Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Eski Türkçe, Türk yazı dilinin ilk dönemidir. Dönem Orhun Türkçesi ve Eski Uygur Türkçesi olmak üzere iki altdönemde incelenir. Orhun Türkçesinin kesin tarihlere dayandırılabilir ilk belgesi olan ve VIII. yüzyılın ortalarına tarihlenen Orhun Yazıtlarından Uygur Türkçesinin tarihe karıştığı XIII. yüzyıla değin sürer.Doğu Asya'dan Doğu Avrupa'ya dek önemli bir coğrafyada konuşulduğu anlaşılmaktadır. İlk dönemlerinde yabancı etkilerden epey uzak ve dönemin diğer dillerine göre oldukça yalın olduğu, Uygur çağında git gide zenginleştiği ve yabancı dillerden etkilendiği anlaşılmaktadır. Dil XIII. yüzyılda ölse de türlü Türk toplulukları tarafından yazı dili olarak kullanıldığı XVII. yüzyıla tarihlenen Altun Yaruk nüshasından anlaşılmaktadır.
| Eski Türkçe | |
|---|---|
 Ongin Yazıtından Bumin Kağan'a övgü içeren bir parça | |
| Bölge | Doğu Asya, Orta Asya ve Doğu Avrupa |
| Ölü dil | XIII. yüzyıl |
| Dil ailesi | Türk Dilleri
|
| Önceki formlar | Ana Türkçe
|
| Diyalektler | |
| Yazı sistemi | Eski Türk yazısı, Eski Uygur alfabesi |
| Dil kodları | |
| ISO 639-3 | oui |
Günümüze Ulaşmış Veri
Eski Türkçe ile yazıldığı anlaşılan en eski metin Çoyr Yazıtıdır. Çoyr yazıtını takip eden pek çok yazıtın ardından ebedi dille yazılmış ve kesin tarihlendirilebilen ilk yazıt olan Orhun Yazıtları gelir. İkinci Göktürk Kağanlığının yıkılışının ardından bölgeyi dolduran Uygur Kağanlığı zamanında türlü yazı sistemleriyle yazılmış pek çok yazıt ve metin elimize ulaşmıştır. Eski Türkçeyle ilgili ilk akademik çalışma Kâşgarlı Mahmud'un Kitâbü Cevâhiri'n-Nahv fî Lugâti't-Türk adlı ve günümüzde kayıp olan eseridir. Bunun yanında bir Kaşgarlı, Eski Türkçe için Dîvânu Lugâti't-Türk adlı bir sözlük de yazmıştır.
Orhun Yazıtları Türk tarihinin bilinen ilk edebi metinleridir. Yazıtlara "ebedi taş" anlamına gelen beŋgü taş denmiştir. İkinci Göktürk Kağanlığı döneminde dikilip toplamda 3 taştan ibaret olan yazıtlar tarihlerine göre sırasıyla Kül Tigin, Tonyukuk ve Bilge Kağan'a aittir. Yazıtların her biri dikildiği kişinin yaşam öyküsünü, alpliklerini anlatır. Tonyukuk dışındaki yazıtlar sahiplerinin ölümü üzerine dikilmişken Tonyukuk yazıtı daha Tonyukuk'un sağlığında dikilmiştir. Orhun Yazıtları, edebi niteliği ve değeri sayesinde Eski Türkçenin çözülmesinde kilit taşı olmuştur.
Uygurca Yazmalar burkancı, maniheist ve nesturi Uygurlardan kalan metinlerdir. Metinlerin pek çoğu Yenisey Kırgızlarının Uygur Kağanlığını çökertmesi sonucu Turfan, ve Kansu'ya göçen Uygurlar tarafından yazılmıştır. Metinler arasında günlük yaşam belgelerinin yanı sıra pek çok da dini konulu olanlar vardır. Bu dini metinler yukarıda da değinildiği üzere budizm, maniheizm ve az da olsa nesturilikle ilgilidir. Dini metinlerin çoğu Sanskritçe, Soğdca, Toharca, Çince ve Süryanice'den çeviridir ve çevrilen yapıtlara Uygur din adamları tarafından pek çok ekleme yapmıştır. Bu metinler nedeniyle Uygurca'ya metinlerin çevrildikleri dillerden pek çok sözcük girmiş ve Eski Türkçe var olan köklerden yeni sözcükler türetilmiştir. Bugün elimizde bulunan metinler bir dizi seri halinde yayımlanmıştır. Bu seriler arasında en bilinenler Albert von Le Coq tarafından hazırlanan ve mani metinlerini içeren Manichaica; Annemarie von Gabain, Willi Bang-Kaup ve Reşit Rahmeti Arat tarafından hazırlanan Türkische Turfantexte ve Berliner Türkische Turfantexte idir.
Ortaya Çıkarılışı
Eski Türk Yazıtlarının Keşfi ve Çözümlenişi
1709'da Strahlenberg adlı İsveçli bir Subay Sibirya'da Uybat III adı verilecek bir yazıt keşfeder. Bu yazıt, Türkçe tarihinin keşfedilen ilk yazılı belgesidir. Strahlenberg'in keşiflerini Stockholm'de yayımlamasının ardından batı dünyası bölgeyi araştırmaya başlar. İlk kez bir Fin kurulu, ardından da Rus kurulu bölgeyi araştırmaya gönderilir. Rus kurulundan Nikolay Yadrintsev Kül Tigin ve Bilge Kağan yazıtlarını gün yüzüne çıkarır. Yine Rus kurulundan olan Y. N. Klements de Tonyukuk yazıtını keşfeder. Bu keşiflerin ardından irili ufaklı yüzlerce taş da gün yüzüne çıkarılmıştır.
Fin kurulu dönüşlerinde Kül Tigin ve Bilge Kağan yazıtlarının kopyalarını yayımladı. Bu yayımlarda Kül Tigin yazıtının Çince yüzünün çevirisi de verildi. Çeviriden yazıtın bir Türk tigininin anısına dikildiği anlaşılınca Ünlü türkologlar Vasili Radloff ve Vilhelm Thomsen eş zamanlı olarak yazıtları deşifre etme çalışmalarına başladı. Thomsen, 15 mart 1893 yılında Orhun Yazıtlarının çözümlemisini resmen açıkladı. Thomsen'in bu adımının ardından Radloff Erste Lieferung adlı yapıtının birinci bölümünü yayımladı. Radloff, eserinde aceleci davrandığı için pek çok hata yaptı. Thomsen ise Inscriptions de l'Orkhon et de déchiffrées adıyla yayımladığı eserinde hataya yer vermeksizin yazıtları başarıyla tahlil etti.
Radloff, Çalışmasının devamını 1899'da paylaştı. Bu yazısında Bain-Tsokto mevkisinde bulunan Tonyukuk yazıtının kopyasını ve çevirisini de verdi. Böylece üç büyük bengü taşın da, Eski Türk yazısının da çözümlemesi tamamlanmış oldu.
Uygur Yazmalarının Bulunuşu
1890 yılında Doğu Türkistan'da bulunan bir İngiliz subay, köylülerden üzerinde Sanskritçe yazılar bulunan bir ağaç kabuğu satın alır ve bunu ülkesindeki şarkiyat enstitüsüne götürür. Bu keşfin Sanskritçenin tarihini 600 yıl geriye götürdüğü anlaşılınca bölgeye muazzam bir ilgi toplanır. Bölgeye akın akın gelen Avrupalı ve japon araştırmacılar ( başkanlığında ve A.A von le Coq başkanlığında ayrışar iki Alman kurulu, Paul Pelliot başkanlığındaki Fransız kurulu, Rus araştırmacı Sergey Malov ve başkanlığındaki Japon kurulu) ülkelerine sandık dolusu yazmalarla dönerler. Bu sandıkların içinde hayli Uygur yazmaları da vardır. Daha önce de yöreye gelmiş ve sandıklar dolusu yazmayı İngiltere'ye götürmüş olan Macar asıllı araştırmacı yeniden bölgeye gelir ve Bezeklik Mağaraları'na gider. Manastırların koruyucusu rahip Stein'e önce bir yazma vermiş, ancak ardından pişman olarak mağaraya gömülü kütüphaneyi iyice gizlemiştir. Stein uzun uğraş sonunda rahibi ikna edip kütüphaneye girince karşısında neredeyse her dilden binlerce yaprak yazmayla karşılaşır. Stein aralarında Irk Bitig ve Sekiz Yükmek'in de bulunduğu tonla yazmayı ülkesine götürür. Böylece Eski Uygurca da gün yüzüne çıkarılmış olur.
Yazım
Eski Türkçenin ilk devresi olan GökTürkçe Eski Türk Yazısı dışında başka bir sistemle yazılmadı. Göktürklerin ardından gelen Uygurlar eski yazıyı kullanmayı bıraktı ve bunun yerine bir dizi alfabeye geçtiler. Uygurlar dillerini yazabilmek için Soğd, Mani, Brahmi, Estrangelo ve Tibet gibi pek çok ebcedi ve hece yazısını denedi. Bu yazıları kısa bir dönem kullandıktan sonra Soğd yazısından geliştirdikleri Uygur yazısını kullanmaya başladılar.
Eski Türk Yazısı pek çok yazıtta görülen hece yazısı ve alfabe karışımı bir sistemdir. Kökeni hakkında çeşitli düşünceler mevcuttur. Sistem Orhun Yazıtlarını çözen türkolog Vilhelm Thomsen’e göre Arami yazısından türetilmiştir. Bir diğer yandan bir dizi damganın (/ok/ ve /uk/, /äl/, /ot/) piktogramlardan geldiği de kesindir.
Orhun alfabesinin Bilge ve Kültigin yazıtlarında kullanılmış düzenli halinde 38 damga bulunmaktadır. Bunların dördü ünlü, 26’sı ünsüz ve kalanı birleşik sesleri yazmakta kullanılmıştır. Ünlü harflerin nasıl okunması gerektiği kimi harflerin ince ve kalın ünlülere göre farklı yazılmasıyla belirginleştirilmiştir. Ancak bazı ünsüzler bu durumdan dışlanmıştır.
Orhun yazısının ilk kez ne zaman kullanıldığı bilinmese de yazı M.S VIII. yüzyılın yarısına değin kullanılmıştır. Alfabenin kullanıldığı en bilindik yerler Orhun yazıtları, Yenisey Yazıtları ve Irk Bitig'dir.
Uygur Alfabesi ilk kez M.S IX. yüzyılda görünmüş ve Soğd alfabesinden türetilmiş bir alfabedir. Toplamda 18 ayrı harften oluşur. Orhun alfabesinde olduğu gibi 18 harfin dördü ünlüdür ancak ünlülerin kalın mı ince mi okunacağını belirginleştiren imler içermez.
Türkler Uygur Alfabesine geçmeden önce Soğdya'dan gelen Soğd ve Mani, Hindistandan gelen Brahmi ve Tibet’ten gelen Tibet yazılarıyla pek çok belge bırakmış ve ardından kendi yazılarını geliştirmişlerdir. Geliştirdikleri yazı Orhun yazısının tersine Türklerin çoğunluğunun İslamiyete geçişinin ardından kullanılmaya devam edilmiştir. Uygurların ardından Karahanlılar, Moğol İmparatorluğu, Timur İmparatorluğu ve diğer türlü devletlerce kullanılmıştır.
Alfabe yukarıda da belirtildiği üzere 18 harflidir. Bu 18 harften dördü ünlülerin yazımında kullanılmıştır. Ancak Orhun yazısının aksine ünlülerin nasıl okunacağını belirten ince ve kalın ünsüz ayrımları yapılmamıştır. Harflerin birbirine oldukça benzemesi ve kimi ayrık ünsüzlerin aynı harfle gösterilmesi de okunmasını çetrefilleştirmektedir.
Uygur yazısıyla yazılmış en bilindik eserler budist sutra ve öykü çevirileri ve bu çevirilere yapılan ekler, maniheist metinler, tapu senetleri, alındılar, fermanlar ve Kutadġu Bilig'in Uygur harfli Herat yazmasıdır.
