Azerilerin kökeni

Azerilerin kökeni ya da Azerilerin etnogenezi, Tarihsel süreçte Doğu Transkafkasya ve İran Azerbaycanı coğrafyalarında, farklı etnik ve de dilsel unsurlar temelinde gerçekleşmiş ve takriben MS 15. ve 16. yüzyıllar'da tamamlanmış olan modern Azeri halkının etno-dilsel oluşumunun asırlık sürecidir. Azerbaycan Türkleri, Anadolu Türklerinden sonra Türk halkları arasında en çok nüfusa sahip olan ikinci Türk dilli etnik gruptur. Bugün Türkler ve Azeriler, bu (Selçukluların) Türkçe konuşan nüfusun torunları olarak kabul ediliyor. Kafkasya'daki Türk varlığı en az yedinci yüzyıla kadar uzanır ve dokuzuncu yüzyılda günümüz Azerbaycan'ında ortaya çıkan ve muhtemelen günümüz Azerbaycanlıların nüfusunun ataları olan Oğuz Türklerinin gelişiyle güçlenmiştir.

Tarihsel arka plan

Pek çok referansta Azeriler, Türk dillerinden dolayı bir Türk halkı olarak tanımlanmıştır.Britannica Ansiklopedisine göre günümüz Azerileri, Doğu Transkafkasya'nın en eski unsurları olan yerli nüfuslarından ve de muhtemel Kuzey İran'dan, tarihi Med ülkesinden gelen çok çeşitli ve karışık etnik ve de dilsel kökenlere sahip, kavim ve topluluklardan oluşmaktadır.Bölgede, Milattan önceki Med imparatorluğu ve Milattan sonra 3. ve 7. yüzyıllar arasındaki Sasani imparatorluğu dönemlerinde bölge nüfuslarının Persleşmesi (İranileşmesi) yaşandı ve sonrası yüzyılları takiben gelen 11. yüzyılda, Azerbaycana göç etmeye başlayan Oğuz kabileleri ile birlikte Türkleşme sürecini izledi. Selçuklu Türklerinin bölgeyi fethinden ve devamında 13. yüzyıl'daki Moğol istilaları sırasında gelmiş veya iltica etmek zorunda kalmış (asker veya kaçkın) gruplarıda dahil olmak üzere) Türk dilleri konuşan aşiret ve boyların göç ve akınları neticesinde bölge nüfuslarının Türkleşmesi meydana gelmiştir.

Akademisyenlerin çoğu, "ağırlıklı olarak Türkçe bilmeyen yerli halkların dilsel açıdan Türkleşmesini ve küçük popülasyonlu Türk boylarının bu asimilasyon sürecinde rol oynamasını, Azeri halkı için en olası köken olarak görmektedir." Azerbaycan halkı üzerinde yapılan genetik araştırmalar, Azerilerin "elit-egemenlik kuramı" süreciyle Türk dilini benimseyen, yani sınırlı sayıdaki Türk yerleşimcinin önemli bir kültürel etkiye sahip olduğu ve sadece daha zayıf babasoylu genetik izler bıraktığı görüşünü" desteklemektedirler.

Herodot, Polibios ve Strabon gibi antik dönemlerde yaşamış olan tarihçiler, bölgeyi, Azerbaycan'da halen daha varlık gösterebilmiş bir Kafkas grubu halkı olan Udinler gibi) İranlı ve İranlı olmayan gruplarla beraber, karma bir bölge olarak belirtmişlerdir.

Oğuzların gelişi

Arap tarihçi Ali İbnü'l-Esîr, Oğuz Türklerinin MS 775-785 yılları arasında halife Mehdî döneminde, Mâverâünnehir bölgesine geldiklerini bildirmiştir ve Abbasi halifesi Memûn (813-833) döneminde, Oğuz ismi İslam yazarlarının eserlerinde yer almaya başlar. 780 yılına gelindiğinde, Sir-i Derya'nın Doğu kesimleri Karluk Türkleri tarafından, Batı bölgesi (Oğuz bozkırları) ise Oğuz Türkleri tarafından yönetilmiştir.

Güneybatı Asya'da, Oğuzların hakimiyeti 11. yüzyılda Büyük Selçuklu İmparatorluğu ile başlar. Güneybatı (Oğuz dil grubu) Türk lehçeleri, yavaş yavaş Kuzey İran'da Tat, Azari ve Orta Fars lehçelerinin ve Kafkasya'da, özellikle başta Udi dili olmak üzere çeşitli Kafkas dillerinin yerini aldı ve Orta Çağ'dan Geç Orta Çağ'a kadar, baskın bir dil haline geldi. Akkoyunlu ve Karakoyunlu Türkmenlerinin (14-15. yüzyıllar) yönetimlerinin altıda dahil) Türkleştirme süreci çoğunlukla Safevî imparatorluğu döneminde, özellikle Safevilerin bel kemiği durumundaki göçebe Türkmen aşiretlerinin birliği olan Kızılbaşların etkisiyle, Azerbaycan coğrafyasının Türk doğası iyice artış göstermiş ve ortalama olarak 16. yüzyıl dolaylarında bu süreç tamamlanmıştır.

Sovyet dönemi tarihçilerinden Mihail Artamonov; Azerbaycanlı etnogenezinin oluşumunda önemli bir rol oynamış olan Türk dilli Oğuz boyları birliğinin, ana temel bileşen unsularının, Göktürk, Ugor ve İran dilleri konuşmacıları olan Sarmat kökenli yerel kabilelerin birer karışımlarının sonucunda oluştuğunu ifade eder. 1954 baskılı Büyük Sovyet Ansiklopedisi ise; bazı Türk ve eski Moğol kabileleri ile birlikte İranca konuşan Saka-Massaget kabilelerinin karışımlarının bir sonucu olarak'dan meydana gelmiş olan, bu Türk dilli Oğuz boylarının, sonrasın'da Oğuz boyları çevresinde öne çıkmış olup ve Türkçe konuşan Selçuklu aşiretinin himayesi altında, 11. yüzyılda, Transkafkasya bölgesine doğru göç dalgaları oluşturduklarını yazar.

Tarihî coğrafya ve genetik araştırmalar

Kafkasya menşeli

Azeri halkının Kafkas kökenleri, Azeriler ile Türkleşme öncesi) Kafkas kökenleri arasında bir bağlantı tanımlar, bu durum çoğunlukla Kafkasyalı Azeriler için geçerlidir ve bu kesimin çoğunluğu şu anda Azerbaycan Cumhuriyetini oluşturanlardır. Tarihsel süreçler boyunca tekrarlanan istila ve göçlere rağmen yerli Kafkasyalıların, önce Alanlar gibi İrani kavimler ve daha sonra da Oğuz Türkleri tarafından etno-dilsel ve de kültürel olarak asimile edilmiş olabileceklerine dair kanıtlar vardır. Kafkas Albanları hakkında; dilleri, tarihleri ve Hristiyanlığa erken dönüşleri ve de Ermenilerle olan yakın bağları hususunda önemli bilgiler elde edilmiştir. Pek çok akademisyen, Azerbaycan'da halen konuşulan Udin dilinin, eski Albancanın bir bir kalıntısı olduğuna inanır.

