Büyük Ermenistan (Ermenice: Մեծ Հայք, romanize: Mets Hayk') veya Birleşik Ermenistan (Ermenice: Միացեալ Հայաստան, romanize: Miats'eal Hayastan), Ermenilerin anavatanı olarak kabul edilen, tarihsel olarak Ermenilerin çoğunlukta olduğu ve bir kısmında hâlâ Ermenilerin çoğunluk olarak yaşadığı Ermeni Yaylası'ndaki bölgelere atıfta bulunan etno-milliyetçi ve irredantist kavramdır. Ermenilerin tarihi topraklarının birleştirilmesi olarak görülen ve 20. yüzyıl boyunca Ermeni düşünürlerce yaygın olan fikir başta Ermeni Devrimci Federasyonu, ASALA ve Miras olmak üzere çeşitli milliyetçi örgüt ve partilerce savunuldu.
Ermeni Devrimci Federasyonu'na göre Büyük Ermenistan günümüz Ermenistanının dışında günümüzde Türkiye'nin doğu kısmında kalan Batı Ermenistan, Gürcistan'ın Cavaheti bölgesi, de jure olarak Azerbaycan toprağı olan Dağlık Karabağ Cumhuriyeti'nin 2020 Dağlık Karabağ Savaşı'na kadar kontrol ettiği topraklar ve Azerbaycan'a bağlı Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti'ni kapsamaktadır. Nahçıvan'daki hatrı sayılır Ermeni nüfusunun büyük çoğunluğu ise 11. Kızıl Ordu'nun Nahçıvan'a girip Nahçıvan Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'nin ilânından Sovyetler Birliği'nin dağılmasına kadar başta Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'ne olmak üzere Nahçıvan dışına göç etmiş, Birinci Dağlık Karabağ Savaşı'nın ardından yapılan göçlerle beraber ise Nahçıvan'daki Ermeni azınlık tamamen yok olmuştur.
Büyük Ermenistan topraklarında gerçekleşen en güncel irredantist hareket, Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'ne bağlı Ermeni çoğunluklu Dağlık Karabağ Özerk Oblastı'nın Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'ne bağlanmasını savunan Karabağ hareketidir.Birinci Dağlık Karabağ Savaşı'nın ardından Ermeni güçleri, Dağlık Karabağ ve çevresini işgâl ederek de facto olarak Ermenistan'a bağlamışlardır.2020 Dağlık Karabağ Savaşı'yla beraber Azerbaycan Dağlık Karabağ'ın çevre bölgelerini ve bölgenin bir kısmını tekrar hâkimiyeti altına almış, Dağlık Karabağ Cumhuriyeti hâkimiyetinde kalan topraklara ise Rus ve Türk güçleri yerleşmiştir. Dağlık Karabağ Cumhuriyeti'nin Ermenistan'a tek bağlantısı günümüzde Rus barış güçleri tarafından kontrol edilen, Azerbaycan topraklarındaki, 5 km genişliğindeki Laçın Koridoru'dur. Karabağ'daki Ermeni hâkimiyeti, dâhil bazı Ermeni kuruluş ve örgütlerce Büyük Ermenistan hedefinin ilk adımı olarak değerlendirilmiştir.
İddiaların tarihi
Kökeni
Günümüz mânâsıyla Büyük Ermenistan terimi, ilk olarak 19. yüzyılın ikinci yarısındaki sırasında ortaya çıktı. O zamanlar Doğu Ermenistan, Rus İmparatorluğu hâkimiyetindeyken Batı Ermenistan ise Osmanlı İmparatorluğu toprağıydı.United Armenia (Birleşik Ermenistan) ifadesinin ilk kullanımlarından biri, 'nin aylık Free Russia dergisinin 1899 yılındaki bir sayısındadır. Kafkasya Genel Valisi Grigori Golitsın'ın Çar II. Nikolay'a gelecek politikalar hakkındaki önerilerini konu alan sayıda Golitsın, "büyük ve birleşik, geçmişteki bağımsız Ermenistan'ı yeniden kurmayı hedefleyen" bir milliyetçi hareketten bahsetmektedir.
Bağımsız ve birleşik bir Ermenistan fikri, on dokuzuncu yüzyılın sonlarında ve yirminci yüzyılın başlarında Ermeni Ulusal Hareketi'nin ana hedefiydi. 1890'lara gelindiğinde, üç büyük Ermeni partisi olan Taşnaksütyun, Hınçak ve Armenakan ile Osmanlı İmparatorluğu arasında düşük gerilimde silahlı çatışmalar gerçekleşti. Dış ülkelerin Ermeni vilayetlerinde reform yapılması için yaptığı çağrılar ve Ermenilerin bağımsızlık istekleri, 1894 ve 1896 yılları arasında Sultan II. Abdülhamid'in emriyle 300.000'e yakın Ermeni sivilin katledildiği ve II. Abdülhamid'in kendisinin adıyla anılan Hamidiye Katliamları ile sonuçlandı. 1908'deki Jön Türk Devrimi'nin ardından bazı Ermeniler durumun düzeleceğini düşünseler de devrimden bir yıl sonra İttihat ve Terakki, Adana Katliamı'nı gerçekleştirdi ve Ermeni-Türk ilişkileri daha da kötüleşti. 1912-1913 Balkan Savaşları'ndan sonra ise Osmanlı hükûmetine 1914 yılının başlarında Ermeni vilayetleriyle ilgili Yeniköy Antlaşmasını kabul etmesi için baskı yapıldı.
I. Dünya Savaşı ve Ermeni Kırımı
Osmanlı İmparatorluğu'nun şark topraklarında yaşayan Ermeni nüfusu, 1915 ve sonrasında Osmanlı hükûmeti tarafından sistematik şekilde imha edildi. Soykırımın sonucunda 1,5 milyon Ermeni öldürülürken soykırımdan kurtulanlar ise başka ülkelere sığındılar.Ermeni Kırımı olarak adlandırılan bu sistematik imha, Osmanlı İmparatorluğu'nun halefi olan Türkiye tarafından reddedilmekte ve isyan ve sivil baş kaldırıların sonucu olarak dile getirilmektedir. Etnik temizliğin sonucunda Batı Ermenistan'daki iki binyıldan daha uzun süredir süregelen Ermeni varlığı, neredeyse tamamen yok edilmiştir.
Batı Ermenistan'ın çoğu, 1916'da çoktan Kafkasya Cephesi'nde ilerleyen Rus İmparatorluğu tarafından işgâl edilmiş, Ermeniler tarafından yönetilen Van merkezli özerk bir işgâl yönetimi kurulmuştu. Yönetimin ana idaresi ise Kafkasya'da Şubat Devrimi'nin ardından Özel Transkafkasya Komitesi'ne kalmıştı.1917 Devrimi'nin ardından bölgeden Rus güçlerinin çekilmesiyle yönetimin güvenliği düzensiz Ermeni birliklerine kalsa da Osmanlı İmparatorluğu bölgeleri düzensiz Ermeni birliklerinden hızlıca geri alarak Batum Antlaşması imzalanana kadar Erivan'ın 7 km batısına kadar dayandı.
Ekim Devrimi ile beraber Rusya'da iktidarı ele geçiren Bolşevikler, Batı Ermenistan'daki savaşı sona erdirecek Erzincan Mütarekesi'ni imzaladılar. Rus kuvvetleri mevzilerini terk ederek bölgeyi düzensiz Ermeni birliklerinin kontrolüne bıraktı. Bolşevikler ayrıca Kafkasya'da Transkafkasya Komiserliğini kurdular. 3 Mart 1918'de imzalanan Brest-Litovsk Antlaşması'nın ardından Osmanlı İmparatorluğu, kaybettiği şark vilâyetlerini tekrar ele geçirmeye başladı ve 25 Nisan'da Kars'a girdi.Rusya'nın Brest-Litovsk Antlaşması'nı imzalamasının ardından ise Nisan 1918'de Transkafkasya, Rusya'dan bağımsızlığını ilan etti. Ermenistan, Gürcistan ve Azerbaycan'dan oluşan bu federasyon, Rusya'daki devrimin ardından Türk güçlerinin yeniden Kafkaslara girmesiyle dağıldı.
Amerikalı siyaset bilimciler ve 'in 1918 tarihli Stakes of the War kitabında Ermeni Sorunu'na çözüm olarak sunulan 8 çözüm önerisinden Birleşik Ermenistan başlıklı ikinci öneri, şu tümcelerle açıklanmıştır.
“ | Türk, Rus ve İran Ermenistanı topraklarının birleşmesi, bağımsız bir devlet kurmak için yeterli alanla sonuçlanacak olsa da bu bölgenin önemli bir bölümünde Ermeniler, nüfusun çoğunluğunu oluşturmayacaktır. Elbette ülkedeki en zeki ve ilerici unsur Ermeniler olacak olsa da sayıları ve canlılıkları, süregelen zulümler ve katliamlar nedeniyle büyük ölçüde azaldı ve bu topraklarda o kadar büyük bir tahribat oldu ki Ermenilerin potansiyel güçleri, bölgedeki diğer milletlere göre üstünlük kazanmalarına ciddi bir engel oluşturacak şekilde azaldı. | „ |
— ve , Ermeni Sorunu'nun bağımsız bir Büyük Ermenistan ile çözümü üzerine. |
Ermenistan Demokratik Cumhuriyeti
Ermeni Ulusal Konseyi, 28 Mayıs 1918'de Ermeni vilayetlerinin bağımsızlığını ilan etti.Batum Antlaşması ile ise devlet, Osmanlı İmparatorluğu tarafından resmen tanındı.Birinci Dünya Savaşı'ndaki yenilginin ardından ise Osmanlı İmparatorluğu, Mondros Mütarekesi'ni imzalayarak yeniden Kafkasya'dan çıktı. Böylece 1919'da Ermenistan, eski Kars Oblastı ve Ağrı Dağı da dâhil olmak üzere Iğdır ve çevresini topraklarına kattı.
28 Mayıs 1919'da, Ermenistan'ın bağımsızlığının birinci yıldönümünde başbakan Aleksandr Hatisyan, Batı Ermenistan hâlâ Türklerin kontrolünde olmasına rağmen resmen Doğu ve Batı Ermenistan'ın birliğini ilân etti.
“ | Ermenistan'ın bütünlüğünü yeniden sağlamak ve halkının tam özgürlük ve refâhını sağlamak için, Ermenistan Hükümeti, tüm Ermeni halkının sağlam irade ve arzusuna bağlı kalarak, bu günden itibaren Ermenistan'ın ayrılmış bölümlerinin sonsuza dek bağımsız bir siyasi varlık olarak birleştirildiğini ilân eder. Şimdi, Ermenistan Hükümeti, Transkafkasya ve Osmanlı İmparatorluğu'nda bulunan atalarımıza ait Ermeni topraklarının bu birliğini ve bağımsızlığını ilan ederken aynı zamanda Büyük Ermenistan'ın siyasi sisteminin demokratik bir cumhuriyet olduğunu ve Birleşik Ermenistan Cumhuriyeti Hükümeti haline geldiğini ilan eder. Böylece Ermeni halkı bundan böyle anavatanlarının yöneticileridir, Ermenistan Parlamentosu ve Hükümeti de Büyük Ermenistan'ın özgür halkını birleştiren en yüksek yasama ve yürütme organı olarak bulunmaktadır. | „ |
—Aleksandr Hatisyan, Doğu ve Batı Ermenistan'ın birlik deklarasyonu. |
Sevr Antlaşması
Ermenistan, bağımsızlığından neredeyse iki yıl sonra 23 Nisan 1920'de Amerika Birleşik Devletleri tarafından sınırları sonradan belirlenmek şartıyla resmen tanındı. 26 Nisan 1920'de Birleşik Krallık Başbakanı David Lloyd George, Fransa Başbakanı Georges Clemenceau ve İtalya Başbakanı Francesco Saverio Nitti'den oluşan konsey, Amerika Birleşik Devletleri'nden Ermenistan üzerinde bir manda devletini üstlenmesini ve bu devletin sınırlarını çizmesini talep etti. Amerika Birleşik Devletleri Başkanı Woodrow Wilson ise meselede hakem rolünü üstlenmeyi ve Ermenistan ile Türkiye arasında iki tarafında kabûl edeceği bir sınır çizmeyi kabul etti. Temmuz 1920'de ABD Dışişleri Bakanlığı, başkanlığında Türkiye-Ermenistan Sınırı Tahkim Komitesi'ni kurdu. 10 Ağustos 1920'de Osmanlı İmparatorluğu ve İtilaf Devletleri arasında Sevr Antlaşması imzalandı. 28 Eylül 1920'de konsey, Ermenistan'ın Trabzon üzerinden Karadeniz'e erişimini garanti etti ve günümüz Türkiyesinin doğu bölgelerini askerden arındırılmış bölge ilân ederek Ermenistan-Türkiye sınırını tanımladı.
Sevr Antlaşması'na göre antlaşmadan önce Osmanlı İmparatorluğu hâkimiyetinde bulunan 100 bin kilometre karelik toprak, Ermenistan'a verildi. Konseyin araştırmasına göre nüfusu 3.57 milyon olan bölgenin demografik yapısı %49 Müslümanlar (Türkler, Kürtler, Azeriler ve diğer Müslüman etnik gruplar), %40 Ermeniler, %5 Lazlar, %4 Rumlar ve %1 diğer etnik gruplardan oluşuyordu. Ermeni Kırımı'nın ardından farklı bölgelere sığınan mülteci nüfusunun bölgeye dönüşünün ardından ise Ermeni nüfusunun %50'ye kadar çıkması bekleniyordu. Komisyonun raporu Dışişleri Bakanlığına sunmasından iki ay sonra, Başkan Woodrow Wilson raporu 12 Kasım 1920'de aldı. On gün sonra ise Wilson, "Türkiye ile Ermenistan Arasındaki Sınır, Ermenistan'ın Denize Erişimi ve Ermeni Sınırındaki Türk Topraklarının Askersizleştirilmesine İlişkin Amerika Birleşik Devletleri Başkanı'nın Kararı" başlıklı raporu imzaladı. Rapor, 24 Kasım 1920'de ABD'nin Paris Büyükelçisi 'a gönderildi. 6 Aralık 1920'de Wallace, belgeleri İtilaf Devletleri'ne sunulmak üzere barış konferansının genel sekreterine teslim etti.
Sevr Antlaşması, Ankara merkezli ihtilâl hükûmetinin Türk Kurtuluş Savaşı'nı kazanıp Türkiye'de yeni rejim kurmasının ardından ilgâ edildi. Lozan Antlaşması, Türkiye'nin İtilaf Devletleri ile savaşını resmen bitirdiği ve İtilaf Devletleri'nin Ankara Hükûmeti'nin hak iddialarını kabul ettiği antlaşma olarak Sevr Antlaşması'nın yerini aldı.
Ermenistan Demokratik Cumhuriyeti'nin yıkılışı
1920 Eylülünün sonlarına doğru Mustafa Kemâl'in başında olduğu devrim hükûmeti ve Ermenistan Demokratik Cumhuriyeti arasında savaş patlak verdi. 30 Ekim'de ise Kâzım Karabekir komutasındaki Ankara'ya bağlı Türk birlikleri, Kars'ı bir kez daha Türk hâkimiyetine aldılar. Aynı zamanda Kızıl Ordu da kuzey doğudan ülkeye girerken 7 Kasım 1920'de Türkler Gümrü'ye girdiler. 29 Kasım 1920'de ise Kızıl Ordu, Ermenistan Demokratik Cumhuriyeti'ni kapitüle etti ve Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'ni ilân edildi. 2 Aralık 1920'de Ermenistan Savunma Bakanı Drastamat Kanayan ve Sovyet temsilcisi 'ın Erivan'daki ortak ilanına göre Ermenistan, resmen bir sovyet devleti oldu. 2 Aralık'ı 3 Aralık'a bağlayan gece Ankara Hükûmeti ile Ermenistan arasında Gümrü Antlaşması imzalandı, böylece Sevr Antlaşması'nın Türkiye'nin doğu sınırlarını belirleyen maddeleri ve Wilson'ın tahkimi hükümsüz hâle düşmüş oldu.
Sovyetlerin Ermenistan'ı işgâlinden hemen sonra, Azeri Sovyet lideri Neriman Nerimanov, Ermenistan ile Azerbaycan arasındaki eski sınırları geçersiz olduğunu ve Zengezur, Dağlık Karabağ ve Nahçıvan'ın Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'ne ait ilân edildiğini açıkladı. Her ne kadar Zangezur, Ermeni Sovyet devletinin hâkimiyetine girse de Karabağ ve Nahçıvan, sekiz ay daha Azeri hâkimiyetinde kaldı. 16 Mart 1921'de Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti ve Ankara Hükûmeti arasında Moskova Antlaşması imzalandı. Antlaşmayla beraber Kars ve Ardahan'daki Türk hâkimiyeti Sovyetler tarafından onaylanırken Nahçıvan ise bir kez daha Azeri himâyesine girdi. Kafkas sovyetleri, Rusya ve Ankara Hükûmeti arasında imzalanan Kars Antlaşması ile Moskova Antlaşması'yla belirlenen sınır bir kez daha tanındı ve Ermenistan-Türkiye sınırı günümüzdeki hâlini resmen almış oldu.