Örnekler
| Metin | Uyarlama | Çeviri |
|---|---|---|
| 𐰇𐰕𐰀: 𐰚𐰇𐰚: 𐱅𐰭𐰼𐰃: 𐰽𐰺𐰀: 𐰖𐰍𐰕: 𐰘𐰼: 𐰴𐰃𐰞𐰦𐰸𐰑𐰀: 𐰚𐰃𐰤: 𐰺𐰀: 𐰚𐰃𐰾𐰃: 𐰆𐰍𐰞𐰃: 𐰴𐰃𐰞𐰣𐰢𐰾: 𐰚𐰃𐰾𐰃: 𐰆𐰍𐰞𐰃𐰦𐰀: 𐰇𐰕𐰀: 𐰲𐰃𐰢: 𐰯𐰀𐰢: 𐰉𐰆𐰢𐰣: 𐰴𐰍𐰣: 𐰃𐰾𐱅𐰢𐰃: 𐰴𐰍𐰣: 𐰆𐰞𐰺𐰢𐱁: 𐰆𐰞𐰺𐰯𐰣: 𐱅𐰇𐰼𐰰: 𐰉𐰆𐰑𐰣𐰭: 𐰃𐰠𐰃𐰤: 𐱅𐰇𐰼𐰇𐰾𐰃𐰤: 𐱃𐰆𐱃𐰀: 𐰋𐰃𐰼𐰢𐰾: 𐰃𐱅𐰃: 𐰋𐰃𐰼𐰢𐰾: | Üze kök teŋri asra yaġız yér kılındukda ékin ara kişi oġlı kılınmış. Kişi oġlınta üze eçim, apam Bumın Kaġan, İstemi Kaġan olurmış. Olurıpan Türük bodunıŋ élin törüsin tuta bérmiş, éti bérmiş. | Üstte mavi gök, altta yağız yer yaratıldığında ikisi arasına (da) insan soyu yerleştirilmiş. İnsan soyuna da (yönetmek için) atam, babam Bumın Kağan ve İstemi Kağan oturmuş. Oturup da Türk ulusunun elini, töresini tutuvermiş, düzenleyivermiş. |
| 𐱅𐰇𐰼𐱅: 𐰉𐰆𐰞𐰭: 𐰴𐰆𐰯: 𐰖𐰍𐰃: 𐰼𐰢𐰾: 𐰾𐰇: 𐰾𐰇𐰠𐰯𐰤: 𐱅𐰇𐰼𐱅: 𐰉𐰆𐰞𐰭𐰑𐰴𐰃: 𐰉𐰆𐰑𐰣𐰍: 𐰴𐰆𐰯: 𐰞𐰢𐰾: 𐰴𐰆𐰯: 𐰉𐰕: 𐰴𐰃𐰞𐰢𐰾: 𐰉𐱁𐰞𐰍𐰍: 𐰘𐰰𐰦𐰼𐰢𐰾: 𐱅𐰃𐰕𐰠𐰏𐰏: 𐰾𐰇𐰚𐰇𐰼𐰢𐰾: 𐰃𐰠𐰏𐰼𐰇: 𐰴𐰑𐰺𐰴𐰣: 𐰘𐰃𐱁𐰴𐰀: 𐱅𐰏𐰃: 𐰚𐰃𐰼𐰇: 𐱅𐰢𐰺𐰴𐰯𐰍𐰴𐰀: 𐱅𐰏𐰃: 𐰸𐰆𐰦𐰺𐰢𐰾: 𐰚𐰃𐰤: 𐰺𐰀[...]: | Tört bulıŋ kop yaġı ermiş. Sü sülipen tört bulıŋdakı bodunıġ kop almış, kop baz kılmış. Başlıġıġ yükündürmiş, tizligig sükürmiş. Élgerü Kadırkan yışka tegi, kérü Temirkapıġka tegi konturmış. ékin ara | Dört yan(daki tüm uluslar) hep düşmanmış. Ordu yürüterek dört yandaki ulusları hep fethetmiş, kendine bağlı kılmış. Başlıya baş eğdirmiş, dizliye diz çöktürmüş. Doğuda Kadırkan ormanına dek, Batıda Demirkapı'ya dek hep düzen sağlamış. (İkisi?) arasında |
| 𐰃𐰓𐰃: 𐰆𐰴𐰽𐰕: 𐰰𐰇𐰚: 𐱅𐰇𐰼𐰰: 𐰨𐰀: 𐰆𐰞𐰺𐰆𐰺: 𐰼𐰢𐰾: 𐰋𐰃𐰠𐰏𐰀: 𐰴𐰍𐰣: 𐰼𐰢𐰾: 𐰞𐰯: 𐰴𐰍𐰣: 𐰼𐰢𐰾: 𐰉𐰆𐰖𐰺𐰸𐰃: 𐰘𐰢𐰀: 𐰋𐰃𐰠𐰏𐰀: 𐰼𐰢𐰾: 𐰼𐰨: 𐰞𐰯: 𐰼𐰢𐰾: 𐰼𐰨: 𐰋𐰏𐰠𐰼𐰃: 𐰘𐰢𐰀: 𐰉𐰆𐰑𐰣𐰃: 𐰘𐰢𐰀: 𐱅𐰇𐰕: 𐰼𐰢𐰾: 𐰣𐰃: 𐰇𐰲𐰇𐰤: 𐰃𐰠𐰏: 𐰨𐰀: 𐱃𐰆𐱃𐰢𐰾: 𐰼𐰨: 𐰃𐰠𐰏: 𐱃𐰆𐱃𐰯: 𐱅𐰇𐰼𐰇𐰏: 𐰃𐱅𐰢𐰾: 𐰇𐰕𐰃: 𐰨𐰀: | idi oksuz Kök Türük ança olurur ermiş. Bilge kaġan ermiş, Alp kaġan ermiş. Buyrukı yime bilge ermiş erinç. Alp ermiş erinç. Bégleri yime bodunı yime tüz ermiş, anı üçün élig ança tutmış erinç, élig tutıp törüg étmiş. Özi ança | düzensiz Göktürk öylece oturur imiş. Bilge kağanmış, alp kağanmış. Buyruğu da yine bilgeymiş. Alpmiş işte. Beyleri de ulusu da yine dosdoğru imiş, bu yüzden eli öylece tutmuş. Eli tutup töreyi düzenlemiş. Kendi de işte öyle |
| 𐰚𐰼𐰏𐰚: 𐰉𐰆𐰞𐰢𐰾: 𐰖𐰆𐰍𐰲𐰃: 𐰾𐰃𐰍𐱃𐰲𐰃: 𐰇𐰭𐰼𐰃: 𐰰𐰇𐰤: 𐱃𐰆𐰍𐰽𐰴𐰑𐰃: 𐰋𐰇𐰚𐰲𐰃: 𐰲𐰇𐰠𐰏𐰠: 𐱃𐰉𐰍𐰲: 𐱅𐰇𐰯𐰇𐱅: 𐰯𐰺: 𐰯𐰆𐰺𐰢: 𐰶𐰃𐰺𐰴𐰕: 𐰇𐰲𐰸𐰆𐰺𐰃𐰴𐰣: 𐰆𐱃𐰕𐱃𐱃𐰺: 𐰶𐰃𐱃𐰪: 𐱃𐱃𐰉𐰃: 𐰉𐰆𐰨𐰀: 𐰉𐰆𐰑𐰣: 𐰚𐰠𐰯𐰤: 𐰽𐰃𐰍𐱃𐰀𐰢𐰾: 𐰖𐰆𐰍𐰞𐰀𐰢𐰾: 𐰦𐰍: 𐰚𐰇𐰠𐰏: 𐰴𐰍𐰣: 𐰼𐰢𐰾: 𐰦𐰀: 𐰚𐰃𐰾𐰼𐰀: 𐰃𐰤𐰃𐰾𐰃: 𐰴𐰍𐰣: | kergek bolmış. Yoġçı, sıġıtçı; öŋre kün toġsıkda Bökli Çöllüg Él, Tabġaç, Tüpüt, Apar, Purum, Kırkız, Üç kurıkan, Otuz Tatar, Kıtañ, Tatabı bunça bodun kelipen sıġtamış, yoġlamış. Antaġ külüg kaġan ermiş. Anta kisre inisi kaġan | ölüp gitmiş. Yasçısı ve ağlayıcısı doğuda, gün doğusunda Bökli Çölli El; Çin, Tibet, Avar, Bizans, Kırgız, Üç Kurıkan, Otuz Tatar, Hıtay, Tatabı (imiş). Bunca halk gelip ağlamış, yas tutmuş. Öyle ünlü kağan imiş. Ondan sonra küçük kardeşi kağan |
| 𐰉𐰆𐰞𐰢𐰾: 𐰼𐰨: 𐰆𐰍𐰞𐰃𐱃𐰃: 𐰴𐰍𐰣: 𐰉𐰆𐰞𐰢𐰾: 𐰼𐰨: 𐰦𐰀: 𐰚𐰃𐰾𐰼𐰀: 𐰃𐰤𐰃𐰾𐰃: 𐰲𐰃𐰾𐰃𐰤: 𐱅𐰏: 𐰴𐰃𐰞𐰣𐰢𐰑𐰸: 𐰼𐰨: 𐰆𐰍𐰞𐰃: 𐰴𐰭𐰃𐰤: 𐱅𐰏: 𐰴𐰃𐰞𐰣𐰢𐰑𐰸: 𐰼𐰨: 𐰋𐰃𐰠𐰏𐰾𐰃𐰕: 𐰴𐰍𐰣: 𐰆𐰞𐰺𐰢𐰾: 𐰼𐰨: 𐰖𐰉𐰞𐰴: 𐰴𐰍𐰣: 𐰆𐰞𐰺𐰢𐰾: 𐰼𐰨: 𐰉𐰆𐰖𐰴𐰸𐰃: 𐰘𐰢𐰀: 𐰋𐰃𐰠𐰏𐰾𐰕: 𐰼𐰨: 𐰖𐰉𐰞𐰴: 𐰼𐰢𐰾: 𐰼𐰨: | bolmış erinç. Oġlıtı kaġan bolmış erinç. Anda kisre inisi eçisin teg kılınmaduk erinç, biligsiz kaġan olurmış erinç, yablak kaġan olurmış erinç. Buyrukı yime biligsiz erinç, yablak ermiş erinç. | olmuş. Çocukları kağan olmuş. Ondan sonra küçük kardeşi ağabeyi gibi kılınmadığından bilgisiz kağan tahta çıkmış, kötü kağan tahta çıkmış. Buyrukları da yine bilgisizmiş, kötüymüş. |
| Metin | Uyarlama | Çeviri |
|---|---|---|
| 𐰋𐰃𐰠𐰏𐰀: 𐱃𐰆𐰪𐰸𐰸: 𐰋𐰤: 𐰇𐰕𐰢: 𐱃𐰉𐰍𐰲: 𐰃𐰠𐰭𐰀: 𐰶𐰠𐰦𐰢: 𐱅𐰇𐰼𐰚: 𐰉𐰆𐰑𐰣: 𐱃𐰉𐰍𐰲𐰴𐰀: 𐰝𐰇𐰼𐰼: 𐰼𐱅𐰃: | Bilge Toñukuk ben, özüm Tabġaç éliŋe kılındım. Türk bodun Tabġaçka körür erti. | Bilge Tonyukuk'um, Çin elinde dünyaya geldim. Türk ulusu Çin'e bağlıydı. |
| 𐱅𐰇𐰼𐰚: 𐰉𐰆𐰑𐰣: 𐰴𐰣𐰃𐰤: 𐰉𐰆𐰞𐰢𐰘𐰤: 𐱃𐰉𐰍𐰲𐰑𐰀: 𐰑𐰺𐰡𐰃: 𐰴𐰣𐰞𐰦𐰃: 𐰴𐰣𐰃𐰤: 𐰸𐰆𐰑𐰯: 𐱃𐰉𐰍𐰲𐰴𐰀: 𐰖𐰣𐰀: 𐰃𐰲𐰚𐰓𐰃: 𐱅𐰭𐰼𐰃: 𐰨𐰀: 𐱅𐰢𐰾: 𐰼𐰨: 𐰴𐰣: 𐰋𐰼𐱅𐰢: | Türk bodun kanın bulmayın Tabġaçda adrıldı. Kanlaŋdı, kanın kodup Tabġaçka yana içikdi. Teŋri ança témiş erinç: "Kan bértim, | Türk ulusu hanını bulamayıp Çin'den ayrıldı. Hanlandı, (ama) hanını bırakıp (yeniden) Çin'e bağlandı. Tanrı (da bunun üzerine) şöyle demiş: "Han verdim, |
| 𐰴𐰣𐰭𐰤: 𐰸𐰆𐰑𐰯: 𐰃𐰲𐰚𐰓𐰭: 𐰃𐰲𐰚𐰓𐰭: 𐰇𐰲𐰤: 𐱅𐰭𐰼𐰃: 𐰇𐰠𐱅𐰢𐰾: 𐰼𐰨: 𐱅𐰇𐰼𐰚: 𐰉𐰆𐰑𐰣: 𐰇𐰠𐱅𐰃: 𐰞𐰴𐰦𐰃: 𐰖𐰸: 𐰉𐰆𐰡𐰃: 𐱅𐰇𐰼𐰚: 𐰾𐰃𐰼: 𐰉𐰆𐰑𐰣: 𐰘𐰼𐰃𐰤𐱅𐰀: | kanıŋın kodup içikdiŋ." içikdüŋ üçün Teŋri ölütmüş erinç. Türk bodun ölti, alkındı, yok boldı. Türk Sir bodun yérinte | hanını bırakıp yeniden bağımlı oldun" bağımlı oldun diye tanrı seni öldürmüş işte. Türk ulusu öldü, tükendi, yok oldu. Türk Sir halkı diyarında |
| 𐰉𐰆𐰑: 𐰴𐰞𐰢𐰑𐰃: 𐰃𐰑𐰀: 𐱃𐱁𐰑𐰀: 𐰴𐰞𐰢𐰾𐰃: 𐰸𐰆𐰉𐰺𐰣𐰯: 𐰘𐱅𐰃: 𐰘𐰇𐰕: 𐰉𐰆𐰡𐰃: 𐰚𐰃: 𐰇𐰠𐰏𐰃: 𐱃𐰞𐰍: 𐰼𐱅𐰃: 𐰋𐰃𐰼: 𐰇𐰠𐰏𐰃: 𐰖𐰑𐰍: 𐰼𐱅𐰃: 𐰘𐱅𐰃: 𐰘𐰇𐰕: 𐰚𐰃𐰾𐰃𐰏: | bod kalmadı. Ida taşda kalmışı kubranıp yéti yüz boldı. Éki ülügi atlıġ erti. Bir ülügi yadaġ erti. Yéti yüz kişig | hiç boy kalmadı. Uzakta dışta kalmışı toparlayıp yedi yüz (kişi) oldu. İki bölüğü atlı, bir bölüğü yayandı. Yedi yüz kişiyi |
| 𐰆𐰑𐰕𐰍𐰢𐰀: 𐰆𐰞𐰍𐰃: 𐱁𐰑𐰼𐱅𐰃: 𐰖𐰍𐰞: 𐱅𐰃𐰓𐰃: 𐰖𐰍𐰢𐰾𐰃𐰋𐰤𐰼𐱅𐰢: 𐰋𐰃𐰠𐰏𐰀: 𐱃𐰆𐰪𐰸𐰸: 𐰴𐰍𐰣𐰢𐰆𐰶𐰃𐰽𐰖𐰃𐰤: 𐱅𐰓𐰢: 𐰽𐰴𐰦𐰢: 𐱃𐰆𐰺𐰸𐰉𐰆𐰸𐰞𐰃: 𐰾𐰢𐰕𐰉𐰆𐰸𐰞𐰃: 𐰃𐰺𐰴𐰑𐰀: | uduzuġma uluġ şad erti. Yaġıl tédi, yaġmışı ben ertim, Bilge Toñukuk. Kaġan mu kısayin tédim. Sakındım, toruk bukulı semiz bukulı ırkda | yöneten ulu şad idi. Düşman dedi, arkacısı ben Bilge Tonyukuk'tum. (bu şadı) kağan mı kılsam dedim. Düşündüm, doruk boğa semiz boğayı arkaya |
| Metin | Çeviri | |
|---|---|---|
| 1-6. satırlar | ḳoyn yıl ç(a)ḳşap(u)t ay üç otuzḳa biziŋe yarp yaŋaḳa edgüke ikigüke yuŋlaḳlıḳ ḳunpu kergek bolup üstün ögen üze suvaḳlıg yiti sıg atl(ı)g yimgiçi yir imizni ḳutadmışḳa toguru tomlıtu satdım(ı)z satıg ḳunpusın inçe sözleştim(i)z bukün . . . . kidini yorır iki uçı kinlig otra tamgalıg üç miŋ iki yüz elig ḳunpu | Koyun yıl(ının) on ikinci ay(ının) yirmi üç(ün)de bize, Yarp Yanga’ya ve Edgü’ye, ikimize kullanmak için kuanpu gerek olup yukarı su kanalı üzerinde sulu (sulanabilen) yedi şıg Yimgiçi adlı yerimizi Kutadmış’a doğrudan sattık. Satış kuanpusu için şöyle konuştuk: Bugün . . . . pazarında geçerli iki ucu bağlı, ortası damgalı 3250 kuanpuya |
| 7-12. satırlar | ḳa üzüştümüz bu ḳunpunı men ḳutadmış bitig ḳılmış kün üze tükel birtim men yrp yanga edgü birle tükel altım(ı)z bukünte minçe bu yir üze ming yıl tümen künke tegi ḳutadmış erklig bolzun taplasar özi tutzun taplamasar adın kişike ötkürü satzun men yrp yanganıŋ edgünüŋ içimiz inimiz ḳamız ḳadaşımız ogulumız ḳızımız ayıtmaz- | anlaştık. Bu kuanpuyu ben Kutadmış senet yapılan günde tamamen verdim. Ben Yarp Yanga, Edgü ile tamamen aldık. Bugünden sonra bu yere bin yıl on bin güne kadar Kutadmış sahip olsun. İsterse kendisi kullansın. İstemezse başka kişiye devretsin. Ben Yarp Yanga’nın, Edgü’nün ağabeyimiz, küçük erkek kardeşimiz, akrabamız, oğlumuz, kızımız bir şey söyleme- |
| 13-18. satırlar | un istemezün ayıtglı istegli saḳınsarlar savları yorımazunlar birök erklig beg işi küçin tutup alayın yulayın tiserler bu oḳ ögente bu yir t(e)ngin çe iki yir birip alzunlar bu yirniŋ sıçısı öŋtün yıŋaḳ agılıḳ sanlıg yir küntün yıŋaḳ y(i)me agılıḳ sanlıḳ yir kidin yıŋaḳ y(i)me agılıḳ sanlıḳ yir tagtın | sinler (istemesinler). Söylemeyi ve istemeyi düşünürlerse sözleri geçerli olmasın. Ve eğer güçlü bey (ve) nüfuzunu kullanıp geri alayım derlerse, bu su kanalında bu yer dengince iki yer verip alsınlar. Bu yerin sınırını doğu tarafından hazineye ait yer, güney tarafından da hazineye ait yer, batı tarafından yine hazineye ait yer, kuzey tarafından |