Bu Kafkas nüfuz etkisi, Güneye, İran Azerbaycanına kadar uzandı ve MÖ 1. binyıl boyunca bölgede yaşayan başka bir Kafkas halkı olan Manna Krallığı halkı bu bölgenin çoğunluğunu oluşturdu. Bu antik ülke İran'ın kuzeybatısında ve Urmiye Gölü'nün güneyindeydi ve de var olduğu MÖ 1. binyılın başlarındaki dönemde, üç ana büyük güç (Asur, Urartu ve Med İmparatorluğu) ile çevriliydi. Dönemsel süreçte oluşan İskit müdahaleleri ve MÖ 7. yüzyılda Medler'in yükselişleri ile beraber, Mannalılar kimliklerini kaybettiler ve Med kimliği ve terimi altına girdiler.

Genetik çalışmalar

Genetik testler Azerbaycan Türklerinin, kısmen Orta Asya'dan gelen göçmen toplulukların soyundan geldiğini ve bölgeye gelen Orta Asyalı toplumların çoğunlukla asimile etme yoluyla yerlilerle karıştığını gösterse de, bölgenin genetik anlamda çok daha karışık olduğunuda göstermektedir. Azerbaycanın nüfusu, kültürel olarak çeşitlilik göstermesine rağmen, genetik testler Azeri Türklerinin çoğunluğu için otokton bir arka planı destekleyen ortak genetik belirteçleri ortaya çıkarmıştır. Orta Asyalılar'dan (Haplogrup H12 MtDNA – özellikle Türkmenlerden, komşuları olan Gürcü ve Ermenilerden daha yüksek oranda genetik karışım aldıklarının kanıtıdır. MtDNA analizi, direk Azerbaycan Türkleri ile değilde onlarla kümelenmiş olan Gürcüleri içeren bir araştırmaya göre; İranlılarla olan ana ilişkinin, Kafkasya'nın ikincil grubu olan daha büyük bir Batı Avrasya grubu üzerinden olduğudur.

Testlerden çıkan sonuçlara göre; Azerbaycan Cumhuriyetindeki Azeri Türklerinin sırasıyla; Kafkasyalılar, İranlılar, Yakın Doğulular ve Avrupalılar ve de Türkmenlerle büyük benzerlik ilişkileri olan karışık bir nüfusa sahip olduklarını göstermektedir. MtDNA ve Y kromozonlarının yapılan diğer genetik analizleri, Kafkas popülasyonlarının, Avrupalılar ve Yakın Doğulular arasında genetik olarak ilişkisinin orta düzeyde olduğunu, ancak genel olarak Yakın Doğulularla daha fazla yakından ilişkili olduklarını göstermektedir. 2003 yılında Rus Genetik Dergisi tarafından yapılan başka bir çalışma, Azerbaycan Cumhuriyeti'nin İrani dilli (Taliş ve Tat) konuşmacılarını, Azeri Türkleri ile karşılaştırdı ve bu popülasyonların genetik yapısının, başka yerlerdeki diğer İrani dilleri konuşan (İranlı Persler,Osetler ve Tacikler) nüfuslara kıyasla, Azeri Türklerine daha yakın olduklarını ortaya koydu.

2006 yılında Stanford Üniversitesi'nden M. Regueiro ve A.M. Cadenas; İran'ın orta (İsfahan) bölgelerindeki nüfusların, haplogrup dağılımı ve genetik homojenlik açısından Türkiye nüfusuna göre, Kafkas Azerbaycanlılarına daha yakın olduğunu göstermişlerdir.

İranlılar daki tam mitokondriyal DNA çeşitliliği üzerine yapılan son karşılaştırmalı çalışma (2013), İranlı Azerilerin, Gürcistan halkıyla, diğer İranlılardan ve Ermenilerle olduğundan daha fazla akraba olduklarını göstermiştir. Ancak aynı (Çok boyutlu ölçekleme (MDS) grafiği, Kafkasyalı Azerilerin, İran Azerileri ile ortak kökenlere sahip oldukları iddialarına rağmen, diğer İranlılarla (örneğin Farslar vb.) İranlı Azerilere göre daha yakın kümelendiklerini göstermektedir.

İran menşeli

Aynı şekilde Azeri halkının İran coğrafyasına özgü kökenleri, günümüz Azerileri ile Türkleşme öncesindeki) İran geçmişleri arasında bir bağlantı tanımlar ve çoğunlukla bu durumda İran Azerileri için geçerlidir. Modern Azeri halkının Türk olduğu bilinmekle beraber, atasal kökleri Hint-İranlı veya Hint-İran dillerini konuşmuş kabilelere ve -yahut bölgenin diğer etnik gruplarına dayanmaktadır. Tarihi kayıtlar ve anlatımlardaki bir İran dili olan Eski Azericenin varlığı ile beraber, günümüzdeki coğrafi yer adları ve İran halkları ile Azeriler arasındaki kültürel benzerlikler, arkeolojik ve genetik kanıtlarla da desteklenmektedir.

Ayrıca, Vladimir Minorsky, Richard N. Frye ve Xavier de Planhol) gibi önemli bilim adamları ve (İslam Ansiklopedisi (EI), Encyclopædia Iranica, Britannica Ansiklopedisi, Büyük Larousse Ansiklopedisi ve Dünya Kitap (World Book) Ansiklopedisi" gibi önemli kaynaklar tarafından da tercih edilip irdelenmektedir.

Doğu Avrupa, Sibirya ve Çin'in batısına kadar uzanan geniş bir coğrafyada varlık gösteren, Türk dilleri dil ailesinin, güneybatı kolu olan Oğuz dilleri grubu'na mensup Azericenin günümüz yayılım alanı

Tarihi kayıtlar ve eski Azeri dili

Vladimir Minorski'ye göre; Ms 9. ve 10. yüzyıllar civarında.

Azerbaycan'ın ilk yerleşik nüfusu köylü kitlelerden oluşuyordu ve Arapların fethi sırasında, Osmanlı İmparatorluğu'nun (reâyâ)'sına benzer bir şekildeki yarı küçümseyici ʿUlūc (علوج) (Arap olmayanlar(Kâfir) terimi altında ele geçirildi ve bu barışçıl kırsal nüfusun tek silahları ise sapanlarıydı. (bakınız; Taberî, II, 1379-89). bir dizi lehçeler (Āḏarī (Āzarī), Talışi) konuşuyorlardı) ve şu anda bile Türkçe konuşan nüfusun arasında hayatta kalan bazı adacıklar vardı ve Bâbek'in, halifeliğe karşı isyanına dayandığı temel nüfustu.