II. Dünya Savaşı sonrası (1945-1953)
Avrupa'da II. Dünya Savaşı'nın sona ermesinden sonra, Sovyetler Birliği Türkiye üzerinde toprak iddiasında bulundu. Joseph Stalin, Türkiye'yi Kars ile Ardahan'dan vazgeçmeye zorladı ve böylece Rus ve Osmanlı imparatorlukları arasındaki I. Dünya Savaşı öncesi sınırına geri döndü. Bu illerin yanı sıra Sovyetler Birliği de Boğazlar üzerinde hak iddia etti. Cemil Hasanlı, "Stalin, belki de Kızıl Ordu'nun zaferi karşısında şok olan Türklerin pes etmesini ve Washington ile Londra'nın bunu bir oldubitti olarak kabul etmesini bekliyordu" diye ifade ediyor. Athena Leoussi de, "Stalin'in saikleri tartışılabilir olsa da, yurtiçinde ve yurtdışındaki Ermeniler için Ermeni Sorununun yeniden ortaya çıkması, toprak birliği için umutları canlandırdı" diye ekliyor. 7 Haziran 1945'te Sovyet Dışişleri Bakanı Vyaçeslav Molotov, Moskova'daki Türk büyükelçisine SSCB'nin Türkiye ile olan sınırının gözden geçirilmesini talep ettiğini bildirdi.
Sovyet hükûmeti, iddia edilen bölgeleri Ermenilerle yeniden doldurmak için yurtdışında yaşayan ve çoğunlukla Ermeni Soykırımı'ndan kurtulan Ermenilerin ülkelerine geri getirilmesine öncelik etti. 1946 ve 1948 arasında, Lübnan, Suriye, Yunanistan, İran, Romanya, Fransa ve başka yerlerden 90.000 ila 100.000 Ermeni, Sovyet Ermenistanına taşındı.
31 Temmuz 1944 tarihli CIA'in öncülü olan OSS belgesi, savaşın sonunda Sovyetlerin nüfuzunun yükselmesi nedeniyle Ermeni Devrimci Federasyonu'nun aşırı Sovyet karşıtı tavrını değiştirdiğini bildirdi.'na gönderilen bir mektupta Ermeni Kilisesinin ruhani lideri , "Türkiye Ermenistanı'nın kurtarılarak Sovyet Ermenistanı'na ilhâkıyla Ermenilere sonunda adalet sağlanacağını" umduğunu ifade etti. Ermenistan SSC lideri , Kars ve Ardahan üstündeki "bir bütün olarak Ermeni halkı için hayati önem taşıyan" iddiaları savundu. Sovyet Ermeni elitleri, Ermenilerin Sovyetlerin faşizme karşı mücadelesine katkılarıyla Kars ve Ardahan'ı topraklarına katmaya hak kazandıklarını ifade ettiler. Buna karşın diaspora örgütleri de bu iddiaları savundu.
Daha sonrasında Batı devletleri ve Sovyetler Birliği'nin ilişkilerinin bozulup ABD ve Birleşik Krallık'ın Türkiye'yi desteklemesiyle beraber 1947'de Sovyet iddiaları pasif hâle düşmeye başlasa da Sovyetler Birliği, Türkiye üzerindeki hak iddialarını ancak 1953'te Josef Stalin'in ölümüyle resmen düşürdü.
Soğuk Savaş
1960'ların ortalarında Sovyetler Birliği'nde Nikita Kruşçev'in iktidara gelmesiyle ve destalinizasyon sürecinin başlamasıyla beraber Sovyet halkına göreceli özgürlük tanımasından sonra bir Ermeni milliyetçiliği dalgası başladı. Ermeni Soykırımı'nın 50. yıldönümü olan 24 Nisan 1965'te Erivan'da kitlesel bir gösteri düzenlendi. Binlerce Ermeni, soykırım kurbanlarını anmak için Erivan sokaklarına dökülürken amaçları "Sovyet hükûmetinin otoritesine meydan okumak"tan ziyade "hükümetin dikkatini soykırıma çekmek" ve "Sovyet hükûmetini kaybettikleri toprakları geri almalarında onlara yardım etmeye" ikna etmekti. Sovyet hükûmeti, göstericilerin taleplerini dikkate alarak, soykırım için bir anıt dikti. Tsitsernakaberd tepesinde inşa edilen anıt, 1967 yılında tamamlandı.
1960'lar ve 1970'lerde Ermenistan'ın içinde ve dışında Sovyetler Birliği'ne ve Türkiye'ye karşı yasa dışı siyasi ve silahlı mücadelede bir artış görülü. 1966'da Haykaz Haçaturyan tarafından Erivan'da adında bir yasa dışı milliyetçi parti kuruldu. 1966'dan 1980'lerin sonlarına kadar Sovyet Ermenistanı'nda gizlice faaliyet gösteren parti, kurucu üyelerinin 1968'de hapse atılmasından sonra Paruyr Hayrikyan tarafından yönetildi. Parti, Ermenilerin kendi kaderini tayin etme hakkını ve bu yolla Büyük Ermenistan'ın kurulmasını savunuyordu. Partinin çoğu üyesi ise hapsedildi ve parti yasaklandı. Parti her ne kadar sorumlu tutulsa da tarihçi 'a göre "saldırıların arkasındaki akıl hiçbir zaman kesin olarak belirlenmedi".
'a göre, 1970'lere gelindiğinde Ermeni Soykırımı'nın tanınması Ermeni davasının çok önemli bir hedefi haline geldi ve diaspora siyasi partileri, soykırımın tanınması ile Büyük Ermenistan ideali arasında bağlantı kurdu çünkü Türkiye'nin soykırımı tanıması, Batı Ermenistan iddialarına meşru dayanak getiriyordu. 1970'lerin ortasından 1980'lerin sonlarına kadar, Orta Doğu ve Batı Avrupa'da birçok ülkece terörist olarak kabul edilen Ermeni militer örgütler faaliyet gösterdi. Bu örgütler arasından en çok öne çıkanı olan Ermenistan'ın Kurtuluşu için Ermeni Gizli Ordusu, dünyanın birçok yerindeki Türk büyükelçiliklerine ve konsolosluklarına (saldırılar) gerçekleştirdi.Taşnaksütyun ile bağlantılı Ermeni Soykırımı Adalet Komandoları ve Ermeni Devrimci Ordusu da başta Batı Avrupa'da olmak üzere birçok bölgede benzer saldırılar gerçekleştirdi., bu örgütlerin 1973'te "Türk devletinden intikam almak amacıyla" Kaliforniya'da Türkiye'nin Los Angeles Başkonsolosu Mehmet Baydar ve Muavin Konsolos Bahadır Demir'e suikast düzenleyen Gürgen Yanıkyan'dan ilhâm aldığını savunmaktadır.
Dağlık Karabağ sorunu
Şubat 1988'de Ermenistan SSC ve Ermeni çoğunluklu Dağlık Karabağ Özerk Oblastı'nda Karabağ hareketi başladı.Dağlık Karabağ'ın Ermenistan'a bağlanmasını hedefleyen hareket, Büyük Ermenistan idealini yeniden canlandırdı.
20 Şubat 1988'de bölgesel yasama organı Dağlık Karabağ Yüksek Konseyi, bölgenin Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'nden ayrılarak Ermenistan'a bağlanması talebini yayımladı. Moskova hükûmeti talebi reddederken, Erivan'da yüz binlerce insan ilhâkı desteklemek için gösteri yaptı. Birkaç gün sonra, 26 Şubat'ta, Azeri çetelerince Ermenilere karşı pogrom düzenlendi ve bunun sonucunda binlerce Ermeni zorunlu olarak Azerbaycan'dan göç etmek zorunda kaldı. Buna karşın aynı yılın Mart ayında Ermenistan'ın Gugark bölgesinde Azeri azınlığa karşı Ermenilerce pogrom yürütülmeye başlandı.
15 Haziran 1988'de Ermenistan Yüksek Sovyeti, Dağlık Karabağ'ın Ermenistan'a ilhâkını onadı. 17 Haziran 1988'de Azerbaycan Yüksek Sovyeti, bölgenin Azerbaycan'ın bir parçası olduğunu belirterek bölgeyi Ermenistan'a devretmeyi reddetti. Kasım 1988'de Azeriler tarafından Ermenilere karşı Kirovabad kentinde başka bir pogrom gerçekleştirildi. Aralık 1988'de Karabağ'ın ilhâkı gösterilerine öncülük eden 'nin önde gelen üyeleri tutuklandı, ancak Mayıs 1989'da serbest bırakıldılar. 1 Aralık 1989'da Ermenistan Yüksek Sovyeti ve Dağlık Karabağ Yüksek Konseyi, iki bölgenin birleştiğini ilan etti. Ocak 1990'da bu kez Bakü'de Ermenilere karşı başka bir pogrom ve katliam gerçekleşti. Pogromu durdurmak için Bakü'ye giren Sovyet ordusu, 19-20 Ocak 1990'da 90'dan fazla sivilin katline yol açacak Kara Ocak'ı gerçekleştirdi.
Ermeni parlamentosunda çoğunluğu bağımsızlık yanlıları aldı. 23 Ağustos 1990'da Ermeni parlamentosu egemenlik konusunda bir karar aldı. Sovyet ve Azeri güçlerinin Nisan ve Mayıs 1991'de Koltso Harekâtı'yla binlerce Ermeni'yi zorunlu göç etmek zorunda bırakmalarının ardından bölgedeki gerilim daha da arttı. Ağustos 1991'deki başarısız darbe girişiminin ardından Sovyetler Birliği'nin içindeki cumhuriyetler teker teker bağımsızlık ilân etmeye başladılar. 2 Eylül 1991'de Dağlık Karabağ Özerk Oblastı, Dağlık Karabağ Cumhuriyeti olarak tek taraflı bağımsızlık ilân etti. 21 Eylül 1991'de, Ermenistan'ın Sovyetler Birliği'nden bağımsızlığını ön gören referandumdan bağımsızlık kararı çıktı. 26 Kasım 1991'de Azerbaycan parlamentosu, Dağlık Karabağ'ın özerkliğini kaldırdı. 10 Aralık 1991'de Dağlık Karabağ'da bölgedeki Azeri azınlık tarafından boykot edilen bir bağımsızlık referandumu yapıldı ve sandıktan %99 ile bağımsızlık kararı çıktı.
Ermenistan ve Azerbaycan arasındaki çatışmalar, 9 Mayıs 1992'de Ermeni kuvvetlerinin Şuşa'yı işgâli ile tam ölçekli bir savaşa dönüştü. 1993 yılına gelindiğinde, Ermeni kuvvetleri yalnızca Dağlık Karabağ'ı değil, aynı zamanda bölgenin çevresindeki birçok rayonu da kontrol altına aldı. Savaşın sonunda 5 Mayıs 1994'te Kırgızistan'ın Bişkek kentinde mütareke imzalandı. 'a göre, Ermenilerin zaferine üç faktör katkıda bulundu: "Azerbaycan'daki siyasi ve askeri belirsizlik, Rusların Ermenilere güçlü desteği ve Ermenilerin üstün savaş becerileri." Mütarekenin imzalanmasından 2020 Dağlık Karabağ Savaşı'na kadar Ermenistan dâhil hiçbir Birleşmiş Milletler üyesi tarafından tanınmayan Dağlık Karabağ Cumhuriyeti, Dağlık Karabağ ve çevresinde de facto hüküm sürdü.
2020 Dağlık Karabağ Savaşı'ndaki zaferin ardından Azerbaycan, Dağlık Karabağ Cumhuriyeti kontrolündeki Karabağ'ı çevreleyen toprakların yanı sıra Dağlık Karabağ bölgesindeki Şuşa ve Hadrut'ta da yeniden kontrolü sağladı. Savaşın ardından Rusya Federasyonu arabuluculuğunda imzalanan mütarekeyle beraber Ermenistan ve Dağlık Karabağ Cumhuriyeti arasında iki bölge arasındaki ulaşımı sağlayan Rus barış güçlerinin kontrolündeki Laçın Koridoru haricinde kara bağlantısı kalmadı.
19-20 Eylül 2023'te Azerbaycan tarafından gerçekleştirilen ve Dağlık Karabağ Cumhuriyeti'nin resmen dağılmasıyla sonuçlanan 2023 saldırılarının ardından Azerbaycan bölgede tam kontrol sağlamıştır. Daha fazla direnemeyen Dağlık Karabağ Cumhuriyeti, 1 Ocak 2024'te teslim olduğunu ve cumhuriyetin resmen feshedildiğini ilan etti. Azerbaycan zaferinin ardından bölgedeki Ermenilerin tamamına yakını .
Destekçiler
Ermeni Devrimci Federasyonu
1890'daki kuruluşundan bu yana sol milliyetçi Ermeni Devrimci Federasyonu, Büyük Ermenistan fikrinin en büyük savunucusu olarak bilinmektedir. Ermeni Devrimci Federasyonu, aynı zamanda Ermeni diasporasındaki en etkili örgütlerden biri olarak da bilinir. Ermeni Devrimci Federasyonu'nun tanımına göre günümüzdeki Ermenistan Cumhuriyeti'nin yanı sıra Dağlık Karabağ ve çevresi, Nahçıvan, Cavaheti ve Batı Ermenistan'ı kapsayan bölge; Büyük Ermenistan iddiaları için en çok kabul gören tanım konumundadır. 1998 parti programında Taşnaksütyun'un ilk hedefinin "Sevr Antlaşması'na göre belirlenen Ermeni toprakları ile Cavaheti, Nahçıvan ve Artsah'ı içeren bağımsız ve özgür bir Birleşik Ermenistan" olduğu belirtilmektedir. "Özgür, Bağımsız ve Birleşik Ermenistan", partinin ana sloganıdır ve partinin Paris'te yapılan 10. genel kongresinde partinin ana hedefi olarak belirlenmiştir. EDF'nin üst kademe isimlerinden , 2004'te olası Ermenistan-Türkiye ilişkileri için aşağıdaki ifadeleri kullanmıştır:
“ | Ermenistan ile Türkiye arasında, herhangi bir koşulu kabul etmek zorunda kaldığımız, haklarımızın tamamından veya herhangi bir kısmından vazgeçmemizi gerektirecek her türlü ilişkiye karşıyız. Tam bir zafer elde edene, soykırım gerçeğinin uluslararası düzeyde tanınmasına, Büyük Ermenistan'ın kurulmasına kadar Türkiye üzerindeki baskıyı sürdüreceğiz. | „ |
—, 2004'teki Ermeni Devrimci Federasyonu kongresinde. |
Miras
Ulusal liberal düzlemdeki Miras partisinin platformu, Büyük Ermenistan savına açık bir atıfta bulunmasa da partinin lideri ve bazı üyeleri sava desteklerini ifade ettiler. Dağlık Karabağ Cumhuriyeti'nin Ermenistan tarafından resmî olarak tanınmasını destekleyen Miras, 2007, 2010 ve 2012 yıllarında Ermenistan Ulusal Meclisi'ne ülkenin tanınması için yasa tasarıları sunsa de her üç tasarı da iktidar partisi olan Ermenistan Cumhuriyetçi Partisi'nin oylarıyla reddedildi. Sovyet sonrası Ermenistan'ın ilk dışişleri bakanı olan parti lideri Raffi Hovannisian, "Dağlık Karabağ, Cavaheti ve Batı Ermenistan'daki ulusal çıkarlarımızın ve çocuklarımızın geleceğinin bilincine ancak halka yönelen bir hükûmet ile sahip olabiliriz." ifadeleriyle sava atıfta bulunmuştur. 2011 yılında, önde gelen parti üyelerinden , Ermenistan ve Dağlık Karabağ cumhurbaşkanlarına açık bir mektupta, diaspora Ermenilerinin Ermenistan ve Dağlık Karabağ'a geri getirilmesini planlayarak, "ülkemizin kurtuluşu için bir temel oluşturacağız" ifadelerini kullandı.
Nisan 2015'te Ermeni Soykırımı'nın yüzüncü yılı konulu bir konferansta Bostancıyan, Ermenistan'ın "tarihi vatan toprakları" üzerinde hak iddia ederek ülkenin "toprak bütünlüğünü geri kazanması" gerektiğini belirtti. Miras lideri Hovannisian ise Ermenilerin tarihi toprakları üzerindeki iddialarının ne kadar gerçekçi olduğu sorulduğunda, "Bugünün hayalleri yarının gerçekleri hedefleri olacak" yanıtını verdi.
Hovannisian, 11 Nisan 2015'te The Jerusalem Post'ta yayınlanan bir görüş yazısında, Türkiye'nin Batı Ermenistan'ı işgal ettiğini belirterek "tarihi Batı Ermenistan'da bir Ermeni yuvasının yaratılması" çağrısında bulundu. Hovannisian ayrıca "Türkiye ve Ermenistan cumhuriyetleri arasındaki müzakerelerin, Karadeniz'de Ermeni irtifakına ilişkin hükümler de dahil ancak bununla sınırlı olmamak üzere, resmi sınırın ilk kez karşılıklı olarak çizilme ihtimâlini arttırdığını" da sözlerine ekledi.