| 19-26. satırlar | yıŋaḳ kiçikye yiri adırar bu oḳ yirniŋ tipmsay tay puku ögen ḳıtıgınta yazı kiçigte bir ulug atız bir ḳansan birle tanuḳ ḳulunçuŋ tutuŋ tanuḳ taz tanuḳ ḳanturmış tanuḳ abiçuḳ men sutagi biz bularḳa ayıtıp bitidim bu tamga men yrp yanganıŋ edgünüŋ ol bu savta ḳayusı agısarbiz üçer yüz bişer otuz ḳunpu içre ḳuvpar birüşürbiz yrp yangatın almış yirniŋ bitigi | Kiçikye’nin yeri ayırır. Bu yerin de Timpsay Taypukü nehri kıyısında, Yazı Kiçig’te Kansan ile ortak bir büyük tarla (var). Kansan ile tanık Kulunçung Tutung. Tanık Taz. Tanık Kanturmış. Tanık Abıçuk. Ben Sutagı bunlara sorup yazdım. Bu damga ben Yarp Yanga’nın ve Edgü’nündür. Bu sözden hangimiz dönersek (cayarsak) biz 325’er kuanpu içeriye (hazineye) para cezası veririz. Yarp Yanga’dan alınmış yerin senedi. |
Orta Türkçeye Dönüşüm
Eski Türkçe, Son Uygur kentlerinin de çökmesiyle XIII. yüzyılda bütünüyle öldü ve yerini Batı Türkistan'da Oğuzcanın, Çağataycanın ve Eski Kıpçakçanın da atası olacak Orta Türkçeye bıraktı. Dil, Eski Türkçeden Orta Türkçeye dönüşürken bir dizi genel değişim geçirdi. Bu değişimler her Türk dili için olmasa da çoğunda gerçekleşti.
Ünlü Seslerdeki Değişimler
- Çift dudak ünsüzleri olan /b/, /m/ ve /v/ seslerinin etkisiyle önseslerde yuvarlaklaşma görülür. avıçġa > avuçġa "yaşlı", ewril- > evrül- "evril-"...
- Önsesteki yuvarlak ünlüler, sonraki açık düz sesleri yuvarlaklaştırır. körkit- > körküt- "göstermek", bulıt > bulut "bulut"
Ünsüz Seslerdeki Değişimler
- Sözbaşı olmayan /d/ sesleri önce /ḏ/ sesine, ardından da /y/ sesine evrilir: Adak > aḏak > ayak "ayak", *sad- > *saḏ- > say- "saygı göstermek", edgü > *eḏgü > eygü "iyi"...
- Sözsonu /b/ sesleri /v/ sesine dönüşür: Sub > suv "su", eb > ev "ev, karargah", ab > av "av"...
- Sözbaşı /k/ sesleri kimi zaman /ḫ/ sesine dönüşür: Okşa- > oḫşa- "okşa-"...
- Sözbaşı /b/ sesleri Oğuz dil grubu dışında /m/ sesine dönüşür: Ben > men "ben", buŋ > muŋ "yokluk, sıkıntı", beŋgü > meŋgü "ebedi, bengi"...
Sesbilim
Ünlüler
| ince | kalın | |||
|---|---|---|---|---|
| düz | yuvarlak | düz | yuvarlak | |
| açık | i, iː | ü, üː | ı, ıː | u, uː |
| kapalı | e, eː; é, éː | ö, öː | a, aː | o, oː |
Eski Türkçe kimi yazıtlarda birtakım sözcüklerin uzun ünlülerle gösterilmesi (yok sözcüğünün 𐰖𐰆𐰸 /yoOK/, bar sözcüğünün 𐰉𐰺 /br/ şeklinde yazılması beklenirken 𐰉𐰀𐰺 /bar/ biçiminde yazılması gibi) dilde uzun ünlülerin yerleşik olduğunu gösterir. Ayrıca uzun ünlüler fonemiktir, yani anlam değişikliğine neden olur. Sāç-saç, kān-kan... gibi
Orhun Yazıtlarında çoğu kez /ı/ ve /i/ seslerini karşılaması için kullanılmış damganın /é/ sesini de yazmak için kullanıldığı anlaşılmaktadır. Bu kapalı ses için Yenisey yazıtlarında müstakil bir damganın bulunması da sesin varlığına işarettir.
Ünsüzler
| Dudaksı | Dişcil | Yarı Dişcil | Ön Damaksıl | Arka Damaksıl | Gırtlaksıl | |||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Genizcil | ||||||||||
| Süreksiz | ||||||||||
| Sürtünmeli | ||||||||||
| Sürekli | ||||||||||
| Titrek | ||||||||||
Dil Bilgisi
Bu alt başlığın geliştirilmesi gerekiyor. |
Sözcük Türetme
Eski Türkçe, bulunduğu dil grubunun tüm üyeleri gibi sondan eklemeli bir dildir. Ad ya da eylem soylu bir köke getirilen türlü yapım ekleriyle yeni sözcükler türetilir. Bu şekilde sözcükler türetebilmek için Eski Türkçede 124 yapım eki kullanılmış olduğu çıkarımına ulaşılabilir. Bunun yanında ad veya eylem soylu sözcüklerin birleşerek yeni sözcükler türetmesi de görülür. Aşağıda bugün Türkiye Türkçesinde de yaşamayı sürdüren eklerden her yapım eki grubu için örnekler verilmiştir.
| Ek | Ekin İşlevi | Eski Türkçe Örnekler | Örneklerin Türkiye Türkçesi | |
|---|---|---|---|---|
| Addan Ad Türeten Ekler | +°n¹ | Zarflar üretir | yakın, erken, uçun | yakın, erken, için |
| +çA¹ | Küçültme anlamı verir, sıfatlardan nesne adı üretir. | çomça, barça, karınça | kepçe, bütün/hepsi, karınca | |
| +çI | Meslek ve alışkanlık anlamında sözcükler üretir. Eyleme de eklenir | élçi, sabçı, abçı | elçi, savcı, avcı | |
| +l°g | Sahip olunan şey anlamında sözcükler üretir. | atlıġ, tizlig, belgülig | atlı, dizli, işaretli | |
| +l°k | işlev belirten adlar üretir. | isiglik, terlik, özlük | isilik, terlik, kişisel | |
| +sIz | Yokluk belirten sözcükler üretir. | aşsız, tonsız, buŋsız | aşsız, donsuz, kaygısız | |
| Addan Eylem Türeten Ekler | +(g)A- | Addan eylem üretir. | arka-, bedze-, yaşa- | ters konuş-, beze-, yaşa- |
| +lA- | +(g)A- ekinin işlevsel ikizidir. | aġırla-, aŋla-, baġla- | ağırla-, anla-, bağla- | |
| +sA- | Dileme veya yönelme anlamında eylemler üretir. Eyleme eklendiği de olur. | suvsa-, *kaksa-, aksa- | susa-, kin duy-, aksa- | |
| +(g)Ar- | renklerden geçişsiz, diğer adlardan geçişli eylemler üretir. | başġar-, kızgar-, könger- | başar-, kızar-, gönder- | |
| Eylemden Ad Türeten Ekler | +gA | Ad ve sıfat üretir. | bilge, yinçge, kovġa | bilge, ince, kova |
| +gU | Geçişli eylemlerden nesne ve alet adı, geçişszilerden özne ve eylem adı üretir. | belgü, içgü, bérgü | belge, içki, vergi | |
| +g°n | Geçişli eylemlerden nesne adı, geçişsizlerden özne ve eylem adı üretir. | tizgin, eşkin, olġun | dizgin, hızlı, olgun | |
| +I(g) | Eylem sonucu adları üretir. | kapıġ, aġrıġ, konşı | kapı, acı, komşu | |
| +°m | Eylem adı üretir. | turum, üzüm, yém | endam, üzüm, yem | |
| +°n² | +°m ekinin ikizidir. | ekin, kelin, akın | ekin, gelin, akın | |
| +Uk | +I(g) ekinin ikizidir. | bark, erk, artuk | bark, kuvvet, artık | |
| +Ut | Eylem sonucu adları üretir. | kart, adırt, yoġrut | yaşlı kişi, ayırt, yoğurt | |
| Eylemden Eylem Türeten Ekler | +°n- | Dönüşlü ve edilgen eylemler üretir. | bürün-, alkın-, étin- | bürün-, tüken-, kendine çeki düzen ver- |
| +°k- | Geçişli eylemlerden geçişsiz/dönüşlü eylem üretir | açık-, burk-, kork- | acık-, burk-, kork- | |
| +°t- | Geçişsiz eylemlerden geçişli, geçişlilerden ettirgen eylem türetir. | bert-, tonat-, ögit- | yarala-, donat-, öğüttür- | |
| +tUr- | +°t- ekiyle kardeştir. | altur-, keltür- | aldırmak, getir- |
Ad Çekimi
Ad Durumları
Eski Türkçede adlara eklenen 9 durum eki vardır. Bu durum ekleri her halükarda adın sonuna, birleşik adlardaysa ya sözcüğün sonuna ya da bileşenlerin her birinin sonuna getirilir. Yazmalarda hal ekleri adlardan ayrılarak yazılmıştır. Bugünkü Türk lehçelerinde bazı durum ekleri bütünüyle yok olmuştur. Aşağıdaki tabloda durum ekleri ve o ekin kullanıldığı cümleler örneklenmiştir:
| Ek | Örnek | Örneğin Türkiye Türkçesi | |
|---|---|---|---|
| Yalın Durum | +Ø | kaġanØ | hakan |
| İlgi Durumu | +Iŋ | bodunıŋ | ulusun |
| Yönelme Durumu | +kA | taşka | taşa |
| Belirtme Durumu | +Ig ~ +In (iyelik eki varsa) | atıġ | atı |
| Bulunma Durumu | +dA | yurtda | çadırda |
| Çıkma Durumu (Orh.) | +dA | balıkda | kentten |
| Çıkma Durumu (Uyg.) | +dIn | balıkdın | |
| Araç Durumu | +In | okın | ok ile |
| Eşitlik Durumu | +çA | ügüzçe | ırmağa eşdeğer |
| Doğrulma Durumu | +gArU | ebgerü | karargaha doğru |
Orhon Türkçesinde henüz bulunma ve çıkma ekleri birbirinden ayrışmamışken Uygur Türkçesinde ayrılma eki için +dIn (n ağzında ender olarak +tAn) kullanılmıştır. Ad durumları her sözcük için standart şekilde çekimlenirken zamirlerin çekimi bu standartlara aykırıdır.