Profesör İgrar Aliyev, Arap tarihçileri olan Belâzürî, El-Mesûdî, İbn Havkal ve Yâkût el-Hamavî'nin bu dilden ismen bahsettiğinden de bahsetmektedir. Orta Çağ tarihçileri ve bilginleri, İran dillerinin diğer tüm İranlılar gibi Azerbaycan halkının'da dili olduğunu kaydederler. Bu tarihçiler arasında İstahrî, İbnü'n Nedîm, Hamza el-İsfahânî, El-Makdisi, Hamdullah el-Müstevfî, Vâzıh el-Yakubî ve Hârizmî de bulunmaktadır.

İranlı düşünür İbn-i Mukaffa, Arap bibliyograf İbnü'n Nedîm'in ünlü el-Fihrist kitabından; Azerbaycan, Nihavend, Rey, Hamedan ve İsfahan' bölgelerinin (Pehlevi (Fehlevî) dilinde konuştuklarını ve topluca (Fehle) bölgesini oluşturduklarını alıntı yaparak belirtmiştir.

İranlı filolog Hamza el-İsfahânî'nin, Sasani dönemi İranın'dan bahsederken'de benzer bir şekilde açıklama yaptığı belirtilir. İsfahânî; Kitâbü’t-Tenbîhʿalâ ḥudûs̱i’t-taṣḥîf eserinde, beş 'dil veya lehçenin (Pehlevi (Fehlevî), Derî (Zerdüşt Derî), (Fârsî (Farsça), Hûzî ve Süryani) yaygın olduğunu yazar. İsfahânî (893-961) bu lehçe ve dilleri şu şekilde açıklar;

Pehlevi (Fehlevî) Sasani krallarının meclislerinde konuştuğu bir lehçeydi ve (Fehleh) ile ilgilidir, bu isim İranın, (Esfahān, Rey, Hamadān, Nahāvand ve Āzarbāijān) beş şehrini belirlemek için kullanılır. (Fârsî, (Farsça) din adamları (Zerdüşt) ve onlarla ilişkili olanlar tarafından konuşulan Fārs eyaletinin dili olan bir lehçedir. (Derî, Tizpon şehirlerinin lehçesidir ve Kraliyet mahkemelerinde' konuşulur, isminin kökü kullanımı ile ilgilidir (دربار) derbâr / 'mahkeme* / der / olarak ima edilir, Doğu halklarının lehçelerini içeren bu dilde, Belh yerlilerinin kelime dağarcığı baskındır. (Hûzî, kralların ve ileri gelenlerin özel konuşma ve boş zamanlarında (örneğin; hamamlarda) kullanılır ve Huzistan şehirleri ile ilişkilidir.(dipnot: bahse konu Huzi dilinin, Elam dili bağlantısı iddiaları mevcuttur?)

İbn Havkal, Sûretü’l-arż' adlı eserinde Ermenistan'ın bazı bölgelerinin, Müslümanların, bazılarının ise Hristiyanların kontrolü altında olduğunu belirtir.

Arap coğrafyacı El-Makdisi (10. yüzyılın sonlarında öldü) Azerbaycanı, toprakların sekizinci bölümünün, bir parçası olarak görür ve şöyle der: "sekizinci bölümün dilleri İrancadır ve Azerbaycan dilinin İranca (el-Acemiyye) olduğunu onaylar ve bir kısmının Derî dili konuştuğunu ve bir kısımının ise karmaşık bir dil konuştuğunu, ancak genel olarak tüm bu dillere "Farsça" denildiğini aktarır.El-Makdisi ayrıca Ermenistan, Arran ve Azerbaycan genel bölgesi hakkında da yazmıştır.

Tarihçi Vâzıh el-Yakubî (9. yüzyıl) Kitâbü'l-büldân adlı eserinde, özgül bir terim olan (Āḏarī) sözünü Azerbaycan halkı için kullanır ve Azerbaycan halkının, Āzari 'Acemler' - (Acem İranlı anlamında) ve Câvidânîlerin (Hürremilerin iki liderinden biri olan ve yerine Babek Hürremi'nin geçtiği "Şahrak oğlu Cavidan'ın takipçilerinin) bir karışımı olduğunu anlatmaktadır.

Zekeriya el-Kazvinî 1275 yılında tamamladığı 'Asar-ül Bilad ve Ahbar-ül İbad' eserinde, "Tebriz dışında Türkler tarafından ele geçirilmekten kaçan hiçbir kasaba olmadığını" ve (Beyrut baskısı 1960, s. 339) en azından Tebriz'in o zamana kadar Türkçenin etkisinden uzak kaldığı ortaya çıkabilir.

Ordularının çoğu Türk boylarından oluşan Moğol istilası döneminden itibaren, bölgede Türklerin etkisi artmıştı. Öte yandan, eski İran lehçeleri büyük şehirlerde yaygın olarak kalmıştı. Hamdullah el-Müstevfî, Azerbaycan'ın farklı bölgelerinde konuşulan "Pehlevi" dilinin varyantlarını bile tarif edecek kadar ileri gider ve Nüzhetü'l kulûb eserinde Meraga'nın dilini "değiştirilmiş Pehlevi" (Pehlevî-yi Muġayyer) veya Arapçalaş(tırıl)mış (المعرّب (Mu'arreb) olarak adlandırır. Müstevfi ayrıca Zencan'ın dilini ise "düz Pehlevi" (Pehlevî-yi Râst) olarak çağırır. Gilan ile Şirvan arasındaki Hazar sınır bölgesini kapsayan Güştasb'ın diline ise Gilan' diline yakın bir Pehlevi dili denir.

Türk akınları ve birkaç yüzyıl süren bölgenin Türkleşmesinden sonra bile, gezginler ve bilginler Farsçanın Tebriz'de 17. yüzyıla kadar kullanıldığını belirtmişlerdir. Osmanlı Türk kâşifi Evliya Çelebi (1611-1685) Seyahatnâme'sinde bundan bahseder ve ayrıca Nahçıvan ve Meraga nın elit ve bilgili insanlarının bölge turları sırasında Pehlevi konuştuklarını da bildirir. (Azerbaycanın eski Pehlevi dilinin nesli tükenmiştir.)

1890-1906 yıllarında yayımlanan "Brockhaus ve efron ansiklopedik sözlüğü, Azerilerin ırksal olarak İran coğrafyasından olduklarını ve sadece dilsel olarak Türk olduklarını yazar. 1901'de yayımlanan "The book Man" isimli kitap da aynı sonuca varmıştır.