Ermeni Demokrat Liberal Parti
Ermeni diasporasındaki bir burjuvazi muhafazakâr parti olan Ermeni Demokrat Liberal Parti, Büyük Ermenistan savını desteklemektedir. Ağustos 1990'da parti lideri Edmond Azadyan, Ermeni parlamentosunda aşağıdaki ifadeleri kullandı:
“ | Biz her zaman bu Ermenistan Cumhuriyeti topraklarının yarının Büyük Ermenistan'ının çekirdeği olduğunu savunduk. Bu hususta yeni kurulan hükümetin tarihi haklarımızı geri vermeye kendini adamasını bekliyoruz. Daha da açmak gerekirse yeni cumhuriyet, Ermeni Soykırımı'nın tanınması ve tarihi toprak iddialarımızı da savunmalıdır. | „ |
—Edmond Azadyan, 1990'da Ermeni parlamentosunda. |
İçerdiği bölgeler
Ermeni Devrimci Federasyonu (ARF) tarafından kullanılan Büyük Ermenistan'ın modern tanımı aşağıdaki bölgeleri içermektedir:
Yer | Bugün parçası | Büyüklük (km2) | Nüfus | Ermeni sayısı | Ermeni yüzdesi | Kaynak | Notlar |
---|---|---|---|---|---|---|---|
Dağlık Karabağ ("Artsah") | Azerbaycan | 11,458 | 145,053 | 144,683 | – | –
| |
Cavaheti | Ahılkelek ve Ninotsminda şehirleri | 2,588 | 69,561 | 65,132 | 93.6 | 2014 sayımı | – |
Nahçıvan | Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti | 5,363 | 398,323 | 6 | ~0 | 2009 sayımı |
|
Doğu Anadolu Bölgesi ("Batı Ermenistan") | Türkiye | 132,967 | 6,461,400 | 60,000 | 0.09 | 2009 tahmini |
|
Dağlık Karabağ (Artsah)
Birinci Dağlık Karabağ Savaşı'nın ardından Ermenistan tarafından desteklenen Dağlık Karabağ Cumhuriyeti, Azerbaycan SSC'ye bağlı Dağlık Karabağ Özerk Oblastı'nın sınırlarını ve onun dışında kalan bazı bölgeleri de içeren yaklaşık 11.500km²'lik bir alanı kontrol altına alarak bir “tampon bölge” oluşturdu. İşgal edilen Kelbecer ve Laçın rayonları Ermenistan ile Dağlık Karabağ arasındaki kara sınırında yer alan bölgelerdi. 500.000 ila 600.000 Azerbaycanlı, Ermeni güçler tarafından bu bölgelerden sürüldü. Bu süre içerisinde "iki ülke arasındaki gerilim arttığından dolayı evlerinde kalmak imkansız hale geldiği" gerekçesiyle Azerbaycan'daki Ermenilerin neredeyse tamamı (300.000 ila 400.000) ve Ermenistan'daki Azerbaycanlıların neredeyse tümü (150.000'den fazla) kendi ülkelerine taşındı.
Dağlık Karabağ Cumhuriyeti, ömrü boyunca tanınmayan devlet statüsünde kalıp sadece Ermenistan tarafından tanındı. Karabağ'ın uluslararası alanda de jure olarak Azerbaycan'ın bir parçası olarak kabul edilmesine karşın Ermenistan ve Dağlık Karabağ Cumhuriyeti fiilen tek bir ülke olarak faaliyetlerini sürdürmüşlerdir. Ayrıca Dağlık Karabağ, nüfusunun %99.7'sinin Ermeni olmasıyla Ermenistan'dan daha monoetnik bir yapıya sahipti, çünkü Azeri azınlık savaş sırasında bölgeden çıkmaya zorlanmıştı. Savaş sırasında Ermeni güçler tarafından ele geçirilen ve Dağlık Karabağ'ın dışında kalan bölgeler, Laçın şehri bir istisna olmak üzere, çoğunlukla ıssız veya çok seyrek yerleşimliydi. 2000 ve 2011 yılları arasında 25.000 ila 30.000 kişi Dağlık Karabağ Cumhuriyeti'ne yerleşti.
2023 Dağlık Karabağ çatışmaları, Dağlık Karabağ Cumhuriyeti'nin 1 Ocak 2024'te resmen feshedilişiyle ve bölgenin tekrardan Azerbaycan'ın kontrolü altına girmesiyle sonuçlandı. Bunun sonucunda bölgedeki Ermenilerin tamamına yakını Ermenistan'a tahliye edildi. Bu gelişmeler Dağlık Karabağ'da "Büyük Ermenistan" fikrinin bitmesine sebep oldu.
Kamuoyu görüşleri
Batı Ermenistan
Büyük Ermenistan kavramına ilişkin herhangi bir kamuoyu verisi bulunmasa da Hürriyet Daily News'e göre sav, Ermeniler arasında popülerdir.Tel Aviv Üniversitesinden ve Prag Üniversitesinden ise bu kavramın Ermeni diasporasında popüler olduğunu öne sürmektedirler. ise Büyük Ermenistan savının kabûlünün veya olarak herhangi bir toprak talebinin tüm Ermeni diasporası için geçerli olmamasına rağmen Türk tarafının hâlâ soykırımı inkâr etmesinin ve soykırımın yarattığı tahribatı karşılamak için hiçbir çalışma yürütülmemesinin çoğu Ermenice haksızlık ve adaletsizlik olarak görüldüğünü belirtmiştir.
Ermenistan'da 2014 yılında yapılan bir ankette Ermenistan'ın Türkiye'den olarak hangi taleplerde bulunması gerektiğini sordu. Buna göre ankete cevap verenlerin %80'i Ermenistan'ın toprak iddiasında bulunması gerektiğini kabul etti (%30'u sadece toprak talebinde bulunurken, diğer %50'si toprağın yanı sıra mâli ve mülkî talepte de bulundu). Buna karşın cevap verenlerin sadece %5,5'i Türkiye'den herhangi bir talepte bulunulmaması gerektiğini söyledi. 2012'de yapılan bir ankete göre, sorulan Ermenilerin %36'sı, Türkiye'nin Ermeni Soykırımı'nı tanımasının toprak tazminatıyla sonuçlanacağı konusuna katılıyorum ya da kısmen katılıyorum cevabını verirken %45'i ise katılmıyorum cevabını verdi. Anketi yapan Barometer.am web sitesinde 2014 yılında yayımlanan bir yazıda, Ermenilerin çoğunun soykırım tazminatı olarak Türkiye'den hem toprak hem de mâli tazminat istenmesi gerektiğini düşünürken buna karşın çoğu kişinin bu taleplerin gerçekleşmesini mümkün görmediği belirtildi.
Dağlık Karabağ
2016 yılında Amerikan dergisinde yayımlanan bir yazıda Ermenilerin çoğunun Dağlık Karabağ Cumhuriyeti'nin tam bağımsızlığının Büyük Ermenistan ideali için bir sıçrama tahtası olarak kullanılmasına karşı çıktığı belirtilmesine karşın Karabağ'ın ne koşulda olursa olsun savunulması ve Ermeni hükmünde tutulması gerektiği belirtildi. 2017'de Ermenistan'da yapılan bir ankete göre cevap verenlerin %86,4'ü Karabağ ve çevresinde herhangi bir toprak tavizine karşı çıkarken %8,2'si ise yerleşim uğruna toprak tavizlerinin sorun olmadığını belirtti.
2013 Caucasus Barometer anketine göre, Dağlık Karabağ'ın Ermenistan'a ilhâkı sorulduğunda katılımcıların %77'si ilhâkı kesinlikle desteklerken, %13'ü belli şartlar altında destekledi, katılımcıların %7'si ise olası bir ilhâka karşı çıktı.
Popüler kültür
Ermenilerin yaşadığı tüm bölgeleri içine alacak bir Büyük Ermenistan fikri, Ermeni yurtseverlik şarkılarının ana teması olmuştur. Nersik İspiryan ve Harout Pamboukjian, bu tür şarkıların en ünlü icracıları arasındadır. Bu şarkıların en bilinen örneklerinden biri, 1989'da Gusan Haykazun'un yazdığı Piti Gnank (çev. 'Biz gitmeliyiz')'tır.
“ | Tanrı er ya da geç gitmemiz gereken ülkeyi korusun, Aşkla ya da kılıçla, er ya da geç gitmeliyiz, Ağrı Dağı'na er ya da geç bayrağımızı koymalıyız, Sırayla ya da beraber, er ya da geç gitmeliyiz. Geçilmez çitler bizi ülkemizden ayırsa da, Ateşle ya da kılıçla, er ya da geç gitmeliyiz. | „ |
—Gusan Haykazun, Piti Gnank'ta. |
2005'ten 2008'e kadar Armenfilm tarafından Ermeni çizgi film ressamı tarafından çizilen Çanaparh Depi Tun (çev. 'Eve giden yol') adlı dört kısa çizgi film yayınlandı. Çizgi film, 2050 yılında Karin'den bir grup okul çocuğunun "düşmandan kurtarılmış" Tigranakert, Bağeş, Muş ve Akdamar'a gezilerini konu almaktadır. Yaşadıkları ülkenin adı, Ermenistan'ın tarihi ismi olan Hayk'tır. Çizgi film, ARMTV tarafından yayınlanmıştır. Son röportajlarından birinde Sahakyants, neden çizgi filmin Batı Ermenistan'ı konu aldığı hakkında şunları ifade etti: "Bugün Batı Ermenistan hakkında bir çizgi film üretiyorum çünkü bir gün o topraklara döneceğimize inanıyorum."
Tarih
İki tip Büyük Ermenistan vardır. Bunlar;
- Tarihsel Büyük Ermenistan: Bu Ermenistanın, sınırları Ermeni Krallığının en geniş sınırlarına ulaştığı II. Dikran döneminden gelir. Bu Ermenistan'ın sınırları Hazar Denizi'nden, Akdeniz'e kadar uzanır. Osmanlı döneminde, Ermenistan Demokratik Cumhuriyeti delegasyonunun 1919 Paris Barış Konferansına sunduğu "Birleşik Ermenistan" haritası esas itibarıyla "Tarihsel Büyük Ermenistanı" ele alır.
- "Birleşik Ermenistan", Paris Barış Konferansı (1919)
- Ermeni Krallığının en geniş sınırları, II. Dikran dönemi(MÖ 95 - MÖ 55)
- Etnik Büyük Ermenistan: Osmanlı ve Rusya imparatorlukları içinde yaşayan Ermenileri esas alan Ermenistan'dır. Fakat karasal bir devletin karşılaşacağı ekonomik ve uluslararası sorunlar neticesinde, Ermenilerin çoğunlukta ya da önemli bir azınlık olmadığı Trabzon çevresi de bu Ermenistan'a eklenerek Etnik Ermenistan genişletilir. Bu genişleme "Wilson Ermenistanı" 'nında da vardır. Modern tabirdeki Büyük Ermenistan, bu genişletilmiş Etnik Büyük Ermenistan'dan gelir.
- Denize kıyısı olmayan asıl Etnik Büyük Ermenistan, Altı Vilayet ve Rusya Ermenistanı
- Sevr Antlaşmasına göre ErmenistanOsmanlı Ermenistanı (Batı Ermenistan)Rusya Ermenistanı (Doğu Ermenistan)
- Günümüzdeki Büyük Ermenistan anlayışı
Tepkiler
Ermenistan
Ermeni bir bolşevik önder olan Anastas Mikoyan, bu konu hakkında 1919'da şunları dile getirdi: "Emperyalist devletlere dayanan Ermeni milliyetçiler, Tarihi Ermenistan bölgesinde Büyük Ermenistan'ın kurulması gibi canice bir fikir ortaya atıyorlar. O bölgelerde pek Ermeni azınlığı olmadığı, aksine Müslümanlar daha çoğunlukta olduğu için o bölge Ermenileri ilgilendirmez. Partimiz, Büyük Ermenistan fikrini desteklememektedir."
Ermenistan'ın 1991 ile 1998 yılları arasında cumhurbaşkanlığını yapan Levon Ter-Petrosyan, 1997'de yayınladığı ve Birinci Dağlık Karabağ Savaşı'nı konu alan War or Peace? Time to Get Serious adlı makalesinde "Ermenistan'ın Tarihi Ermenistan bölgesinin Ermenistan'a geri verilmesini ve Kars Antlaşması'nın iptal edilmesini talep etmesinin Türkiye'nin ekmeğine yağ süreceğini" belirtti. Petrosyan, bunun Türkiye'ye Ermenistan'ın yayılmacı isteklerine dair kanıt sağlamaktan başka bir şey yapmayacağını, aynı zamanda uluslararası kamuoyunun Ermenistan'a karşı olan görüşünü negatif etkileyeceğini belirtti. Petrosyan aynı makalede "Kura-Aras Cumhuriyeti" fikrinin bir "masal" olduğunu belirtmiştir.
Ayrıca bakınız
- Miatsum, Ermenistan ile de facto Dağlık Karabağ Cumhuriyeti ve Dağlık Karabağ çevresinde Ermenistan tarafından işgal edilmiş Azerbaycan toprakları da dahil olmak üzere iki Ermeni devletinin birleşme arzusuna dayanan fikir
- Megali İdea
- Enosis
- Kilikya
- Pontus
Kaynakça
- ^ Shirinian, Lorne (1992). The Republic of Armenia and the rethinking of the North-American Diaspora in literature. . s. 78. ISBN .
- ^ Adriaans, Rik (2011). . . s. 48. Archived from the original on 5 Mart 2016.
- ^ Khojoyan, Sara (1 Ağustos 2008). . . 17 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ a b c d Ambrosio, Thomas (2001). Irredentism: Ethnic Conflict and International Politics (İngilizce). Greenwood Publishing Group. s. 150. , . 14 Kasım 2012 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 8 Haziran 2009.
- ^ a b (PDF). Yerevan/Brussels: . 18 October 2004. s. 8. 3 March 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 11 June 2014.
The Dashnaktsutiun Party, which has a major following within the diaspora, states as its goals: "The creation of a Free, Independent, and United Armenia. The borders of United Armenia shall include all territories designated as Armenia by the Treaty of Sevres as well as the regions of Artzakh [the Armenian name for Nagorno-Karabakh], Javakhk, and Nakhichevan".
- ^ Andrew Andersen and George Egge. Armenian SSR - Territorial Adjustments in 1925-1936 13 Nisan 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. 2010.
- ^ Armenia: A Country Study: The New Nationalism 18 Eylül 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., The Library of Congress
- ^ (2006). The Armenians: From Kings and Priests to Merchants and Commissars. New York: Columbia University Press. s. 385. ISBN .
The Gharabagh movement in Armenia—as mobilised for and through the issue of the enclave’s unification to the republic—is a prime example of a mass nationalist movement.
- ^ a b Hughes, James (2002). Ethnicity and Territory in the Former Soviet Union: Regions in Conflict. Londra: Cass. s. 211. ISBN .
Indeed, Nagorno-Karabakh is de facto part of Armenia.
- ^ . Sputnik. 10 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Kasım 2020.
- ^ . tr.sputniknews.com. 10 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Kasım 2020.
- ^ Kaligian, Dikran Mesrob (31 Aralık 2011). Armenian Organization and Ideology under Ottoman Rule: 1908–1914. New Brunswick, NJ: Transaction. s. 1. ISBN .
- ^ Free Russia, the Organ of the English , Volumes 6-10, 1895–1899, p. 55 20 Mart 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- ^ Ishkanian, Armine (2008). Democracy Building and Civil Society in Post-Soviet Armenia. New York: Routledge. s. 5. ISBN .
- ^ Herzig, Edmund; Kurkchiyan, Marina (2005). The Armenians: Past and Present in the Making of National Identity. Londra: RoutledgeCurzon. s. 79. ISBN .
- ^ (2009). Century of Genocide: Critical Essays and Eyewitness Accounts. New York: Routledge. ss. 56-57. ISBN .
- ^ Freedman, Jeri (2009). The Armenian genocide. New York: Rosen Pub. Group. s. 12. ISBN .
- ^ Naimark, Norman M. (2002). Fires of hatred : ethnic cleansing in twentieth-century Europe. Cambridge, MA: Harvard University Press. s. 83. ISBN .
- ^ Akçam, Taner (2012). The Young Turks' Crime Against Humanity: The Armenian Genocide and Ethnic Cleansing in the Ottoman Empire. Princeton, NJ: Princeton University Press. s. 129. ISBN .
- ^ "Tsitsernakaberd Memorial Complex". Armenian Genocide Museum-Institute. 13 Mart 2016 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 5 Ağustos 2013.
- ^ . "Armenian Genocide of 1915: An Overview". New York Times. 10 Mart 2018 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 5 Ağustos 2013.
- ^ Lewy, Guenter (2005). The Armenian Massacres in Ottoman Turkey: A Disputed Genocide. Salt Lake City: University of Utah Press. s. 115. ISBN .
- ^ Marie-Aude Baronian; Stephan Besser; Yolande Jansen (2007). Diaspora and Memory: Figures of Displacement in Contemporary Literature, Arts and Politics. Rodopi. s. 174. ISBN .
- ^ Shirinian, Lorne (1992). The Republic of Armenia and the rethinking of the North-American Diaspora in literature. E. Mellen Press. s. ix. ISBN .
- ^ Peimani, Hooman (2008). Conflict and Security in Central Asia and the Caucasus. Santa Barbara, CA: ABC-CLIO. s. 237. ISBN .
- ^ Richard G. Hovannisian (1997). The Armenian People from Ancient to Modern Times. Palgrave Macmillan. s. 301. ISBN . OCLC 312951712.
- ^ McMeekin, Sean (2010). The Berlin-Baghdad Express: the Ottoman Empire and Germany's bid for world power. Cambridge, MA: Belknap Press of Harvard University Press. s. 331. ISBN .
- ^ (2003). The Burning Tigris: The Armenian Genocide and America's Response. New York: HarperCollins. s. 321. ISBN .
- ^ . New York, The Century co. 1918. 19 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ a b Hovhanissian, Richard G. (1971). The Republic of Armenia. University of California Press. ISBN . OCLC 470512907. 27 Kasım 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 27 Kasım 2021.
- ^ Derogy, Jacques (1990). Resistance and Revenge: The Armenian Assassination of the Turkish Leaders Responsible for the 1915 Massacres and Deportations. Transaction Publishers. s. 45. ISBN .
- ^ a b Hille, Charlotte Mathilde Louise (2010). State building and conflict resolution in the Caucasus. Brill. ISBN . OCLC 466771177. 27 Kasım 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 27 Kasım 2021.