Çokluk
Eski Türkçede yalın durumdaki adlar da çoğulluk ifade edebilir: Öŋreki er "Önde olan adamlar" gibi. Eğer topluluktan ziyade kişilerin ve eylemlerin çokluğundan bahsedilecekse çokluk ekleri kullanılır. Bu amaç doğrultusunda şu ekler/sözcükler şu işlevlerle kullanılır:
- kün: Eski Türkçeden de alt bir katmana ait olması olasıdır. Yanına geldiği ada topluluk anlamı katar. Él kün "ülkeler, dünya" gibi.
- +An: Eski Türkçe yazılı dönemde işlekliğini yitirmiş bir çokluk ekidir. Eren "erler", bodun "boylar, ulus"...
- +t: Soyluluk adlarına getirilen arkaik bir çokluk ekidir. Tigit "prensler", oġlıt "oğullar", kanat "kanat" < *kāna?
- +lAr: Soyluluk ve akrabalık adlarına getirilir. ekelerim "ablalarım", öglerim "(üvey) analarım"
Göktürk ve Uygur yazıtlarında tüm bu çokluk ekleri işlek olarak kullanılmışken Uygur Türkçesinde tüm bu eklerin işlevini +lAr'a devrettiği görülmektedir. Bugün Türkiye Türkçesinde de sadece +lAr eki etkindir.
Sayılar
Eski Türkçe temel sayılar aşağıda verilmiştir:
| OKunuş | Sıra Sayısı Olarak | Eski Türkçe Okunuş | ||
|---|---|---|---|---|
| 1 | Bir | Başlınkı | 20 | Yégirmi |
| 2 | Éki | İkinti | 30 | Otuz |
| 3 | Üç | Üçünç | 40 | Kırk |
| 4 | Tört | Törtünç | 50 | Ellig |
| 5 | Béş | Béşinç | 60 | Altmış |
| 6 | Altı | Altınç | 70 | Yétmiş |
| 7 | Yéti | Yétinç | 80 | Sekiz on |
| 8 | Sekiz | Sekizinç | 90 | Tokuz on |
| 9 | Tokuz | Tokuzunç | 100 | Yüz |
| 10 | On | Onunç | 1.000 | Biŋ/bıŋ |
| 10.000 | Tümen |
Yüksek sayılar küçük sayıların yan yana yazılmasıyla ifade edilir: yégirmi tümen "İki yüz bin"... Üleştirme sayıları oluşturmak için kök sayıya +Ar eki getirilir: birer birer "birer birer", béşer béşer "beşer beşer" vb. Bunun yanında ortaklık anlamı vermek için kullanılan bir +AgU eki de vardır: biregü "her biri", yétegü "her yedisi" vb. ancak bu ek sayılara özel değildir (kamaġu "bütünü" vb.).
Zamirler
Eski Türkçe kişi, iyelik, işaret, belirsiz ve soru zamirleri aşağıdaki tabloda işlenmiştir. Yukarıda da belirtildiği üzere zamirlerin çekimi diğer sözcüklerden ayrı olduğu için tabloda çekimlere de yer verilmiştir.
| Kişi & İyelik Zamirleri | Kişi Zamiri | İyelik Zamiri | İşaret & Belirsizlik & Soru Zamirleri | İşaret Zamirleri | Belirsiz Zamirler | Soru Zamirleri | ||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1. kişi tekil | yalın durum | ben ~ men | +°m | |||||
| ilgi durumu | beniŋ ~ meniŋ | bu: bu | ||||||
| yönelme durumu | baŋa ~ maŋa | büntegi: böylesi | ||||||
| nesne durumu | bini ~ mini | kim: kim | ||||||
| bulunma-çıkma durumu | minte | |||||||
| çıkma durumu (Uyg.) | mintin, minidin | |||||||
| 2. kişi tekil | yalın durum | sen | +°ŋ ~ +°g | |||||
| ilgi durumu | seniŋ | |||||||
| yönelme durumu | saŋa | kamaġ: her şey | ne: ne | |||||
| nesne durumu | sini | |||||||
| bulunma-çıkma durumu | sinte | |||||||
| çıkma durumu (Uyg.) | sinidin | |||||||
| 3. kişi tekil | yalın durum | ol | +si ~ +sI | |||||
| ilgi durumu | - | neke: niçin | ||||||
| yönelme durumu | aŋar | kamaġı: hepsi | ||||||
| nesne durumu | anı | |||||||
| bulunma-çıkma durumu | anta | ol: o | ||||||
| çıkma durumu (Uyg.) | andın | neteg: nasıl | ||||||
| 1. kişi çoğul | yalın durum | biz | +°m°z | |||||
| ilgi durumu | biziŋ | barı: bütünü | ||||||
| yönelme durumu | biziŋe, bizke | |||||||
| nesne durumu | bizni | neçök: nasıl | ||||||
| bulunma-çıkma durumu | bizinte/biznite | |||||||
| çıkma durumu (Uyg.) | biznidin | |||||||
| 2. kişi çoğul | yalın durum | siz | +°ŋ°z | |||||
| ilgi durumu | siziŋ | neŋ: hiçbiri | ||||||
| yönelme durumu | sizine/sizlerke | nelök: niçin | ||||||
| nesne durumu | sizni/sizlerni | |||||||
| bulunma-çıkma durumu | sizinte/siznite, sizlerde | |||||||
| çıkma durumu (Uyg.) | siznidin | |||||||
| 3. kişi çoğul | - | +si ~ +sI | ||||||
Eylem Çekimi
Basit Zamanlar
Eski Türkçede geniş, öğrenilen ve duyulan olmak üzere iki geçmiş ve gelecek adı altında dört zaman bulunur.Şimdiki zaman Orhun Türkçesinde de Eski Uygur Türkçesinde de geniş zaman kullanılarak bildirilmiştir. Yazıtlarda öğrenilen geçmiş zaman eki +mIş olması gereken 𐰢𐰃𐱁 /mIş/ yerine 𐰢𐰃𐰾 /mis/ şeklinde yazılır.
Geniş Zaman
Bu zaman için Orhun Türkçesinde de Eski Uygurcada da eyleme genelde +Ur eki ulanır ancak bu genel bir kural değildir. Eyleme +Ar ve +Ir ekleri de gelebilir. Sözsonu ses ünlüyse ek ya +r ya da +yUr olur. Eylemin kimce yapıldığını belirtmek için sona zamir konulur. Sondaki zamir sözcükten hep ayrı yazılır. Aşağıdaki tabloda geniş zamanın her ekle çekimi için ikişer örnek verilmiştir:
| Sözsonu Ünsüzse | Sözsonu Ünlüyse | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| +Ur | +Ir | +Ar | +yUr | +r | ||||||
| kazġan- | er- | bar- | kel- | kon- | tez- | meŋile- | yé- | té- | başla- | |
| 1. tekil | kazġanur men | erür men | barır men | kelir men | konar men | tezer men | meŋileyür men | yéyür men | tér men | başlar men |
| 2. tekil | kazġanur sen | erür sen | barır sen | kelir sen | konar sen | tezer sen | meŋileyür sen | yéyür sen | tér sen | başlar sen |
| 3. tekil | kazġanur | erür | barır | kelir | konar | tezer | meŋileyür | yéyür | tér | başlar |
| 1. çoğul | kazġanur biz | erür biz | barır biz | kelir biz | konar biz | tezer biz | meŋileyür biz | yéyür biz | tér biz | başlar biz |
| 2. çoğul | kazġanur siz | erür siz | barır siz | kelir siz | konar siz | tezer siz | meŋileyür siz | yéyür siz | tér siz | başlar siz |
| 3. çoğul | kazġanurlar | erürler | barırlar | kelirler | konarlar | tezerler | meŋileyürler | yéyürler | térler | başlarlar |
Görüldüğü üzere ekin geniş zaman için nasıl çekimleneceği hakkında genel bir kural yoktur. Tek heceli sözcükler genelde +Ir eki alsa da +Ur ve +Ar eki de aldığı görülmekte. Sözsonu ünlü olan tek heceli sözcükler de genel olarak +r ekiyle çekimlense de yé- eylemi gibi temel bir eylem bile +yUr ekiyle çekimlenebilmektedir. Olumlu çekimin tersine olumsuz çekim kurallıdır. Eylemin nasıl olduğuna bakılmaksızın +mAz ekiyle geniş zaman çekimi yapılır:bir kişi yaŋılsar oġuşı bodunı bişükiŋe tegi kıdmaz ermiş "bir kişi yanılsa ailesini, ulusunu, çocuklarını bile barındırmazmış" gibi. Bazen +mAz ekinin +mAs şeklini aldığı da görülür. Geniş zaman şimdiki zaman anlamı katmak için de kullanılır: ölümte ozupan ögire sevinü yorıyur "ölümden kurtulup övüne sevine yürüyor"...
Görülen Geçmiş Zaman
Eski Türkçede görülen geçmiş zaman +dI ekiyle etkin kılınır. Geniş zamanın çekiminin aksine düzenlidir ve kişi çekimi zamirlerle değil kişi ekleriyle yapılır. Aşağıdaki tabloda geçmiş zamanın nasıl çekimlendiği gösterilmektedir:
| bar- | süle- | öl- | |
|---|---|---|---|
| 1. tekil | bardım | süledim | öltim |
| 2. tekil | bardıġ ~ bardıŋ | süledig ~ sülediŋ | öltig ~ öltiŋ |
| 3. tekil | bardı | süledi | ölti |
| 1. çoğul | bardımız | süledimiz | öltimiz |
| 2. çoğul | bardıŋız | sülediŋiz | öltiŋiz |
| 3. çoğul | bardılar | sülediler | öltiler |
Öğrenilen Geçmiş Zaman
Eylemin görülmediğini, başkası tarafından yapıldığını bildiren zamandır. Eski Türkçe salt 3. tekil kişiye ulanmıştır. Eski Türkçe çoğu örnek 3. tekil kişiye göre çekimlenmiştir. Bir şeye mecbur kalındığını belirtmek için eylemin yanına kergek getirilir.
üze kök teŋri asra yaġız yér kılındukda ékin ara kişi oġlı kılınmış "Üstte mavi gök, altta yağız yer yaratıldığında ikisi arasına (da) insan soyu yerleştirilmiş"
Gelecek Zaman
Bu alt başlığın geliştirilmesi gerekiyor. |
Ağızlar
Eski Türkçede Orhun Yazıtları ve öncesi metinlerdeki ağız ayrımları çok azdır. En sık izlenen ayrım 1. tekil kişi zamirinin yer yer men, yer yer de ben olarak kullanılmasıdır. Ayrımların git gide birbirinden uzaklaşmaya başladığı nokta Uygur Türkçesinde görülür. Uygurların yazdığı budist ve Maniheist metinlerde birbiri arasındaki ayrım epey kuvvetli iki ağız kullanılır. Bu ağızlar ve özellikleri şöyledir:
"y" Ağzı
Budist Uygur metinlerinde kullanılan ağızdır. Orhun Türkçesi ayrık bir ses olan /ñ/ bu ağızda /y/ veya sesine dönüşür: añıġ > ayıġ "kötü", koñ > koy "koyun"... Orhon Türkçesinin gramer özelliklerini çokça korur. Türkiye Türkçesini de kapsayan Oğuz dil grubu y ağzını korumuştur.
"n" Ağzı
Maniheist Uygur metinlerde kullanılmıştır. /ñ/ sesi /y/ değil /n/ sesine dönüşür: añıġ > anıġ, koñ > kon... Önseste olmayan /ı/ ve /i/ ünlüleri sıklıkla /a/ ve /e/ sesine dönüşür: aġız > aġaz "ağız", +Ip > +Ap "ulaç eki", +(I)mIz > +(A)mAz "1. çoğul iyelik zamiri"...
Kaynakça
- ^ a b c d Gabain (1941). Eski Türkçenin Grameri. 16 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 16 Temmuz 2023.
- ^ a b "Türk Dünyası El Kitabı - Dil, Kültür, San'at". Cilt 2. 1992. s. 69. 13 Ağustos 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 13 Ağustos 2023.
- ^ (PDF). 2015. 31 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi.
- ^ Köprülü, Mehmed Fuad. Türk Edebiyatı Tarihi. s. 30.
- ^ Berbercan, Mehmet Turgut (2014). Türk Yazı Dilinin Tarihî Dönemleri ve Orta Türkçenin Yeri Meselesi. 1 Eylül 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 1 Eylül 2023.
- ^ Karahan, Akartürk (2013). (PDF). 18 Eylül 2022 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ağustos 2023.
- ^ . 9 Ekim 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Özdemir, Berkay. Türklerin İlk Yazılı Buluntuları ve Dikilişinin 1300. Yüzyılında Tonyukuk Yazıtı. 1 Eylül 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 1 Eylül 2023.
- ^ "Türk Dünyası El Kitabı - Dil, Kültür, San'at". Cilt 2. 1992. s. 260. 13 Ağustos 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 13 Ağustos 2023.
- ^ Doğan, Yusuf. Kâşgarlı Mahmûd'un Dîvânu Lugâti't-Türk Adlı Eserinin Dilbilim Açısından İncelenmesi. 16 Ağustos 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 16 Ağustos 2023.
- ^ a b "Orhun Yazıtları" (PDF). Çukurova Üniversitesi. 31 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 8 Ağustos 2023.
- ^ a b Sarı, İsa. "Uygur Türkçesi Ders Notları" (PDF). 2 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 11 Ağustos 2023.
- ^ Taş, Dilek. . ss. 11-14. 12 Ağustos 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Tekin, Talat (1997). Tarih Boyunca Türkçenin Yazımı (PDF). 16 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 16 Temmuz 2023.
- ^ Thomsen (1893). Inscriptions de l'Orkhon déciphrées.
- ^ Yuguşeva (2012). . 9 Ağustos 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "Orhun Alfabesi" (PDF). Çukurova Üniversitesi. 27 Ocak 2018 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 13 Ağustos 2023.
- ^ "Türk Dünyası El Kitabı - Dil, Kültür, San'at". Cilt 2. 1992. ss. 259-260. 13 Ağustos 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 13 Ağustos 2023.
- ^ . Yüsüpcan Yasin. 5 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Hazar, Mehmet (2015). Eski Uygur Tarihine ve Türkçesine Giriş. ss. 18-24.