Modern dönem görüşleri

İran ve Orta asya uzmanı Profesör Richard N. Frye;

"Azerbaycanın Türk konuşmacıları, esas olarak birkaç bölgede halen var olan daha önceki İran dillerinin konuşmacılarından gelmektedir ve 11. ve 12. yüzyıllardaki Oğuz Türkleri'nin yoğun bir göçü, Azerbaycanın yanı sıra Anadoluyu da kademeli olarak Türkleştirmiştir".

Coğrafyacı ve İranolog Ordinaryüs Profesör 'Xavier de Planhol' e göre;

"Bu multi-seküler ortak yaşamın bir sonucu olan Azeri maddi kültürü, bu nedenle yerli unsurların ve de göçebelerin katkılarının ince bir kombinasyonudur, ancak aralarındaki nüans belirlenememiştir. Yapılan birkaç araştırma, (Planhol,1960) tarım tekniklerinde (sulama, rotasyon sistemleri,teras yetiştiriciliği) ve çeşitli yerleşim özellikleri (yaygın yer altı ahırlarında açıkça görülen insanların ve çiftlik hayvanlarının kış troglodytizmi) İran geleneğinin tartışılmaz üstünlüğünü göstermektedir. Sulamalı vadilerdeki, İran köylülerinin büyük köy yerleşimleri, dilsel dönüşüm sırasında bile yeni gelenlerin kristalizasyonu için nokta yerler olarak çalışmıştır ve bu yerler sahalarını korumuş ve de bilgilerini aktarmıştır. Tebriz'in güneyinde dev bir volkanik masif olan Sehend veya sınıra yakın Qaradağ (Planhol,1966 ve Bazin,1982) gibi bazı bölgelerde, İran kökenli yer adlarının yarısından fazlasının yer aldığı toponimler ise bu sürekliliğe tanıklık eder. Dilin kendisi anlamlı bir kanıt sağlar ve Azerice, Özbekçe'den farklı olarak, Türk dillerinin tipik ses uyumunu kaybetmiştir ve İranlı köylüler tarafından öğrenilen ve de konuşulan bir Türk dilidir."

Kafkasya tarihi uzmanı Profesör Tadeusz Swietochowski ise şöyle der;

"En yaygın olarak kabul edilen etimolojiye göre, 'Azerbaycan' adı MÖ 4. yüzyılın sonlarında bir Pers satrapının adı olan Atropates'ten türetilmiştir. Bir başka teori ismin kökenini Farsça kelime Āzar" (Ateş) adına kadar izler – bu nedenle, "Azerbaycan "Ateş Ülkesi" dir, ateşleri bol miktardaki petrol kaynaklarıyla körüklenen sayısız Zerdüşt tapınaklarından dolayı. Azerbaycan yedinci yüzyılın ortalarında, Araplar tarafından fethinden ve de İslama dönüştürülmesinden sonra bile milli karakterini korudu. Bu döneminde, erken Müslüman imparatorluğunda bir eyalet haline geldi. Ancak 11. yüzyılda Selçuklu hanedanı'na bağlı Oğuz Türk boyları ülkeye girdiğinde, Azerbaycan önemli sayıda Türk kökenliye sahip oldu. Orijinal Pers nüfusu Türklerle kaynaştı ve yavaş yavaş Farsça'nın yerini farklı bir Azerbaycan diline dönüşen Türk lehçesi aldı. Türkleşme süreci çok uzun ve karmaşıktı ve de Orta Asya'dan gelen göçebelerin birbirini izleyen dalgaları tarafından sürdürüldü."

Yer adları, arkeolojik ve kültürel kanıtlar

Bakü'deki Ateşgah'tan (ateş tapınağı) Sanskritçe (üstte) ve Farsça (altta) yazıtlar. (MS-1745)

Azerbaycan Cumhuriyeti ve İran Azerbaycanın'da birçok yer adı Farsça kökenlidir. Tebriz, Bakü, Abşeron, Gence ve ülkenin adı olan "Azerbaycan". Ayrıca bu bölgelerdeki şehirlerin çoğu Türk boyları bölgeye ulaşmadan çok önce kurulmuştur. Bakü'nün ilk atıfı 885' yıllarında, 10. ve 11. yüzyıl'daki Türk akınlarından önce yapılmıştır.

Bu bölgelerde keşfedilen arkeolojik kanıtlar, tek tanrılı bir İran dini olan Zerdüştlüğün büyük etkisinin yanı sıra, bölgede Medlerin meskunlaşmasın'dan başlayarak 3000 yıldan fazla süren bir İran varlığınıda göstermektedir ve her ikisi de bölgenin İran kimliğini şekillendirmiştir ve de bu durum Türk akınlarına kadar sürmüştür. Bazı Türk tarihçilerinin iddia ettiği gibi, Hunların bölgede kalıcı yerleşim yerleri oluşturduğuna dair hiçbir kanıt bulunamamıştır.^[]

Bilim adamları, modern Persler ve Azeriler arasındaki kültürel benzerlikleri eski bir İran etkisinin kanıtı olarak görürler. Azeriler, başta Nevruz olmak üzere İran bayramlarını kutlarlar. Araştırmacılar ayrıca, Azerbaycan ve Pers köylülerinin yaşamlarının gelenek ve kültür açısından çok benzer olduğunu anlatır. Bölgenin edebiyat yazımı, Oğuz istilası öncesi ve de sırasında Farsça olup, Katrân-ı Tebrîzî, Şems-i Tebrîzî, Nizâmî-i Gencevî ve Hakanî gibi döneminin yazarları ile birlikte Farsça yazılmıştır.

Ayrıca, Türkleşmekten kurtulan antik İran kabilelerinin kalıntılarıda, Azerbaycanın, İran karakterinin kanıtlarını sunmaktadır. Taliş'ler ve Tatlar İran dillerini konuşan İrani bir halktır ve Tat Farsçanın lehçesini konuşurlar.