- ^ a b c Suny, Ronald Grigor (1993). Looking toward Ararat: Armenia in modern history. Indiana University Press. ISBN . OCLC 26014198. 27 Kasım 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 27 Kasım 2021.
- ^ Hovannisian, Richard G. (2004). The Armenian people from ancient to modern times. New York: St. Martin's Press. s. 323. ISBN .
- ^ Hatisyan, Aleksandr (1930). Հայաստանի Հանրապետության ծագումն ու զարգացումը [The Creation and Development of the Republic of Armenia]. Atina. ss. 129-130.
- ^ a b c d Papian, Ara (2007). "The Arbitral Award on Turkish-Armenian Boundary by Woodrow Wilson (Historical Background, Legal Aspects, and International Dimensions)". Iran and the Caucasus. 11 (2): 255-294. doi:10.1163/157338407x265487. ISSN 1609-8498.
- ^ Scharf, Michael (1996). "The Letter of the Law: The Scope of the International Legal Obligation to Prosecute Human Rights Crimes". Law and Contemporary Problems. 59 (4): 41-61. doi:10.2307/1192189. ISSN 0023-9186. JSTOR 1192189. 19 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 28 Kasım 2021.
Initially, the Allied Powers sought the prosecution of those responsible for the massacres. The Treaty of Sevres, which was signed on August 10, 1920, would have required the Turkish Government to hand over those responsible to the Allied Powers for trial. Treaty of Peace between the Allied Powers and Turkey [Treaty of Sevres], art. 230, at 235, Aug. 10, 1920, reprinted in 15 AM. J. INT'L L. 179 (Supp 1921). "The Treaty of Sevres was, however, not ratified and did not come into force. It was replaced by the Treaty of Lausanne, which not only did not contain provisions respecting the punishment of war crimes, but was accompanied by a 'Declaration of Amnesty' of all offenses committed between 1914 and 1922." Treaty of Peace between the Allied Powers and Turkey [Treaty of Lausanne], July 24, 1923, League of Nations Treaty Series 11, reprinted in 18 AM. J. INT'L L. 1 (Supp. 1924). 99.
- ^ Marshall, Alex (13 Eylül 2010). The Caucasus Under Soviet Rule. Routledge. ISBN .
- ^ Sicker, Martin (2001). The Islamic World in Decline: From the Treaty of Karlowitz to the Disintegration of the Ottoman Empire. Westport, CN: Praeger. s. 225. ISBN .
- ^ Chorbajian, Levon (1 Haziran 1995). "The Caucasian knot: the history & geopolitics of Nagorno-Karabagh". 32 (10): 32-5877-32-5877. doi:10.5860/choice.32-5877. ISSN 0009-4978.
- ^ a b Hasanli, Jamil (2011). Stalin and the Turkish Crisis of the Cold War, 1945–1953. Lanham: Lexington Books. s. 124. ISBN .
- ^ a b Leoussi, Gal & Smith 2010.
- ^ An ethnohistorical dictionary of the Russian and Soviet empires. Westport, CN: Greenwood Press. 1994. s. 49. ISBN .
- ^ Libaridian 2007.
- ^ (30 Temmuz 2013). . . 25 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Libaridian, Gerard J. (28 Temmuz 2017). "Modern Armenia". doi:10.4324/9781315124667.
- ^ Mandel, Maud S. (2003). In the Aftermath of Genocide: Armenians and Jews in Twentieth-Century France. Durham: Duke Univ. Press. s. 194. ISBN .
- ^ USAK Yearbook of International Politics and Law Volume 3. Ankara: International Strategic Research Organization (USAK). 2010. s. 250. ISBN .
- ^ Ishkanian, Armine (2008). Democracy Building and Civil Society in Post-Soviet Armenia. New York: Routledge. s. 7. ISBN .
- ^ a b Atabaki, Touraj; Mehendale, Sanjyot (2004). Central Asia and the Caucasus: Transnationalism and Diaspora. Londra: Routledge. ss. 135-137. ISBN .
- ^ Cohen, Ariel (1998). Russian Imperialism: Development and Crisis. Westport, CN: Praeger. s. 107. ISBN .
- ^ Ramet, Sabrina P. (1989). Religion and Nationalism in Soviet and East European Politics, REV. Ed. Durham: Duke University Press. s. 190. ISBN .
- ^ Meeting the demands of reason; by prof. Jay Bergman, Cornell University Press, , 2009, p. 256
- ^ a b (2007). The challenge of statehood: Armenian political thinking since independence. Watertown, MA: Blue Crane Books. s. 128. ISBN .
- ^ Jessup, John E. (1998). An Encyclopedic Dictionary of Conflict and Conflict Resolution: 1945–1996. Westport, CN: Greenwood Press. s. 39. ISBN .
- ^ Gerringer, Arthur E. (2002). Terrorism: from one millennium to the next. San Jose, Calif. s. 239. ISBN .
- ^ (2008). The Armenian Genocide: Cultural and Ethical Legacies. New Brunswick, NJ: Transaction Publishers. s. 173. ISBN .
- ^ Rapoport, David C. (2001). Inside Terrorist Organizations. Londra: Psychology Press. s. 229. ISBN .
- ^ Høiris, Ole; Yürükel, Sefa Martin (1998). Contrasts and Solutions in the Caucasus. Aarhus University Press. s. 233. ISBN .
Since 1988, Nagorno-Karabakh (called 'Artsakh' by the Armenians), became the symbolic centre of the imagined, lost and regained Erkir. The old romantic idea of both an independent and united Armenia revived with Nagorno-Karabakh.
- ^ a b Verluise, Pierre (1995). Armenia in crisis : the 1988 earthquake. Wayne State University Press. ISBN . OCLC 299797699.
- ^ Helvécio de Jesus Júnior, João Ricardo Guilherme Zimmer Xavier (2018). "The geopolitics of the Caucasus: An analysis of the Nagorno Karabakh conflict". Revista da Escola Superior de Guerra. 33 (69). ISSN 0102-1788. 20 Mart 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 9 Mayıs 2021.
On the other hand, attacks against Azerbaijanis also increased in great proportions, with several pogroms in the cities of Gugark and Gosh, including dozens of deaths and intensifying the nationalism of the two countries
- ^ a b c d e de Waal, Thomas. Black Garden : Armenia and Azerbaijan through Peace and War. ISBN . OCLC 1242726645.
- ^ Imogen Gladman, Eastern Europe, Russia and Central Asia, Taylor & Francis Group, 2004, p. 131.
- ^ Cox and Eibner. "Ethnic Cleansing in Progress: War in Nagorno Karabakh" Zurich: Institute for Religious Minorities in the Islamic World, 1993 [1] 5 Ocak 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde ..
- ^ Mark R. Beissinger: Nationalist Mobilization and the Collapse of the Soviet State 8 Mart 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. Cambridge University Press. 2002. S. 377
- ^ Zürcher, Christoph (2007). The Post-Soviet Wars: Rebellion, Ethnic Conflict, and Nationhood in the Caucasus. New York: New York University Press. s. 168. ISBN .
- ^ "Caucasus City Falls to Armenian Forces". The New York Times. 24 Ağustos 1993. 21 Kasım 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 10 Nisan 2013.
- ^ "Azerbaijan, Armenia and Russia sign peace deal over Nagorno-Karabakh". edition.cnn.com. CNN. 10 Kasım 2020. 9 Kasım 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 15 Kasım 2020.
- ^ "Azerbaijan enters Nagorno-Karabakh district after peace deal". aljazeera.com. Al Jazeera. 20 Kasım 2020. 23 Aralık 2020 tarihinde kaynağından .
The Russian peacekeeping force of some 2,000 troops has deployed to the administrative centre of the region, Stepanakert, and set up checkpoints and observation posts along the strategic Lachin corridor connecting Nagorno-Karabakh with Armenia.
- ^ "Nagorno-Karabakh Republic will cease to exist from Jan 1 2024 - Nagorno-Karabakh authorities". Reuters. 28 Eylül 2023. 28 Eylül 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 25 Ekim 2023.
- ^ Patelic, Nina (2008). . . 25 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Christensen, Karen; Levinson, David (2003). Encyclopedia of Community: From the Village to the Virtual World. Thousand Oaks, CA: Sage Publications, Inc. s. 402. ISBN .
- ^ Cohen, Roberta; Deng, Francis Mading (1998). The Forsaken People: Case Studies of the Internally Displaced. Brookings Institution Press. s. 275. ISBN .
- ^ . 18 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Haziran 2009.
- ^ a b (Ermenice). Armenian Revolutionary Federation Website. 14 Şubat 1998. 11 Haziran 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Temmuz 2013.
ՀՅ Դաշնակցությունը նպատակադրում է. Ա. Ազատ, Անկախ եւ Միացյալ Հայաստանի կերտում: Միացյալ Հայաստանի սահմանների մեջ պիտի մտնեն Սեւրի դաշնագրով նախատեսված հայկական հողերը, ինչպես նաեւ` Արցախի, Ջավախքի եւ Նախիջեւանի երկրամասերը:
The goals of the Armenian Revolutionary Federation are: A. The creation of a Free, Independent and United Armenia. United Armenia should include inside its borders the Armenian lands [given to Armenia] by the Sevres Treaty, as well as Artsakh, Javakhk and Nakhichevan provinces. - ^ Chrysanthopoulos, Leonidas T. (2002). Caucasus chronicles. Princeton, NJ: . s. 72. ISBN .
- ^ (2006). The Armenians: From Kings and Priests to Merchants and Commissars. Londra: Hurst & Co. s. 253. ISBN .
- ^ Zakarian, Armen (6 Şubat 2004). "Dashnaktsutyun Demands Autonomy For Javakheti Armenians". azatutyun.am. (Radio Free Europe/Radio Liberty). 6 Mart 2016 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 4 Aralık 2021.
- ^ "Armenian Bill To Recognize Nagorno-Karabakh Criticized". RFE/RL. 28 Ağustos 2007. 19 Nisan 2013 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 28 Haziran 2013.
- ^ "Armenian Ruling Party Against Karabakh Recognition Bill". RFE/RL. 10 Ekim 2010. 24 Eylül 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 28 Haziran 2013.
- ^ "Karabakh recognition bill put into circulation at Armenian parliament". . 4 Eylül 2012. 8 Eylül 2012 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 28 Haziran 2013.
- ^ Musayelyan, Lusine (29 Mayıs 2013). . RFE/RL. 11 Haziran 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi.
Միայն ժողովրդին պատկանող հայրենիքով կունենանք ազգային շահի գիտակցություն՝ Արցախ, Ջավախք, Արեւմտյան Հայաստան եւ մեր երեխայի ապագա:
- ^ Postanjyan, Zaruhi. . . 14 Haziran 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi.
...մեր սերնդին ընձեռվել է հնարավորություն` կազմակերպել հայրենաշեն ազգահավաք հայկական երկու պետություններում, որոնք կազմում են 42000 քառակուսի կիլոմետր, ինչն էլ իր հերթին հիմք է ծառայում ազատագրելու նաև մեր ամբողջական հայրենիքը...
- ^ Lazaryan, Tatevik (2 Nisan 2015). ""Ժառանգությունը" քննարկում է "Ծովից ծով Հայաստանը" վերականգնելու օրինագիծը". azatutyun.am (Ermenice). (Radio Free Europe/Radio Liberty). 5 Mart 2016 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 4 Aralık 2021.
- ^ Hovannisian, Raffi K. (11 Nisan 2015). "Remembering the Armenian genocide". The Jerusalem Post. 4 Aralık 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 4 Aralık 2021.
- ^ Astourian, Stephan H. (2001). (PDF). Berkeley Program in Soviet and Post-Soviet Studies. University of California, Berkeley. s. 20. 20 Haziran 2013 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi.
- ^ (PDF). National Statistical Service of the Nagorno-Karabakh Republic. 3 Ekim 2008 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Kasım 2012.
- ^ The de facto controlled area by the Nagorno-Karabakh Republic: (PDF). National Statistical Service of the Nagorno-Karabakh Republic. 6 Mart 2009 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Temmuz 2013.
- ^ (PDF). National Statistics Office of Georgia. 4 Ekim 2018 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Kasım 2012.
- ^ . State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan. 13 Şubat 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Haziran 2013.
- ^ [Caucasian calendar for 1917]. 72nd (Rusça). Tiflis: Tipografiya kantselyarii Ye.I.V. na Kavkaze, kazenny dom. 1917. ss. 214-221. 4 Kasım 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Papian 2009, s. 37.
- ^ "Country Overview". Office of the Nagorno-Karabakh Republic in Washington, DC. 19 Nisan 2012 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Haziran 2013.
- ^ "Nagorno-Karabakh profile". BBC News. 23 Ağustos 2007 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 12 Temmuz 2013.
- ^ a b Ambrosio 2001, s. 149.
- ^ Eichensehr, Kristen; Reisman, W. Michael (2009). Stopping wars and making peace: studies in international intervention. Leiden: Martinus Nijhoff Publishers. s. 44. ISBN .
- ^ Hampton, Janie (2013). Internally Displaced People: A Global Survey. Londra: Routledge. s. 140. ISBN .
- ^ Kambeck, Michael; Ghazaryan, Sargis (2013). Europe's Next Avoidable War: Nagorno-Karabakh. Basingstoke: Palgrave Macmillan. s. 150. ISBN .
- ^ Peimani, Hooman (2008). Conflict and Security in Central Asia and the Caucasus. Santa Barbara, CA: ABC-CLIO. s. 242. ISBN .
- ^ Adalian 2010, s. 6.
- ^ Human Rights Watch (1994). Azerbaijan: Seven Years of Conflict in Nagorno-Karabakh. Helsinki. s. 1. ISBN .
- ^ Global IDP Survey, Flyktningeråd (Norway) (2002). Internally Displaced People: A Global Survey. Londra: Earthscan. s. 140. ISBN .
- ^ Jentleson, Bruce W. (2000). Opportunities Missed, Opportunities Seized: Preventive Diplomacy in the Postdcold War World. Lanham, MD: Rowman & Littlefield Publishers. s. 68. ISBN .
- ^ Mulcaire, Jack (9 Nisan 2015). "Face Off: The Coming War between Armenia and Azerbaijan". . 3 Ocak 2017 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 4 Mayıs 2024.
The mostly Armenian population of the disputed region now lives under the control of the Nagorno-Karabakh Republic, a micronation that is supported by Armenia and is effectively part of that country.
- ^ "Armenia expects Russian support in Karabakh war". Hürriyet Daily News. 20 Mayıs 2011. 2 Ekim 2013 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 25 Haziran 2013.
While internationally recognized as Azerbaijani territory, the enclave has declared itself an independent republic but is administered as a de facto part of Armenia.
- ^ Central Asia and The Caucasus, Information and Analytical Center, 2009, Issues 55-60, Page 74, "Nagorno-Karabakh became de facto part of Armenia (its quasi-statehood can dupe no one) as a result of aggression."
- ^ , Internationale Politik, Volume 8, 2007 "... and Nagorno-Karabakh, the disputed territory that is now de facto part of Armenia ..."
- ^ Cornell 2011, s. 135: "Following the war, the territories that fell under Armenian control, in particular Mountainous Karabakh itself, were slowly integrated into Armenia. Officially, Karabakh and Armenia remain separate political entities, but for most practical matters the two entities are unified."
- ^ (13 Haziran 2016). . . 9 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ağustos 2016.
Following the Armenian victory in that conflict, confirmed by the 1994 ceasefire, Armenia has since carried out a de facto annexation of Karabakh.
- ^ "Arşivlenmiş kopya" Արցախի ազատագրված տարածքներում մինչև 2011-ը վերաբնակեցվել է 20-30 հազար մարդ. (Ermenice). 7 Eylül 2012. 24 Eylül 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Temmuz 2013.
- ^ "Armenian protest against Erdogan visit turns violent". . 26 Kasım 2010. Erişim tarihi: 28 Haziran 2013.[]
- ^ Goksel, Nigar (28 Ocak 2008). "The Turkey-Armenia border, mental maps and incoherent policies". Hürriyet Daily News. 11 Kasım 2013 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Haziran 2013.
For borders with Turkey to open, Armenia must recognize the border with Turkey clearly, thus ending the popular (among Armenians) vision of 'Greater Armenia'.
- ^ Gammer, Moshe (2004). The Caspian Region, Volume 2: The Caucasus, Volume 2. Londra: Routledge. s. 32. ISBN .
In the first place 'Greater Armenia' is a concept which is said to have adherents in mono-ethnic Armenians as well as among the Armenian diaspora the world over.
- ^ Souleimanov, Emil (2013). "Turkey's Relations with Armenia]". Understanding Ethnopolitical Conflict: Karabakh, South Ossetia, and Abkhazia Wars Reconsidered. Palgrave Macmillan. ISBN .
... the Armenian Revolutionary Federation, one of the most influential political parties inside Armenia, still regards the "returning" of territory in eastern Anatolia as one of the priority goals of its activities; while the Armenian diaspora around the world is apt to strongly sympathize with this aspiration.
- ^ a b . barometer.am (Ermenice). 19 Aralık 2014. 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ . Tiflis: Caucasus Research Resource Centers. 11 Haziran 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Pheiffer, Evan (1 Haziran 2016). "A Place to Live For". . 19 Eylül 2016 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 5 Aralık 2021.
- ^ Mikaelian, Hrant. (PDF). Erivan: Caucasus Institute. s. 28. 11 Şubat 2018 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi.
- ^ . Tiflis: Caucasus Research Resource Centers. 11 Haziran 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ (Ermenice). National Center of Educational Technologies. 3 Kasım 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Ocak 2013.
