bulunmaktadir KisiligiFiziki gorunusu ve sahsiyeti Abdulhamid uzun boylu esmer tenli uzun burunlu ela gozlu hafif kivircik sakalli idi Zeka ve hafizasinin guclu oldugu acik bir tarzda konustugu kendine anlatilanlari uzun muddet sabirla dinledigi soylenen Abdulhamid oldukca dindar bir insandi Kizi Ayse Sultan babasinin dindarligini soyle anlatmistir Babam dogru ve tam dini itikada sahip bir Muslumandan baska biri degildir Bes vakit namazini kilar Kur an i Kerim okurdu Daima camilere devam ettigini Ramazanlarda Suleymaniye Camii nde namaz kildigini o zamanlar camide acilan sergilerden alisveris ettigini hikaye tarzinda anlatirdi Babam herkesin namaz kilmasini camilere devam edilmesini cok isterdi Sarayin husus i bahcesinde bes vakit Ezan i Muhammedi okunurdu Babamin bir sozu vardi Din ve fen derdi Bu ikisine de itikat etmek caiz oldugunu soylerdi Fransizca bildigi kadar 1893 1897 arasinda Osmanli topraklarinda ABD buyukelciligi yapan e gore Italyancaya son derece hakim oldugu soylenmektedir Calisma saatleri disinda hobi olarak marangozlukla ugrasirdi Halkla temasi az olsa da ozellikle halkla gorusmesi cuma gunleri cuma selamligi ile olurdu Her cuma kendi sarayina yakin yaptirdigi Yildiz Camii ne gelen Sultan burada tebaasi ve uluslararasi toplum ile temas kurardi Hasta bile olsa hep buraya cuma namazini kilip gorusmeye gelirdi Kendisine karsi 21 Temmuz 1905 gunku suikast girisimi de bu adetini bilen Ermeni Tasnak orgutunce yine bir selamlik sirasinda yapilmistir Gencliginde icki icerken sonrasinda pek icki icmedigi iddia edilmektedir kimin tarafindan Ickiyi az veya neredeyse hic icmemesinin nedeni sehzadeliginde Mehmet Resad ve V Murad ile birlikte Sehzade V Murad in Maslak taki koskunde ickili bir eglence sonrasi donus yolunda sarhos halde iken atlarinin urkmesi ile 1859 da gecirdigi kazadir Kulaklarinda belli isitme sorunu bulunmakta bu isitme sorununun nedeninin o kazaya bagli oldugunun dusunuldugu iddia olunmaktadir Ancak kes alkolik derecesinde olmasa da arada sirada rom ickisini cok sevdigi icin ictigi kendi torunu Ertugrul Osman Osmanoglu ve bazi kaynaklarda iddia edilmektedir Dedem II Abdulhamid rom icerdi babama Sehzade Mehmed Burhaneddin soylerdi bak ben bunu iciyorum cunku bu yasak degil Kuran a bak orada sarap diyor sekerden yapilanin bahsi gecmiyor derdi Abdulhamid kahve ve sigara tiryakisiydi Ilaveten Turk tutunuyle yapilan Amerikan sigarasi Ateshian in tiryakisiydi Paraya cok duskun olmasina karsin basit giyinirdi Bireysel hayatinda tutumluydu Louis Vuuitton marka bavullar kullanirdi Padisahliginda yaninda bulundurdugu bastonu ayni zamanda bir kama ve hancer olarak kullanilmak uzere silahti ve her zaman paltosunun cebinde ateslenmeye hazir bir tabanca tasirdi II Abdulhamid kelebek kus bocek tablo fotograf gibi cesitli eserlerin koleksiyonculugunu da yapmaktaydi Hatta bu koleksiyonlarini da cesitli amaclarla kullandi Mesela Sultan II Abdulhamid koleksiyonunda yer alan fotograflardan yapilmis albumleri diplomatik armagan olarak ulkelere gondermistir Bu vesile ile 1819 fotograftan olusan 51 ciltlik albumu hediye olarak 1893 1894 yillarinda Amerikan Kongre Kutuphanesi ve Londra da Britanya Kutuphanesi ne gondermistir Bir anlamda Sultan fotograf albumleri araciligiyla imparatorlugunun modernlesen yonunu Bati ya tanitmak kendi rejiminin propagandasini yapmak istemistir Tablo koleksiyonunu Yildiz Sarayina gelen diplomat Alman Krali ve elcileri etkilemek icin kullanmistir Kimi zaman bu misafirlerine kucuk resimler de hediye etmekten cekinmemistir Obur yandan pirlanta biriktirmeyi severdi ki bu pirlanta koleksiyonu tartismali servetinin ogelerinden biridir Sadiye Osmanoglu babasini surgune goturduklerinde odasindaki sigaralari topladigini ve babasinin sevdigi ozel sigaralari oldugunu soylemistir Sigaradan sonra su ictigi icin babasinin su cantasini da almistir Ancak Abdulhamid bu su cantasinin icinde su olmadigini soylemistir Bu cantanin ici elmaslarla doludur Anahtarini da surekli kendi uzerinde tasimistir Abdulhamid kizina kucuk bir hediye de ananas icine elmaslar koyarak vermistir Yine Yildiz Sarayi nin icinde bir hayvanat bahcesi bulunmaktadir Genelde gri renkli bir palto giyer ve hafif yakasi kabarik bir din adami goruntusu kendine verirdi Ancak esasinda bu paltoyu yaninda tasidigi tabancasini saklamak icin kullanirdi Leylak ve menekse karisimi parfum kullanirdi Abdulaziz sonrasi Yildiz mahkemeleri sirasinda Yozgatli Mustafa Pehlivan i da yargilayip Taif e surup Istanbul da bir sure guresi yasaklasa da Istanbul daki gures yasagi II Abdulhamid in butun saltanat yillarini ozellikle 1890 dan sonraki seneleri kapsamamistir 1890 ve sonrasinda Padisah guresin yani sira diger spor faaliyetlerine de yumusak ve olumlu bir tutum icine girdi Ilk Turk spor kulubu olarak 1903 te Besiktas Bereket Jimnastik Kulubunun kurulmustur Yildiz Sarayi nin bulundugu Besiktas o tarihlerde II Abdulhamid in guvenligine en cok ilgi gosterdigi bolgeydi Ulke genelinde Istanbul da Kirkpinar dahil spor musabakalarina izin vermis hatta Ruslarin unlu pehlivani Pytlasinsko yu maglup eden pehlivan Kara Ahmet gibi bir kisim gurescileri saraya davet etmis ayrica nisan vererek odullendirmistir 1905 te Galatasaray 1907 de Fenerbahce spor kuluplerinin kurulmasina izin vermistir Gencliginde binicilik yuzme aticilik gures gibi sporlar yapti Tiyatro ve operaya ilgi duyardi Bununla ilgili olarak kendi agzindan Dogu muzigi yerine Bati muzigi sevgisini kendi su sekilde ifade etmistir Musikiyi hem severim hem de anlarim evvela sunu soyleyeyim ki guzel nota bilirim Sonra oldukca iyi piyano ve biraz keman calarim alaturka dogu musikiden pek o kadar hoslanmam insana uyku getirir Alafranga bati musikiyi tercih ederim Bilhassa opera ve operetler pek hosuma gider II Abdulhamid Yildiz Sarayi nda yaptirdigi tiyatroda cesitli oyun ve operalari hususi olarak getirtir ve ailesiyle birlikte seyrederdi kendi babasi Abdulmecid i muzikte ornek almaya calismistir Ancak hicbir zaman onun seviyesine erisememistir Zira musikiyi bir sanat olarak degil bir eglence unsuru olarak gormus sarayda musikinin gelismesi icin ileriye donuk hicbir yeterli calisma yapmamistir En sevdigi calgilar piyano keman ve viyolonsel idi ve bu calgilari calan sanatcilari el ustunde tutardi Ornegin i kendi Paris e gonderip yillarca egitim almasini saglamistir Buna karsin ana enstrumani flut olan Saffet Atabinen gibi muzikal kabiliyeti yuksek 1908 de mizikayi humayun un basina gececek birini sadece 1 yil icin Paris e gondermistir Yurt disina gonderdigi baska bir kisi yoktur Viyolonsel calan Haci Arif Bey in oglu Tamburi Cemil Bey e de cok deger verdigi gozde sanatcisi oldugu bilinmektedir Cemil Bey den ozellikle viyolonsel ile sik sik sevdigi kucuk romantik parcalari calmasini isterdi 1887 yilinda kemanci Vondra Bey Paris ten dondugunde Abdulhamid sarayda sanatci onuruna bir davet vermis ve bu torende hazir bulunmustur Toplantida sehzadelerinden Burhaneddin Efendi piyano Abdurrahim Efendi viyolonsel ve Tevfik Efendi keman kucuk bir konser vermislerdir Kendi sehzadelerinin de muzik egitimi birer muzik aleti calmasi icin caba sarf etmistir Her ne kadar Bati muzigi kadar pek bir hevesi olmasa da Turk sanat muzigini elden geldigince koruyup himaye eden son Osmanli padisahidir Haci Arif Bey in sarkilarini ve okumasini sevdigi bu yonde oglu Tamburi Cemil Bey in Mizikayi Humayun da Viyolonsel Bolumune yazdirip yetistirilmesine on ayak oldugu bilinmektedir Zira Arif Bey onu sehzadeliginde kucaginda tasiyacak kadar hanedana yakin bir muzisyendi Yilmaz Oztuna bu yakinligi soyle anlatmaktadir Sik sik Perestu Valide Sultan la gorusurdu Fakat padisahin butun ilgisine ragmen ona her zaman simarik ve pervasiz davranmistir Bir keresinde Arif Bey kendinden sarki soylemesini isteyen Abdulhamid e