Genetik çalışmalar

2006 yılında İran'ın genetik manzarası üzerine yapılan bir çalışma, (kendisi de İran Azerisi olan Dr. Maziar Bonab" liderliğinde, Cambridge Üniversitesi genetikçilerinden oluşan bir ekip tarafından tamamlanmıştır. Dr. Bonabi ekibinin, İran'da, Hint-Avrupa ve Hint-Avrupa olmayan konuşmacılar da dahil olmak üzere) farklı dil grupları üzerinde kapsamlı DNA testleri yaptığını belirtti. Çalışma, İran Azerilerinin, Anadolu ve Avrupa Türklerinde bulunan benzer (Fiksasyon indeksi (F_ST) ve diğer genetik belirteçlere sahip olmadığını ortaya koydu. İran Azerilerinin, genetik (Fst) ve ESOA ve de MtDNA gibi diğer genetik özellikleri İran'daki Farslar ile aynıydı. Bazı yeni genetik çalışmalar, insan popülasyon yapısındaki son erozyonun daha önce düşünüldüğü kadar, önemli olmayabileceğini ve insan popülasyonlarının, genel genetik yapısının göç olayları ile ve dolayısıyla Azerbaycanlıların durumunda da değişmeyebileceğini öne sürüyor; Azerbaycan Cumhuriyeti'nin Azerileri, genetik olarak Ermeniler gibi diğer Kafkas halklarına, İran'ın Azerbaycan bölgesine ve diğer İranlılara benzemektedir.

2007'de yapılan bir çalışmada, Kürtler ve İran Azerileri arasında güçlü bir genetik bağın olduğu ortaya konmuş ve aynı çalışmada, (Moleküler varyans analizi (AMOVA) analizinin sonuçları "bu iki popülasyon ile İran coğrafyasının diğer büyük etnik grupları arasında anlamlı bir farkın olmadığını ortaya koymuştur. İranlı Azeriler ile Türkiye halkı ve Orta Asyalılar arasında yakın genetik bir ilişki gözlemlenmemiştir. Mevcut sonuçlara göre, günümüz Kürtleri ve İran Azerileri ortak bir genetik havuza ait gibi görünmektedir.

2017 yılında yapılan bir başka çalışmada, Tebriz'deki İran Azerisi denekler, diğer Orta Doğu, Kafkasya, Akdeniz ve Orta Asya popülasyonları ile akrabalıklarını karşılaştırmak için kullanılan (İnsan lökosit antijeni (HLA) alelleri için incelendi. Araştırmaya göre, genetik mesafe, komşu–birleştirme (NJ) ve yazışma analizi (CA) analizleri, Azerilerin daha yakın bir Akdeniz/Kafkas HLA' profili gösteren Kürtlere ve Orta Asya profiline daha yakın bir profil gösteren Gürganlılara (Türkmen) yakın olduklarını göstermiştir."

Hem (HLA aleli) hem de sınıf II haplotip frekanslarına dayalı genetik mesafeler üzerine yapılan çalışma, "Azerbaycan örneklemini; Akdeniz kümesine Kürtler, Gürganlılar, Çuvaşlar, (Güney Rusya ve Kuzey Kafkasya'ya doğru) İranlılar ve Kafkas (Svan ve Gürcü) nüfusuna yakın yerleştirdiğini belirtmiştir. Çalışma ayrıca Azerilerin; "Yezd, Gürgan Türkmenleri ve Kürtler (düz genetik mesafelere göre en yakın nüfus) Beluçlar ve İranlılar gibi İran nüfusuna yakın olduğunu, ancak Akdenizliler ile (Mansi veya Toju) gibi Batı ve Orta Sibiryalılar arasında (Gürganlılar, Kürtler ve Çuvaşlar ile birlikte orta konumda olduklarını da göstermiştir. Çalışmada, Azerbaycan örneklerinin coğrafyadan kaynaklanan Kürt örnekleri ile olan yakınlığıda açıklanmıştır, zira İran'dan gelen Kürt örnekleri oldukça aşağıda olan İran Kürdistan eyaletin'den veya İran'ın Batı Azerbaycan Eyaletin'den alınmıştır." Aynı çalışmada HLA-DRB1 alel frekanslarına dayalı (Komşu–birleştirme (NJ) ilintililik dendrogramı, çalışmada incelenen çeşitli popülasyonları, iki iyi ayrıştırılmış (küme) halinde ayırdı, Kuzey ve Güney Akdenizliler (Avrupalılar ve Afrikalılar), Orta Doğulular, Kafkasyalılar ve Batı Sibiryalıları gruplayan (ilk küme) ve analiz edilen popülasyonların geri kalanını (Orta ve Doğu Sibiryalılar ve de Doğu-lular) gruplandıran (ikinci küme). (Azeriler ise ilk kümede, Gürgan (İran Türkmen nüfusu) ve Kürtlerle birlikte) İran halkı ile Batı Sibiryalılar arasında Çuvaşlar, Mansiler, Buryatlar ve Toju Tuvaları arasında, ara konumda yer almıştır. HLA-DRB1 alel frekanslarına dayalı yazışma analizleride benzer sonuçlar göstermiştir.

Çalışmada gözlemlenen HLA genetik mesafeleri yazışma analizlerinde "Akdeniz ve Orta Asya arasında yarı yolda gösterilen, ancak Toju, Tuva ve Mansilere çok yakın bir konumda gösterilen Azerilere göre Altay popülasyonlarında ve Mansi'de düşük değerler sunulmuştur. Bu sonuçlar, Oğuz Türk boylarının neden olduğu "Türkleşme" sürecinin, diğer genetik ve tarihi verilerinde iddia ettiği gibi, Azeri halkının genetik geçmişine de katkıda bulunabileceğini göstermektedir. (Yarshater, 1988;Schonberg ve diğerleri. 2011)"

MtDNA alt sınıfı U7a4, Azerbaycanın modern sakinleri (% 26) ve kuzeybatı İranın Azeri sakinleri (% 16-22) arasında zirveye ulaşırken, İranın geri kalanında % 2-16 arasında frekanslarda meydana gelmektedir.^[]

Çeşitli laboratuvarlardan elde edilen genel verilere göre, Azerilerin yarısından fazlası Yakın Doğu kökenli Y-haplogruplarının (G-P15, J-P209, E-M35 ve T-CTS6507) taşıyıcılarıdır ve bu da Transkafkasya'ya, Bereketli Hilal'den gelen Mezolitik ve de Neolitik göç dalgalarının hipotezini doğrular niteliktedir. Y haplogrup R (R-Z2109, R-PF7562, R-Y4364) Doğu Avrupa alt sınıfları ve Orta Asya kökenli haplogruplar (C-M217, N-P43, O-F238, Q-M242, R-Z93, R-M478), incelenenlerin üçte birinden fazlasını kapsamaktadır ve Doğu ve kuzeydoğu coğrafi alanlarının sınır köprülerinden göçleri göstermektedir. Güney Asya ve Batı Avrupa kökenli haplogruplar da belirlenmiştir ancak oldukça düşüktür.