- ^ [Road Home] (Ermenice). National Cinema Center of Armenia. 11 Haziran 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Ocak 2013.
- ^ . (Rusça). 29 Ekim 2011. 11 Haziran 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ . «Ազատ Եվրոպա/Ազատություն» ռադիոկայան (Ermenice). 29 Mayıs 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Aralık 2021.
- ^ Ter-Petrosyan, Levon (1 Kasım 1997). "Պատերազմ, թե՞ խաղաղություն․ լրջանալու պահը". (Ermenice). 27 Mart 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Aralık 2021.
- ^ Ter-Petrossian, Levon; Grigoryan, Arman (2018). Armenia's Future, Relations with Turkey, and the Karabagh Conflict. . s. 143. ISBN .
- ^ . factor.am (Ermenice). 27 Mayıs 2021. 25 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi.
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Buyuk Ermenistan Ermenice Մեծ Հայք romanize Mets Hayk veya Birlesik Ermenistan Ermenice Միացեալ Հայաստան romanize Miats eal Hayastan Ermenilerin anavatani olarak kabul edilen tarihsel olarak Ermenilerin cogunlukta oldugu ve bir kisminda hala Ermenilerin cogunluk olarak yasadigi Ermeni Yaylasi ndaki bolgelere atifta bulunan etno milliyetci ve irredantist kavramdir Ermenilerin tarihi topraklarinin birlestirilmesi olarak gorulen ve 20 yuzyil boyunca Ermeni dusunurlerce yaygin olan fikir basta Ermeni Devrimci Federasyonu ASALA ve Miras olmak uzere cesitli milliyetci orgut ve partilerce savunuldu Ermeni Devrimci Federasyonu tarafindan iddia edilen Buyuk Ermenistan haritasi Turuncu bolgeler gunumuzde Ermeni cogunluk bulunan bolgeleri sari bolgeler ise tarihsel Ermeni cogunlugu bulunup gunumuzde hatri sayilir Ermeni nufus bulunmayan bolgeleri gostermektedir Erivan dan Agri Dagi manzarasi Agri Dagi Bati Ermenistan in sembolu olarak kabul edilir Ermeni Devrimci Federasyonu na gore Buyuk Ermenistan gunumuz Ermenistaninin disinda gunumuzde Turkiye nin dogu kisminda kalan Bati Ermenistan Gurcistan in Cavaheti bolgesi de jure olarak Azerbaycan topragi olan Daglik Karabag Cumhuriyeti nin 2020 Daglik Karabag Savasi na kadar kontrol ettigi topraklar ve Azerbaycan a bagli Nahcivan Ozerk Cumhuriyeti ni kapsamaktadir Nahcivan daki hatri sayilir Ermeni nufusunun buyuk cogunlugu ise 11 Kizil Ordu nun Nahcivan a girip Nahcivan Ozerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti nin ilanindan Sovyetler Birligi nin dagilmasina kadar basta Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti ne olmak uzere Nahcivan disina goc etmis Birinci Daglik Karabag Savasi nin ardindan yapilan goclerle beraber ise Nahcivan daki Ermeni azinlik tamamen yok olmustur Buyuk Ermenistan topraklarinda gerceklesen en guncel irredantist hareket Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti ne bagli Ermeni cogunluklu Daglik Karabag Ozerk Oblasti nin Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti ne baglanmasini savunan Karabag hareketidir Birinci Daglik Karabag Savasi nin ardindan Ermeni gucleri Daglik Karabag ve cevresini isgal ederek de facto olarak Ermenistan a baglamislardir 2020 Daglik Karabag Savasi yla beraber Azerbaycan Daglik Karabag in cevre bolgelerini ve bolgenin bir kismini tekrar hakimiyeti altina almis Daglik Karabag Cumhuriyeti hakimiyetinde kalan topraklara ise Rus ve Turk gucleri yerlesmistir Daglik Karabag Cumhuriyeti nin Ermenistan a tek baglantisi gunumuzde Rus baris gucleri tarafindan kontrol edilen Azerbaycan topraklarindaki 5 km genisligindeki Lacin Koridoru dur Karabag daki Ermeni hakimiyeti dahil bazi Ermeni kurulus ve orgutlerce Buyuk Ermenistan hedefinin ilk adimi olarak degerlendirilmistir Iddialarin tarihiKokeni Ermeni Yaylasi ve cevre bolgelerin 1905 yilindan kalma bir demografik haritasi Ermeniler mavi renk ile gosterilmistir Gunumuz manasiyla Buyuk Ermenistan terimi ilk olarak 19 yuzyilin ikinci yarisindaki sirasinda ortaya cikti O zamanlar Dogu Ermenistan Rus Imparatorlugu hakimiyetindeyken Bati Ermenistan ise Osmanli Imparatorlugu topragiydi United Armenia Birlesik Ermenistan ifadesinin ilk kullanimlarindan biri nin aylik Free Russia dergisinin 1899 yilindaki bir sayisindadir Kafkasya Genel Valisi Grigori Golitsin in Car II Nikolay a gelecek politikalar hakkindaki onerilerini konu alan sayida Golitsin buyuk ve birlesik gecmisteki bagimsiz Ermenistan i yeniden kurmayi hedefleyen bir milliyetci hareketten bahsetmektedir Bagimsiz ve birlesik bir Ermenistan fikri on dokuzuncu yuzyilin sonlarinda ve yirminci yuzyilin baslarinda Ermeni Ulusal Hareketi nin ana hedefiydi 1890 lara gelindiginde uc buyuk Ermeni partisi olan Tasnaksutyun Hincak ve Armenakan ile Osmanli Imparatorlugu arasinda dusuk gerilimde silahli catismalar gerceklesti Dis ulkelerin Ermeni vilayetlerinde reform yapilmasi icin yaptigi cagrilar ve Ermenilerin bagimsizlik istekleri 1894 ve 1896 yillari arasinda Sultan II Abdulhamid in emriyle 300 000 e yakin Ermeni sivilin katledildigi ve II Abdulhamid in kendisinin adiyla anilan Hamidiye Katliamlari ile sonuclandi 1908 deki Jon Turk Devrimi nin ardindan bazi Ermeniler durumun duzelecegini dusunseler de devrimden bir yil sonra Ittihat ve Terakki Adana Katliami ni gerceklestirdi ve Ermeni Turk iliskileri daha da kotulesti 1912 1913 Balkan Savaslari ndan sonra ise Osmanli hukumetine 1914 yilinin baslarinda Ermeni vilayetleriyle ilgili Yenikoy Antlasmasini kabul etmesi icin baski yapildi I Dunya Savasi ve Ermeni Kirimi Ermeni Kirimi ndaki katliam noktalarini gosteren bir harita Osmanli Imparatorlugu nun sark topraklarinda yasayan Ermeni nufusu 1915 ve sonrasinda Osmanli hukumeti tarafindan sistematik sekilde imha edildi Soykirimin sonucunda 1 5 milyon Ermeni oldurulurken soykirimdan kurtulanlar ise baska ulkelere sigindilar Ermeni Kirimi olarak adlandirilan bu sistematik imha Osmanli Imparatorlugu nun halefi olan Turkiye tarafindan reddedilmekte ve isyan ve sivil bas kaldirilarin sonucu olarak dile getirilmektedir Etnik temizligin sonucunda Bati Ermenistan daki iki binyildan daha uzun suredir suregelen Ermeni varligi neredeyse tamamen yok edilmistir Bati Ermenistan in cogu 1916 da coktan Kafkasya Cephesi nde ilerleyen Rus Imparatorlugu tarafindan isgal edilmis Ermeniler tarafindan yonetilen Van merkezli ozerk bir isgal yonetimi kurulmustu Yonetimin ana idaresi ise Kafkasya da Subat Devrimi nin ardindan Ozel Transkafkasya Komitesi ne kalmisti 1917 Devrimi nin ardindan bolgeden Rus guclerinin cekilmesiyle yonetimin guvenligi duzensiz Ermeni birliklerine kalsa da Osmanli Imparatorlugu bolgeleri duzensiz Ermeni birliklerinden hizlica geri alarak Batum Antlasmasi imzalanana kadar Erivan in 7 km batisina kadar dayandi Ermeni delegasyonu tarafindan Paris Baris Konferansi nda sunulan harita Ekim Devrimi ile beraber Rusya da iktidari ele geciren Bolsevikler Bati Ermenistan daki savasi sona erdirecek Erzincan Mutarekesi ni imzaladilar Rus kuvvetleri mevzilerini terk ederek bolgeyi duzensiz Ermeni birliklerinin kontrolune birakti Bolsevikler ayrica Kafkasya da Transkafkasya Komiserligini kurdular 3 Mart 1918 de imzalanan Brest Litovsk Antlasmasi nin ardindan Osmanli Imparatorlugu kaybettigi sark vilayetlerini tekrar ele gecirmeye basladi ve 25 Nisan da Kars a girdi Rusya nin Brest Litovsk Antlasmasi ni imzalamasinin ardindan ise Nisan 1918 de Transkafkasya Rusya dan bagimsizligini ilan etti Ermenistan Gurcistan ve Azerbaycan dan olusan bu federasyon Rusya daki devrimin ardindan Turk guclerinin yeniden Kafkaslara girmesiyle dagildi Amerikali siyaset bilimciler ve in 1918 tarihli Stakes of the War kitabinda Ermeni Sorunu na cozum olarak sunulan 8 cozum onerisinden Birlesik Ermenistan baslikli ikinci oneri su tumcelerle aciklanmistir Turk Rus ve Iran Ermenistani topraklarinin birlesmesi bagimsiz bir devlet kurmak icin yeterli alanla sonuclanacak olsa da bu bolgenin onemli bir bolumunde Ermeniler nufusun cogunlugunu olusturmayacaktir Elbette ulkedeki en zeki ve ilerici unsur Ermeniler olacak olsa da sayilari ve canliliklari suregelen zulumler ve katliamlar nedeniyle buyuk olcude azaldi ve bu topraklarda o kadar buyuk bir tahribat oldu ki Ermenilerin potansiyel gucleri bolgedeki diger milletlere gore ustunluk kazanmalarina ciddi bir engel olusturacak sekilde azaldi ve Ermeni Sorunu nun bagimsiz bir Buyuk Ermenistan ile cozumu uzerine Ermenistan Demokratik Cumhuriyeti Ermenistan Basbakani Aleksandr Hatisyan 1919 da Bati Ermenistan topraklarini resmen Ermenistan Demokratik Cumhuriyeti ne bagladi Ermeni Ulusal Konseyi 28 Mayis 1918 de Ermeni vilayetlerinin bagimsizligini ilan etti Batum Antlasmasi ile ise devlet Osmanli Imparatorlugu tarafindan resmen tanindi Birinci Dunya Savasi ndaki yenilginin ardindan ise Osmanli Imparatorlugu Mondros Mutarekesi ni imzalayarak yeniden Kafkasya dan cikti Boylece 1919 da Ermenistan eski Kars Oblasti ve Agri Dagi da dahil olmak uzere Igdir ve cevresini topraklarina katti 28 Mayis 1919 da Ermenistan in bagimsizliginin birinci yildonumunde basbakan Aleksandr Hatisyan Bati Ermenistan hala Turklerin kontrolunde olmasina ragmen resmen Dogu ve Bati Ermenistan in birligini ilan etti Ermenistan in butunlugunu yeniden saglamak ve halkinin tam ozgurluk ve refahini saglamak icin Ermenistan Hukumeti tum Ermeni halkinin saglam irade ve arzusuna bagli kalarak bu gunden itibaren Ermenistan in ayrilmis bolumlerinin sonsuza dek bagimsiz bir siyasi varlik olarak birlestirildigini ilan eder Simdi Ermenistan Hukumeti Transkafkasya ve Osmanli Imparatorlugu nda bulunan atalarimiza ait Ermeni topraklarinin bu birligini ve bagimsizligini ilan ederken ayni zamanda Buyuk Ermenistan in siyasi sisteminin demokratik bir cumhuriyet oldugunu ve Birlesik Ermenistan Cumhuriyeti Hukumeti haline geldigini ilan eder Boylece Ermeni halki bundan boyle anavatanlarinin yoneticileridir Ermenistan Parlamentosu ve Hukumeti de Buyuk Ermenistan in ozgur halkini birlestiren en yuksek yasama ve yurutme organi olarak bulunmaktadir Aleksandr Hatisyan Dogu ve Bati Ermenistan in birlik deklarasyonu Sevr Antlasmasi Sevr Antlasmasi na gore Wilson Ermenistani Ermenistan bagimsizligindan neredeyse iki yil sonra 23 Nisan 1920 de Amerika Birlesik Devletleri tarafindan sinirlari sonradan belirlenmek sartiyla resmen tanindi 26 Nisan 1920 de Birlesik Krallik Basbakani David Lloyd George Fransa Basbakani Georges Clemenceau ve Italya Basbakani Francesco Saverio Nitti den olusan konsey Amerika Birlesik Devletleri nden Ermenistan uzerinde bir manda devletini ustlenmesini ve bu devletin sinirlarini cizmesini talep etti Amerika Birlesik Devletleri Baskani Woodrow Wilson ise meselede hakem rolunu ustlenmeyi ve Ermenistan ile Turkiye arasinda iki tarafinda kabul edecegi bir sinir cizmeyi kabul etti Temmuz 1920 de ABD Disisleri Bakanligi baskanliginda Turkiye Ermenistan Siniri Tahkim Komitesi ni kurdu 10 Agustos 1920 de Osmanli Imparatorlugu ve Itilaf Devletleri arasinda Sevr Antlasmasi imzalandi 28 Eylul 1920 de konsey Ermenistan in Trabzon uzerinden Karadeniz e erisimini garanti etti ve gunumuz Turkiyesinin dogu bolgelerini askerden arindirilmis bolge ilan ederek Ermenistan Turkiye sinirini tanimladi Sevr Antlasmasi na gore antlasmadan once Osmanli Imparatorlugu hakimiyetinde bulunan 100 bin kilometre karelik toprak Ermenistan a verildi Konseyin arastirmasina gore nufusu 3 57 milyon olan bolgenin demografik yapisi 49 Muslumanlar Turkler Kurtler Azeriler ve diger Musluman etnik gruplar 40 Ermeniler 5 Lazlar 4 Rumlar ve 1 diger etnik gruplardan olusuyordu Ermeni Kirimi nin ardindan farkli bolgelere siginan multeci nufusunun bolgeye donusunun ardindan ise Ermeni nufusunun 50 ye kadar cikmasi bekleniyordu Komisyonun raporu Disisleri Bakanligina sunmasindan iki ay sonra Baskan Woodrow Wilson raporu 12 Kasim 1920 de aldi On gun sonra ise Wilson Turkiye ile Ermenistan Arasindaki Sinir Ermenistan in Denize Erisimi ve Ermeni Sinirindaki Turk Topraklarinin Askersizlestirilmesine Iliskin Amerika Birlesik Devletleri Baskani nin Karari baslikli raporu imzaladi Rapor 24 Kasim 1920 de ABD nin Paris Buyukelcisi a gonderildi 6 Aralik 1920 de Wallace belgeleri Itilaf Devletleri ne sunulmak uzere baris konferansinin genel sekreterine teslim etti Sevr Antlasmasi Ankara merkezli ihtilal hukumetinin Turk Kurtulus Savasi ni kazanip Turkiye de yeni rejim kurmasinin ardindan ilga edildi Lozan Antlasmasi Turkiye nin Itilaf Devletleri ile savasini resmen bitirdigi ve Itilaf Devletleri nin Ankara Hukumeti nin hak iddialarini kabul ettigi antlasma olarak Sevr Antlasmasi nin yerini aldi Ermenistan Demokratik Cumhuriyeti nin yikilisi 1920 Eylulunun sonlarina dogru Mustafa Kemal in basinda oldugu devrim hukumeti ve Ermenistan Demokratik Cumhuriyeti arasinda savas patlak verdi 30 Ekim de ise Kazim Karabekir komutasindaki Ankara ya bagli Turk birlikleri Kars i bir kez daha Turk hakimiyetine aldilar Ayni zamanda Kizil Ordu da kuzey dogudan ulkeye girerken 7 Kasim 1920 de Turkler Gumru ye girdiler 29 Kasim 1920 de ise Kizil Ordu Ermenistan Demokratik Cumhuriyeti ni kapitule etti ve Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti ni ilan edildi 2 Aralik 1920 de Ermenistan Savunma Bakani Drastamat Kanayan ve Sovyet temsilcisi in Erivan daki ortak ilanina gore Ermenistan resmen bir sovyet devleti oldu 2 Aralik i 3 Aralik a baglayan gece Ankara Hukumeti ile Ermenistan arasinda Gumru Antlasmasi imzalandi boylece Sevr Antlasmasi nin Turkiye nin dogu sinirlarini belirleyen maddeleri ve Wilson in tahkimi hukumsuz hale dusmus oldu Sovyetlerin Ermenistan i isgalinden hemen sonra Azeri Sovyet lideri Neriman Nerimanov Ermenistan ile Azerbaycan arasindaki eski sinirlari gecersiz oldugunu ve Zengezur Daglik Karabag ve Nahcivan in Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti ne ait ilan edildigini acikladi Her ne kadar Zangezur Ermeni Sovyet devletinin hakimiyetine girse de Karabag ve Nahcivan sekiz ay daha Azeri hakimiyetinde kaldi 16 Mart 1921 de Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti ve Ankara Hukumeti arasinda Moskova Antlasmasi imzalandi Antlasmayla beraber Kars ve Ardahan daki Turk hakimiyeti Sovyetler tarafindan onaylanirken Nahcivan ise bir kez daha Azeri himayesine girdi Kafkas sovyetleri Rusya ve Ankara Hukumeti arasinda imzalanan Kars Antlasmasi ile Moskova Antlasmasi yla belirlenen sinir bir kez daha tanindi ve Ermenistan Turkiye siniri gunumuzdeki halini resmen almis oldu II Dunya Savasi sonrasi 1945 1953 Ermeni ve Gurculerin Turkiye uzerindeki iddia ettikleri topraklar Ingiliz Disisleri Bakanligi Mayis 1946 Avrupa da II Dunya Savasi nin sona ermesinden sonra Sovyetler Birligi Turkiye uzerinde toprak iddiasinda bulundu Joseph Stalin Turkiye yi Kars ile Ardahan dan vazgecmeye zorladi ve boylece Rus ve Osmanli imparatorluklari arasindaki I Dunya Savasi oncesi sinirina geri dondu Bu illerin yani sira Sovyetler