Sanatta irade i Humayun gecmez demis buna cok cani sikilan Abdulhamid onun sarayin bir odasina hapsedilmesini buyurmustur 50 gun sonra Mehmet Sadi Bey in Ahteri duskun garibu asik i avareyim Padisahim sen dururken ben kime yalvarayim misralariyla besteledigi Nihavend makamindaki Agir Aksak sarkisini Rif at Bey vasitasiyla padisaha dinleten Arif Bey i Abdulhamid affetmis ve ona Turk Muzigindeki oneminden dolayi her zaman gereken saygiyi gostermistir Iran Sahinin Arif Bey i Iran a davet etmesi uzerine Abdulhamid onun yeri bos kalir diyerek daveti reddetmistir onu gondermemistir Arif bey in omrunun son doneminde Abdulhamid e ufak bir kuskunlugunun oldugu bilinmektedir kaynak belirtilmeli Diger onemli himaye ettigi besteciler Dede Efendi nin torunu muhayyerkurdi makamini ilk defa kullanan Rifat Bey 1820 1888 Ismail Hakki Bey dir 1866 1927 Abdulhamid II doneminin diger unlu Turk Muzigi bestekarlari Zekai Dede Efendi 1825 1897 Giriftzen Asim Bey 1852 1929 Haci Faik Bey 1831 1891 Rahmi Bey 1865 1924 Rauf Yekta bey 1871 1935 Lemi Atli 1869 1945 Dr Suphi Ezgi 1869 1962 II Abdulhamid tarafindan onemli resmi gorevlere getirilmistir Bunun yaninda II Abdulhamid 1876 da ya Osmanli Imparatorlugu nun ilk sozlu ve tahta kaldigi 1876 1909 yillari arasi milli marsi olan Hamidiye Marsi ni besteletmis guftesini de e yaptirmistir II Abdulhamid in idam cezasini sevmedigi acik olmakla birlikte 1876 1908 arasi siyasi suclular disinda toplam 130 adet verilen idam cezasinin sadece birinin infaz edilmeyip kurege cevrildigi 129 unun infaz edildigi gorulmektedir Bu durumda II Abdulhamid in siyasi suclular disinda bir zumrede ceza hafifletmesine girismedigi gozukmektedir 1896 yilindaki umumi af gibi siklikla af cikarmistir fakat bu aflari da genelde siyasi suclular icin ilan etmistir Panislamizm dusuncesi 1897 de 1898 e kadar Kabe nin Tevbe Kapisi na asilan kitabeden bir ornek II Abdulhamid in Osmanli Imparatorlugu doneminde Misir da yapilmistir Onun adi Kuran dan bir ayetin ardindan besinci satira ilistirilmistir Her ne kadar bu yonde tartismalar surse de genel savunulan goruslerden biri II Abdulhamid in Tanzimat in fikirlerinin imparatorlugun farkli halklarini Osmanlicilik gibi ortak bir kimlige getiremeyecegine inanci ile hareket ettigi yonundedir Bu goruse gore yeni bir ideolojik bir gorus olarak ummetcilik Ittihad i Islam yani panislamizm gorusunu II Abdulhamid benimsemistir 1517 den itibaren Osmanli padisahlari ismen halife oldugu icin bu gercegi yaymak istemis ve Osmanli Halifeligini vurgulamistir II Abdulhamid Osmanli Imparatorlugu ndaki buyuk etnik cesitliligi gormus ve Musluman halki birlestirmenin tek yolunun Islam olduguna inanmisti Avrupa gucleri altinda yasayan Muslumanlara tek bir yonetim bicimi altinda birlesmelerini soyleyerek panislamizmi tesvik etti Bunu Arnavut Bosnak Muslumanlar araciligiyla Avusturya ya Tatarlar ve Kurtler araciligiyla Rusya ya Fasli Muslumanlar araciligiyla Fransa ya ve Hint Muslumanlari araciligiyla Ingiltere ye olmak uzere bircok Avrupa ulkesine karsi bunu silah olarak kullanmistir Osmanli Imparatorlugu nda yabancilarin etkin bir yonetime engel olan ayricaliklari kisitlandi Saltanatinin en sonunda stratejik olarak onemli Istanbul Bagdat Demiryolu ve Istanbul Medine Demiryolu nun insasina baslamak icin nihayet fon sagladi ve Hac icin Mekke ye seyahati daha verimli hale getirdi Gorevden alindiktan sonra Jon Turkler tarafindan her iki demiryolunun da yapimi hizlandirilmis ve tamamlanmistir Misyonerler Islam i ve Halife nin ustunlugunu vaaz eden uzak ulkelere gonderildi Panislamizm politikasi o donemi degerlendiren Batili bazi tarihcilere gore onemli bir basariydi Zira Yunan Osmanli Savasi nda sadece Turkler degil bircok Musluman halk zaferi kutladi ve Osmanli zaferini Muslumanlarin zaferi olarak gordu Savastan sonra Musluman bolgelerde cikan ayaklanmalar lokavtlar ve Avrupa nin somurgelestirilmesine karsi cikan itirazlar gazetelerde yer aldi Ote yandan II Abdulhamid Batida Musluman Arnavutlari guneyde Musluman Araplari ve doguda Musluman Kurtleri devletin sinirlari icinde tutmaya calismistir Bunu ancak asiretler araciligiyla yapabilecegini bildiginden Arnavutlar icin Saray Muhafiz Alaylari ni Arap asiretler icin Asiret Mektebi ni ve Kurt asiretler icin Hamidiye Alaylari ni kurmustur Dogu Anadolu da bir kisim ummetci gorunum altinda egitim vs yatirimlari asiretlerden bir kisim kimseleri kendi nufuzuna almasi Kurtler arasinda Kurtlerin Babasi Bave Kurdan diye anilmasini bile sagladi Guney Afrika Hindistan Endonezya ve Japonya dahil cesitli ulkelere Islam i yayma adi altinda din adamlari ve dini kitaplar gonderildi Guney Afrika da 1882 de Abdulhamid tarafindan insa ettirilen Nur ul Hamidiye Camii ve 1905 ile 1906 da buraya iki defa gonderilen istihbaratci ayni zamanda din adami Muhammed Ali Efendi ve Endonezya ya gonderilen ve Hollanda nin sonrasinda Ace Sultanligi na gizli yardim ettiginden bahisle geri cagrilmasinin istenmesi akabinde geri cagrilan Mehmet Kamil Bey buna ornek verilebilir Ama panislamizm dusuncesinden ayri yurt disina kisiler gonderdigi de olmustur Kuba ya Kuba halki ile ABD Ispanya arasindaki gerilim izlemek uzere Cin gorevinden once Nazim Hikmet in de dedesi olan Hasan Enver Pasa baskanliginda bir heyeti oraya gondermis ve raporlar tanzim ettirmistir Bu heyetin gonderilme amaci tam olarak belli degildir iddialara gore Kuba 30 yildir Ispanya ya karsi bagimsizlik savasi yurutuyordu ve II Abdulhamid Kuba da ic isyanlar ve sonrasinda izlenen politikalarin Girit Sorunu nun cozumunde etkili olabilecegi dusuncesi ile bu heyeti gondermistir Hasan Enver Pasa ABD den izinle Ispanya Amerika Savasi Kuba cephelerini de ziyaret etmistir ancak ayni yil bir iddiaya gore muhtemelen bir cepheyi ziyarette yaralanmis veya suresi bittigi hastalandigi icin ABD ye gecerek bir sure de orada bulunduktan sonra oradan Istanbul a donerek gorevi sona erdirmistir II Abdulhamid Islamci goruntusu ve Muslumanlarin koruyucusu imajini guclendirmek amaciyla siklikla Avrupa da da guc gosterileri ve Islam sembollerine aykiri piyesleri yasaklattirma ugrasisi da vermistir 1741 de Fransiz yazar Voltaire 1694 1778 tarafindan kaleme alinan ve 1800 lerin sonlarinda Paris te sahneye konan Muhammed yahut Taassub isimli Muhammed e hakaret iceren eseri durdurmak amacli isi siyasi boyuta tasiyacagi yonunde Fransiz hukumetine 1881 de cekilen protesto notalari ile kaldirtilmasinin saglanmasi ayni sekilde in 1888 de yazdigi Muhammed isimli oyununun 1890 da kaldirilmasi Ingiltere ABD vs ulkelerde gosteriminin engellenmesi Bolirci Fabris in II Mehmed adli Fatih Sultan Mehmed i kotuleyen oyununun degistirilmesi veya gosterimden kaldirilmasi icin yaptigi cabalar Hint Muslumanlar ve Ingiltere deki Muslumanlardan takdir almasini saglamistir Bu ugurda Fransa da Osmanli protesto notasini ciddiye alip Bornier in eserini yasaklatan Fransiz Cumhurbaskani Sadi Carnot a Mecidiye Nisani ni kendisi vermistir II Abdulhamid in Musluman duygularina yaptigi cagrilar Imparatorluk icindeki yaygin hosnutsuzluk nedeniyle her zaman cok etkili olmadi Mesela Orta Dogu da Kuveyt Bahreyn gibi Arap emirliklerindeki sorunlar giderilemedi aksine isyanlar bas gosterdi Yemen de de benzer bir durum soz konusu oldu 1870 de isyan cikan Yemen de bunun sonrasinda II Abdulhamid doneminde 1911 deki isyan oncesinde 1886 1895 1897 1904 1906 de olmak uzere buyuk isyanlar goruldu ve bu isyanlar ozellikle 1904 1906 Yemen Isyani guclukle bastirildi Yine baskente daha yakin orduda ve Musluman nufus arasinda bir sadakatin varligi ayrica bir baski ve hafiyelik sistemi ile saglanabilmisti Bunun yaninda II Abdulhamid in Said Nursi gibi bazi din adamlari ile ters dustugu Misir da Musluman Kardesler in dusuncelerinin ideologlarindan ikisi olan Cemaleddin Efgani yi Istanbul