- ^ Şirin, Hatice (2015). Kül Tigin Yazıtı -Notlar-.
- ^ "Orhun Yazıtları (Tonyukuk)". 11 Ocak 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Şen, Nazmi (2022). Eski Uygur Hukuk Vesikalarının Söz Dizimi (PDF). ss. 227-228. 10 Ağustos 2023 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 8 Ağustos 2023.
- ^ a b Ercilasun, Ahmet Bircan (1984). Kutadgu Bilig Grameri (fiil).
- ^ a b Ölmez, Zuhal; Kaçalin, Mustafa. XI. - XIII. Yüzyıllar Türk Dili (PDF). 15 Haziran 2020 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 8 Ağustos 2023.
- ^ Gabain (1941). Eski Türkçenin Grameri. s. 33.
- ^ "saç - Nişanyan Sözlük". Sevan Nişanyan. 10 Ağustos 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 10 Ağustos 2023.
- ^ kan - Nişanyan Sözlük. Sevan Nişanyan. 10 Ağustos 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 10 Ağustos 2023.
- ^ Yavuz, Orhan (1991). . 23 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "V. G. Guzev'in "Türkiye Türkçesinin Teorik Grameri" Adlı kitabı ve Türkçenin Sondan Eklemeli Yapısı Üzerine Düşünceler". Musaoğlu, Mehman. 10 Ağustos 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 9 Ağustos 2023.
- ^ a b Gabain (1941). Eski Türkçenin Grameri. ss. 43-61. 16 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 16 Temmuz 2023.
- ^ Ercilasun, Ahmet Bircan (1984). Kutadgu Bilig Grameri -Fiil-. ss. 69-71.
- ^ . Sevan Nişanyan. 18 Mayıs 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Gabain (1941). Eski Türkçenin Grameri. ss. 63-65. 16 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 16 Temmuz 2023.
- ^ a b Erdal, Marcel (2004). Eski Türkçe Grameri.
- ^ "el gün - Nişanyan Sözlük". Sevan Nişanyan. 10 Ağustos 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 10 Ağustos 2023.
- ^ Tekin, Talat (1965). Orhon Türkçesi Grameri (PDF). s. 102. 10 Ağustos 2023 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 9 Ağustos 2023.
- ^ Gabain (1941). Eski Türkçenin Grameri. s. 62.
- ^ Gabain (1941). Eski Türkçenin Grameri. ss. 74-76.
- ^ Tekin, Talat (1965). Orhon Türkçesi Grameri (PDF). 10 Ağustos 2023 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 9 Ağustos 2023.
- ^ Gabain (1941). Eski Türkçenin Grameri. ss. 80-82.
- ^ Tekin, Talat (1965). Orhon Türkçesi Grameri. ss. 186-187.
- ^ Gabain (1941). Eski Türkçenin Grameri. s. 74.
- ^ "Türk Bitig: Irk Bitig". 30 Mayıs 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 13 Ağustos 2023.
Dış bağlantılar
- Kül Tigin Yazıtı tam metin
- Bilge Kağan Yazıtı tam metin
- Tonyukuk Yazıtı tam metin
- Türkische Turfantexte I. - VI., Uigurica 1 24 Nisan 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- Divan-ı Lügati't-Türk Dizini 31 Ocak 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Eski Turkce Turk yazi dilinin ilk donemidir Donem Orhun Turkcesi ve Eski Uygur Turkcesi olmak uzere iki altdonemde incelenir Orhun Turkcesinin kesin tarihlere dayandirilabilir ilk belgesi olan ve VIII yuzyilin ortalarina tarihlenen Orhun Yazitlarindan Uygur Turkcesinin tarihe karistigi XIII yuzyila degin surer Dogu Asya dan Dogu Avrupa ya dek onemli bir cografyada konusuldugu anlasilmaktadir Ilk donemlerinde yabanci etkilerden epey uzak ve donemin diger dillerine gore oldukca yalin oldugu Uygur caginda git gide zenginlestigi ve yabanci dillerden etkilendigi anlasilmaktadir Dil XIII yuzyilda olse de turlu Turk topluluklari tarafindan yazi dili olarak kullanildigi XVII yuzyila tarihlenen Altun Yaruk nushasindan anlasilmaktadir Eski TurkceOngin Yazitindan Bumin Kagan a ovgu iceren bir parcaBolgeDogu Asya Orta Asya ve Dogu AvrupaOlu dilXIII yuzyilDil ailesiTurk Dilleri Saz Turkcesi ObegiSibirya AltobegiEski TurkceOnceki formlarAna Turkce Eski TurkceDiyalektlerGokturkce Eski UygurcaYazi sistemiEski Turk yazisi Eski Uygur alfabesiDil kodlariISO 639 3ouiGunumuze Ulasmis VeriEski Turkce ile yazildigi anlasilan en eski metin Coyr Yazitidir Coyr yazitini takip eden pek cok yazitin ardindan ebedi dille yazilmis ve kesin tarihlendirilebilen ilk yazit olan Orhun Yazitlari gelir Ikinci Gokturk Kaganliginin yikilisinin ardindan bolgeyi dolduran Uygur Kaganligi zamaninda turlu yazi sistemleriyle yazilmis pek cok yazit ve metin elimize ulasmistir Eski Turkceyle ilgili ilk akademik calisma Kasgarli Mahmud un Kitabu Cevahiri n Nahv fi Lugati t Turk adli ve gunumuzde kayip olan eseridir Bunun yaninda bir Kasgarli Eski Turkce icin Divanu Lugati t Turk adli bir sozluk de yazmistir Orhun Yazitlari Turk tarihinin bilinen ilk edebi metinleridir Yazitlara ebedi tas anlamina gelen beŋgu tas denmistir Ikinci Gokturk Kaganligi doneminde dikilip toplamda 3 tastan ibaret olan yazitlar tarihlerine gore sirasiyla Kul Tigin Tonyukuk ve Bilge Kagan a aittir Yazitlarin her biri dikildigi kisinin yasam oykusunu alpliklerini anlatir Tonyukuk disindaki yazitlar sahiplerinin olumu uzerine dikilmisken Tonyukuk yaziti daha Tonyukuk un sagliginda dikilmistir Orhun Yazitlari edebi niteligi ve degeri sayesinde Eski Turkcenin cozulmesinde kilit tasi olmustur Uygurca Yazmalar burkanci maniheist ve nesturi Uygurlardan kalan metinlerdir Metinlerin pek cogu Yenisey Kirgizlarinin Uygur Kaganligini cokertmesi sonucu Turfan ve Kansu ya gocen Uygurlar tarafindan yazilmistir Metinler arasinda gunluk yasam belgelerinin yani sira pek cok da dini konulu olanlar vardir Bu dini metinler yukarida da deginildigi uzere budizm maniheizm ve az da olsa nesturilikle ilgilidir Dini metinlerin cogu Sanskritce Sogdca Toharca Cince ve Suryanice den ceviridir ve cevrilen yapitlara Uygur din adamlari tarafindan pek cok ekleme yapmistir Bu metinler nedeniyle Uygurca ya metinlerin cevrildikleri dillerden pek cok sozcuk girmis ve Eski Turkce var olan koklerden yeni sozcukler turetilmistir Bugun elimizde bulunan metinler bir dizi seri halinde yayimlanmistir Bu seriler arasinda en bilinenler Albert von Le Coq tarafindan hazirlanan ve mani metinlerini iceren Manichaica Annemarie von Gabain Willi Bang Kaup ve Resit Rahmeti Arat tarafindan hazirlanan Turkische Turfantexte ve Berliner Turkische Turfantexte idir Ortaya CikarilisiEski Turk Yazitlarinin Kesfi ve Cozumlenisi Orhun Yazitlarinin cozumlenmesinde calismis iki buyuk Turkolog Vasili Radlov ve Vilhelm Thomsen 1709 da Strahlenberg adli Isvecli bir Subay Sibirya da Uybat III adi verilecek bir yazit kesfeder Bu yazit Turkce tarihinin kesfedilen ilk yazili belgesidir Strahlenberg in kesiflerini Stockholm de yayimlamasinin ardindan bati dunyasi bolgeyi arastirmaya baslar Ilk kez bir Fin kurulu ardindan da Rus kurulu bolgeyi arastirmaya gonderilir Rus kurulundan Nikolay Yadrintsev Kul Tigin ve Bilge Kagan yazitlarini gun yuzune cikarir Yine Rus kurulundan olan Y N Klements de Tonyukuk yazitini kesfeder Bu kesiflerin ardindan irili ufakli yuzlerce tas da gun yuzune cikarilmistir Fin kurulu donuslerinde Kul Tigin ve Bilge Kagan yazitlarinin kopyalarini yayimladi Bu yayimlarda Kul Tigin yazitinin Cince yuzunun cevirisi de verildi Ceviriden yazitin bir Turk tigininin anisina dikildigi anlasilinca Unlu turkologlar Vasili Radloff ve Vilhelm Thomsen es zamanli olarak yazitlari desifre etme calismalarina basladi Thomsen 15 mart 1893 yilinda Orhun Yazitlarinin cozumlemisini resmen acikladi Thomsen in bu adiminin ardindan Radloff Erste Lieferung adli yapitinin birinci bolumunu yayimladi Radloff eserinde aceleci davrandigi icin pek cok hata yapti Thomsen ise Inscriptions de l Orkhon et de dechiffrees adiyla yayimladigi eserinde hataya yer vermeksizin yazitlari basariyla tahlil etti Radloff Calismasinin devamini 1899 da paylasti Bu yazisinda Bain Tsokto mevkisinde bulunan Tonyukuk yazitinin kopyasini ve cevirisini de verdi Boylece uc buyuk bengu tasin da Eski Turk yazisinin da cozumlemesi tamamlanmis oldu Uygur Yazmalarinin Bulunusu Uygurca bir Vasiyetname 1890 yilinda Dogu Turkistan da bulunan bir Ingiliz subay koylulerden uzerinde Sanskritce yazilar bulunan bir agac kabugu satin alir ve bunu ulkesindeki sarkiyat enstitusune goturur Bu kesfin Sanskritcenin tarihini 600 yil geriye goturdugu anlasilinca bolgeye muazzam bir ilgi toplanir Bolgeye akin akin gelen Avrupali ve japon arastirmacilar baskanliginda ve A A von le Coq baskanliginda ayrisar iki Alman kurulu Paul Pelliot baskanligindaki Fransiz kurulu Rus arastirmaci Sergey Malov ve baskanligindaki Japon kurulu ulkelerine sandik dolusu yazmalarla donerler Bu sandiklarin icinde hayli Uygur yazmalari da vardir Daha once de yoreye gelmis ve sandiklar dolusu yazmayi Ingiltere ye goturmus olan Macar asilli arastirmaci yeniden bolgeye gelir ve Bezeklik Magaralari na gider Manastirlarin koruyucusu rahip Stein e once bir yazma vermis ancak ardindan pisman olarak magaraya gomulu kutuphaneyi iyice gizlemistir Stein uzun ugras sonunda rahibi ikna edip kutuphaneye girince karsisinda neredeyse her dilden binlerce yaprak yazmayla karsilasir Stein aralarinda Irk Bitig ve Sekiz Yukmek in de bulundugu tonla yazmayi ulkesine goturur Boylece Eski Uygurca da gun yuzune cikarilmis olur YazimEski Turkcenin ilk devresi olan GokTurkce Eski Turk Yazisi disinda baska bir