Birligi de Bogazlar uzerinde hak iddia etti Cemil Hasanli Stalin belki de Kizil Ordu nun zaferi karsisinda sok olan Turklerin pes etmesini ve Washington ile Londra nin bunu bir oldubitti olarak kabul etmesini bekliyordu diye ifade ediyor Athena Leoussi de Stalin in saikleri tartisilabilir olsa da yurticinde ve yurtdisindaki Ermeniler icin Ermeni Sorununun yeniden ortaya cikmasi toprak birligi icin umutlari canlandirdi diye ekliyor 7 Haziran 1945 te Sovyet Disisleri Bakani Vyaceslav Molotov Moskova daki Turk buyukelcisine SSCB nin Turkiye ile olan sinirinin gozden gecirilmesini talep ettigini bildirdi Sovyet hukumeti iddia edilen bolgeleri Ermenilerle yeniden doldurmak icin yurtdisinda yasayan ve cogunlukla Ermeni Soykirimi ndan kurtulan Ermenilerin ulkelerine geri getirilmesine oncelik etti 1946 ve 1948 arasinda Lubnan Suriye Yunanistan Iran Romanya Fransa ve baska yerlerden 90 000 ila 100 000 Ermeni Sovyet Ermenistanina tasindi 31 Temmuz 1944 tarihli CIA in onculu olan OSS belgesi savasin sonunda Sovyetlerin nufuzunun yukselmesi nedeniyle Ermeni Devrimci Federasyonu nun asiri Sovyet karsiti tavrini degistirdigini bildirdi na gonderilen bir mektupta Ermeni Kilisesinin ruhani lideri Turkiye Ermenistani nin kurtarilarak Sovyet Ermenistani na ilhakiyla Ermenilere sonunda adalet saglanacagini umdugunu ifade etti Ermenistan SSC lideri Kars ve Ardahan ustundeki bir butun olarak Ermeni halki icin hayati onem tasiyan iddialari savundu Sovyet Ermeni elitleri Ermenilerin Sovyetlerin fasizme karsi mucadelesine katkilariyla Kars ve Ardahan i topraklarina katmaya hak kazandiklarini ifade ettiler Buna karsin diaspora orgutleri de bu iddialari savundu Daha sonrasinda Bati devletleri ve Sovyetler Birligi nin iliskilerinin bozulup ABD ve Birlesik Krallik in Turkiye yi desteklemesiyle beraber 1947 de Sovyet iddialari pasif hale dusmeye baslasa da Sovyetler Birligi Turkiye uzerindeki hak iddialarini ancak 1953 te Josef Stalin in olumuyle resmen dusurdu Soguk Savas Tsitsernakaberd deki Ermeni Soykirimi aniti 1960 larin ortalarinda Sovyetler Birligi nde Nikita Kruscev in iktidara gelmesiyle ve destalinizasyon surecinin baslamasiyla beraber Sovyet halkina goreceli ozgurluk tanimasindan sonra bir Ermeni milliyetciligi dalgasi basladi Ermeni Soykirimi nin 50 yildonumu olan 24 Nisan 1965 te Erivan da kitlesel bir gosteri duzenlendi Binlerce Ermeni soykirim kurbanlarini anmak icin Erivan sokaklarina dokulurken amaclari Sovyet hukumetinin otoritesine meydan okumak tan ziyade hukumetin dikkatini soykirima cekmek ve Sovyet hukumetini kaybettikleri topraklari geri almalarinda onlara yardim etmeye ikna etmekti Sovyet hukumeti gostericilerin taleplerini dikkate alarak soykirim icin bir anit dikti Tsitsernakaberd tepesinde insa edilen anit 1967 yilinda tamamlandi 1960 lar ve 1970 lerde Ermenistan in icinde ve disinda Sovyetler Birligi ne ve Turkiye ye karsi yasa disi siyasi ve silahli mucadelede bir artis gorulu 1966 da Haykaz Hacaturyan tarafindan Erivan da adinda bir yasa disi milliyetci parti kuruldu 1966 dan 1980 lerin sonlarina kadar Sovyet Ermenistani nda gizlice faaliyet gosteren parti kurucu uyelerinin 1968 de hapse atilmasindan sonra Paruyr Hayrikyan tarafindan yonetildi Parti Ermenilerin kendi kaderini tayin etme hakkini ve bu yolla Buyuk Ermenistan in kurulmasini savunuyordu Partinin cogu uyesi ise hapsedildi ve parti yasaklandi Parti her ne kadar sorumlu tutulsa da tarihci a gore saldirilarin arkasindaki akil hicbir zaman kesin olarak belirlenmedi a gore 1970 lere gelindiginde Ermeni Soykirimi nin taninmasi Ermeni davasinin cok onemli bir hedefi haline geldi ve diaspora siyasi partileri soykirimin taninmasi ile Buyuk Ermenistan ideali arasinda baglanti kurdu cunku Turkiye nin soykirimi tanimasi Bati Ermenistan iddialarina mesru dayanak getiriyordu 1970 lerin ortasindan 1980 lerin sonlarina kadar Orta Dogu ve Bati Avrupa da bircok ulkece terorist olarak kabul edilen Ermeni militer orgutler faaliyet gosterdi Bu orgutler arasindan en cok one cikani olan Ermenistan in Kurtulusu icin Ermeni Gizli Ordusu dunyanin bircok yerindeki Turk buyukelciliklerine ve konsolosluklarina saldirilar gerceklestirdi Tasnaksutyun ile baglantili Ermeni Soykirimi Adalet Komandolari ve Ermeni Devrimci Ordusu da basta Bati Avrupa da olmak uzere bircok bolgede benzer saldirilar gerceklestirdi bu orgutlerin 1973 te Turk devletinden intikam almak amaciyla Kaliforniya da Turkiye nin Los Angeles Baskonsolosu Mehmet Baydar ve Muavin Konsolos Bahadir Demir e suikast duzenleyen Gurgen Yanikyan dan ilham aldigini savunmaktadir Daglik Karabag sorunu Karabag hareketi tarafindan Erivan da gerceklestirilen bir protesto Soldaki afiste Ermeni Soykirimi Eylul Gunleri ve Susa Katliami nin altina Sumgayit pogromu yer almakta olup sagdaki afiste Sumgayit in faillerine ceza yazmaktadir Subat 1988 de Ermenistan SSC ve Ermeni cogunluklu Daglik Karabag Ozerk Oblasti nda Karabag hareketi basladi Daglik Karabag in Ermenistan a baglanmasini hedefleyen hareket Buyuk Ermenistan idealini yeniden canlandirdi 20 Subat 1988 de bolgesel yasama organi Daglik Karabag Yuksek Konseyi bolgenin Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti nden ayrilarak Ermenistan a baglanmasi talebini yayimladi Moskova hukumeti talebi reddederken Erivan da yuz binlerce insan ilhaki desteklemek icin gosteri yapti Birkac gun sonra 26 Subat ta Azeri cetelerince Ermenilere karsi pogrom duzenlendi ve bunun sonucunda binlerce Ermeni zorunlu olarak Azerbaycan dan goc etmek zorunda kaldi Buna karsin ayni yilin Mart ayinda Ermenistan in Gugark bolgesinde Azeri azinliga karsi Ermenilerce pogrom yurutulmeye baslandi 15 Haziran 1988 de Ermenistan Yuksek Sovyeti Daglik Karabag in Ermenistan a ilhakini onadi 17 Haziran 1988 de Azerbaycan Yuksek Sovyeti bolgenin Azerbaycan in bir parcasi oldugunu belirterek bolgeyi Ermenistan a devretmeyi reddetti Kasim 1988 de Azeriler tarafindan Ermenilere karsi Kirovabad kentinde baska bir pogrom gerceklestirildi Aralik 1988 de Karabag in ilhaki gosterilerine onculuk eden nin onde gelen uyeleri tutuklandi ancak Mayis 1989 da serbest birakildilar 1 Aralik 1989 da Ermenistan Yuksek Sovyeti ve Daglik Karabag Yuksek Konseyi iki bolgenin birlestigini ilan etti Ocak 1990 da bu kez Baku de Ermenilere karsi baska bir pogrom ve katliam gerceklesti Pogromu durdurmak icin Baku ye giren Sovyet ordusu 19 20 Ocak 1990 da 90 dan fazla sivilin katline yol acacak Kara Ocak i gerceklestirdi Ermeni parlamentosunda cogunlugu bagimsizlik yanlilari aldi 23 Agustos 1990 da Ermeni parlamentosu egemenlik konusunda bir karar aldi Sovyet ve Azeri guclerinin Nisan ve Mayis 1991 de Koltso Harekati yla binlerce Ermeni yi zorunlu goc etmek zorunda birakmalarinin ardindan bolgedeki gerilim daha da artti Agustos 1991 deki basarisiz darbe girisiminin ardindan Sovyetler Birligi nin icindeki cumhuriyetler teker teker bagimsizlik ilan etmeye basladilar 2 Eylul 1991 de Daglik Karabag Ozerk Oblasti Daglik Karabag Cumhuriyeti olarak tek tarafli bagimsizlik ilan etti 21 Eylul 1991 de Ermenistan in Sovyetler Birligi nden bagimsizligini on goren referandumdan bagimsizlik karari cikti 26 Kasim 1991 de Azerbaycan parlamentosu Daglik Karabag in ozerkligini kaldirdi 10 Aralik 1991 de Daglik Karabag da bolgedeki Azeri azinlik tarafindan boykot edilen bir bagimsizlik referandumu yapildi ve sandiktan 99 ile bagimsizlik karari cikti Ermenistan ve Azerbaycan arasindaki catismalar 9 Mayis 1992 de Ermeni kuvvetlerinin Susa yi isgali ile tam olcekli bir savasa donustu 1993 yilina gelindiginde Ermeni kuvvetleri yalnizca Daglik Karabag i degil ayni zamanda bolgenin cevresindeki bircok rayonu da kontrol altina aldi Savasin sonunda 5 Mayis 1994 te Kirgizistan in Biskek kentinde mutareke imzalandi a gore Ermenilerin zaferine uc faktor katkida bulundu Azerbaycan daki siyasi ve askeri belirsizlik Ruslarin Ermenilere guclu destegi ve Ermenilerin ustun savas becerileri Mutarekenin imzalanmasindan 2020 Daglik Karabag Savasi na kadar Ermenistan dahil hicbir Birlesmis Milletler uyesi tarafindan taninmayan Daglik Karabag Cumhuriyeti Daglik Karabag ve cevresinde de facto hukum surdu 2020 Daglik Karabag Savasi ndaki zaferin ardindan Azerbaycan Daglik Karabag Cumhuriyeti kontrolundeki Karabag i cevreleyen topraklarin yani sira Daglik Karabag bolgesindeki Susa ve Hadrut ta da yeniden kontrolu sagladi Savasin ardindan Rusya Federasyonu arabuluculugunda imzalanan mutarekeyle beraber Ermenistan ve Daglik Karabag Cumhuriyeti arasinda iki bolge arasindaki ulasimi saglayan Rus baris guclerinin kontrolundeki Lacin Koridoru haricinde kara baglantisi kalmadi 19 20 Eylul 2023 te Azerbaycan tarafindan gerceklestirilen ve Daglik Karabag Cumhuriyeti nin resmen dagilmasiyla sonuclanan 2023 saldirilarinin ardindan Azerbaycan bolgede tam kontrol saglamistir Daha fazla direnemeyen Daglik Karabag Cumhuriyeti 1 Ocak 2024 te teslim oldugunu ve cumhuriyetin resmen feshedildigini ilan etti Azerbaycan zaferinin ardindan bolgedeki Ermenilerin tamamina yakini DestekcilerErmeni Devrimci Federasyonu 1890 daki kurulusundan bu yana sol milliyetci Ermeni Devrimci Federasyonu Buyuk Ermenistan fikrinin en buyuk savunucusu olarak bilinmektedir Ermeni Devrimci Federasyonu ayni zamanda Ermeni diasporasindaki en etkili orgutlerden biri olarak da bilinir Ermeni Devrimci Federasyonu nun tanimina gore gunumuzdeki Ermenistan Cumhuriyeti nin yani sira Daglik Karabag ve cevresi Nahcivan Cavaheti ve Bati Ermenistan i kapsayan bolge Buyuk Ermenistan iddialari icin en cok kabul goren tanim konumundadir 1998 parti programinda Tasnaksutyun un ilk hedefinin Sevr Antlasmasi na gore belirlenen Ermeni topraklari ile Cavaheti Nahcivan ve Artsah i iceren bagimsiz ve ozgur bir Birlesik Ermenistan oldugu belirtilmektedir Ozgur Bagimsiz ve Birlesik Ermenistan partinin ana sloganidir ve partinin Paris te yapilan 10 genel kongresinde partinin ana hedefi olarak belirlenmistir EDF nin ust kademe isimlerinden 2004 te olasi Ermenistan Turkiye iliskileri icin asagidaki ifadeleri kullanmistir Ermenistan ile Turkiye arasinda herhangi bir kosulu kabul etmek zorunda kaldigimiz haklarimizin tamamindan veya herhangi bir kismindan vazgecmemizi gerektirecek her turlu iliskiye karsiyiz Tam bir zafer elde edene soykirim gerceginin uluslararasi duzeyde taninmasina Buyuk Ermenistan in kurulmasina kadar Turkiye uzerindeki baskiyi surdurecegiz 2004 teki Ermeni Devrimci Federasyonu kongresinde Miras Ulusal liberal duzlemdeki Miras partisinin platformu Buyuk Ermenistan savina acik bir atifta bulunmasa da partinin lideri ve bazi uyeleri sava desteklerini ifade ettiler Daglik Karabag Cumhuriyeti nin Ermenistan tarafindan resmi olarak taninmasini destekleyen Miras 2007 2010 ve 2012 yillarinda Ermenistan Ulusal Meclisi ne ulkenin taninmasi icin yasa tasarilari sunsa de her uc tasari da iktidar partisi olan Ermenistan Cumhuriyetci Partisi nin oylariyla reddedildi Sovyet sonrasi Ermenistan in ilk disisleri bakani olan parti lideri Raffi Hovannisian Daglik Karabag Cavaheti ve Bati Ermenistan daki ulusal cikarlarimizin ve cocuklarimizin geleceginin bilincine ancak halka yonelen bir hukumet ile sahip olabiliriz ifadeleriyle sava atifta bulunmustur 2011 yilinda onde gelen parti uyelerinden Ermenistan ve Daglik Karabag cumhurbaskanlarina acik bir mektupta diaspora Ermenilerinin Ermenistan ve Daglik Karabag a geri getirilmesini planlayarak ulkemizin kurtulusu icin bir temel olusturacagiz ifadelerini kullandi Nisan 2015 te Ermeni Soykirimi nin yuzuncu yili konulu bir konferansta Bostanciyan Ermenistan in tarihi vatan topraklari uzerinde hak iddia ederek ulkenin toprak butunlugunu geri kazanmasi gerektigini belirtti Miras lideri Hovannisian ise Ermenilerin tarihi topraklari uzerindeki iddialarinin ne kadar gercekci oldugu soruldugunda Bugunun hayalleri yarinin gercekleri hedefleri olacak yanitini verdi Hovannisian 11 Nisan 2015 te The Jerusalem Post ta yayinlanan bir gorus yazisinda Turkiye nin Bati Ermenistan i isgal ettigini belirterek tarihi Bati Ermenistan da bir Ermeni yuvasinin yaratilmasi cagrisinda bulundu Hovannisian ayrica Turkiye ve Ermenistan cumhuriyetleri arasindaki muzakerelerin Karadeniz de Ermeni irtifakina iliskin hukumler de dahil ancak bununla sinirli olmamak uzere resmi sinirin ilk kez karsilikli olarak cizilme ihtimalini arttirdigini da sozlerine ekledi Ermeni Demokrat Liberal Parti Ermeni diasporasindaki bir burjuvazi muhafazakar parti olan Ermeni Demokrat Liberal Parti Buyuk Ermenistan savini desteklemektedir Agustos 1990 da parti lideri Edmond Azadyan Ermeni parlamentosunda asagidaki ifadeleri kullandi Biz her zaman bu Ermenistan Cumhuriyeti topraklarinin yarinin Buyuk Ermenistan inin cekirdegi oldugunu savunduk Bu hususta yeni kurulan hukumetin tarihi haklarimizi geri vermeye kendini adamasini bekliyoruz Daha da acmak gerekirse yeni cumhuriyet Ermeni Soykirimi nin taninmasi ve tarihi toprak iddialarimizi da savunmalidir Edmond Azadyan 1990 da Ermeni parlamentosunda Icerdigi bolgelerErmeni Devrimci Federasyonu ARF tarafindan kullanilan Buyuk Ermenistan in modern tanimi asagidaki bolgeleri icermektedir Yer Bugun parcasi Buyukluk km2 Nufus Ermeni sayisi Ermeni yuzdesi Kaynak NotlarDaglik Karabag Artsah Azerbaycan 11 458 145 053 144 683 Daglik Karabag Cumhuriyeti nin 2015 teki nufus sayimina gore Ermeniler bolge nufusunun 99 7 sini olusturuyor Cavaheti Ahilkelek ve Ninotsminda sehirleri 2 588 69 561 65 132 93 6 2014 sayimi Nahcivan Nahcivan Ozerk Cumhuriyeti 5 363 398 323 6 0 2009 sayimi Bolgedeki Ermeniler in sayisi 20 yuzyilin baslarinda azalmistir Nahcivan Uyezdinin 1916 daki sayimina gore Ermeniler nufusun 39 6 sini olusturuyordu Dogu Anadolu Bolgesi Bati Ermenistan Turkiye 132 967 6 461 400 60 000 0 09 2009 tahmini Hamidiye Katliamlari Adana Katliami Ermeni Kirimi ve Kurtulus Savasi gibi siyasi olaylarin etkisiyle Ermenilerin nufusu azalmistir Daglik Karabag Artsah Birinci Daglik Karabag Savasi nin ardindan Ermenistan tarafindan desteklenen Daglik Karabag Cumhuriyeti Azerbaycan SSC ye bagli Daglik Karabag Ozerk Oblasti nin sinirlarini ve onun disinda kalan bazi bolgeleri de iceren yaklasik 11 500km lik bir alani kontrol altina alarak bir tampon bolge olusturdu Isgal edilen Kelbecer ve Lacin rayonlari Ermenistan ile Daglik Karabag arasindaki kara sinirinda yer alan bolgelerdi 500 000 ila 600 000 Azerbaycanli Ermeni gucler tarafindan bu bolgelerden suruldu Bu sure icerisinde iki ulke arasindaki gerilim arttigindan dolayi evlerinde kalmak imkansiz hale geldigi gerekcesiyle Azerbaycan daki Ermenilerin neredeyse tamami 300 000 ila 400 000 ve Ermenistan daki Azerbaycanlilarin neredeyse tumu 150 000 den fazla kendi ulkelerine tasindi Daglik Karabag Cumhuriyeti omru boyunca taninmayan devlet statusunde kalip sadece Ermenistan tarafindan tanindi Karabag in uluslararasi alanda de jure olarak Azerbaycan in bir parcasi olarak kabul edilmesine karsin Ermenistan ve Daglik Karabag Cumhuriyeti fiilen tek bir ulke olarak faaliyetlerini surdurmuslerdir Ayrica Daglik Karabag nufusunun 99 7 sinin Ermeni olmasiyla Ermenistan dan daha monoetnik bir yapiya sahipti cunku Azeri azinlik savas sirasinda bolgeden cikmaya zorlanmisti Savas sirasinda Ermeni gucler tarafindan ele gecirilen ve Daglik Karabag in disinda kalan bolgeler Lacin sehri bir istisna olmak uzere cogunlukla issiz veya cok seyrek yerlesimliydi 2000 ve 2011 yillari arasinda 25 000 ila 30 000 kisi Daglik Karabag Cumhuriyeti ne yerlesti 2023 Daglik Karabag catismalari Daglik Karabag Cumhuriyeti nin 1 Ocak 2024 te resmen feshedilisiyle ve bolgenin tekrardan Azerbaycan in kontrolu altina girmesiyle sonuclandi Bunun sonucunda bolgedeki Ermenilerin tamamina yakini Ermenistan a tahliye edildi Bu gelismeler Daglik Karabag da Buyuk Ermenistan fikrinin bitmesine sebep oldu Kamuoyu gorusleriBati Ermenistan Eski Turkiye Basbakani Recep Tayyip Erdogan tarafindan Lubnan in baskenti Beyrut a yapilan bir ziyaret sirasinda Lubnan daki Ermeniler tarafindan acilan Agri Dagi Ermenidir Ermeni kalacak pankarti Buyuk Ermenistan kavramina iliskin herhangi bir kamuoyu verisi bulunmasa da Hurriyet Daily News e gore sav Ermeniler arasinda populerdir Tel Aviv Universitesinden ve Prag Universitesinden ise bu kavramin Ermeni diasporasinda populer oldugunu one surmektedirler ise Buyuk Ermenistan savinin kabulunun veya olarak herhangi bir toprak talebinin tum Ermeni diasporasi icin gecerli olmamasina ragmen Turk tarafinin hala soykirimi inkar etmesinin ve soykirimin yarattigi tahribati karsilamak icin hicbir calisma yurutulmemesinin cogu Ermenice haksizlik ve adaletsizlik olarak goruldugunu belirtmistir Ermenistan da 2014 yilinda yapilan bir ankette Ermenistan in Turkiye den olarak hangi taleplerde bulunmasi gerektigini sordu Buna gore ankete cevap verenlerin 80 i Ermenistan in toprak iddiasinda bulunmasi gerektigini kabul etti 30 u sadece toprak talebinde bulunurken diger 50 si topragin yani sira mali ve mulki talepte de bulundu Buna karsin cevap verenlerin sadece 5 5 i Turkiye den herhangi bir talepte bulunulmamasi gerektigini soyledi 2012 de yapilan bir ankete gore sorulan Ermenilerin 36 si Turkiye nin Ermeni Soykirimi ni tanimasinin toprak tazminatiyla sonuclanacagi konusuna katiliyorum ya da kismen katiliyorum cevabini verirken 45 i ise katilmiyorum cevabini verdi Anketi yapan Barometer am web sitesinde 2014 yilinda yayimlanan bir yazida Ermenilerin cogunun soykirim tazminati olarak Turkiye den hem toprak hem de mali tazminat istenmesi gerektigini dusunurken buna karsin cogu kisinin bu taleplerin gerceklesmesini mumkun gormedigi belirtildi Daglik Karabag Ermenistan in baskenti Erivan da Ermenistan ve Daglik Karabag Cumhuriyeti nin hak iddia ettigi Daglik Karabag ve cevresini birlesmis bir sekilde gosteren bir grafiti Haritanin altinda Ermenice isgal degil kurtulus yazmaktadir 2016 yilinda Amerikan dergisinde yayimlanan bir yazida Ermenilerin cogunun Daglik Karabag Cumhuriyeti nin tam bagimsizliginin Buyuk Ermenistan ideali icin bir sicrama tahtasi olarak kullanilmasina karsi ciktigi belirtilmesine karsin Karabag in ne kosulda olursa olsun savunulmasi ve Ermeni hukmunde tutulmasi gerektigi belirtildi 2017 de Ermenistan da yapilan bir ankete gore cevap verenlerin 86 4 u Karabag ve cevresinde herhangi bir toprak tavizine karsi cikarken 8 2 si ise yerlesim ugruna toprak tavizlerinin sorun olmadigini belirtti 2013 Caucasus Barometer anketine gore Daglik Karabag in Ermenistan a ilhaki soruldugunda katilimcilarin 77 si ilhaki kesinlikle desteklerken 13 u belli sartlar altinda destekledi katilimcilarin 7 si ise olasi bir ilhaka karsi cikti Populer kulturErmenilerin yasadigi tum bolgeleri icine alacak bir Buyuk Ermenistan fikri Ermeni yurtseverlik sarkilarinin ana temasi olmustur Nersik Ispiryan ve Harout Pamboukjian bu tur sarkilarin en unlu icracilari arasindadir Bu sarkilarin en bilinen orneklerinden biri 1989 da Gusan Haykazun un yazdigi Piti Gnank cev Biz gitmeliyiz tir Tanri er ya da gec gitmemiz gereken ulkeyi korusun Askla ya da kilicla er ya da gec gitmeliyiz Agri Dagi na er ya da gec bayragimizi koymaliyiz Sirayla ya da beraber er ya da gec gitmeliyiz Gecilmez citler bizi ulkemizden ayirsa da Atesle ya da kilicla er ya da gec gitmeliyiz Gusan Haykazun Piti Gnank ta 2005 ten 2008 e kadar Armenfilm tarafindan Ermeni cizgi film ressami tarafindan cizilen Canaparh Depi Tun cev Eve giden yol adli dort kisa cizgi film yayinlandi Cizgi film 2050 yilinda Karin den bir grup okul cocugunun dusmandan kurtarilmis Tigranakert Bages Mus ve Akdamar a gezilerini konu almaktadir Yasadiklari ulkenin adi Ermenistan in tarihi ismi olan Hayk tir Cizgi film ARMTV tarafindan yayinlanmistir Son roportajlarindan birinde Sahakyants neden cizgi filmin Bati Ermenistan i konu aldigi hakkinda sunlari ifade etti Bugun Bati Ermenistan hakkinda bir cizgi film uretiyorum cunku bir gun o topraklara donecegimize inaniyorum TarihIki tip Buyuk Ermenistan vardir Bunlar Tarihsel Buyuk Ermenistan Bu Ermenistanin sinirlari Ermeni Kralliginin en genis sinirlarina ulastigi II Dikran doneminden gelir Bu Ermenistan in sinirlari Hazar Denizi nden Akdeniz e kadar uzanir Osmanli doneminde Ermenistan Demokratik Cumhuriyeti delegasyonunun 1919 Paris Baris Konferansina sundugu Birlesik Ermenistan haritasi esas itibariyla Tarihsel Buyuk Ermenistani ele alir Birlesik Ermenistan Paris Baris Konferansi 1919 Ermeni Kralliginin en genis sinirlari II Dikran donemi MO 95 MO 55 Etnik Buyuk Ermenistan Osmanli ve Rusya imparatorluklari icinde yasayan Ermenileri esas alan Ermenistan dir Fakat karasal bir devletin karsilasacagi ekonomik ve uluslararasi sorunlar neticesinde Ermenilerin cogunlukta ya da onemli bir azinlik olmadigi Trabzon cevresi de bu Ermenistan a eklenerek Etnik Ermenistan genisletilir Bu genisleme Wilson Ermenistani ninda da vardir Modern tabirdeki Buyuk Ermenistan bu genisletilmis Etnik Buyuk Ermenistan dan gelir Denize kiyisi olmayan asil Etnik Buyuk Ermenistan Alti Vilayet ve Rusya Ermenistani Sevr Antlasmasina gore Ermenistan Osmanli Ermenistani Bati Ermenistan Rusya Ermenistani Dogu Ermenistan Gunumuzdeki Buyuk Ermenistan anlayisiTepkilerErmenistan Ermeni bir bolsevik onder olan Anastas Mikoyan bu konu hakkinda 1919 da sunlari dile getirdi Emperyalist devletlere dayanan Ermeni milliyetciler Tarihi Ermenistan bolgesinde Buyuk Ermenistan in kurulmasi gibi canice bir fikir ortaya atiyorlar O bolgelerde pek Ermeni azinligi olmadigi aksine Muslumanlar daha cogunlukta oldugu icin o bolge Ermenileri ilgilendirmez Partimiz Buyuk Ermenistan fikrini desteklememektedir Ermenistan in 1991 ile 1998 yillari arasinda cumhurbaskanligini yapan Levon Ter Petrosyan 1997 de yayinladigi ve Birinci Daglik Karabag Savasi ni konu alan War or Peace Time to Get Serious adli makalesinde Ermenistan in Tarihi Ermenistan bolgesinin Ermenistan a geri verilmesini ve Kars Antlasmasi nin iptal edilmesini talep etmesinin Turkiye nin ekmegine yag surecegini belirtti Petrosyan bunun Turkiye ye Ermenistan in yayilmaci isteklerine dair kanit saglamaktan baska bir sey yapmayacagini ayni zamanda uluslararasi kamuoyunun Ermenistan a karsi olan gorusunu negatif etkileyecegini belirtti Petrosyan ayni makalede Kura Aras Cumhuriyeti fikrinin bir masal oldugunu belirtmistir Ayrica bakinizMiatsum Ermenistan ile de facto Daglik Karabag Cumhuriyeti ve Daglik Karabag cevresinde Ermenistan tarafindan isgal edilmis Azerbaycan topraklari da dahil olmak uzere iki Ermeni devletinin birlesme arzusuna dayanan fikir Megali Idea Enosis Kilikya PontusKaynakca Shirinian Lorne 1992 The Republic of Armenia and the rethinking of the North American Diaspora in literature s 78 ISBN 978 0773496132 Adriaans Rik 2011 s 48 Archived from the original on 5 Mart 2016 KB1 bakim Uygun olmayan url link Khojoyan Sara 1 Agustos 2008 17 Kasim 2015 tarihinde kaynagindan arsivlendi a b c d Ambrosio Thomas 2001 Irredentism Ethnic Conflict and International Politics Ingilizce Greenwood Publishing Group s 150 ISBN 0 275 97260 7 ISBN 978 0 275 97260 8 14 Kasim 2012 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 8 Haziran 2009 a b PDF Yerevan Brussels 18 October 2004 s 8 3 March 2016 tarihinde kaynagindan PDF arsivlendi Erisim tarihi 11 June 2014 The Dashnaktsutiun Party which has a major following within the diaspora states as its goals The creation of a Free Independent and United Armenia The borders of United Armenia shall include all territories designated as Armenia by the Treaty of Sevres as well as the regions of Artzakh the Armenian name for Nagorno Karabakh Javakhk and Nakhichevan Andrew Andersen and George Egge Armenian SSR Territorial Adjustments in 1925 1936 13 Nisan 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde 2010 Armenia A Country Study The New Nationalism 18 Eylul 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde The Library of Congress 2006 The Armenians From Kings and Priests to Merchants and Commissars New York Columbia University Press s 385 ISBN 9780231139267 The Gharabagh movement in Armenia as mobilised for and through the issue of the enclave s unification to the republic is a prime example of a mass nationalist movement a b Hughes James 2002 Ethnicity and Territory in the Former Soviet Union Regions in Conflict Londra Cass s 211 ISBN 978 0 7146 8210 5 Indeed Nagorno Karabakh is de facto part of Armenia Sputnik 10 Kasim 2020 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 23 Kasim 2020 tr sputniknews com 10 Kasim 2020 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 23 Kasim 2020 Kaligian Dikran Mesrob 31 Aralik 2011 Armenian Organization and Ideology under Ottoman Rule 1908 1914 New Brunswick NJ Transaction s 1 ISBN 978 1 4128 4834 3 Free Russia the Organ of the English Volumes 6 10 1895 1899 p 55 20 Mart 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde Ishkanian Armine 2008 Democracy Building and Civil Society in Post Soviet Armenia New York Routledge s 5 ISBN 978 0 203 92922 3 Herzig Edmund Kurkchiyan Marina 2005 The Armenians Past and Present in the Making of National Identity Londra RoutledgeCurzon s 79 ISBN 978 0 203 00493 7 2009 Century of Genocide Critical Essays and Eyewitness Accounts New York Routledge ss 56 57 ISBN 978 0 203 89043 1 Freedman Jeri 2009 The Armenian genocide New York Rosen Pub Group s 12 ISBN 978 1 4042 1825 3 Naimark Norman M 2002 Fires of hatred ethnic cleansing in twentieth century Europe Cambridge MA Harvard University Press s 83 ISBN 978 0 674 00994 3 Akcam Taner 2012 The Young Turks Crime Against Humanity The Armenian Genocide and Ethnic Cleansing in the Ottoman Empire Princeton NJ Princeton University Press s 129 ISBN 978 0 691 15333 9 Tsitsernakaberd Memorial Complex Armenian Genocide Museum Institute 13 Mart 2016 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 5 Agustos 2013 Armenian Genocide of 1915 An Overview New York Times 10 Mart 2018 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 5 Agustos 2013 Lewy Guenter 2005 The Armenian Massacres in Ottoman Turkey A Disputed Genocide Salt Lake City University of Utah Press s 115 ISBN 978 0 87480 849 0 Marie Aude Baronian Stephan Besser Yolande Jansen 2007 Diaspora and Memory Figures of Displacement in Contemporary Literature Arts and Politics Rodopi s 174 ISBN 978 90 420 2129 7 Shirinian Lorne 1992 The Republic of Armenia and the rethinking of the North American Diaspora in literature E Mellen Press s ix ISBN 978 0 7734 9613 2 Peimani Hooman 2008 Conflict and Security in Central Asia and the Caucasus Santa Barbara CA ABC CLIO s 237 ISBN 978 1 59884 054 4 Richard G Hovannisian 1997 The Armenian People from Ancient to Modern Times Palgrave Macmillan s 301 ISBN 978 0 333 61974 2 OCLC 312951712 McMeekin Sean 2010 The Berlin Baghdad Express the Ottoman Empire and Germany s bid for world power Cambridge MA Belknap Press of Harvard University Press s 331 ISBN 978 0 674 05853 8 2003 The Burning Tigris The Armenian Genocide and America s Response New York HarperCollins s 321 ISBN 0 06 055870 9 New York The Century co 1918 19 Ekim 2013 tarihinde kaynagindan arsivlendi a b Hovhanissian Richard G 1971 The Republic of Armenia University of California Press ISBN 0 520 01984 9 OCLC 470512907 27 Kasim 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 27 Kasim 2021 Derogy Jacques 1990 Resistance and Revenge The Armenian Assassination of the Turkish Leaders Responsible for the 1915 Massacres and Deportations Transaction Publishers s 45 ISBN 978 1 4128 3316 5 a b Hille Charlotte Mathilde Louise 2010 State building and conflict resolution in the Caucasus Brill ISBN 978 90 04 17901 1 OCLC 466771177 27 Kasim 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 27 Kasim 2021 a b c Suny Ronald Grigor 1993 Looking toward Ararat Armenia in modern history Indiana University Press ISBN 0 253 35583 4 OCLC 26014198 27 Kasim 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 27 Kasim 2021 Hovannisian Richard G 2004 The Armenian people from ancient to modern times New York St Martin s Press s 323 ISBN 978 1 4039 6422 9 Hatisyan Aleksandr 1930 Հայաստանի Հանրապետության ծագումն ու զարգացումը The Creation and Development of the Republic of Armenia Atina ss 129 130 a b c d Papian Ara 2007 The Arbitral Award on Turkish Armenian Boundary by Woodrow Wilson Historical Background Legal Aspects and International Dimensions Iran and the Caucasus 11 2 255 294 doi 10 1163 157338407x265487 ISSN 1609 8498 Scharf Michael 1996 The Letter of the Law The Scope of the International Legal Obligation to Prosecute Human Rights Crimes Law and Contemporary Problems 59 4 41 61 doi 10 2307 1192189 ISSN 0023 9186 JSTOR 1192189 19 Temmuz 2018 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 28 Kasim 2021 Initially the Allied Powers sought the prosecution of those responsible for the massacres The Treaty of Sevres which was signed on August 10 1920 would have required the Turkish Government to hand over those responsible to the Allied Powers for trial Treaty of Peace between the Allied Powers and Turkey Treaty of Sevres art 230 at 235 Aug 10 1920 reprinted in 15 AM J INT L L 179 Supp 1921 The Treaty of Sevres was however not ratified and did not come into force It was replaced by the Treaty of Lausanne which not only did not contain provisions respecting the punishment of war crimes but was accompanied by a Declaration of Amnesty of all offenses committed between 1914 and 1922 Treaty of Peace between the Allied Powers and Turkey Treaty of Lausanne July 24 1923 League of Nations Treaty Series 11 reprinted in 18 AM J INT L L 1 Supp 1924 99 Marshall Alex 13 Eylul 2010 The Caucasus Under Soviet Rule Routledge ISBN 978 1 136 93825 2 Sicker Martin 2001 The Islamic World in Decline From the Treaty of Karlowitz to the Disintegration of the Ottoman Empire Westport CN Praeger s 225 ISBN 978 0 275 96891 5 Chorbajian Levon 1 Haziran 1995 The Caucasian knot the history amp geopolitics of Nagorno Karabagh 32 10 32 5877 32 5877 doi 10 5860 choice 32 5877 ISSN 0009 4978 a b Hasanli Jamil 2011 Stalin and the Turkish Crisis of the Cold War 1945 1953 Lanham Lexington Books s 124 ISBN 978 0 7391 6807 3 a b Leoussi Gal amp Smith 2010 An ethnohistorical dictionary of the Russian and Soviet empires Westport CN Greenwood Press 1994 s 49 ISBN 978 0 313 27497 8 Libaridian 2007 30 Temmuz 2013 25 Temmuz 2021 tarihinde kaynagindan arsivlendi Libaridian Gerard J 28 Temmuz 2017 Modern Armenia doi 10 4324 9781315124667 Mandel Maud S 2003 In the Aftermath of Genocide Armenians and Jews in Twentieth Century France Durham Duke Univ Press s 194 ISBN 978 0 8223 3121 6 USAK Yearbook of International Politics and Law Volume 3 Ankara International Strategic Research Organization USAK 2010 s 250 ISBN 978 605 4030 26 2 Ishkanian Armine 2008 Democracy Building and Civil Society in Post Soviet Armenia New York Routledge s 7 ISBN 978 0 203 92922 3 a b Atabaki Touraj Mehendale Sanjyot 2004 Central Asia and the Caucasus Transnationalism and Diaspora Londra Routledge ss 135 137 ISBN 978 0 203 49582 7 Cohen Ariel 1998 Russian Imperialism Development and Crisis Westport CN Praeger s 107 ISBN 978 0 275 96481 8 Ramet Sabrina P 1989 Religion and Nationalism in Soviet and East European Politics REV Ed Durham Duke University Press s 190 ISBN 978 0 8223 0891 1 Meeting the demands of reason by prof Jay Bergman Cornell University Press 0 8014 4731 3 2009 p 256 a b 2007 The challenge of statehood Armenian political thinking since independence Watertown MA Blue Crane Books s 128 ISBN 978 1 886434 10 3 Jessup John E 1998 An Encyclopedic Dictionary of Conflict and Conflict Resolution 1945 1996 Westport CN Greenwood Press s 39 ISBN 978 0 313 28112 9 Gerringer Arthur E 2002 Terrorism from one millennium to the next San Jose Calif s 239 ISBN 978 0 595 24286 3 2008 The Armenian Genocide Cultural and Ethical Legacies New Brunswick NJ Transaction Publishers s 173 ISBN 978 1 4128 3592 3 Rapoport David C 2001 Inside Terrorist Organizations Londra Psychology Press s 229 ISBN 978 0 7146 8179 5 Hoiris Ole Yurukel Sefa Martin 1998 Contrasts and Solutions in the Caucasus Aarhus University Press s 233 ISBN 9788772887081 Since 1988 Nagorno Karabakh called Artsakh by the Armenians became the symbolic centre of the imagined lost and regained Erkir The old romantic idea of both an independent and united Armenia revived with Nagorno Karabakh a b Verluise Pierre 1995 Armenia in crisis the 1988 earthquake Wayne State University Press ISBN 0 8143 2527 0 OCLC 299797699 Helvecio de Jesus Junior Joao Ricardo Guilherme Zimmer Xavier 2018 The geopolitics of the Caucasus An analysis of the Nagorno Karabakh conflict Revista da Escola Superior de Guerra 33 69 ISSN 0102 1788 20 Mart 2020 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 9 Mayis 2021 On the other hand attacks against Azerbaijanis also increased in great proportions with several pogroms in the cities of Gugark and Gosh including dozens of deaths and intensifying the nationalism of the two countries a b c d e de Waal Thomas Black Garden Armenia and Azerbaijan through Peace and War ISBN 978 0 8147 7082 5 OCLC 1242726645 Imogen Gladman Eastern Europe Russia and Central Asia Taylor amp Francis Group 2004 p 131 Cox and Eibner Ethnic Cleansing in Progress War in Nagorno Karabakh Zurich Institute for Religious Minorities in the Islamic World 1993 1 5 Ocak 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde Mark R Beissinger Nationalist Mobilization and the Collapse of the Soviet State 8 Mart 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde Cambridge University Press 2002 S 377 Zurcher Christoph 2007 The Post Soviet Wars Rebellion Ethnic Conflict and Nationhood in the Caucasus New York New York University Press s 168 ISBN 978 0 8147 9709 9 Caucasus City Falls to Armenian Forces The New York Times 24 Agustos 1993 21 Kasim 2020 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 10 Nisan 2013 Azerbaijan Armenia and Russia sign peace deal over Nagorno Karabakh edition cnn com CNN 10 Kasim 2020 9 Kasim 2020 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 15 Kasim 2020 Azerbaijan enters Nagorno Karabakh district after peace deal aljazeera com Al Jazeera 20 Kasim 2020 23 Aralik 2020 tarihinde kaynagindan The Russian peacekeeping force of some 2 000 troops has deployed to the administrative centre of the region Stepanakert and set up checkpoints and observation posts along the strategic Lachin corridor connecting Nagorno Karabakh with Armenia Nagorno Karabakh Republic will cease to exist from Jan 1 2024 Nagorno Karabakh authorities Reuters 28 Eylul 2023 28 Eylul 2023 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 25 Ekim 2023 Patelic Nina 2008 25 Temmuz 2021 tarihinde kaynagindan arsivlendi Christensen Karen Levinson David 2003 Encyclopedia of Community From the Village to the Virtual World Thousand Oaks CA Sage Publications Inc s 402 ISBN 978 0 7619 2598 9 Cohen Roberta Deng Francis Mading 1998 The Forsaken People Case Studies of the Internally Displaced Brookings Institution Press s 275 ISBN 978 0 8157 1498 9 18 Kasim 2012 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 8 Haziran 2009 a b Ermenice Armenian Revolutionary Federation Website 14 Subat 1998 11 Haziran 2014 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 30 Temmuz 2013 ՀՅ Դաշնակցությունը նպատակադրում է Ա Ազատ Անկախ եւ Միացյալ Հայաստանի կերտում Միացյալ Հայաստանի սահմանների մեջ պիտի մտնեն Սեւրի դաշնագրով նախատեսված հայկական հողերը ինչպես նաեւ Արցախի Ջավախքի եւ Նախիջեւանի երկրամասերը The goals of the Armenian Revolutionary Federation are A The creation of a Free Independent and United Armenia United Armenia should include inside its borders the Armenian lands given to Armenia by the Sevres Treaty as well as Artsakh Javakhk and Nakhichevan provinces Chrysanthopoulos Leonidas T 2002 Caucasus chronicles Princeton NJ s 72 ISBN 978 1 884630 05 7 2006 The Armenians From Kings and Priests to Merchants and Commissars Londra Hurst amp Co s 253 ISBN 978 0 231 51133 9 Zakarian Armen 6 Subat 2004 Dashnaktsutyun Demands Autonomy For Javakheti Armenians azatutyun am Radio Free Europe Radio Liberty 6 Mart 2016 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 4 Aralik 2021 Armenian Bill To Recognize Nagorno Karabakh Criticized RFE RL 28 Agustos 2007 19 Nisan 2013 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 28 Haziran 2013 Armenian Ruling Party Against Karabakh Recognition Bill RFE RL 10 Ekim 2010 24 Eylul 2015 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 28 Haziran 2013 Karabakh recognition bill put into circulation at Armenian parliament 4 Eylul 2012 8 Eylul 2012 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 28 Haziran 2013 Musayelyan Lusine 29 Mayis 2013 RFE RL 11 Haziran 2014 tarihinde kaynagindan arsivlendi Միայն ժողովրդին պատկանող հայրենիքով կունենանք ազգային շահի գիտակցություն Արցախ Ջավախք Արեւմտյան Հայաստան եւ մեր երեխայի ապագա Postanjyan Zaruhi 14 Haziran 2014 tarihinde kaynagindan arsivlendi մեր սերնդին ընձեռվել է հնարավորություն կազմակերպել հայրենաշեն ազգահավաք հայկական երկու պետություններում որոնք կազմում են 42000 քառակուսի կիլոմետր ինչն էլ իր հերթին հիմք է ծառայում ազատագրելու նաև մեր ամբողջական հայրենիքը Lazaryan Tatevik 2 Nisan 2015 Ժառանգությունը քննարկում է Ծովից ծով Հայաստանը վերականգնելու օրինագիծը azatutyun am Ermenice Radio Free Europe Radio Liberty 5 Mart 2016 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 4 Aralik 2021 Hovannisian Raffi K 11 Nisan 2015 Remembering the Armenian genocide The Jerusalem Post 4 Aralik 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 4 Aralik 2021 Astourian Stephan H 2001 PDF Berkeley Program in Soviet and Post Soviet Studies University of California Berkeley s 20 20 Haziran 2013 tarihinde kaynagindan PDF arsivlendi PDF National Statistical Service of the Nagorno Karabakh Republic 3 Ekim 2008 tarihinde kaynagindan PDF arsivlendi Erisim tarihi 11 Kasim 2012 The de facto controlled area by the Nagorno Karabakh Republic PDF National Statistical Service of the Nagorno Karabakh Republic 6 Mart 2009 tarihinde kaynagindan PDF arsivlendi Erisim tarihi 12 Temmuz 2013 PDF National Statistics Office of Georgia 4 Ekim 2018 tarihinde kaynagindan PDF arsivlendi Erisim tarihi 11 Kasim 2012 State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan 13 Subat 2012 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 28 Haziran 2013 Caucasian calendar for 1917 72nd Rusca Tiflis Tipografiya kantselyarii Ye I V na Kavkaze kazenny dom 1917 ss 214 221 4 Kasim 2021 tarihinde kaynagindan arsivlendi Papian 2009 s 37 Country Overview Office of the Nagorno Karabakh Republic in Washington DC 19 Nisan 2012 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 26 Haziran 2013 Nagorno Karabakh profile BBC News 23 Agustos 2007 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 12 Temmuz 2013 a b Ambrosio 2001 s 149 Eichensehr Kristen Reisman W Michael 2009 Stopping wars and making peace studies in international intervention Leiden Martinus Nijhoff Publishers s 44 ISBN 978 90 04 17855 7 Hampton Janie 2013 Internally Displaced People A Global Survey Londra Routledge s 140 ISBN 978 1 136 54706 5 Kambeck Michael Ghazaryan Sargis 2013 Europe s Next Avoidable War Nagorno Karabakh Basingstoke Palgrave Macmillan s 150 ISBN 978 0 230 30066 8 Peimani Hooman 2008 Conflict and Security in Central Asia and the Caucasus Santa Barbara CA ABC CLIO s 242 ISBN 978 1 59884 054 4 Adalian 2010 s 6 Human Rights Watch 1994 Azerbaijan Seven Years of Conflict in Nagorno Karabakh Helsinki s 1 ISBN 1 56432 142 8 Global IDP Survey Flyktningerad Norway 2002 Internally Displaced People A Global Survey Londra Earthscan s 140 ISBN 978 1 85383 952 8 Jentleson Bruce W 2000 Opportunities Missed Opportunities Seized Preventive Diplomacy in the Postdcold War World Lanham MD Rowman amp Littlefield Publishers s 68 ISBN 978 0 8476 8559 2 Mulcaire Jack 9 Nisan 2015 Face Off The Coming War between Armenia and Azerbaijan 3 Ocak 2017 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 4 Mayis 2024 The mostly Armenian population of the disputed region now lives under the control of the Nagorno Karabakh Republic a micronation that is supported by Armenia and is effectively part of that country Armenia expects Russian support in Karabakh war Hurriyet Daily News 20 Mayis 2011 2 Ekim 2013 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 25 Haziran 2013 While internationally recognized as Azerbaijani territory the enclave has declared itself an independent republic but is administered as a de facto part of Armenia Central Asia and The Caucasus Information and Analytical Center 2009 Issues 55 60 Page 74 Nagorno Karabakh became de facto part of Armenia its quasi statehood can dupe no one as a result of aggression Internationale Politik Volume 8 2007 and Nagorno Karabakh the disputed territory that is now de facto part of Armenia Cornell 2011 s 135 Following the war the territories that fell under Armenian control in particular Mountainous Karabakh itself were slowly integrated into Armenia Officially Karabakh and Armenia remain separate political entities but for most practical matters the two entities are unified 13 Haziran 2016 9 Nisan 2016 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 3 Agustos 2016 Following the Armenian victory in that conflict confirmed by the 1994 ceasefire Armenia has since carried out a de facto annexation of Karabakh Arsivlenmis kopya Արցախի ազատագրված տարածքներում մինչև 2011 ը վերաբնակեցվել է 20 30 հազար մարդ Ermenice 7 Eylul 2012 24 Eylul 2015 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 30 Temmuz 2013 Armenian protest against Erdogan visit turns violent 26 Kasim 2010 Erisim tarihi 28 Haziran 2013 olu kirik baglanti Goksel Nigar 28 Ocak 2008 The Turkey Armenia border mental maps and incoherent policies Hurriyet Daily News 11 Kasim 2013 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 26 Haziran 2013 For borders with Turkey to open Armenia must recognize the border with Turkey clearly thus ending the popular among Armenians vision of Greater Armenia Gammer Moshe 2004 The Caspian Region Volume 2 The Caucasus Volume 2 Londra Routledge s 32 ISBN 978 0 203 00512 5 In the first place Greater Armenia is a concept which is said to have adherents in mono ethnic Armenians as well as among the Armenian diaspora the world over Souleimanov Emil 2013 Turkey s Relations with Armenia Understanding Ethnopolitical Conflict Karabakh South Ossetia and Abkhazia Wars Reconsidered Palgrave Macmillan ISBN 978 1 137 28024 4 the Armenian Revolutionary Federation one of the most influential political parties inside Armenia still regards the returning of territory in eastern Anatolia as one of the priority goals of its activities while the Armenian diaspora around the world is apt to strongly sympathize with this aspiration a b barometer am Ermenice 19 Aralik 2014 4 Mart 2016 tarihinde kaynagindan arsivlendi Tiflis Caucasus Research Resource Centers 11 Haziran 2014 tarihinde kaynagindan arsivlendi Pheiffer Evan 1 Haziran 2016 A Place to Live For 19 Eylul 2016 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 5 Aralik 2021 Mikaelian Hrant PDF Erivan Caucasus Institute s 28 11 Subat 2018 tarihinde kaynagindan PDF arsivlendi Tiflis Caucasus Research Resource Centers 11 Haziran 2014 tarihinde kaynagindan arsivlendi Ermenice National Center of Educational Technologies 3 Kasim 2013 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 21 Ocak 2013 Road Home Ermenice National Cinema Center of Armenia 11 Haziran 2014 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 21 Ocak 2013 Rusca 29 Ekim 2011 11 Haziran 2014 tarihinde kaynagindan arsivlendi Ազատ Եվրոպա Ազատություն ռադիոկայան Ermenice 29 Mayis 2018 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 3 Aralik 2021 Ter Petrosyan Levon 1 Kasim 1997 Պատերազմ թե խաղաղություն լրջանալու պահը Ermenice 27 Mart 2019 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 3 Aralik 2021 Ter Petrossian Levon Grigoryan Arman 2018 Armenia s Future Relations with Turkey and the Karabagh Conflict s 143 ISBN 978 3 319 58915 2 factor am Ermenice 27 Mayis 2021 25 Temmuz 2021 tarihinde kaynagindan arsivlendi