a getirip ona bazi Islam ile ilgili raporlar duzenlettirse de panislamizm konusunda benzer dusuncelerine karsin goz hapsinde tutturdugu olumune kadar Istanbul dan ayrilmasina izin vermedigi ve haberlesmesine sinirlamalar getirdigi Muhammed Abduh ile aralarinda sorunlar oldugu bilinmektedir Ayrica panislamist gorusu savunan o donemin gazetecisi Mizanci Murad ile de sorunlari bulunmaktadir Osmanli Turkcesinde yasanan sorunlar sebebiyle Arap harfleri yerine Latin harflerinin kullanimi konusunda da ciddi tartismalar yasandigi II Abdulhamid in bu konuda sahsen bir calisma baslatip ancak gelebilecek tepkilerden cekinilmesi neticesinde bu calismalardan vazgectigi Osmanli Turkcesinde yazi dilince Arapca ve Farsca halkin anlamasini zorlastiran kelimeler yerine Turkce kelimelerin kullanilmasi yonunde talimatlar gonderdigi de bilinmektedir Bunun yaninda medreseler yerine modern egitim kurumlarinda egitimi desteklemis ve bu yonde okullar acmis mufredatlarinin modernlesmesine gayret gostermistir Yine tarihci Metin Hulagu kendisinin muhafazakar bir cizgisi de olsa acik sacik bile olsa operet ve tiyatrolari dinleyip ilgi gosterdigini ve yine Alman Kayzeri II Wilhelm in Istanbul ziyareti sirasinda kendisini ve esini karsilayip esinin koluna girip ayri bir arabaya birlikte oturup ilgili yere gidene kadar sohbet edecek kadar siyasi ve diplomatik ama o gunku beklenen muhafazakarlik anlayisinin disinda bir harekette bulundugunu bu yonden modernlik ve acik fikirliliginin soz konusu oldugundan soz etmektedir II Abdulhamid pek cok kritik gorev ve mevkiye ve kendi ozel islerine Muslumanlardan cok Hristiyan Rum orn Agop Kazazyan Pasa Maliye Naziri Aleksandir Karatodori Pasa Hariciye Naziri Bayindirlik Naziri ve Ermeni orn Artin Dadyan Pasa Hariciye Naziri hatta Italyanlari orn Raimondo D Aronco saray mimari Bulgarlari hatta Musevileri Sami Gunzberg sahsi dis hekimi atadigi da bilinmektedir Projeleri ve icraatlariSosyal kulturel ve ekonomik gelismelerII Abdulhamid in padisahligi doneminde sosyal kulturel ve ekonomik gelismelerden bazilari sunlardi Mulkiye Siyasal Bilgiler Fakulte duzeyine getirilerek acildi Memurlara sicil tutulmaya baslandi Eski Eserler Muzesi acildi Hukuk Fakultesi acildi Divan i Muhasebat Sayistay kuruldu Guzel Sanatlar Fakultesi acildi Hamidiye Ticaret Mekteb i Alisi gunumuzdeki adiyla Istanbul Iktisadi ve Ticari Ilimler Akademisi acildi Yuksek Muhendislik Fakultesi acildi Darulmuallimat Kiz Ogretmen Okulu acildi Terkos Suyu hizmete girdi Butun yurtta Idadiler Lise acilmaya baslandi Ziraat Bankasi kuruldu Bursa da Ipekhane acildi Halkali Ziraat ve Veterinerlik Fakulteleri Halkali Ziraat ve Baytar Mekteb i Alisi acildi Bursa Demiryolu hizmete girdi Asiret Okulu acildi Butun yurtta Rusdiyeler Ortaokul acilmaya baslandi Kudus Demiryolu hizmete girdi Ankara Demiryolu hizmete girdi Hamidiye Kagit Fabrikasi kuruldu Kadikoy Gazhanesi kuruldu Beyrut ta liman ve rihtim insa edildi Osmanli Sigorta Sirketi Osmanli Umum Sigorta Sirketi kuruldu Kadikoy Su Tesisati hizmete girdi Selanik Manastir Demiryolu hizmete girdi Sam Demiryolu hizmete girdi Eskisehir Kutahya Demiryolu hizmete girdi Galata Rihtimi insa edildi Beyrut Demiryolu hizmete girdi Darulaceze Kimsesizler yurdu hizmete girdi Mum Fabrikasi kuruldu Afyon Konya Demiryolu hizmete girdi Sakiz Adasi nda Liman ve Rihtim insa edildi Istanbul Selanik Demiryolu hizmete girdi Tuna Nehri nde Demirkapi Kanali acildi Sam Halep Demiryolu hizmete girdi Sisli Etfal Hastanesi hizmete girdi Hicaz Telgraf hatti kuruldu Hama Demiryolu hizmete girdi Basra Hindistan Telgraf hatti Beyoglu na baglandi Hamidiye Suyu hizmete girdi Selanik te Liman ve Rihtim insa edildi Haydarpasa Liman ve Rihtimi insa edildi Maden Fakultesi acildi Sam Tip Fakultesi acildi Haydarpasa Askeri Tip Fakultesi acildi Trablus Bingazi Telgraf hatti kuruldu Konya Ereglisi nde demiryolu hizmete girdi Trablus Telsiz Istasyonu kuruldu Butun yurtta Telsiz Istasyonlari kuruldu Medine Telgraf Hatti kuruldu Sam da Elektrikli tramvay hizmete girdi Hicaz Demiryolu hizmete girdi 27 Agustos ta Istanbul dan kalkan tren 3 gun sonra Medine ye ulasti Ilk raki fabrikasi Tekirdag yolu uzerinde Umurca ciftliginde acildi Ilk bira fabrikasi Bomonti acildi AilesiEsleri Kizi Ayse Sultan a gore babasi II Abdulhamid in 13 esi olmustur Bazi kaynaklara gore ise bu sayi 16 dir II Abdulhamid in aile soyagaciKadin EfendileriNazikeda Kadinefendi Baskadinefendi Bedrifelek Kadinefendi Ikinci Kadinefendi Safinaz Nurefzun Ikinci Kadinefendi Bidar Kadinefendi Ikinci Kadinefendi Dilpesend Kadinefendi Ucuncu Kadinefendi Mezide Mestan Ucuncu Kadinefendi Emsalinur Kadinefendi Ucuncu Kadin Efendi Musfika Kadinefendi Dorduncu KadinefendiIkballeriSazkar Hanim Bas Ikbal Peyveste Hanim Ikinci Ikbal Fatma Pesend Hanim Ucuncu Ikbal Behice Hanim Dorduncu Ikbal Saliha Naciye Hanim Dorduncu IkbalGozdelerDurdane Hanim Bas Gozde Calibos Caliboz Hanim Simperver Nazliyar Hanim Nevcedid Hanim Berguzar Levandit Ebru SermelekErkek cocuklariMehmed Selim Efendi Bedr i Felek Kadin Efendi nin oglu Ahmed Nuri Efendi Mehmed Abdulkadir Efendi Mehmed Burhaneddin Efendi Abdurrahim Hayri Efendi Peyveste Hanimefendi nin oglu Ahmed Nureddin Efendi Mehmed Nureddin Efendi 22 Haziran 1901 veya 1900 1903 Kendisi ayni zamanda II Abdulhamid in oglu sehzade Ahmed Nureddin Efendi nin de ikiz kardesidir Onun da annesi aslen Gurcistan dan olan Behice Hanim dir Ikiz kardesi Ahmed Nureddin Efendi den birkac dakika kucuktur Ikiz kardesinden ayirt etmek icin birine kirmizi digerine mavi kurdele baglandi Ancak ikiz kardesi Ahmed Nureddin Efendi 1945 yilina kadar yasarken Mehmed Bedreddin Efendi ise henuz bebekken 2 yasinda 1903 te menenjit hastaligindan olmus ve Yahya Efendi nin mezarligina defnedilmistir Kardesi Ahmed Nureddin Efendi onun adini anisini yasatmak icin ismini kendi ogluna vermis ancak o da daha henuz bebekken Paris te olmustur Mehmed Abid Efendi Saliha Naciye Hanimefendi nin ogluKiz cocuklariUlviye Sultan Zekiye Sultan Naime Sultan Naile Sultan Sadiye Sultan Ayse Sultan Refia Sultan 10 Temmuz 1897 Yildiz Sarayi Istanbul 14 Subat 1898 annesi Fatma Pesend Hanimefendi ydi 7 aylikken difteriden olmus Yahya Efendi Turbesi nde defnedilmistir Abdulhamid kizinin olumunden duydugu uzuntuden dolayi hatirasina Hamidiye Etfal Hastanesini gunumuzdeki Sisli Etfal Hastanesi yaptirmistir Aliye Sultan y 1900 Bebekken olmustur Cemile Sultan y 1900 Bebekken olmustur Samiye Sultan Saliha SultanServetiII Abdulhamid sehzadeliginden beri tipki Abdulaziz ve V Murad gibi borsa oyunlarina son derece merakliydi Ancak bu padisahlar icinde servetini katlayan tek kisi II Abdulhamid olmustur Kendisi 9 000 altinlik almakta oldugu harcirahini katlamakla kalmamis tahta cikisi aninda o zamanki Osmanli parasiyla 60 000 lira tutan harcamalari bizzat kendi cebinden odemistir Taht sirasinda 100 000 altin servetinin oldugundan bahsedilmektedir Rum asili Yunan vatandasi Banker Yorgo Zarifi tahta ciktiktan sonra ise oglu Leonidas Zarifi Abdulhamid in parasini sehzadeliginden degerlendirenler arasindaydi Kazandigi paralarla altin tahvil almis hatta Anadolu Simendifer ve Selanik Limani ndan bile tahvil alarak kara ortak olmustur Buyuk ciftliklere sahipti Boya koyun ve bugday ticareti ile de ugrasmaktadir Faize parasini yatirdigi karsi islerde parasini kullandigi bas mabeycisinin tuttugu anilarinda da belirtilmektedir Osmanli maliyesinde padisahlarin mulkleri ile ilgilenen Hazine i Hassa Nezareti denen bir nezaret bulunuyordu Hazine i Hassa sehzadelik senelerinde mal edinmeye ve tasarrufa merakli oldugu bilinen Abdulhamid in 1876 da tahta gecmesinin ardindan sekil degistirmeye basladi Emlak i Sahane denen ve tek bir kisiye degil hanedana ait olan gayrimenkullerin cogu Hazine i Hassa ya devredildi ve tapulari