sistemle yazilmadi Gokturklerin ardindan gelen Uygurlar eski yaziyi kullanmayi birakti ve bunun yerine bir dizi alfabeye gectiler Uygurlar dillerini yazabilmek icin Sogd Mani Brahmi Estrangelo ve Tibet gibi pek cok ebcedi ve hece yazisini denedi Bu yazilari kisa bir donem kullandiktan sonra Sogd yazisindan gelistirdikleri Uygur yazisini kullanmaya basladilar Vilhelm Thomsen e ait Eski Turk Yazisini aciklayan TabloBilge Kagan Yazitinin Gazi Universitesindeki Kopyasi Eski Turk Yazisi pek cok yazitta gorulen hece yazisi ve alfabe karisimi bir sistemdir Kokeni hakkinda cesitli dusunceler mevcuttur Sistem Orhun Yazitlarini cozen turkolog Vilhelm Thomsen e gore Arami yazisindan turetilmistir Bir diger yandan bir dizi damganin ok ve uk al ot piktogramlardan geldigi de kesindir Orhun alfabesinin Bilge ve Kultigin yazitlarinda kullanilmis duzenli halinde 38 damga bulunmaktadir Bunlarin dordu unlu 26 si unsuz ve kalani birlesik sesleri yazmakta kullanilmistir Unlu harflerin nasil okunmasi gerektigi kimi harflerin ince ve kalin unlulere gore farkli yazilmasiyla belirginlestirilmistir Ancak bazi unsuzler bu durumdan dislanmistir Orhun yazisinin ilk kez ne zaman kullanildigi bilinmese de yazi M S VIII yuzyilin yarisina degin kullanilmistir Alfabenin kullanildigi en bilindik yerler Orhun yazitlari Yenisey Yazitlari ve Irk Bitig dir Uygur yazisiyla yazilmis metin Uygur Alfabesi ilk kez M S IX yuzyilda gorunmus ve Sogd alfabesinden turetilmis bir alfabedir Toplamda 18 ayri harften olusur Orhun alfabesinde oldugu gibi 18 harfin dordu unludur ancak unlulerin kalin mi ince mi okunacagini belirginlestiren imler icermez Turkler Uygur Alfabesine gecmeden once Sogdya dan gelen Sogd ve Mani Hindistandan gelen Brahmi ve Tibet ten gelen Tibet yazilariyla pek cok belge birakmis ve ardindan kendi yazilarini gelistirmislerdir Gelistirdikleri yazi Orhun yazisinin tersine Turklerin cogunlugunun Islamiyete gecisinin ardindan kullanilmaya devam edilmistir Uygurlarin ardindan Karahanlilar Mogol Imparatorlugu Timur Imparatorlugu ve diger turlu devletlerce kullanilmistir Alfabe yukarida da belirtildigi uzere 18 harflidir Bu 18 harften dordu unlulerin yaziminda kullanilmistir Ancak Orhun yazisinin aksine unlulerin nasil okunacagini belirten ince ve kalin unsuz ayrimlari yapilmamistir Harflerin birbirine oldukca benzemesi ve kimi ayrik unsuzlerin ayni harfle gosterilmesi de okunmasini cetrefillestirmektedir Uygur yazisiyla yazilmis en bilindik eserler budist sutra ve oyku cevirileri ve bu cevirilere yapilan ekler maniheist metinler tapu senetleri alindilar fermanlar ve Kutadġu Bilig in Uygur harfli Herat yazmasidir OrneklerKul Tigin Yaziti Dogu Yuzu 1 5 Satirlar Metin Uyarlama Ceviri𐰇𐰕𐰀 𐰚𐰇𐰚 𐱅𐰭𐰼𐰃 𐰽𐰺𐰀 𐰖𐰍𐰕 𐰘𐰼 𐰴𐰃𐰞𐰦𐰸𐰑𐰀 𐰚𐰃𐰤 𐰺𐰀 𐰚𐰃𐰾𐰃 𐰆𐰍𐰞𐰃 𐰴𐰃𐰞𐰣𐰢𐰾 𐰚𐰃𐰾𐰃 𐰆𐰍𐰞𐰃𐰦𐰀 𐰇𐰕𐰀 𐰲𐰃𐰢 𐰯𐰀𐰢 𐰉𐰆𐰢𐰣 𐰴𐰍𐰣 𐰃𐰾𐱅𐰢𐰃 𐰴𐰍𐰣 𐰆𐰞𐰺𐰢𐱁 𐰆𐰞𐰺𐰯𐰣 𐱅𐰇𐰼𐰰 𐰉𐰆𐰑𐰣𐰭 𐰃𐰠𐰃𐰤 𐱅𐰇𐰼𐰇𐰾𐰃𐰤 𐱃𐰆𐱃𐰀 𐰋𐰃𐰼𐰢𐰾 𐰃𐱅𐰃 𐰋𐰃𐰼𐰢𐰾 Uze kok teŋri asra yaġiz yer kilindukda ekin ara kisi oġli kilinmis Kisi oġlinta uze ecim apam Bumin Kaġan Istemi Kaġan olurmis Oluripan Turuk boduniŋ elin torusin tuta bermis eti bermis Ustte mavi gok altta yagiz yer yaratildiginda ikisi arasina da insan soyu yerlestirilmis Insan soyuna da yonetmek icin atam babam Bumin Kagan ve Istemi Kagan oturmus Oturup da Turk ulusunun elini toresini tutuvermis duzenleyivermis 𐱅𐰇𐰼𐱅 𐰉𐰆𐰞𐰭 𐰴𐰆𐰯 𐰖𐰍𐰃 𐰼𐰢𐰾 𐰾𐰇 𐰾𐰇𐰠𐰯𐰤 𐱅𐰇𐰼𐱅 𐰉𐰆𐰞𐰭𐰑𐰴𐰃 𐰉𐰆𐰑𐰣𐰍 𐰴𐰆𐰯 𐰞𐰢𐰾 𐰴𐰆𐰯 𐰉𐰕 𐰴𐰃𐰞𐰢𐰾 𐰉𐱁𐰞𐰍𐰍 𐰘𐰰𐰦𐰼𐰢𐰾 𐱅𐰃𐰕𐰠𐰏𐰏 𐰾𐰇𐰚𐰇𐰼𐰢𐰾 𐰃𐰠𐰏𐰼𐰇 𐰴𐰑𐰺𐰴𐰣 𐰘𐰃𐱁𐰴𐰀 𐱅𐰏𐰃 𐰚𐰃𐰼𐰇 𐱅𐰢𐰺𐰴𐰯𐰍𐰴𐰀 𐱅𐰏𐰃 𐰸𐰆𐰦𐰺𐰢𐰾 𐰚𐰃𐰤 𐰺𐰀 Tort buliŋ kop yaġi ermis Su sulipen tort buliŋdaki boduniġ kop almis kop baz kilmis Basliġiġ yukundurmis tizligig sukurmis Elgeru Kadirkan yiska tegi keru Temirkapiġka tegi konturmis ekin ara Dort yan daki tum uluslar hep dusmanmis Ordu yuruterek dort yandaki uluslari hep fethetmis kendine bagli kilmis Basliya bas egdirmis dizliye diz cokturmus Doguda Kadirkan ormanina dek Batida Demirkapi ya dek hep duzen saglamis Ikisi arasinda𐰃𐰓𐰃 𐰆𐰴𐰽𐰕 𐰰𐰇𐰚 𐱅𐰇𐰼𐰰 𐰨𐰀 𐰆𐰞𐰺𐰆𐰺 𐰼𐰢𐰾 𐰋𐰃𐰠𐰏𐰀 𐰴𐰍𐰣 𐰼𐰢𐰾 𐰞𐰯 𐰴𐰍𐰣 𐰼𐰢𐰾 𐰉𐰆𐰖𐰺𐰸𐰃 𐰘𐰢𐰀 𐰋𐰃𐰠𐰏𐰀 𐰼𐰢𐰾 𐰼𐰨 𐰞𐰯 𐰼𐰢𐰾 𐰼𐰨 𐰋𐰏𐰠𐰼𐰃 𐰘𐰢𐰀 𐰉𐰆𐰑𐰣𐰃 𐰘𐰢𐰀 𐱅𐰇𐰕 𐰼𐰢𐰾 𐰣𐰃 𐰇𐰲𐰇𐰤 𐰃𐰠𐰏 𐰨𐰀 𐱃𐰆𐱃𐰢𐰾 𐰼𐰨 𐰃𐰠𐰏 𐱃𐰆𐱃𐰯 𐱅𐰇𐰼𐰇𐰏 𐰃𐱅𐰢𐰾 𐰇𐰕𐰃 𐰨𐰀 idi oksuz Kok Turuk anca olurur ermis Bilge kaġan ermis Alp kaġan ermis Buyruki yime bilge ermis erinc Alp ermis erinc Begleri yime boduni yime tuz ermis ani ucun elig anca tutmis erinc elig tutip torug etmis Ozi anca duzensiz Gokturk oylece oturur imis Bilge kaganmis alp kaganmis Buyrugu da yine bilgeymis Alpmis iste Beyleri de ulusu da yine dosdogru imis bu yuzden eli oylece tutmus Eli tutup toreyi duzenlemis Kendi de iste oyle𐰚𐰼𐰏𐰚 𐰉𐰆𐰞𐰢𐰾 𐰖𐰆𐰍𐰲𐰃 𐰾𐰃𐰍𐱃𐰲𐰃 𐰇𐰭𐰼𐰃 𐰰𐰇𐰤 𐱃𐰆𐰍𐰽𐰴𐰑𐰃 𐰋𐰇𐰚𐰲𐰃 𐰲𐰇𐰠𐰏𐰠 𐱃𐰉𐰍𐰲 𐱅𐰇𐰯𐰇𐱅 𐰯𐰺 𐰯𐰆𐰺𐰢 𐰶𐰃𐰺𐰴𐰕 𐰇𐰲𐰸𐰆𐰺𐰃𐰴𐰣 𐰆𐱃𐰕𐱃𐱃𐰺 𐰶𐰃𐱃𐰪 𐱃𐱃𐰉𐰃 𐰉𐰆𐰨𐰀 𐰉𐰆𐰑𐰣 𐰚𐰠𐰯𐰤 𐰽𐰃𐰍𐱃𐰀𐰢𐰾 𐰖𐰆𐰍𐰞𐰀𐰢𐰾 𐰦𐰍 𐰚𐰇𐰠𐰏 𐰴𐰍𐰣 𐰼𐰢𐰾 𐰦𐰀 𐰚𐰃𐰾𐰼𐰀 𐰃𐰤𐰃𐰾𐰃 𐰴𐰍𐰣 kergek bolmis Yoġci siġitci oŋre kun toġsikda Bokli Collug El Tabġac Tuput Apar Purum Kirkiz Uc kurikan Otuz Tatar Kitan Tatabi bunca bodun kelipen siġtamis yoġlamis Antaġ kulug kaġan ermis Anta kisre inisi kaġan olup gitmis Yascisi ve aglayicisi doguda gun dogusunda Bokli Colli El Cin Tibet Avar Bizans Kirgiz Uc Kurikan Otuz Tatar Hitay Tatabi imis Bunca halk gelip aglamis yas tutmus Oyle unlu kagan imis Ondan sonra kucuk kardesi kagan𐰉𐰆𐰞𐰢𐰾 𐰼𐰨 𐰆𐰍𐰞𐰃𐱃𐰃 𐰴𐰍𐰣 𐰉𐰆𐰞𐰢𐰾 𐰼𐰨 𐰦𐰀 𐰚𐰃𐰾𐰼𐰀 𐰃𐰤𐰃𐰾𐰃 𐰲𐰃𐰾𐰃𐰤 𐱅𐰏 𐰴𐰃𐰞𐰣𐰢𐰑𐰸 𐰼𐰨 𐰆𐰍𐰞𐰃 𐰴𐰭𐰃𐰤 𐱅𐰏 𐰴𐰃𐰞𐰣𐰢𐰑𐰸 𐰼𐰨 𐰋𐰃𐰠𐰏𐰾𐰃𐰕 𐰴𐰍𐰣 𐰆𐰞𐰺𐰢𐰾 𐰼𐰨 𐰖𐰉𐰞𐰴 𐰴𐰍𐰣 𐰆𐰞𐰺𐰢𐰾 𐰼𐰨 𐰉𐰆𐰖𐰴𐰸𐰃 𐰘𐰢𐰀 𐰋𐰃𐰠𐰏𐰾𐰕 𐰼𐰨 𐰖𐰉𐰞𐰴 𐰼𐰢𐰾 𐰼𐰨 bolmis erinc Oġliti kaġan bolmis erinc Anda kisre inisi ecisin teg kilinmaduk erinc biligsiz kaġan olurmis erinc yablak kaġan olurmis erinc Buyruki yime biligsiz erinc yablak ermis erinc olmus Cocuklari kagan olmus Ondan sonra kucuk kardesi agabeyi gibi kilinmadigindan bilgisiz kagan tahta cikmis kotu kagan tahta cikmis Buyruklari da yine bilgisizmis kotuymus Tonyukuk Yaziti Bati Yuzu 1 5 Satirlar Metin Uyarlama Ceviri𐰋𐰃𐰠𐰏𐰀 𐱃𐰆𐰪𐰸𐰸 𐰋𐰤 𐰇𐰕𐰢 𐱃𐰉𐰍𐰲 𐰃𐰠𐰭𐰀 𐰶𐰠𐰦𐰢 𐱅𐰇𐰼𐰚 𐰉𐰆𐰑𐰣 𐱃𐰉𐰍𐰲𐰴𐰀 𐰝𐰇𐰼𐰼 𐰼𐱅𐰃 Bilge Tonukuk ben ozum Tabġac eliŋe kilindim Turk bodun Tabġacka korur erti Bilge Tonyukuk um Cin elinde dunyaya geldim Turk ulusu Cin e bagliydi 𐱅𐰇𐰼𐰚 𐰉𐰆𐰑𐰣 𐰴𐰣𐰃𐰤 𐰉𐰆𐰞𐰢𐰘𐰤 𐱃𐰉𐰍𐰲𐰑𐰀 𐰑𐰺𐰡𐰃 𐰴𐰣𐰞𐰦𐰃 𐰴𐰣𐰃𐰤 𐰸𐰆𐰑𐰯 𐱃𐰉𐰍𐰲𐰴𐰀 𐰖𐰣𐰀 𐰃𐰲𐰚𐰓𐰃 𐱅𐰭𐰼𐰃 𐰨𐰀 𐱅𐰢𐰾 𐰼𐰨 𐰴𐰣 𐰋𐰼𐱅𐰢 Turk bodun kanin bulmayin Tabġacda adrildi Kanlaŋdi kanin kodup Tabġacka yana icikdi Teŋri anca temis erinc Kan bertim Turk ulusu hanini bulamayip Cin den ayrildi Hanlandi ama hanini birakip yeniden Cin e baglandi Tanri da bunun uzerine soyle demis Han verdim 𐰴𐰣𐰭𐰤 𐰸𐰆𐰑𐰯 𐰃𐰲𐰚𐰓𐰭 𐰃𐰲𐰚𐰓𐰭 𐰇𐰲𐰤 𐱅𐰭𐰼𐰃 𐰇𐰠𐱅𐰢𐰾 𐰼𐰨 𐱅𐰇𐰼𐰚 𐰉𐰆𐰑𐰣 𐰇𐰠𐱅𐰃 𐰞𐰴𐰦𐰃 𐰖𐰸 𐰉𐰆𐰡𐰃 𐱅𐰇𐰼𐰚 𐰾𐰃𐰼 𐰉𐰆𐰑𐰣 𐰘𐰼𐰃𐰤𐱅𐰀 kaniŋin kodup icikdiŋ icikduŋ ucun Teŋri olutmus erinc Turk bodun olti alkindi yok boldi Turk Sir bodun yerinte hanini birakip yeniden bagimli oldun bagimli oldun diye tanri seni oldurmus iste Turk ulusu oldu tukendi yok oldu Turk Sir halki diyarinda𐰉𐰆𐰑 𐰴𐰞𐰢𐰑𐰃 𐰃𐰑𐰀 𐱃𐱁𐰑𐰀 𐰴𐰞𐰢𐰾𐰃 𐰸𐰆𐰉𐰺𐰣𐰯 𐰘𐱅𐰃 𐰘𐰇𐰕 𐰉𐰆𐰡𐰃 𐰚𐰃 𐰇𐰠𐰏𐰃 𐱃𐰞𐰍 𐰼𐱅𐰃 𐰋𐰃𐰼 𐰇𐰠𐰏𐰃 𐰖𐰑𐰍 𐰼𐱅𐰃 𐰘𐱅𐰃 𐰘𐰇𐰕 𐰚𐰃𐰾𐰃𐰏 bod kalmadi Ida tasda kalmisi kubranip yeti yuz boldi Eki ulugi atliġ erti Bir ulugi yadaġ erti Yeti yuz kisig hic boy kalmadi Uzakta dista kalmisi toparlayip yedi yuz kisi oldu Iki bolugu atli bir bolugu yayandi Yedi yuz kisiyi𐰆𐰑𐰕𐰍𐰢𐰀 𐰆𐰞𐰍𐰃 𐱁𐰑𐰼𐱅𐰃 𐰖𐰍𐰞 𐱅𐰃𐰓𐰃 𐰖𐰍𐰢𐰾𐰃𐰋𐰤𐰼𐱅𐰢 𐰋𐰃𐰠𐰏𐰀 𐱃𐰆𐰪𐰸𐰸 𐰴𐰍𐰣𐰢𐰆𐰶𐰃𐰽𐰖𐰃𐰤 𐱅𐰓𐰢 𐰽𐰴𐰦𐰢 𐱃𐰆𐰺𐰸𐰉𐰆𐰸𐰞𐰃 𐰾𐰢𐰕𐰉𐰆𐰸𐰞𐰃 𐰃𐰺𐰴𐰑𐰀 uduzuġma uluġ sad erti Yaġil tedi yaġmisi ben ertim Bilge Tonukuk Kaġan mu kisayin tedim Sakindim toruk bukuli semiz bukuli irkda yoneten ulu sad idi Dusman dedi arkacisi ben Bilge Tonyukuk tum bu sadi kagan mi kilsam dedim Dusundum doruk boga semiz bogayi arkayaTonyukuk Yaziti nin dijital ortama aktarilmis haliYarp Yanga ve Edgu ye Ait Olan Tarlanin Kutadmis a Satisinin Eski Uygurca Belgesi Metin Ceviri1 6 satirlar ḳoyn yil c a ḳsap u t ay uc otuzḳa biziŋe yarp yaŋaḳa edguke ikiguke yuŋlaḳliḳ ḳunpu kergek bolup ustun ogen uze suvaḳlig yiti sig atl i g yimgici yir imizni ḳutadmisḳa toguru tomlitu satdim i z satig ḳunpusin ince sozlestim i z bukun kidini yorir iki uci kinlig otra tamgalig uc miŋ iki yuz elig ḳunpu Koyun yil inin on ikinci ay inin yirmi uc un de bize Yarp Yanga ya ve Edgu ye ikimize kullanmak icin kuanpu gerek olup yukari su kanali uzerinde sulu sulanabilen yedi sig Yimgici adli yerimizi Kutadmis a dogrudan sattik Satis kuanpusu icin soyle konustuk Bugun pazarinda gecerli iki ucu bagli ortasi damgali 3250 kuanpuya7 12 satirlar ḳa uzustumuz bu ḳunpuni men ḳutadmis bitig ḳilmis kun uze tukel birtim men yrp yanga edgu birle tukel altim i z bukunte mince bu yir uze ming yil tumen kunke tegi ḳutadmis erklig bolzun taplasar ozi tutzun taplamasar adin kisike otkuru satzun men yrp yanganiŋ edgunuŋ icimiz inimiz ḳamiz ḳadasimiz ogulumiz ḳizimiz ayitmaz anlastik Bu kuanpuyu ben Kutadmis senet yapilan gunde tamamen verdim Ben Yarp Yanga Edgu ile tamamen aldik Bugunden sonra bu yere bin yil on bin gune kadar Kutadmis sahip olsun Isterse kendisi kullansin Istemezse baska kisiye devretsin Ben Yarp Yanga nin Edgu nun agabeyimiz kucuk erkek kardesimiz akrabamiz oglumuz kizimiz bir sey soyleme 13 18 satirlar un istemezun ayitgli istegli saḳinsarlar savlari yorimazunlar birok erklig beg isi kucin tutup alayin yulayin tiserler bu oḳ ogente bu yir t e ngin ce iki yir birip alzunlar bu yirniŋ sicisi oŋtun yiŋaḳ agiliḳ sanlig yir kuntun yiŋaḳ y i me agiliḳ sanliḳ yir kidin yiŋaḳ y i me agiliḳ sanliḳ yir tagtin