Muhalefet

Kafkasya bölgesi karışık bir bölgedir ve Azerbaycanın nüfusu kültürel olarak çeşitlilik göstersede, genetik testler çoğu Azerbaycanlı için otokton bir arka planı destekleyen ortak genetik belirteçleri ortaya çıkarmıştır. 2002 yılında yapılan bir çalışmada "Y kromozom haplogrupları, Cumhuriyetteki Hint-Avrupa konuşan Ermenilerin ve Türkçe konuşan Azerilerin, Kafkasya'daki coğrafi komşularıyla, başka yerlerdeki dilsel komşularına göre genetik olarak daha yakından ilişkili olduklarını göstermiştir. Bu çalışmanın yazarları, bu durumun, yerli Kafkas halklarının dilinin yerini aldığını gösterdiğini öne sürerler ve Orta Asyalılardan (özellikle MtDNA Haplogrup H12), özellikle de Türkmenler'den, komşuları olan Gürcü ve Ermenilerden daha yüksek genetik karışım aldıklarına dair kanıtlar bulunmaktadır.MtDNA analizi, Azerileri değilde, diğer çalışmalarda Azeriler ile birlikte kümelenmiş olan Gürcüleri içeren bir araştırmaya göre, İranlılarla olan ana ilişkinin, Kafkasya'nın ikincil grubu olan daha büyük bir Batı Avrasya grubu üzerinden olduğudur. Testlerden elde edilen sonuçlar, Azerilerin; Kafkasyalılar, İranlılar, Yakın Doğulular, Avrupalılar ve Türkmenlerle, en büyük benzerlik sırasına göre, ilişkileri olan karışık bir nüfus olduğunu göstermektedir. MtDNA ve Y kromozomlarının diğer genetik analizleri Kafkas popülasyonlarının Avrupalılar ve Yakın Doğulular arasında genetik olarak orta düzeyde olduğunu, ancak genel olarak Yakın Doğulularla daha yakından ilişkili olduklarını gösterir.

2003 yılında Rus Genetik Dergisi tarafından yapılan başka bir çalışmada, Azerbaycan Cumhuriyeti'nin İrani dilli (Taliş ve Tat) konuşmacılarını, Azeri Türkleri ile karşılaştırdı ve bu popülasyonların genetik yapısının, başka yerlerdeki (İranlı Persler,Osetler,Tacikler ve Kürtler) diğer İran dilleri konuşan nüfuslara kıyasla, Azeri Türklerine daha yakın olduklarını ortaya koymuştur.

Haplogrup dağılımları

En yaygın MtDNA haplogrupları (Ana soyu işaretçileri)

H	U	T	J	HV
% 25.57	% 20.3	% 11.28	% 11.28	% 9.77

Azeri Türklerinin, Y-DNA haplogrupları (Baba soyu işaretçileri)

J2	G-M201	J1	R1b	R1a	L-M20	T-M184	E1b1b	I-M438	R2a
% 23.9	% 18	% 15.2	% 11.1	% 6.9	% 6.9	% 4.2	% 4.1	% 3	%2.8

Paleogenetik araştırmalar

2018 yılında Alkhantepe (5.7 binyıl) kalıntıları, modern Azeriler arasında da mevcut olan Y–haplogrup G-M342 olarak tanımlanmıştır.

Ayrıca bakınız

Azerbaycan tarihi Azeriler İran Türkleri Farslaşma

Türkleştirme Türk Halkları Türklerin genetik tarihi Türk-İran geleneği

Hint-İranlılar (Antik halk) Farslaşmış toplum Genetik soybilim Popülasyon genetiği

Ulus inşası Azerbaycan dilleri Müslümanların İran'ı fethi Safevîlerin İran'ı Şiileştirmesi / Şiilik ve Caferilik

Kaynakça

Notlar

1. ^ A) "..and the Medes (Iranians of what is now north-west Iran).."EIEC .(1997:30). B) "Archaeological evidence for the religion of the Iranian-speaking Medes of the .." Diakonoff 1985, s. 140. C) ".. succeeded in uniting into a kingdom the many Median tribes" (from Encyclopædia Britannica). D) "Proto-Iranian split into Western (Median, and others) and Eastern (Scythian, Ossetic, Saka, Pamir and others)..." (Kuz'mina, Elena E. (2007), The origin of the Indo-Iranians, J. P. Mallory (ed.), BRILL, s. 303, ISBN  )

Dipnotlar

1. ^ "Doğu Tarihi: Orta Çağ'da Doğu - 2002 - bölüm V (Rusça)". 9 Mart 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ekim 2020. 
2. ^ "Azerbaijani | people". Encyclopædia Britannica. 6 Ekim 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2016. 
3. ^ Femininities and Masculinities in the Digital Age Realia and Utopia in the Balkans and South Caucasus By Karl Kaser page 26 · 2021
4. ^ Golden, Peter B. (1992). An Introduction to the History of the Turkic Peoples. Otto Harrasowitz. ss. 385-386. ISBN . 
5. ^ "Turkic Peoples". Encyclopedia Americana. 27. Grolier. 1998. s. 276. ISBN . 
6. ^ "Azerbaijani people. Britannica". 6 Ekim 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Kasım 2020. 
7. ^ Encyclopædia Britannica Online Media (ancient region, Iran) 9 Mayıs 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
8. ^ ^{a b} "Mannai" 2 Mayıs 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Encyclopædia Britannica (retrieved 7 September 2011).
9. ^ ^{a b} "Azerbaijani" 6 Ekim 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. - Encyclopædia Britannica
10. ^ Altstadt, Audrey L. (1992). The Azerbaijani Turks: Power and Identity under Russian Rule. Hoover Institution Press. ISBN . 
11. ^ Yepiskoposian, L. (2011). "The Location of Azaris on the Patrilineal Genetic Landscape of the Middle East (A Preliminary Report)". Iran and the Caucasus. 15 (1): 73-78. doi:10.1163/157338411X12870596615395. 
12. ^ Nasidze, Ivan; Sarkisian, Tamara; Kerimov, Azer; Stoneking, Mark (2003). "Testing hypotheses of language replacement in the Caucasus" (PDF). Human Genetics. 112 (3): 255-261. doi:10.1007/s00439-002-0874-4. (PMID) 12596050. 15 Mart 2007 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. 
13. ^ Andonian l. (2011). "Iranian Azeri's Y-Chromosomal Diversity in the Context of Turkish-Speaking Populations of the Middle East" (PDF). Iranian J Publ Health. 40 (1): 119-123. 27 Kasım 2011 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. 
14. ^ Encyclopædia Britannica, Volume V18, Page 22)
15. ^ David Blow. Shah Abbas: The Ruthless King Who Became an Iranian Legend. p. 165. "The primary court language remained Turkish. But it was not the Turkish of Istambul. It was a Turkish dialect, the dialect of the Qizilbash Turkomans..."
16. ^ Mihail Artamonov Hazarların tarihi. - St.Petersburg Eyalet Üniversitesi Filoloji Fakültesi, 2002. - S. 419
17. ^ Büyük Sovyet Ansiklopedisi. - Eyalet Bilimsel Yayınevi, 1954. - S. 513.
18. ^ "The Udi Language" 4 Haziran 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., University of Munich, Wolfgang Schulze 2001/2 (retrieved 19 June 2006).
19. ^ "Azeri Genetics - DNA of Azerbaijan's Turkic people". www.khazaria.com. 20 Kasım 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Temmuz 2022. 
20. ^ ^{a b c} A Genetic Landscape Reshaped by Recent Events: Y-Chromosomal Insights into Central Asia — American Journal of Human Genetics, 71:466-482, 2002 (retrieved 9 June 2006)
21. ^ ^{a b} Where West Meets East: The Complex mtDNA Landscape of the Southwest and Central Asian Corridor — American Journal of Human Genetics, 74:827-845, 2004 (retrieved 9 June 2006)
22. ^ ^{a b} Genetic Structure of Iranian-Speaking Populations from Azerbaijan Inferred from the Frequencies of Immunological and Biochemical Gene Markers 1 Ekim 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. — Russian Journal of Genetics, Volume 39, Number 11, November 2003, pp. 1334-1342(9) (retrieved 9 June 2006)
23. ^ Asadova, P. Sh.; Shneider, Yu. V.; Shilnikova, I. N.; Zhukova, O. V. (2003). "Genetic Structure of Iranian-Speaking Populations from Azerbaijan Inferred from the Frequencies of Immunological and Biochemical Gene Markers". Russian Journal of Genetics. 39 (11): 1334-1342. doi:10.1023/B:RUGE.0000004149.62114.92. 
24. ^ Iran: Tricontinental Nexus for Y-Chromosome Driven Migration 23 Eylül 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. - Hum Hered 2006;61:132–143 (retrieved 13 April 2011)
25. ^ Derenko, M.; Malyarchuk, B.; Bahmanimehr, A.; Denisova, G.; Perkova, M.; Farjadian, S.; Yepiskoposyan, L. (2013). "Complete Mitochondrial DNA Diversity in Iranians". PLOS ONE. 8 (11): e80673. doi:10.1371/journal.pone.0080673. (PMC) 3828245 $2. (PMID) 24244704. 
26. ^ V. Minorsky, Kafkas Tarihinde Çalışmalar, Cambridge University Press, 1957, s. 112
27. ^ Professor Ighrar Aliyev. The History of Aturpatakan. Persian Translation by Dr. Shaadman Yusuf. Balkh Publishers. Tehran. 1999.
28. ^ ""Azari: The Iranian Language of Azerbaijan" in Encyclopedia Iranica by E. Yarshater". 10 Mart 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Temmuz 2022. 
29. ^ Ibn Nadeem, "Fihrist", Translated by Reza Tajaddod, Ibn Sina publishers, 1967. ابن نديم در الفهرست مي‌نويسد: (= اما فهلوي منسوب است به فهله كه نام نهاده شده است بر پنج شهر: اصفهان و ري و همدان و ماه نهاوند و آذربايجان. و دري لغت شهرهاي مداين است و درباريان پادشاه بدان زبان سخن مي‌گفتند و منسوب است به مردم دربار و لغت اهل خراسان و مشرق و لغت مردم بلخ بر آن زبان غالب است. اما فارسي كلامي است كه موبدان و علما و مانند ايشان بدان سخن گويند و آن زبان مردم اهل فارس باشد. اما خوزي زباني است كه ملوك و اشراف در خلوت و مواضع لعب و لذت با نديمان و حاشيت خود گفت‌وگو كنند. اما سرياني آن است كه مردم سواد بدان سخن رانند). ابن ندیم، محمد بن اسحاق: «فهرست»، ترجمه‌ي رضا تجدد، انتشارات ابن سینا، 1346 فأما الفهلوية فمنسوب إلى فهله اسم يقع على خمسة بلدان وهي أصفهان والري وهمدان وماه نهاوند وأذربيجان وأما الدرية فلغة مدن المدائن وبها كان يتكلم من بباب الملك وهي منسوبة إلى حاضرة الباب والغالب عليها من لغة أهل خراسان والمشرق و اللغة أهل بلخ وأما الفارسية فتكلم بها الموابدة والعلماء وأشباههم وهي لغة أهل فارس وأما الخوزية فبها كان يتكلم الملوك والأشراف في الخلوة ومواضع اللعب واللذة ومع الحاشية وأما السريانية فكان يتكلم بها أهل السواد والمكاتبة في نوع من اللغة بالسرياني فارسي [Original Arabic]; Ibn Nadeem, Al-Fihrist. www.alwaraq.com accessed in September, 2007.
30. ^ (Mehdi Marashi, Mohammad Ali Jazayery, Persian Studies in North America: Studies in Honor of Mohammad Ali Jazayery, Ibex Publishers, Inc, 1994. p 255)
31. ^ The Tribes of Western Iran V. Minorsky The Journal of the Royal Anthropological Institute of Great Britain and Ireland Vol. 75, No. 1/2 (1945), pp. 73-80 (article consists of 11 pages) Published by: Royal Anthropological Institute of Great Britain and Ireland
32. ^ Ibn Howqal,Surat al-ardh. Translation and comments by: J. Shoar, Amir Kabir Publishers, Iran. 1981. "ارمنیه دو قسمت است: داخلی و خارجی. در ارمنیه ی خارجی شهرهایی از آن مسلمانان و به دست آنان است و خود مسلمانان فرمانروای آنجا هستند و دست ارامنه از دست آن قطع گردیده است و به کلی تحت حکومت پادشاهان اسلامی است: از جمله این شهرها ارجیش، منازجرد و خلاط است. و حدود ارمنیه خارجی معین است یعنی از مشرق به بردعه و از مغرب به جزیره و از جنوب به آذربایجان و از شما به نواحی روم در سمت قالیقالا محدود است
33. ^ Al-Moqaddasi, Shams ad-Din Abu Abdallah Muhammad ibn Ahmad, Ahsan al-Taqasi fi Ma’rifa al-Aqalim, Translated by Ali Naqi Vaziri, Volume one, First Edition, Mu’alifan and Mutarjiman Publishers, Iran, 1981, p 377 المقدسي، شمس‌الدين ابوعبدالله محمدبن احمد، احسن التقاسيم في معرفه الاقاليم، ترجمه دكتر علينقي وزيري، جلد 1، چاپ اول، انتشارات مؤلفان و مترجمان ايران، 1361، ص 377.
34. ^ (Tārīkh-i Yaqūbī / talīf-i Aḥmad ibn Abī Yaqūbi ; tarjamah-i Muḥammad Ibrahim Ayati, Intirisharat Bungah-I Tarjamah va Nashr-I Kitab, 1969.
35. ^ "Azari: The Iranian Language of Azerbaijan" 21 Haziran 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Encyclopædia Iranica by E. Yarshater)
36. ^ «مستوفي، حمدالله: «نزهةالقلوب، به كوشش محمد دبيرسياقي، انتشارات طهوري، 1336 Mostawafi, Hamdallah. Nozhat al-Qolub. Edit by Muhammad Dabir Sayyaqi. Tahuri publishers, 1957.
37. ^ (Rusça) Brockhaus and Efron Encyclopedic Dictionary. "Turko-Tatars".^[] St. Petersburg, Russia, 1890-1907
38. ^ Man By: Royal Anthropological Institute of Great Britain and Ireland, JSTOR (Organization)
39. ^ Frye R.N.,Encyclopædia Iranica,"IRAN v. PEOPLES OF IRAN (1) A General Survey" 17 Mayıs 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
40. ^ "lands of iran". Encyclopædia Britannica. 29 Nisan 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
41. ^ Azerbaijan:Historical Background Vol. 3, Colliers Encyclopedia CD-ROM, 02-28-1996
42. ^ "Various Fire-Temples" 30 Nisan 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. - University of Calgary (retrieved 8 June 2006).
43. ^ pp. 385-386
44. ^ "Azerbaijan" 17 Mayıs 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. - Columbia Encyclopedia (retrieved 8 June 2006).
45. ^ "Report for Talysh" 28 Haziran 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. — Ethnologue (retrieved 8 June 2006).
46. ^ "Report for Tats" 21 Mart 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. — Ethnologue (retrieved 8 June 2006).
47. ^ "Maziar Ashrafian Bonab" 27 Ağustos 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. — Department of Genetics, University of Cambridge (retrieved 9 June 2006)
48. ^ "Cambridge Genetic Study of Iran" 12 Mart 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. — ISNA (Iranian Students News Agency), 06-12-2006, news-code: 8503-06068 (retrieved 9 June 2006)
49. ^ "Testing hypotheses of language replacement in the Caucasus" (PDF). 16 Temmuz 2012 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Kasım 2020. 
50. ^ Ashrafian-Bonab, M; Lawson Handley, LJ; Balloux, F (2007). "Is urbanization scrambling the genetic structure of human populations? A case study". Heredity (Edinb). 98 (3): 151-6. doi:10.1038/sj.hdy.6800918. (PMC) 1808191 $2. (PMID) 17106453. 
51. ^ Farjadian, S.; Ghaderi, A. (Aralık 2007). "HLA class II similarities in Iranian Kurds and Azeris". International Journal of Immunogenetics. 34 (6): 457-463. doi:10.1111/j.1744-313x.2007.00723.x. ISSN 1744-3121. (PMID) 18001303. Neighbor‐joining tree based on Nei's genetic distances and correspondence analysis according to DRB1, DQA1 and DQB1 allele frequencies showed a strong genetic tie between Kurds and Azeris of Iran. The results of AMOVA revealed no significant difference between these populations and other major ethnic groups of Iran 
52. ^ "Origin of Azeris (Iran) according to HLA genes". International Journal of Modern Anthropology: 131. 2017. 14 Mayıs 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Kasım 2020. 
53. ^ ^{a b} "Алиев А.А., Ибрагимов А.Ш., Халилова И.С. Оценка разнообразия Y-ДНК среди азербайджанцев. Вестник Московского университета. Серия XXIII. Антропология. №4, 2018 г., с. 49-55." 11 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Kasım 2020. 
54. ^ "Khazaria -Azeri (Azerbaijani) Genetics:mtDNA". 2 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
55. ^ ^{a b} Di Giacomo 2004
56. ^ ^{a b c d e} Nasidze 2004a
57. ^ Nasidze I, Sarkisian T, Kerimov A, Stoneking M (Mart 2003). "Testing hypotheses of language replacement in the Caucasus: evidence from the Y-chromosome" (PDF). Human Genetics. 112 (3): 255-61. doi:10.1007/s00439-002-0874-. (PMID) 12596050. 27 Aralık 2010 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Aralık 2009. 
58. ^ ^{a b} Nasidze 2003
59. ^ Cruciani 2004
60. ^ Eirini Skourtanioti et al. Genomic History of Neolithic to Bronze Age Anatolia, Northern Levant, and Southern Caucasus. Cell. vol. 181, issue 5, p1158-1175.E28, May 28, 2020 DOI:https://doi.org/10.1016/j.cell.2020.04.044