Sultan Abdulhamid in adina cikartildi Abdulhamid in babasi Abdulmecid de dahil hicbir Osmanli padisahi Hazine i Hassa Emlak i Sahane Emlak i Humayun gibi adlarla muhasebelestirilen tasinmazlardan elde edilen gelirleri kendi mulkiyetine almayi dusunmemis dogrudan hazineye devretmistir Abdulmecid kendi parasiyla satin aldigi Resulayn Ciftligi nin tapusunu bile hazineye kalsin diye uzerine almamistir ayni sekilde Abdulhamid in kardesi Vahdettin in mulkiyetinde bir handan baska tasinmazi yoktur Buna karsin II Abdulhamid tahta gectiginde Hazine i Hassa nin basina Agop Ohannes ve Mihail Portakal pasalari sirasi ile koymakla kalmamis Imparatorluk un hemen her kosesindeki sahipsiz araziler ciftlikler ve gelir getiren daha bircok yer fermanlarla bu ozel hazinenin mulkiyetine gecirilip bir kisminin tapulari da yine Sultan Abdulhamid in adina cikartilmistir Hatta bununla da yetinilmeyerek babasi Abdulmecid in hazineye devrettigi Resulayn Ciftligi ve diger tasinmazlarin tapusunun bile kendi uzerine alindigi iddia edilmekte ve bazi kimselerce kardes hakkini mirasta ihlal zimmete mal gecirmekle de suclanmaktadir 1903 yilinda II Abdulhamid in dunyanin en zengin 3 kisisi oldugu gibi bazi tarihcilerce iddia edilmekte ve Deutsche Bank of Berlin Reichsbank Ingilizlerin The Bank of England Amerikalilarin New York Bank ile Fransa da bilinmeyen bir bankada 250 milyon dolara yakin servetinin oldugu Turkiye ve Osmanli topraklari uzerinde kursun madenlerinden ciftliklere ve Anadolu da pek cok gayrimenkulun tapusunun sahiplerinden oldugu soylenmektedir kimin tarafindan kaynak belirtilmeli Sensozen II Abdulhamid in sahip oldugu tapularin 11 000 oldugunu iddia ederken Hulagu ise yaklasik tasinmaz malvarligini su sozlerle belirtmektedir Abdulhamid in Anadolu da 2 bin 300 den fazla tasinmaz kaydi mevcut Bu tasinmazlarin 1 milyon 250 bin dekari halen II Abdulhamid in uzerinde kayitli bulunuyor Balkanlar da 4 bin 280 tasinmaz kaydi soz konusu Bu tasinmazlarin 220 bin dekari halen II Abdulhamid in uzerinde gozukuyor 560 bin dekar ise Balkan ulkelerinin hazinesine kayitli Suriye de 390 Lubnan da 333 Filistin de 223 Irak ta 83 Arabistan da 60 Israil de 10 Libya da da 8 olmak uzere toplam bin 107 kayit soz konusu Bu kayitlardan 3 milyon 482 bin dekari halen II Abdulhamid adina kayitli Kadikoy Rihtimi aslinda II Abdulhamid in kisisel mali Alemdag Ormanlari Hekimbasi Beykoz Kurbagali Dere de ciftlikler ile Besiktas ve Tophane de dukkanlari da var Selanik in yarisindan fazlasi Abdulhamid in kisisel mal varligi Yalova Yenisehir Aydin in yani sira Kudus Halep Hama Humus Basra Erbil Kerkuk Dicle Amara Bagdat Medine de cok sayida arazi ve ciftlik ile Izmit Koy Ormanlari Selanik Beyaz Kule Arnavutluk Yanya Vardar Ovasi nin buyuk kismi II Abdulhamid in kisisel mal varliklari arasinda Prof Dr Mehmet Metin Hulagu Bununla birlikte Metin Hulagu II Abdulhamid in ozellikle yurt disindaki arazileri petrol stratejisinden dolayi satin aldigi bu topraklar isgal edilse bile sahsi mallarin gasp edilemeyecegini goz onune alarak bircok arazi ve tasinmazi kendi mulku haline getirip isgalden kurtarmaya calistigi iddiasindadir Buna karsin Sensozen Soner Yalcin gibi bir kisim gazeteci arastirmaci ve tarihciler ise aksi gorustedirler Kendisinin kardes payini vermeme kardeslerinin elinden mirasi almaya calisma devletten ve halktan mal kacirma yaptigi gibi zimni veya dogrudan iddialarda bulunmaktadir II Mesrutiyet in ilani akabinde 8 Eylul 1908 de II Abdulhamid elindeki bir kisim mal ve gelirlerini devlet hazinesine devretti 31 Mart Olayi sonrasinda II Abdulhamid in tapuya kayitli mallarinin cok buyuk bir kismi ise Ittihat ve Terakki liderleri ile gelen hukumetce devlet hazinesine gecirildi Ancak Sultan Vahdettin 8 Mart 1920 de cikardigi bir kararnameyle bu mallari tekrar Hazine i Hassa ya iade etti Boylece II Abdulhamid in ailesine miras hakki dogmus gibi gozukse de isgal gucleri ile Osmanli Devleti arasinda imzalanan Sevr Antlasmasi nin 240 maddesi ile bu mallara el koyulacagini belirtmistir Ancak Osmanli Imparatorlugu nun imzaladigi bu anlasmayi Turkiye Cumhuriyeti kabul etmemis neticede Kurtulus Savasi nin kazanilmasi akabinde anlasma yururluge girmemistir Bu sebeple gerek yurt ici ve gerekse yurt disinda pek cok dava mirascilarca acilmis ancak bu zamana kadar mirascilarin cogu bir basari elde edememistir 1930 da ABD deki bazi basin organlarinda dokuz dul esi ve on uc cocuguna bes yil suren bir davanin ardindan mulkunden 50 milyon ABD dolari verildigi mulkunun 1 5 milyar ABD dolari degerinde oldugu iddia edilmistir 1908 de II Abdulhamid adina yurtdisina kacirildigi iddia olunan Hooker Zumrut Brosu Abdulhamid in servet tartismasinin bir konusu da koleksiyonunu yaptigi mucevheratlardi Zira kendinin gerek satin alarak gerekse cesitli yontemlerle elde ettigi paha bicilmez bir mucevherat koleksiyonu vardi Bu koleksiyondaki Hooker Zumrut Brosu gibi bazi broslarin 1908 de II Abdulhamid adina yurt disinda Paris e kacirildigi da iddia edilmektedir Sultan in bunu olasi bir darbeden dolayi mucevherlerin satisindan elde edilen gelirin bir devrim olursa surgunde rahat bir hayata kacmasina izin verecegini umuduyla yapmasina karsin mucevherlerin Salomon ya da Selim Habib adli bir tuccara satisindan elde edilen paranin Jon Turk Devrimi nin ardindan gelen hukumete dustugu 1911 de Habib in II Abdulhamid den aldigi mucevherleri borc geri odemelerini karsilamak icin acik artirmaya cikardigi iddia edilmektedir Bunun yaninda Yildiz Yagmasi olarak bilinen olayda Hareket Ordusunun bazi er ve subaylarinin disiplinsizlik gostererek Yildiz Sarayi na hatta hareme bile yonelerek yagmalama eylemlerinde bulundugu ve bu yagmalama sirasinda bir canta dolusu olabilecegi iddia olunan bazi mucevherlerin degerli mallarin alindigi ve bu kisilerce satilmis olabilecegi veya bu cantanin saklanip 1911 yilindaki bir muzayededeki satima konu oldugu iddialar arasindadir kaynak belirtilmeli II Abdulhamid i sahip oldugu mucevherlerin bir kismi Osmanli Imparatorlugu tarafindan 1911 yilinda Libya ya cikarma yapan Italyanlara karsi askerlerin savunmasina destek amacli ve donanmaya yeni gemi alabilmek icin Osmanli maliyesine para bulmak icin satilmak istendi Sultan in mucevherlerinin Paris te meshur bir muzayede sirketi tarafindan acik arttirma ile satisa cikartilmasi kararlastirildi ve bu amacla bir canta mucevher devlet tarafinda Paris e yollandi Fransa da mucevher uzmani Robert Linzeler e satis icin Osmanli hukumeti tarafindan yetki verildi Mucevherlerin sigortalanmasi teshiri basina yapilan reklam ilanlari ve katalog basimi masraflari Linzeler e ait olacak satis yapildiktan sonra toplanan paranin 3 unu Linzeler alacak toplanan para komisyon kesildikten sonra Paris Osmanli Bankasina yatirilacak ve buradan da Osmanli hazinesine para girecekti Acik arttirma 27 Kasim 11 Aralik 1911 tarihleri arasinda gerceklesti iclerinde Dogu nun Yildizi mucevherinin de oldugu parcalarin hepsi satildi Satis sonrasi toplanan para yaklasik 7 milyon franktir ancak para bankaya yatirilmadi ve Fransiz mucevher uzmani Robert Linzeler parayi zimmetine gecirdi Bu para geri alinamadi II Abdulhamid e ait mucevherler ise 1960 larda bile muzayede salonlarinda gezdi ve gunumuzde Avrupa da zenginlerin elinde gezmektedir Populer kulturdeki yeriAdina yapilmis mimari eserler II Abdulhamid adina yaptirilmis Kahramanmaras Abdulhamid Han Camii Istanbul Basaksehir ilcesi Kayasehir 19 bolgedeki Abdulhamid Han CamiiHakkindaki kitap makale ve tiyatro eserleri Necip Fazil Kisakurek in II Abdulhamid Han adli bir tiyatro eseri ilaveten Ulu Hakan II Abdulhamid Han adli bir kitabi bulunmaktadir Okay Tiryakioglu nun Abdulhamid adli bir eseri bulunmaktadir Karikaturlerle Sultan II Abdulhamid Propaganda ve Gercek Arasinda Bir Padisah 2018 adli kitabi