sinler istemesinler Soylemeyi ve istemeyi dusunurlerse sozleri gecerli olmasin Ve eger guclu bey ve nufuzunu kullanip geri alayim derlerse bu su kanalinda bu yer dengince iki yer verip alsinlar Bu yerin sinirini dogu tarafindan hazineye ait yer guney tarafindan da hazineye ait yer bati tarafindan yine hazineye ait yer kuzey tarafindan19 26 satirlar yiŋaḳ kicikye yiri adirar bu oḳ yirniŋ tipmsay tay puku ogen ḳitiginta yazi kicigte bir ulug atiz bir ḳansan birle tanuḳ ḳuluncuŋ tutuŋ tanuḳ taz tanuḳ ḳanturmis tanuḳ abicuḳ men sutagi biz bularḳa ayitip bitidim bu tamga men yrp yanganiŋ edgunuŋ ol bu savta ḳayusi agisarbiz ucer yuz biser otuz ḳunpu icre ḳuvpar birusurbiz yrp yangatin almis yirniŋ bitigi Kicikye nin yeri ayirir Bu yerin de Timpsay Taypuku nehri kiyisinda Yazi Kicig te Kansan ile ortak bir buyuk tarla var Kansan ile tanik Kuluncung Tutung Tanik Taz Tanik Kanturmis Tanik Abicuk Ben Sutagi bunlara sorup yazdim Bu damga ben Yarp Yanga nin ve Edgu nundur Bu sozden hangimiz donersek cayarsak biz 325 er kuanpu iceriye hazineye para cezasi veririz Yarp Yanga dan alinmis yerin senedi Orta Turkceye DonusumEski Turkce Son Uygur kentlerinin de cokmesiyle XIII yuzyilda butunuyle oldu ve yerini Bati Turkistan da Oguzcanin Cagataycanin ve Eski Kipcakcanin da atasi olacak Orta Turkceye birakti Dil Eski Turkceden Orta Turkceye donusurken bir dizi genel degisim gecirdi Bu degisimler her Turk dili icin olmasa da cogunda gerceklesti Unlu Seslerdeki Degisimler Cift dudak unsuzleri olan b m ve v seslerinin etkisiyle onseslerde yuvarlaklasma gorulur avicġa gt avucġa yasli ewril gt evrul evril Onsesteki yuvarlak unluler sonraki acik duz sesleri yuvarlaklastirir korkit gt korkut gostermek bulit gt bulut bulut Unsuz Seslerdeki Degisimler Sozbasi olmayan d sesleri once ḏ sesine ardindan da y sesine evrilir Adak gt aḏak gt ayak ayak sad gt saḏ gt say saygi gostermek edgu gt eḏgu gt eygu iyi Sozsonu b sesleri v sesine donusur Sub gt suv su eb gt ev ev karargah ab gt av av Sozbasi k sesleri kimi zaman ḫ sesine donusur Oksa gt oḫsa oksa Sozbasi b sesleri Oguz dil grubu disinda m sesine donusur Ben gt men ben buŋ gt muŋ yokluk sikinti beŋgu gt meŋgu ebedi bengi SesbilimUnluler ince kalinduz yuvarlak duz yuvarlakacik i iː u uː i iː u uːkapali e eː e eː o oː a aː o oː Eski Turkce kimi yazitlarda birtakim sozcuklerin uzun unlulerle gosterilmesi yok sozcugunun 𐰖𐰆𐰸 yoOK bar sozcugunun 𐰉𐰺 br seklinde yazilmasi beklenirken 𐰉𐰀𐰺 bar biciminde yazilmasi gibi dilde uzun unlulerin yerlesik oldugunu gosterir Ayrica uzun unluler fonemiktir yani anlam degisikligine neden olur Sac sac kan kan gibi Orhun Yazitlarinda cogu kez i ve i seslerini karsilamasi icin kullanilmis damganin e sesini de yazmak icin kullanildigi anlasilmaktadir Bu kapali ses icin Yenisey yazitlarinda mustakil bir damganin bulunmasi da sesin varligina isarettir Unsuzler Dudaksi Discil Yari Discil On Damaksil Arka Damaksil GirtlaksilGenizcil m n ɲ ŋ Sureksiz p b t d t ʃ k ɡ ɢ Surtunmeli s z ʃ ʒ q Surekli ɫ l j Titrek ɾ Dil BilgisiBu alt basligin gelistirilmesi gerekiyor Sozcuk Turetme Eski Turkce bulundugu dil grubunun tum uyeleri gibi sondan eklemeli bir dildir Ad ya da eylem soylu bir koke getirilen turlu yapim ekleriyle yeni sozcukler turetilir Bu sekilde sozcukler turetebilmek icin Eski Turkcede 124 yapim eki kullanilmis oldugu cikarimina ulasilabilir Bunun yaninda ad veya eylem soylu sozcuklerin birleserek yeni sozcukler turetmesi de gorulur Asagida bugun Turkiye Turkcesinde de yasamayi surduren eklerden her yapim eki grubu icin ornekler verilmistir Ek Ekin Islevi Eski Turkce Ornekler Orneklerin Turkiye TurkcesiAddan Ad Tureten Ekler n Zarflar uretir yakin erken ucun yakin erken icin cA Kucultme anlami verir sifatlardan nesne adi uretir comca barca karinca kepce butun hepsi karinca cI Meslek ve aliskanlik anlaminda sozcukler uretir Eyleme de eklenir elci sabci abci elci savci avci l g Sahip olunan sey anlaminda sozcukler uretir atliġ tizlig belgulig atli dizli isaretli l k islev belirten adlar uretir isiglik terlik ozluk isilik terlik kisisel sIz Yokluk belirten sozcukler uretir assiz tonsiz buŋsiz assiz donsuz kaygisizAddan Eylem Tureten Ekler g A Addan eylem uretir arka bedze yasa ters konus beze yasa lA g A ekinin islevsel ikizidir aġirla aŋla baġla agirla anla bagla sA Dileme veya yonelme anlaminda eylemler uretir Eyleme eklendigi de olur suvsa kaksa aksa susa kin duy aksa g Ar renklerden gecissiz diger adlardan gecisli eylemler uretir basġar kizgar konger basar kizar gonder Eylemden Ad Tureten Ekler gA Ad ve sifat uretir bilge yincge kovġa bilge ince kova gU Gecisli eylemlerden nesne ve alet adi gecisszilerden ozne ve eylem adi uretir belgu icgu bergu belge icki vergi g n Gecisli eylemlerden nesne adi gecissizlerden ozne ve eylem adi uretir tizgin eskin olġun dizgin hizli olgun I g Eylem sonucu adlari uretir kapiġ aġriġ konsi kapi aci komsu m Eylem adi uretir turum uzum yem endam uzum yem n m ekinin ikizidir ekin kelin akin ekin gelin akin Uk I g ekinin ikizidir bark erk artuk bark kuvvet artik Ut Eylem sonucu adlari uretir kart adirt yoġrut yasli kisi ayirt yogurtEylemden Eylem Tureten Ekler n Donuslu ve edilgen eylemler uretir burun alkin etin burun tuken kendine ceki duzen ver k Gecisli eylemlerden gecissiz donuslu eylem uretir acik burk kork acik burk kork t Gecissiz eylemlerden gecisli gecislilerden ettirgen eylem turetir bert tonat ogit yarala donat oguttur tUr t ekiyle kardestir altur keltur aldirmak getir Ad Cekimi Ad Durumlari Eski Turkcede adlara eklenen 9 durum eki vardir Bu durum ekleri her halukarda adin sonuna birlesik adlardaysa ya sozcugun sonuna ya da bilesenlerin her birinin sonuna getirilir Yazmalarda hal ekleri adlardan ayrilarak yazilmistir Bugunku Turk lehcelerinde bazi durum ekleri butunuyle yok olmustur Asagidaki tabloda durum ekleri ve o ekin kullanildigi cumleler orneklenmistir Ek Ornek Ornegin Turkiye TurkcesiYalin Durum O kaġanO hakanIlgi Durumu Iŋ boduniŋ ulusunYonelme Durumu kA taska tasaBelirtme Durumu Ig In iyelik eki varsa atiġ atiBulunma Durumu dA yurtda cadirdaCikma Durumu Orh dA balikda kenttenCikma Durumu Uyg dIn balikdinArac Durumu In okin ok ileEsitlik Durumu cA uguzce irmaga esdegerDogrulma Durumu gArU ebgeru karargaha dogru Orhon Turkcesinde henuz bulunma ve cikma ekleri birbirinden ayrismamisken Uygur Turkcesinde ayrilma eki icin dIn n agzinda ender olarak tAn kullanilmistir Ad durumlari her sozcuk icin standart sekilde cekimlenirken zamirlerin cekimi bu standartlara aykiridir Cokluk Eski Turkcede yalin durumdaki adlar da cogulluk ifade edebilir Oŋreki er Onde olan adamlar gibi Eger topluluktan ziyade kisilerin ve eylemlerin coklugundan bahsedilecekse cokluk ekleri kullanilir Bu amac dogrultusunda su ekler sozcukler su islevlerle kullanilir kun Eski Turkceden de alt bir katmana ait olmasi olasidir Yanina geldigi ada topluluk anlami katar El kun ulkeler dunya gibi An Eski Turkce yazili donemde islekligini yitirmis bir cokluk ekidir Eren erler bodun boylar ulus t Soyluluk adlarina getirilen arkaik bir cokluk ekidir Tigit prensler oġlit ogullar kanat kanat lt kana lAr Soyluluk ve akrabalik adlarina getirilir ekelerim ablalarim oglerim uvey analarim Gokturk ve Uygur yazitlarinda tum bu cokluk ekleri islek olarak kullanilmisken Uygur Turkcesinde tum bu eklerin islevini lAr a devrettigi gorulmektedir Bugun Turkiye Turkcesinde de sadece lAr eki etkindir Sayilar Eski Turkce temel sayilar asagida verilmistir OKunus Sira Sayisi Olarak Eski Turkce Okunus1 Bir Baslinki 20 Yegirmi2 Eki Ikinti 30 Otuz3 Uc Ucunc 40 Kirk4 Tort Tortunc 50 Ellig5 Bes Besinc 60 Altmis6 Alti Altinc 70 Yetmis7 Yeti Yetinc 80 Sekiz on8 Sekiz Sekizinc 90 Tokuz on9 Tokuz Tokuzunc 100 Yuz10 On Onunc 1 000 Biŋ biŋ10 000 Tumen Yuksek sayilar kucuk sayilarin yan yana yazilmasiyla ifade edilir yegirmi tumen Iki yuz bin Ulestirme sayilari olusturmak icin kok sayiya Ar eki getirilir birer birer birer birer beser beser beser beser vb Bunun yaninda ortaklik anlami vermek icin kullanilan bir AgU eki de vardir biregu her biri yetegu her yedisi vb ancak bu ek sayilara ozel degildir kamaġu butunu vb Zamirler Eski Turkce kisi iyelik isaret belirsiz ve soru zamirleri asagidaki tabloda islenmistir Yukarida da belirtildigi uzere zamirlerin cekimi diger sozcuklerden ayri oldugu icin tabloda cekimlere de yer verilmistir Kisi amp Iyelik Zamirleri Kisi Zamiri Iyelik Zamiri Isaret amp Belirsizlik amp Soru Zamirleri Isaret Zamirleri Belirsiz Zamirler Soru Zamirleri1 kisi tekil yalin durum ben men milgi durumu beniŋ meniŋ bu buyonelme durumu baŋa maŋa buntegi boylesinesne durumu bini mini kim kimbulunma cikma durumu mintecikma durumu Uyg mintin minidin2 kisi tekil yalin durum sen ŋ gilgi durumu seniŋyonelme durumu saŋa kamaġ her sey ne nenesne durumu sinibulunma cikma durumu sintecikma durumu Uyg sinidin3 kisi tekil yalin durum ol si sIilgi durumu neke nicinyonelme durumu aŋar kamaġi hepsinesne durumu anibulunma cikma durumu anta ol ocikma durumu Uyg andin neteg nasil1 kisi cogul yalin durum biz m zilgi durumu