Kaynakça

• Di Giacomo, F; Luca, F; Popa, LO; Akar, N; Anagnou, N; Banyko, J; Brdicka, R; Barbujani, G; Papola, F; Ciavarella, G; Cucci, F; Di Stasi, L; Gavrila, L; Kerimova, MG; Kovatchev, D; Kozlov, AI; Loutradis, A; Mandarino, V; Mammì, C; Michalodimitrakis, EN; Paoli, G; Pappa, KI; Pedicini, G; Terrenato, L; Tofanelli, S; Malaspina, P; Novelletto, A (2004). "Y chromosomal haplogroup J as a signature of the post-neolithic colonization of Europe" (PDF). Human Genetics (journal). 115 (5): 357-371. doi:10.1007/s00439-004-1168-9. (PMID) 15322918. 24 Eylül 2004 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 29 Kasım 2020. 

• Nasidze, I; Ling, EY; Quinque, D; Dupanloup, I; Cordaux, R; Rychkov, S; Naumova, O; Zhukova, O; Sarraf-Zadegan, N; Naderi, GA; Asgary, S; Sardas, S; Farhud, DD; Sarkisian, T; Asadov, C; Kerimov, A; Stoneking, M (2004a). "Mitochondrial DNA and Y-chromosome variation in the Caucasus". . 68 (3): 205-221. doi:10.1046/j.1529-8817.2004.00092.x. (PMID) 15180701. 
• Cruciani, F; La Fratta, R; Santolamazza, P; Sellitto, D; Pascone, R; Moral, P; Watson, E; Guida, V; Colomb, EB; Zaharova, B; Lavinha, J; Vona, G; Aman, R; Calì, F; Akar, N; Richards, M; Torroni, A; Novelletto, A; Scozzari, R (2004). "Phylogeographic Analysis of Haplogroup E3b (E-M215) Y Chromosomes Reveals Multiple Migratory Events Within and Out Of Africa". 74 (5): 1014-1022. doi:10.1086/386294. (PMC) 1181964 $2. (PMID) 15042509. 
• Nasidze, I; Schädlich, H; Stoneking, M (2003). "Haplotypes from the Caucasus, Turkey and Iran for nine Y-STR loci". . 137 (1): 85-93. doi:10.1016/S0379-0738(03)00272-X. (PMID) 14550619.