vardir Mustafa Armagan in adli uc ciltlik bir eseri bulunmaktadir Orhan Kologlu nun Abdulhamit ve Masonlar bunun yaninda Avrupa nin Kiskacinda Abdulhamit adli 3 kitabi bulunmaktadir Yavuz Bahadiroglu nun Kudretli Sultan II Abdulhamid Han Sultan i Cihan II Abdulhamid Han adli kitabi bulunmaktadir Kadir Misiroglu nun Sultan Abdulhamid Han Bir Mazlum Padisah isimli kitabi bulunmaktadir nun Her Yonuyle Sultan Abdulhamid ve bu kitabin 2 cilt halinde tipki basimi Tarihin Hukmu Abdulhamid Kizil Sultan mi Sena Nesriyat 1989 adli kitaplari vardir Ahmet Simsirgil in Osmanli tarihini kendi gorusu ile yansitan 11 ciltlik Kayi adli eserinin 10 cildi Kayi 10 II Abdulhamid Han adi ile Timas Yayinlari 2018 kendisine ayrilmistir nun 2 Abdulhamid Han in Yonetim ve Liderlik Sirlari Kum Saati Yayinlari 2015 isimli bir kitabi vardir nin 2 Abdulhamid Yildiz Hatiralari isimli bir ani ve hatira kitabi vardir un Sultan Abdulhamid Ceviren Ali Berktay Iletisim Yayinlari adli bir kitabi vardir Sadiye Osmanoglu nun Babam Abdulhamid Saray ve Surgun Yillari adli bir kitabi vardir Cevdet Kudret in Abdulhamid Doneminde Sansur isimli 1977 2 ciltlik eseri vardir Suleyman Kani Irtem in Abdulhamit Doneminde Hafiyelik ve Sansur isimli bir eseri vardir Falih Rifki Atay in Ulu adli Dunya gazetesinde yayinlanan 1965 bir gazete makalesi vardir Huseyin Nihal Atsiz kendisi hakkinda Abdulhamid Han Goksultan isimli bir makale yazmistir Bunun yaninda Sinan Meydan Ilber Ortayli gibi pek cok tarihcinin arastirmacinin veya gazetecinin onu hem agir sekilde elestiren hem ovgulere mazhar kilan hem de yeren pek cok lehine veya aleyhine makaleleri ve eserleri vardir Hakkindaki film dizi ve belgeseller Abdul the Damned 1935 filminde Fritz Kortner tarafindan canlandirildi Gazi Kadin Nene Hatun 1973 filminde Ali Poyrazoglu tarafindan canlandirildi Ferzan Ozpetek in yonettigi 1999 yapimi Harem Suare filmi II Abdulhamid in son donemlerini anlatmaktadir Sultani Haluk Bilginer oynamistir Abdulhamid Duserken 2002 filminde Cetin Oner tarafindan canlandirildi II Abdulhamid in Sultan Hasan olarak gectigi ve Omer Serif tarafindan canlandirildigi 1986 tarihli bir televizyon yapimi bulunmaktadir atv de yayinlanan Elveda Rumeli isimli TV dizisinde Tuna Orhan tarafindan canlandirilmistir TRT yapimi 7 bolumden olusan II Abdulhamid belgeseli vardir Abdulhamid in tahta cikisindan tahttan indirilmesine ve olumune kadar gecen suredeki sosyal ve siyasi gelismeleri anlatmaktadir Yapimciligini Abdurrahman Demirel yonetmenligini Salih Ozderya ustlenmistir TRT de yayinlanan Ciragan Baskini adli dizide Burc Kumbetlioglu tarafindan canlandirilmistir TRT nin 2014 te yayin hayatina baslayan Filinta dizisinin 2 sezonundaki yeni padisahi Hakan Kurtas canlandirdi TRT 1 de 24 Subat 2017 den 4 Haziran 2021 e kadar toplam 154 bolum ekranda olan Payitaht Abdulhamid dizisinde Bulent Inal tarafindan canlandirilmistir Digerleri Abdulhamid Han sondaj gemisine adi verilmistir Balkan Savasi nda yararliliklar gosteren ve Cumhuriyet doneminde 1947 ye kadar hizmette bulunan Hamidiye zirhlisina II Abdulhamid e ithafen once Abdulhamid kruvazoru sonrasinda ise bu ad verilmistir Hakkindaki gorusler1896 yilinda Punch dergisinin yayimladigi karikatur Sultan II Abdulhamid dunyanin buyuk gucleri olan Rusya Fransa ve Ingiltere nin Osmanli yi bir sirkete donusturmeye karar vermelerine dair bir brosure bakiyor Karikatur Osmanli nin Avrupali guclerin oyuncagi haline geldigini anlatmaktadir Bulgaristan bagimsizligini ilan etmis ve Avusturya Macaristan Bosna Hersek i hukuken ilhak etmisken II Abdulhamid in caresizce bakisini tasvir eden Le Petit Journal kapagi 1908 Hasta yataginda Osmanli yi temsil eden II Abdulhamid karikaturu kapida buyuk gucler beklemekteMehmet Akif Ersoy istibdat donemini su dizelere doktugu siirle elestirmektedir Memleket soyle fena boyle muzepzep isler Ah o Yildiz daki baykus oluvermezse eger Coktan beridir vardi benim bir derdim Gideyim zalimi ikaz edeyim isterdim O bizim cami uzaktir gelemez mani ne Giderim ben diyerek vardim onun cami ine Kafes ardinda hanimlar gibi sakliydi Hamid Koca Sevketli Hakikat bunu etmezdim umid Belki kirk elli bin askerle sarilmis Yildiz o silahsorler o al fesli herifler sayisiz Neye malolmada seyret herifin bir namazi Sade altmis bin adam kaldi namazsiz en azi Hele tebziri asan masrafi dersen sorma Mehmet Akif Ersoy Safahat 6 kitap Asim Ozellikle Ermeni isyanlarini bastirirken kullandigi yontemler nedeniyle Batili tarihciler ve muhalifleri tarafindan Kizil Sultan diye anilmistir Yine bir kisim yerli tarihciler onu sansur donanmadaki hatalari ozgurlukleri sinirlayici istibdat hukumleri jurnalcilige destek vermesi I Mesrutiyet sirasinda meclisi kapatmasi Mithad Pasa yi surgune gondermesi 93 Harbi nde yanlis sevk ve idaresi toprak kayiplari gibi nedenlerle elestirirken diger taraftan onu savunan taraftarlari onu ulu hakan gibi yuceltici lakaplarla anarlar Bu konuda II Abdulhamid yaninda gorus ortaya koyan yazarlardan biri Necip Fazil Kisakurek tir II Abdulhamid icin Abdulhamid Han adli tiyatro eseri yazmistir 1965 yilinda Ulu Hakan II Abdulhamid Han adli kitap cikarmistir Bu eserde II Abdulhamid ulkesi icin ugrasan calisan goreve gelir gelmez saray harcamalarini dusuren sultanlarin yalniz degil ailesiyle yemek yemesini saglayan son derece yumusak karakterli sabirli ama cevresi hainlerle dolu bunlarla mucadele eden basarilar kazanan ama onlarin kurbani olan bir karakter olarak gosterilmektedir Esere gore kendisinin elinde Selanik ten yuruyen hareket ordusunun uzerine kendi Hassa Kuvvetleri ile yurume imkani varken kan dokulmesin diye bunu bile yapmamistir Kitabin onsozu her Buyuk Dogu cu bilir Ikinci Abdulhamid Turk un ozu ve temel varligi yonunden hakki belli basli bir zumrece gasbedilmis muazzam bir kurtaricilik huviyetidir ve iste butun dava erdirici mesele Abdulhamid den ziyade bu zumreyi icyuzuyle membai ve mansabiyla her turlu metod ve planiyla tanimaktir Dava ve mesele koca bir tarih ve buyuk bir insan hakkina yol acmak gayesinden ibarettir ve bu hakka yol acmaya savasanlarin hic biri zerre miktari sultanci ve saltanatci olamaz sozleri ile baslayip Turk tarihi ve sahte inkilaplar bilmecesinin anahtar sahsiyeti Yahudi ve jon turk elinde asliyetsizlik ve koksuzluk hareketinin kurbani Ulu hakan Ikinci Abdulhamid han dedesi Ikinci Mahmud un yaninda bir gun bu bilmeceyi cozecek nesilleri beklemektedir Abdulhamid i anlamak her seyi anlamak olacaktir sozleriyle bitmektedir Bu kitabin cikisi akabinde bu defa II Abdulhamid aleyhinde yer alan bir baska yazar Falih Rifki Atay Ulu adli bir gazete makalesi ile cikan kitaba su sozlerle sert sekilde muhalefet eder Bir padisah ki budalaca kuruntu yuzunden yirminci yuzyilda Istanbul a elektrik sokmaz Telefon getirtmez Askere manevra fisegi ile de ates talimi yaptirmaz Donanmayi eger denize acilirsa toplarini Yildiz a cevirip vurabilir diye on kopru ile bagli Halic te curutur Bir padisah ki okullarda edebiyat dersi okutmaz Kuru ovme disinda tarih dersi verdirmez Ask siirini ve romanini bile yasak eder Kendi adidir diye bir sabah uyanip butun kisa a li Hamidleri uzun a li Hamid e ve veliahdinin adidir diye butun Resad adlarini Neset e degistirtir Otuz uc yil boyle bir padisahin hukmu altinda cokup giden memlekette 1965 te onu ulu hakan diye ananlari deneme tavsani gibi kullanilmak uzere akil hastanesine yollamaz da ne yaparsiniz Onceleri Ittihat ve Terakki Firkasi icinde Abdulhamid e karsi olan filozof Riza Tevfik Bolukbasi Sultan Abdulhamid Han in Ruhaniyetinden Istimdat ve Suleyman Nazif sonradan duymus olduklari pismanliklarini siirleri ile dile getirmislerdir Kizil Sultan Le Sultan Rouge iddiasi Albert Vandal adli bir Fransiz yazar tarafindan ortaya atilmisti Atilis sebebi Abdulhamid in Ermeni isyanlarini bastirtmis olmasidir Basta Ingilizler ve Fransizlar olmak uzere Ruslar tarafindan Avrupa kamuoyunda Abdulhamid in kan dokucu zalim bir padisah oldugu yazildi ve karikaturler cizilmistir Emre Kongar Abdulhamid doneminde yakilan kitaplari listeledigi yazisinda bu sansurun arkasinda ideolojik bir toplum muhendisligi amaciyla din siyaset tarih ve edebiyat kitaplarini da kapsayan bicimde yapilan dusunce yasaklamalari ve toplumsal manipulasyon vardir ifadelerini kullanmaktadir Ilber Ortayli II Abdulhamid i ozellikle sansur konusunda elestirmektedir Ortayli ya gore Abdulhamid in en buyuk hatalarindan biri donanmadaki hatalarindan biri basina uyguladigi sansurdur Ortayli ya gore Zaman zaman kendinin de sikayet ettigi bu kurum Abdulhamid Han dan sonra idareyi alan genc kusagin siyasal bilgisizliginin baslica nedenlerinden biridir Cunku Imparatorluk ta gayri Turk milletler bir sekilde yazdilar okudular disarida basilip gonderilen gazetelerle yetistiler Turklerin okuyacagi dogru durust hur gazete bile yoktu Yine Ortayli ya gore Sansur disaridaki ve icerideki Turk basinina karsi etkili bicimde uygulaniyordu Doga bilimleri felsefe ve filolojide cografyada atilim yapan Osmanli biliminin sosyal bilimlerde yerinde saymasinda sansurun de payi vardi Imparatorluk un genc nesli politik anlayis yonunden dunyanin gerisinde kalmisti Istanbul da ortaoyunu hatta Karagoz e kadar sansur ve hafiyeligin etkisi vardi Ama Istanbul disina cikildiginda bu tedbirler zayifliyordu Selanik in aydinlari Istanbul dakinden daha cok nefes aliyordu ama Istanbul boguluyordu Ortayli nin diger bir elestirisi de donanmanin geri birakilmasi uzerinedir Balkan Savaslari nda Yunanlilarin Averof gemisi ile basa cikilamamasinin nedenini Ortayli II Abdulhamid in donanmayi ihmaline baglamaktadir 1 Ordu haricinde diger askeri birlikler ve memurlarin duzensiz olarak odenebilen bir sisteme oturtulamayan maaslari renkli dis politikaya karsin hantal burokrasi diger bir elestiri konusudur Ancak Ortayli II Abdulhamid in egitim saglik alanindaki reformlarini ovmekte taraflari birbirine oynatan basarili bir diplomat olup Anadolu Islam dunyasinda genelde sevildigini savaslardan bunalan halki bir sulh donemine soktugunu Duyun i Umumiye yi kendisi kursa da caresizliginden kurdugunu belirtmektedir Yine Ortayli ya gore II Abdulhamid I Abdulhamid devrinde yasasa cok daha baska seyler olabilirdi O gecikmis bir Sultan Mahmut Han seklinde tanimlamada bulunmaktadir Ortayli baska bir yazisinda II Abdulhamid in ilginc bir kisilik olup diplomasiyi sevdigini ogrendigini ve dis dunyada takdir gordugunu gencliginden beri borsa ve bankacilik manevralarini iyi ogrendigini Birinci Cihan Harbi boyunca onun diplomasi bilgisi ve taktiklerini Ittihat ve Terakki erkanin dinlemekte fayda gordugunu Kadinlarin cenazesinde Bizi refah icinde yasatan padisahim bizleri birakip da nereye gidiyorsun seklinde agladigini belirtmektedir Halil Inalcik onunla ilgili Abdulhamid fikir ve felsefe bakimindan da Bati yi benimseyen bir nesli ortaya cikarmistir ve Son arastirmalar ortaya koymustur ki II Abdulhamid donemi siyasette Bati fikirlerine karsi olmakla beraber kultur ve egitim alaninda buyuk atilimlarin gerceklestigi bir donemdir seklinde gorus ortaya koymustur Bir diger tarihci Manchester Universitesi ogretim uyesi Feroze Abdullah Khan Yasamee Muazzam pratik ihtiyat ve gucun temelleri icin bir icgudu ile bir arada tutulan kararlilik ve cekingenligin icgoru ve fantezinin carpici bir karisimiydi Siklikla hafife alindi Siciline bakilirsa muthis bir yerli politikaci ve etkili bir diplomatti seklinde gorus beyan etmekteydi Bununla birlikte onun doneminde Osmanli Avrupa nin hasta adami olarak degerlendirilip karikaturlere konu olmaktaydi Dogan Avcioglu Abdulhamid in diplomasi alaninda yetenekli oldugunu ve devleti ele aldiginda kotu durumda oldugunu bu sebeple her kotu isten kendisinin sorumlu tutulmasinin haksiz oldugunu belirtmektedir Ancak bununla birlikte Abdulhamid e agir elestirilerde bulunmaktadir Ona gore II Abdulhamid yerli sanayiye gerekli destegi vermemistir Osmanli da tek bir Turk sermayeli sirket vardir O da Abdulmecid zamaninda kurulan Sirket i Hayriye dir Yine ona gore 1 numarali komprador kendidir Onun aktardigina gore Eski Mabeyn Katiplerinden Ahmet Resit Bey bunun o zamanin parasiyla 4 milyon lirayi buldugunu yazmaktadir Bu Sultan in menkul servetidir asil servetini gayri menkuller teskil etmektedir Abdulhamid Suriye Mezopotamya Arnavutluk vb de yuz binlerce hektar araziyi ozel mulkiyetine gecirmistir Irak ta petrol bulunan alanlari da kendi hesabina kapatmistir Abdulhamid cevresindeki hirsizliklardan rusvetlerden imtiyaz satislarindan tamamen haberdardir Kurdugu mukemmel jurnal sistemi ona her seyden haberdar olma olanagini saglamistir Bununla birlikte Abdulhamid bir hukumet etme metodu olarak hirsizlik ve rusveti musamaha ile karsilamis ve hatta tesvik etmistir Hirsizlik ve rusvet yoluyla pasalar ve beyleri kendine baglayacagina inanmistir Buna caldir ve kazan politikasi diyebiliriz Alman emperyalizmi Drang Nach Osten politikasinda Panislamizmi yararli bir ideolojik silah olarak gormus ve ondan sonradir ki Abdulhamid atesli bir Panislamist kesilmistir Bir yandan komprador alafrangalik ote yandan koyu Muslumanlik Somurge ya da yari somurge haline getirilmis butun Islam ulkelerinde gorulen manzara budur Yusuf Hikmet Bayur Ingiltere Misir i isgal ederken II Abdulhamid in cesitli vesveselerle oraya asker gondermedigini belirtmektedir Bunun yani sira Midhat Pasa yi teslim etmesi ve Tunus un isgaline goz yummasi nedeniyle onu elestirmektedir Sinan Meydan Avcioglu nun ve Bayur un goruslerine aynen yer vererek desteklemekte ve ilaveten donanmayi curuttugu icinde onu sert sekilde elestirmektedir Konuyla ilgili yayinlarBirinci Ali 2005 Sultan Abdulhamid in Hatira Defteri meselesi Divan Disiplinlerarasi Calismalar Dergisi 19 177 194 27 Mayis 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 27 Mayis 2021 Georgeon Francois Sultan Abdulhamid Iletisim Yayinlari Kaynakca Overy Richard 2010 The Times Complete History of the World HarperCollins ss 252 253 ISBN 9780007315697 Egilmez Mahfi 24 Mayis 2022 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 21 Ekim 2022 Yeni Cag Gazetesi 27 Eylul 2022 27 Eylul 2022 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 21 Ekim 2022 Oda Tv Haberturk Tarihin Arka Odasi 25 03 2017 Tarihli Program 25 Mart 2017 29 Ekim 2020 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 21 Ekim 2022 II Abdulhamit zamaninda toprak kaybedildi mi Dogruluyoruz com internet sitesi 30 Mayis 2022 28 Temmuz 2022 tarihinde kaynagindan erisim tarihi 5 Ocak 2023 II Abdulhamit saltanatinda Osmanli nin hic toprak kaybetmedigi iddiasi Teyit org internet sitesi 26 Mayis 2022 14 Aralik 2022 tarihinde kaynagindan erisim tarihi 5 Ocak 2023 Bayraktar Cagdas 28 Eylul 2022 Soylenenlerin aksine 2 Abdulhamit Turkiye nin iki kati kadar toprak kaybetti AKP tarihi carpitiyor Gazeteci Cagdas Bayraktar tarafindan tarihciler Prof Dr Mithat Baydur ve Umit Dogan ile yapilan roportaj Cumhuriyet Gazetesi internet sitesi 14 Aralik 2022 tarihinde kaynagindan erisim tarihi 5 Ocak 2023 a b c Abdulhamid II biography Ottoman sultan 28 Temmuz 2018 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 29 Eylul 2015 Yilmazcelik Ibrahim Ozdem Ali Gokcen 1 Haziran 2013 DUVEL I MUAZZAMA NIN KARADAG UZERINDEN OSMANLI DEVLETI ILE MUCADELELERI VE BUNUN GUNUMUZE YANSIMALARI Bitlis Eren Universitesi Sosyal Bilimler Dergisi 1 2 5 38 ISSN 2147 5962 26 Ekim 2022 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 26 Ekim 2022 a b c d TDV Islam Ansiklopedisi 25 Temmuz 2019 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 1 Eylul 2021 Osmanli Padisahlari Turk Tarih Kurumu 18 Nisan 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 9 Ekim 2021 Ancestry 6 Nisan 2012 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 29 Kasim 2012 Muftuoglu Mustafa 2017 Her yonuyle Sultan Abdulhamid Yuzlesme Kitap s 9 ISBN 978 605 82635 1 2 12 Subat 2024 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 2 Mart 2024 Brookes Douglas Scott 2010 The Concubine the Princess and the Teacher Voices from the Ottoman Harem University of Texas Press s 134 ISBN 978 0 292 78335 5 a b c Culuk Sinan 2016 Osmanli Sultaninin Tek Adamlik Yolunda Gerceklestirdigi Isbirlikleri Entrikalar ve Siyasi Manevralar Tarih Dergisi 19 Ekim 2021 tarihinde kaynagindan erisim tarihi 12 Kasim 2022 Lutfi Tarih IX 106 144 X 115 Bayindir Ulusakan Seda 2018 II Abdulhamid in Sanat ve Sanatciya Bakisi Cagdas Turkiye Tarihi Arastirmalari Dergisi Cilt XVIII 18 Sayi 36 sayfa 5 28 ss 6 7 28 Mart 2023 tarihinde kaynagindan erisim tarihi 28 Mart 2023 Pasa Ahmet Cevdet 1967 Tezakir Turk Tarih Kurumu Basimevi 2 Mart 2024 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 2 Mart 2024 A H Ongunsu Abdulhamid II IA I 76 80 a b Muftuoglu Mustafa 2017 Her yonuyle Sultan Abdulhamid Yuzlesme Kitap s 19 ISBN 978 605 82635 1 2 12 Subat 2024 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 2 Mart 2024 Pasa Tahsin Tahsin Pasa 1931 Abdulhamit Yildiz hatiralari Ahmet Halit Kitaphanesi 7 Nisan 2018 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 22 Ekim 2022 Necib Asim Sultan Aziz in Avrupa Seyahati TOEM XLIX 1916 B Sehsuvaroglu Sultan Abdulaziz in Avrupa Seyahati Belgelerle Turk Tarihi Dergisi sy 1 Istanbul 1967 s 41 51 Fikriyat Gazetesi 5 Aralik 2020 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 28 Kasim 2021 Abdulhamit veremden degil kalpten oldu Yenisafak Gazetesi 20 Mayis 2013 4 Kasim 2022 tarihinde kaynagindan erisim tarihi 4 Kasim 2022 Cat Zehra Melek 10 Subat 2020 Sultan 2 Abdulhamid Han Son Yillarini Bu Sarayda Gecirdi Anadolu Ajansi Internet Sitesi 8 Aralik 2022 tarihinde kaynagindan erisim tarihi 8 Aralik 2022 web archive org 26 Eylul 2007 26 Eylul 2007 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 2 Mart 2024 Ayse Osmanoglu Babam Sultan Abdulhamid Hatiralarim 3 baski Ankara 1986 Selcuk Yayinlari s 24 25 Terell Alexander William An Interview with Sultan Abdul Hamid The Century Magazine 1 November 1897 Ergin Vahit 2022 ABD Elcisi Terel e Gore Ermeni Olaylari ve II Abdulhamid 25 Ekim 2022 tarihinde kaynagindan erisim tarihi 22 Ekim 2022 II Abdulhamid in Torunu Ertugrul Osman Osmanoglu nun olumunden hemen once Haberturk Teke Tek Programindaki Soylesisinin kaydi icin bkz https m youtube com watch v Pe2gIwr NBk 2 Ekim 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde a b c d e Milliyet Gazetesi 28 Haziran 2017 2 Kasim 2022 tarihinde kaynagindan arsivlendi a b Koksal Merve 7 Agustos 2020 Merakli Bir Sultanin Portresi II Abdulhamid in Tablo Koleksiyonu Orient Institut Istanbul 4 Ocak 2023 tarihinde kaynagindan erisim tarihi 4 Ocak 2023 Ozyetgin A Melek 19 YUZYILDA YILDIZ SARAYI NDAN DUNYA YA BAKMAK Sultan II Abdulhamid e ait Yildiz Sarayi Fotograf Koleksiyonu Yunus Emre Enstitusu TR Kultur Edebiyat 4 Ocak 2023 tarihinde kaynagindan erisim tarihi 4 Ocak 2023 a b c Yilmaz Coskun 2011 Sultanin Mucevherleri II Abdulhamid Modernlesme Surecinde Istanbul Osmanoglu Sadiye 2007 Babam Sultan Abdulhamid saray ve surgun yillari L amp M Yayinlari s 51 55 63 ISBN 978 975 6491 82 9 Ucar Gulistan 2020 II Abdulhamit Han in Bati Dillerinde Turkce ye Cevirttigi Eserler Yuksek Lisans Tezi PDF Konya Necmeddin Erbakan Universitesi Sosyal Bilimler Enstitusu Tarih Anabilim Dali ss 4 5 6 3 Kasim 2022 tarihinde kaynagindan PDF erisim tarihi 3 Kasim 2022 Ozdil Yilmaz 22 Eylul 2016 Abdulhamid Sozcu Gazetesi 3 Kasim 2022 tarihinde kaynagindan erisim tarihi 3 Kasim 2022 Ozcan Mert 1991 II Abdulhamit Gures ve Guresciler s 167 177 19 Mayis Universitesi Egitim Fakultesi Dergisi cilt 6 Sayi 1 ss 163 165 SAKIR Ziya Yildiz Tiyatrosu Resimli Tarih Mecmuasi C V S 51 Istanbul 1954 s 2974 a b c ERGIN Nihat Yildiz Sarayi nda Muzik Yildiz Sarayi Kutuphanesi Koleksiyonu Ve Saraya Ithaf Edilen Elyazmasi Besteler Istanbul Universitesi Sosyal Bilimler Enstitusu Sanat Tarihi Anabilim Dali Doktora Tezi 1997 s 3 a b c d e Ergin s 4 6 16 Subat 2010 tarihinde kaynagindan arsivlendi Aksin Ahmet Sultan II Abdulhamit Donemi Olum Cezalarinin Degerlendirilmesi 1876 1908 s 1029 1040 Firat Universitesi Sosyal Bilimler Dergisi Cilt 31 Sayi 2 ss 1039 1040 18 Kasim 2021 tarihinde kaynagindan erisim tarihi 22 Kasim 2022 Gorur Emel Demir Nisan 2022 Sultan II Abdulhamid in Siyasi Mahkumlara Yonelik 1896 Tarihli Umumi Affi TDK Belleten Dergisi Cilt 86 Sayi 305 ss 285 318 22 Kasim 2022 tarihinde kaynagindan erisim tarihi 22 Kasim 2022 a b Sitara Interior Door Curtain of the Ka ba Sultan Abdulhamid II r 1876 1909 www metmuseum org 16 Ekim 2022 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 16 Ekim 2022 a b Takkush Mohammed Suhail The Ottoman s History pp 489 490 Lewis B The Emergence of Modern Turkey Oxford 1962 p 337 Kodaman Bayram 1987 Sultan II Abdulhamid devri Dogu Anadolu politikasi Turk Kulturunu Arastirma Enstitusu s 33 a b Independent Turkce 18 Temmuz 2020 5 Agustos 2020 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 21 Ekim 2022 Gencoglu Halim 1 Haziran 2019 Umit Burnu nda bir Sultan Abdulhamid eseri Nur ul Hamidiye Camii Independent Gazetesi Turkce 7 Kasim 2022 tarihinde kaynagindan erisim tarihi 7 Kasim 2022 Gencoglu Halim 16 Aralik 2021 Guney Afrika da bir Osmanli Istihbaratcisi Muhammed Ali Efendi Independent Gazetesi Turkce 7 Kasim 2022 tarihinde kaynagindan erisim tarihi 7 Kasim 2022 Tetik Zubeyir 2020 Endonezya da Bir Osmanli Gorevlisi Batavya Bassehbenderi Mehmed Kamil Bey in Hayati ve 1897 Tarihli Raporu Sirat Dergisi Cilt 1 Sayi 2 ss 89 123 7 Kasim 2022 tarihinde kaynagindan erisim tarihi 7 Kasim 2022 Sultan Abdulhamid Enver Pasa yi niye Kuba ya gonderdi Fikriyat com internet sitesi 26 Mayis 2021 4 Subat 2024 tarihinde kaynagindan erisim tarihi 4 Subat 2024 DILEK Mehmet Sait Nisan 2016 Arsiv Belgeleri Isiginda Osmanli Devleti Kuba Siyasi Iliskileri 20 2 Ataturk Universitesi Sosyal Bilimler Enstitusu Dergisi s 477 2 Mart 2024 tarihinde kaynagindan erisim tarihi 4 Subat 2024 Kallek Cengiz 1992 BORNIER Vicomte Henri de 6 Besir Aga Camii Cafer Pasa Tekkesi Istanbul Islam Ansiklopedisi ss 292 293 ISBN 978 97 53 89433 3 20 Temmuz 2021 tarihinde kaynagindan erisim tarihi 8 Mart 2022 Ashburton Guardian A Protest 16 Kasim 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde 21 Ekim 1889 Afyoncu Erhan 15 Mayis 2016 2 Abdulhamid Avrupa daki soytariliklari yasaklatmisti Sabah Gazetesi 16 Kasim 2022 tarihinde kaynagindan erisim tarihi 17 Kasim 2022 Colak Ismail Aralik 2020 Fransa da Peygamberimize Hakarete Osmanli Gecit Vermemisti Gercege Dogru Zafer Dergisi Sayi 528 16 Kasim 2022 tarihinde kaynagindan erisim tarihi 16 Kasim 2022 Cakaloglu Cengiz 1 Aralik 2016 1903 Yemen Isyaninin Bastirilmasinda Mersin Redif Taburu Akademik Tarih ve Dusunce Dergisi 3 8 113 135 16 Ekim 2022 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 16 Ekim 2022 Kologlu Orhan 1987 Abdulhamid Gercegi Gur Yayinlari 2 baski ss 210 212 Yazimizi ogrenmek pek kolay degildir Bu isi halkimiza kolaylastirmak icin belki de Latin Alfabesini kabul etmek yerinde olur II Abdulhamid Siyasi Hatiratim Dergah Yayinlari Aktaran Ali Vehbi Bey 1974 s 192 ISBN 975 7032 00 7 Ortayli Ilber NTV deki demeci https www youtube com watch v FLUKTe0HoZY 16 Ekim 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde 26 08 2012 Turk Tarihi 24 Ekim 2013 27 Ekim 2013 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 21 Ekim 2022 Muftuoglu Mustafa 2017 Her yonuyle Sultan Abdulhamid Yuzlesme Kitap s 178 182 ISBN 978 605 82635 1 2 12 Subat 2024 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 2 Mart 2024 Abdulhamid bizim sandigimiz kadar abdestsiz ayagi yere basmayan birisi degil Haberturk TV Fatih Altayli ile Teke Tek Programi 1 Temmuz 2020 16 Kasim 2022 tarihinde kaynagindan erisim tarihi 17 Kasim 2022 Celik Mehmed Mazlum 12 Temmuz 2022 Sultan Abdulhamid hukumetteki en kritik adamlarini gayrimuslimlerden secerdi Independent Turkce 24 Eylul 2023 tarihinde kaynagindan erisim tarihi 24 Ekim 2023 prosesmatbaacilik com tr internet sitesi 6 Temmuz 2015 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 14 Subat 2016 Damlibag Fatih 2015 Hamidiye Kagit Fabrikasi 37 OTAM Ankara Universitesi Osmanli Tarihi Arastirma ve Uygulama Merkezi Dergisi ss 19 60 2 Aralik 2022 tarihinde kaynagindan erisim tarihi 2 Aralik 2022 Ancak belirtmek gerekir ki Osmanli nin bu kagit fabrikasi kurulduktan sonra makine parki sahibi sirket ile anlasmazlik nedeniyle sadece 6 7 ay calisabilmistir sonrasi kapanmistir Meral Hasan Hasanmeral com tr internet sitesi 5 Nisan 2016 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 14 Subat 2016 21 Aralik 2016 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 7 Aralik 2016 20 Aralik 2016 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 7 Aralik 2016 20 Aralik 2016 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 7 Aralik 2016 Osmanoglu Ayse Babam Sultan Abdulhamid Selis Yayinlari s 278 Sabah 17 Ekim 2016 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 21 Ekim 2022 EKINCI Ekrem Bugra Surgundeki hanedan Osmanli ailesinin Cileli Asri Timas Yayinlari Osmanli tarihi dizisi 101 1 baski Istanbul 01 09 2015 648 sayfa 13 5x21 cm ISBN 978 605 08 2049 2 Ayse Osmanoglu Babam Sultan Abdulhamid Timas Yayinlari Istanbul 2019 s 258 259 a b EKINCI Ekrem Bugra 20 Agustos 2018 EYVAH FESIM Sultan Hamid in kucuk sehzadesi baslikli kose yazisi Turkiye Gazetesi 28 Agustos 2023 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 28 Agustos 2023 a b c d e Yalcin Soner 14 Aralik 2008 Krizden Zengin Cikan Padisah II Abdulhamit Hurriyet Gazetesi 2 Kasim 2022 tarihinde kaynagindan erisim tarihi 2 Kasim 2022 Meydan Sinan 4 Aralik 2017 ZARIFI DEN ZARRAB A Borc faiz borsa bataginda Osmanli Sozcu Gazetesi 1 Kasim 2022 tarihinde kaynagindan erisim tarihi 1 Kasim 2022 Pasa Tahsin Tahsin Pasa 1931 Abdulhamit Yildiz hatiralari Ahmet Halit Kitaphanesi s 11 138 a b c Bardakci Murat 15 Ekim 2017 Yuz kusur senedir bitmeyen hayal Abdulhamid in efsanevi mirasi Haberturk 2 Kasim 2022 tarihinde kaynagindan erisim tarihi 2 Kasim 2022 a b Sensozen Vasfi 2013 Osmanogullari nin varliklari ve II Abdulhamid in emlaki II Abdulhamid in uc kitaya yayilan muazzam serveti ve gunumuzdeki durumu Okuyan Us ISBN 978 605 5134 04 4 Aksoy Alper 25 Kasim 2020 2 Abdulhamit in Servet Hikayesi En Politik 2 Kasim 2022 tarihinde kaynagindan erisim tarihi 2 Kasim 2022 World s Largest Fortune to be Split Among Harem Inmates of the Last and Ill Fated Turkish Sultan 20 Nisan 1930 24 Subat 2018 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 23 Subat 2018 a b Sanal Ozgur 1 Mayis 2019 Sultan Abdulhamid in Malvarlgi ve Heba Olan Mucevher Koleksiyonu Istiklal Gazetesi 9 Kasim 2022 tarihinde kaynagindan erisim tarihi 9 Kasim 2022 Loring John 1998 Tiffany s 20th century a portrait of American style Harry N Abrams Inc 978 0 8109 3887 8 Akyol Mete 9 Ocak 1994 Abdulhamid in Hic Duyulmamis Hazin Hikayesi Star Gazetesi 2 Kasim 2022 tarihinde kaynagindan erisim tarihi 2 Kasim 2022 Akyol Mete 16 Ocak 1994 Yedi Milyon Frank Ne Oldu Star Gazetesi 2 Kasim 2022 tarihinde kaynagindan erisim tarihi 2 Kasim 2022 Ozturk Tugba 20 Nisan 2022 Abdulhamid in kayip cantasi Asirlik gizem bu kez paha bicilemez bir elmas ile gundemde Hurriyet Gazetesi 9 Kasim 2022 tarihinde kaynagindan erisim tarihi 9 Kasim 2022 Abdulhamid in Mucevherleri New York ta Hayat Dergisi 50 Sayisi 6 Aralik 1962 Claudia Peltz in boynundaki gerdanlik 2 Abdulhamid in cikti Dogunun Yildizi Mucevheri ile ilgili haber Yeni Cag Gazetesi 14 Nisan 2022 2 Kasim 2022 tarihinde kaynagindan erisim tarihi 2 Kasim 2022 Atsiz Huseyin Nihal Aralik 1982 Abdulhamid Han Goksultan Orkun Dergisi Sayi 6 ss 14 16 19 Mart 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 25 Temmuz 2021 BFI 14 Ocak 2009 tarihinde kaynagindan arsivlendi www sinematurk com 17 Agustos 2012 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 21 Ekim 2022 Harem Suare Beyazperde com 5 Mart 2016 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 2 Mart 2016 10 Temmuz 2007 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 29 Temmuz 2007 PDF 20 Temmuz 2011 tarihinde kaynagindan PDF arsivlendi Erisim tarihi 28 Nisan 2010 Filinta 48 bolumunde Sultan Abdulhamit Han donemi basliyor 1 Mart 2016 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 2 Mart 2016 Ersoy Mehmet Akif 2021 Istiklal Marsinin Yuzuncu Yilinda Mehmet Akif Ersoy Kulliyati Safahat PDF TBMM Yayinlari s 780 16 Temmuz 2022 tarihinde kaynagindan PDF erisim tarihi 20 Aralik 2022 Roy Gilles Abdul Hamid le sultan rouge 1936 a b Ozbek Furkan 25 Ocak 2018 II ABDULHAMID DONEMINDE GUVENLIK VE OTORITE TARTISMALARI Ilim ve medeniyet com internet sitesi 23 Kasim 2022 tarihinde kaynagindan erisim tarihi 23 Kasim 2022 Daglioglu Emre Can Haziran 2019 Necip Fazil dan Payitaht a Hangi Abdulhamid Toplumsal Tarih ss 44 50 12 Aralik 2022 tarihinde kaynagindan erisim tarihi 12 Aralik 2022 Kisakurek Necip Fazil 3 Nisan 2014 Ulu Hakan II Abdulhamid Han Ingilizce BUYUKDOGU ISBN 978 605 4955 52 7 Rifki Atay Falih 2012 Kurtulus Hurriyet Pozitif Yayinlari s 121 Kendisinin 1960 li yillardaki gazete makalelerinin toplandigi kitabin icindeki Dunya gazetesinde yayinlanan Ulu 1965 Makalesi Bilgicik com internet sitesi 20 Ekim 2022 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 20 Ekim 2022 20 Ekim 2022 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 20 Ekim 2022 Kongar Emre Abdulhamit doneminde yakilan kitaplar 2 Cumhuriyet Gazetesi internet sitesi 14 Agustos 2020 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 14 Agustos 2020 a b 5 Haziran 2022 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 5 Haziran 2022 a b Ortayli Ilber 25 Eylul 2016 2 Abdulhamid i Gercekten Taniyor muyuz Hurriyet Gazetesi internet sitesi 29 Kasim 2022 tarihinde kaynagindan erisim tarihi 29 Kasim 2022 a b 20 Ekim 2022 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 15 Subat 2015 Inalcik Halil Devlet i Aliyye 4 Cilt Is Bankasi Yayinlari s 19 Inalcik Halil 2007 Ataturk ve demokratik Turkiye Kirmizi Yayinlari s 57 ISBN 978 975 00404 0 5 Yasamee F A K Ottoman Diplomacy Abdulhamid II and the Great Powers 1878 1888 s 20 Renee Worringer 2004 Sickman of Europe or Japan of the Near East Constructing Ottoman Modernity in the Hamidian and Young Turk Eras International Journal of Middle East Studies 36 2 209 doi 10 1017 S0020743804362033 6 Mart 2023 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 20 Ekim 2022 a b Avcioglu Dogan 1968 Turkiye nin duzeni dun bugun yarin Bilgi Basimevi s 31 Bayur Yusuf Hikmet 1963 Turk inkilabi tarihi Cilt 1 kisim 1 Turk Tarih Kurumu s 24 25 33 10 Temmuz 2020 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 10 Temmuz 2020 Dis baglantilarVikipedi nin kardes projelerinden hakkinda daha fazla bilgi edininCommons ta dosyalarVikisoz de alintilarVikikaynak ta belgelerAmerika Birlesik Devletleri Kongre Kutuphanesindeki Abdulhamid fotograflari koleksiyonu 7 Subat 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde II AbdulhamidOsmanli HanedaniDogumu 21 Eylul 1842 Olumu 10 Subat 1918Resmi unvanlarOnce gelen V Murad Osmanli Sultani 31 Agustos 1876 27 Nisan 1909 Sonra gelen V MehmedSunni Islam unvanlariOnce gelen V Murad Islam Halifesi 31 Agustos 1876 27 Nisan 1909 Sonra gelen V Mehmed