biziŋ bari butunuyonelme durumu biziŋe bizkenesne durumu bizni necok nasilbulunma cikma durumu bizinte biznitecikma durumu Uyg biznidin2 kisi cogul yalin durum siz ŋ zilgi durumu siziŋ neŋ hicbiriyonelme durumu sizine sizlerke nelok nicinnesne durumu sizni sizlernibulunma cikma durumu sizinte siznite sizlerdecikma durumu Uyg siznidin3 kisi cogul si sIEylem Cekimi Basit Zamanlar Eski Turkcede genis ogrenilen ve duyulan olmak uzere iki gecmis ve gelecek adi altinda dort zaman bulunur Simdiki zaman Orhun Turkcesinde de Eski Uygur Turkcesinde de genis zaman kullanilarak bildirilmistir Yazitlarda ogrenilen gecmis zaman eki mIs olmasi gereken 𐰢𐰃𐱁 mIs yerine 𐰢𐰃𐰾 mis seklinde yazilir Genis Zaman Bu zaman icin Orhun Turkcesinde de Eski Uygurcada da eyleme genelde Ur eki ulanir ancak bu genel bir kural degildir Eyleme Ar ve Ir ekleri de gelebilir Sozsonu ses unluyse ek ya r ya da yUr olur Eylemin kimce yapildigini belirtmek icin sona zamir konulur Sondaki zamir sozcukten hep ayri yazilir Asagidaki tabloda genis zamanin her ekle cekimi icin ikiser ornek verilmistir Sozsonu Unsuzse Sozsonu Unluyse Ur Ir Ar yUr rkazġan er bar kel kon tez meŋile ye te basla 1 tekil kazġanur men erur men barir men kelir men konar men tezer men meŋileyur men yeyur men ter men baslar men2 tekil kazġanur sen erur sen barir sen kelir sen konar sen tezer sen meŋileyur sen yeyur sen ter sen baslar sen3 tekil kazġanur erur barir kelir konar tezer meŋileyur yeyur ter baslar1 cogul kazġanur biz erur biz barir biz kelir biz konar biz tezer biz meŋileyur biz yeyur biz ter biz baslar biz2 cogul kazġanur siz erur siz barir siz kelir siz konar siz tezer siz meŋileyur siz yeyur siz ter siz baslar siz3 cogul kazġanurlar erurler barirlar kelirler konarlar tezerler meŋileyurler yeyurler terler baslarlar Goruldugu uzere ekin genis zaman icin nasil cekimlenecegi hakkinda genel bir kural yoktur Tek heceli sozcukler genelde Ir eki alsa da Ur ve Ar eki de aldigi gorulmekte Sozsonu unlu olan tek heceli sozcukler de genel olarak r ekiyle cekimlense de ye eylemi gibi temel bir eylem bile yUr ekiyle cekimlenebilmektedir Olumlu cekimin tersine olumsuz cekim kurallidir Eylemin nasil olduguna bakilmaksizin mAz ekiyle genis zaman cekimi yapilir bir kisi yaŋilsar oġusi boduni bisukiŋe tegi kidmaz ermis bir kisi yanilsa ailesini ulusunu cocuklarini bile barindirmazmis gibi Bazen mAz ekinin mAs seklini aldigi da gorulur Genis zaman simdiki zaman anlami katmak icin de kullanilir olumte ozupan ogire sevinu yoriyur olumden kurtulup ovune sevine yuruyor Gorulen Gecmis Zaman Eski Turkcede gorulen gecmis zaman dI ekiyle etkin kilinir Genis zamanin cekiminin aksine duzenlidir ve kisi cekimi zamirlerle degil kisi ekleriyle yapilir Asagidaki tabloda gecmis zamanin nasil cekimlendigi gosterilmektedir bar sule ol 1 tekil bardim suledim oltim2 tekil bardiġ bardiŋ suledig sulediŋ oltig oltiŋ3 tekil bardi suledi olti1 cogul bardimiz suledimiz oltimiz2 cogul bardiŋiz sulediŋiz oltiŋiz3 cogul bardilar sulediler oltilerOgrenilen Gecmis Zaman Eylemin gorulmedigini baskasi tarafindan yapildigini bildiren zamandir Eski Turkce salt 3 tekil kisiye ulanmistir Eski Turkce cogu ornek 3 tekil kisiye gore cekimlenmistir Bir seye mecbur kalindigini belirtmek icin eylemin yanina kergek getirilir uze kok teŋri asra yaġiz yer kilindukda ekin ara kisi oġli kilinmis Ustte mavi gok altta yagiz yer yaratildiginda ikisi arasina da insan soyu yerlestirilmis Gelecek Zaman Bu alt basligin gelistirilmesi gerekiyor AgizlarUygurca Maniheist bir kitaptan bir sayfa Eski Turkcede Orhun Yazitlari ve oncesi metinlerdeki agiz ayrimlari cok azdir En sik izlenen ayrim 1 tekil kisi zamirinin yer yer men yer yer de ben olarak kullanilmasidir Ayrimlarin git gide birbirinden uzaklasmaya basladigi nokta Uygur Turkcesinde gorulur Uygurlarin yazdigi budist ve Maniheist metinlerde birbiri arasindaki ayrim epey kuvvetli iki agiz kullanilir Bu agizlar ve ozellikleri soyledir y Agzi Budist Uygur metinlerinde kullanilan agizdir Orhun Turkcesi ayrik bir ses olan n bu agizda y veya sesine donusur aniġ gt ayiġ kotu kon gt koy koyun Orhon Turkcesinin gramer ozelliklerini cokca korur Turkiye Turkcesini de kapsayan Oguz dil grubu y agzini korumustur n Agzi Maniheist Uygur metinlerde kullanilmistir n sesi y degil n sesine donusur aniġ gt aniġ kon gt kon Onseste olmayan i ve i unluleri siklikla a ve e sesine donusur aġiz gt aġaz agiz Ip gt Ap ulac eki I mIz gt A mAz 1 cogul iyelik zamiri Kaynakca a b c d Gabain 1941 Eski Turkcenin Grameri 16 Temmuz 2023 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 16 Temmuz 2023 a b Turk Dunyasi El Kitabi Dil Kultur San at Cilt 2 1992 s 69 13 Agustos 2023 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 13 Agustos 2023 PDF 2015 31 Agustos 2021 tarihinde kaynagindan PDF arsivlendi Koprulu Mehmed Fuad Turk Edebiyati Tarihi s 30 Berbercan Mehmet Turgut 2014 Turk Yazi Dilinin Tarihi Donemleri ve Orta Turkcenin Yeri Meselesi 1 Eylul 2023 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 1 Eylul 2023 Karahan Akarturk 2013 PDF 18 Eylul 2022 tarihinde kaynagindan PDF arsivlendi Erisim tarihi 8 Agustos 2023 9 Ekim 2011 tarihinde kaynagindan arsivlendi Ozdemir Berkay Turklerin Ilk Yazili Buluntulari ve Dikilisinin 1300 Yuzyilinda Tonyukuk Yaziti 1 Eylul 2023 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 1 Eylul 2023 Turk Dunyasi El Kitabi Dil Kultur San at Cilt 2 1992 s 260 13 Agustos 2023 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 13 Agustos 2023 Dogan Yusuf Kasgarli Mahmud un Divanu Lugati t Turk Adli Eserinin Dilbilim Acisindan Incelenmesi 16 Agustos 2023 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 16 Agustos 2023 a b Orhun Yazitlari PDF Cukurova Universitesi 31 Agustos 2021 tarihinde kaynagindan PDF Erisim tarihi 8 Agustos 2023 a b Sari Isa Uygur Turkcesi Ders Notlari PDF 2 Temmuz 2022 tarihinde kaynagindan PDF Erisim tarihi 11 Agustos 2023 Tas Dilek ss 11 14 12 Agustos 2023 tarihinde kaynagindan arsivlendi Tekin Talat 1997 Tarih Boyunca Turkcenin Yazimi PDF 16 Temmuz 2023 tarihinde kaynagindan PDF Erisim tarihi 16 Temmuz 2023 Thomsen 1893 Inscriptions de l Orkhon deciphrees Yuguseva 2012 9 Agustos 2023 tarihinde kaynagindan arsivlendi Orhun Alfabesi PDF Cukurova Universitesi 27 Ocak 2018 tarihinde kaynagindan PDF Erisim tarihi 13 Agustos 2023 Turk Dunyasi El Kitabi Dil Kultur San at Cilt 2 1992 ss 259 260 13 Agustos 2023 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 13 Agustos 2023 Yusupcan Yasin 5 Haziran 2021 tarihinde kaynagindan arsivlendi Hazar Mehmet 2015 Eski Uygur Tarihine ve Turkcesine Giris ss 18 24 Sirin Hatice 2015 Kul Tigin Yaziti Notlar Orhun Yazitlari Tonyukuk 11 Ocak 2012 tarihinde kaynagindan arsivlendi Sen Nazmi 2022 Eski Uygur Hukuk Vesikalarinin Soz Dizimi PDF ss 227 228 10 Agustos 2023 tarihinde kaynagindan PDF Erisim tarihi 8 Agustos 2023 a b Ercilasun Ahmet Bircan 1984 Kutadgu Bilig Grameri fiil a b Olmez Zuhal Kacalin Mustafa XI XIII Yuzyillar Turk Dili PDF 15 Haziran 2020 tarihinde kaynagindan PDF Erisim tarihi 8 Agustos 2023 Gabain 1941 Eski Turkcenin Grameri s 33 sac Nisanyan Sozluk Sevan Nisanyan 10 Agustos 2023 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 10 Agustos 2023 kan Nisanyan Sozluk Sevan Nisanyan 10 Agustos 2023 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 10 Agustos 2023 Yavuz Orhan 1991 23 Mart 2022 tarihinde kaynagindan arsivlendi V G Guzev in Turkiye Turkcesinin Teorik Grameri Adli kitabi ve Turkcenin Sondan Eklemeli Yapisi Uzerine Dusunceler Musaoglu Mehman 10 Agustos 2023 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 9 Agustos 2023 a b Gabain 1941 Eski Turkcenin Grameri ss 43 61 16 Temmuz 2023 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 16 Temmuz 2023 Ercilasun Ahmet Bircan 1984 Kutadgu Bilig Grameri Fiil ss 69 71 Sevan Nisanyan 18 Mayis 2007 tarihinde kaynagindan arsivlendi Gabain 1941 Eski Turkcenin Grameri ss 63 65 16 Temmuz 2023 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 16 Temmuz 2023 a b Erdal Marcel 2004 Eski Turkce Grameri el gun Nisanyan Sozluk Sevan Nisanyan 10 Agustos 2023 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 10 Agustos 2023 Tekin Talat 1965 Orhon Turkcesi Grameri PDF s 102 10 Agustos 2023 tarihinde kaynagindan PDF Erisim tarihi 9 Agustos 2023 Gabain 1941 Eski Turkcenin Grameri s 62 Gabain 1941 Eski Turkcenin Grameri ss 74 76 Tekin Talat 1965 Orhon Turkcesi Grameri PDF 10 Agustos 2023 tarihinde kaynagindan PDF Erisim tarihi 9 Agustos 2023 Gabain 1941 Eski Turkcenin Grameri ss 80 82 Tekin Talat 1965 Orhon Turkcesi Grameri ss 186 187 Gabain 1941 Eski Turkcenin Grameri s 74 Turk Bitig Irk Bitig 30 Mayis 2023 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 13 Agustos 2023 Dis baglantilarKul Tigin Yaziti tam metin Bilge Kagan Yaziti tam metin Tonyukuk Yaziti tam metin Turkische Turfantexte I VI Uigurica 1 24 Nisan 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde Divan i Lugati t Turk Dizini 31 Ocak 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde