Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Sümerler (Sümerce: 𒅴𒄀 eme-gi veya 𒅴𒂠 eme-g̃ir), yaklaşık MÖ 4000-2000 yılları arasında Irak'ın güneyinde (Güney Mezopotamya) yerleşik hayata geçmiş olup medeniyetin beşiği olarak bilinen coğrafi bölgede yaşamış bir uygarlıktır. MÖ 6'ncı ve 5'nci milenyumda Kalkolitik ve Erken Tunç Çağı dönemi arasında ortaya çıkmış olup Dünyanın bilinen en eski uygarlıklarından birisi olarak kabul edilmektedir.
   Modern haritadaki genel konum ve antik kıyı şeridine sahip Sümer'in ana şehirleri. Kıyı şeridi antik çağda neredeyse Ur'a ulaşıyordu. | |
| Çağ | Cilalı Taş Devri, Tunç Çağı |
|---|---|
| Bölge | Mezopotamya, Orta Asya |
| Öncül | Obeyd kültürü |
| Ardıl | Akad İmparatorluğu |
Sümerler, "Bereketli Hilal" olarak adlandırılan Mezopotamya bölgesinde ortaya çıkan sayısız medeniyetin temelini atmıştır. Ayrıca yazı ve astronomi de tarihte ilk kez Mezopotamya'da, Sümerlerde ortaya çıkmıştır. Genel düşünce, Sümerlerin, çağdaşı olan halklarla yakın bir etkileşim ve benzerliklerinin olduğu yönündedir.
Sümer Devleti'nin, Sami olmayan izole bir topluluk tarafından kurulmuş olduğu kabul edilmektedir.
Mezopotamya'da yaşayan birçok farklı kavimden ilk öne çıkan ve daha sonraki medeni oluşumların temelini atan Sümerlerdir. Gerek yazı, dil, tıp, astronomi, matematik; gerekse de din, fal, büyü, mitoloji gibi alanlarda ilk öne çıkan ve bilinen toplum Sümerlerdir. "Yaratılış" ve "Tufan"a, ""e ilk kez Sümerlerde rastlanır. Yılbaşı ağacı süsleme, evlilik yüzüğü, nazar boncuğu da ilk olarak Sümerlerde görülmüştür. Sümer döneminde 21'i küçük olan yaklaşık 35 büyük şehir ve kasaba vardı. Bunlar arasında Kiş, Nippur, , Umma, Lagaş, Eridu, Uruk ve Ur sayılabilir.
İsim
"Sümer" (Sümerce: 𒅴𒄀 eme-gi veya 𒅴𒂠 eme-g̃ir, Akadca: 𒋗𒈨𒊒 šumeru) terimi, Güney Mezopotamya'nın Semitik olmayan eski sakinleri olan "Sümerler" tarafından konuşulan dile, onların halefleri olan Doğu Semitik dilli Akadlar tarafından verilen isimdir. Sümerlerin ülkesi, çivi yazısındaki yazıtlarda "Soylu Lordların Ülkesi" anlamına gelen "k-en-gi(-r)" ifadesi de yer almaktadır.
Sümerlerin kökeni bilinmemektedir, ancak Sümer halkı kendilerini "Siyah Başlı Olanlar" veya "Siyah Başlı İnsanlar" (𒊕 𒈪, sag̃-gíg, lit. 'baş' + 'siyah' veya 𒊕 𒈪 𒂵, sag̃-gíg-ga fonetik olarak /saŋ ɡi ɡa/, lit. olarak adlandırmışlardır. Örneğin Sümer kralı Şulgi kendisini "dört mahallenin kralı, kara kafalı insanların lideri" olarak tanımlamıştır. Akadlar da Sümerlere "kara kafalı insanlar" ya da Sami Akad dilinde ṣalmat-qaqqadi diyorlardı.
Akadca Šumer kelimesi lehçedeki coğrafi adı temsil edebilir, ancak Akadca šumerû terimine yol açan fonolojik gelişim belirsizdir. Güney Mezopotamya'ya atıfta bulunan İbranice שִׁנְעָר Šinʿar, Mısırca Sngr ve Hititçe Šanhar(a), Sümer'in batı varyantları olabilir.
Kökeni
Çoğu tarihçi, Sümer'in ilk olarak M.Ö. 5500 - 3300 yılları arasında, Sami ve Hint-Avrupa kökenli olmayan eklemeli izole bir dil olan Sümer dilini konuşan Batı Asyalı bir halk tarafından kalıcı olarak yerleşildiğini öne sürmektedir (kanıt olarak şehirlerin, nehirlerin, temel mesleklerin vb. isimlerine işaret edilmektedir). Bazıları ise Sümerlerin Yeşil Sahra'dan Orta Doğu'ya göç eden ve tarımın Orta Doğu'da yayılmasından sorumlu olan Kuzey Afrikalı bir halk olduğunu öne sürmüştür. Ancak, ilk çiftçilerin Bereketli Hilal'den geldiğini güçlü bir şekilde gösteren kanıtlarla birlikte, bu öneri genellikle göz ardı edilmektedir.
Özel olarak Sümerleri ele almasa da, Lazaridis ve diğerleri 2016 yılında Natufian ve Çanak Çömlek Öncesi Neolitik kültür taşıyıcılarının genomlarını test ettikten sonra, Orta Doğu'nun bazı Yahudi öncesi kültürleri, özellikle de Natufianlar için kısmi bir Kuzey Afrika kökeni önermişlerdir.
Bazı akademisyenler Sümerleri Hurriler ve Urartularla ilişkilendirmekte ve anavatanları olarak Kafkasya'yı önermektedir.
Sümer uygarlığının yükselişinden önce, Mezopotamya'nın güneyinde MÖ 6000 civarında "Proto-Fıratlılar" veya "" olarak bilinen bir halk hüküm sürmüştür. Bu halk, kuzey Mezopotamya'daki türediği düşünülen, tarım odaklı bir toplumdur. Ubeydilerin, Sümerler tarafından hiç bahsedilmemesine rağmen, günümüz akademisyenleri tarafından Sümer'deki ilk uygarlaştırıcı güç olduğu varsayılmaktadır. Bataklıkları tarım için kurutmuşlar, ticareti geliştirmişler ve dokumacılık, dericilik, metal işçiliği, duvarcılık ve çömlekçilik gibi endüstriler kurmuşlardır.
Bazı dilbilimciler, Proto-Fırat dili veya tek bir alt dil fikrine karşı çıkıyor. Onlar, Sümer dilinin başlangıçta Doğu Arabistan'ın bataklık ve kıyı bölgelerinde yaşayan, Arap biface kültürüne mensup avcı-toplayıcı toplulukların dili olabileceğini savunuyorlar Juris Zarins, Sümerlerin Buzul Çağı'nın sonunda sular altında kalmadan önce Doğu Arabistan kıyılarında, bugünkü Basra Körfezi bölgesinde yaşadıklarına inanmaktadır.
Sumer uygarlığı, MÖ 4. binyılda Uruk döneminde şekillenmeye başladı ve Cemdet Nasr ve Erken Hanedanlık dönemlerinde de devam etti. Fars Körfezi kıyısında bulunan Eridu şehri, en eski şehirlerden biri olarak kabul edilir. Bu bölgede üç ayrı kültürün kaynaşmış olması muhtemeldir: Çamur tuğlalı evlerde yaşayan ve sulama yapan Ubeydli çiftçiler, siyah çadırlarda yaşayan ve koyun-keçi sürülerini takip eden göçebe Sami çobanlar ve sazlık alanlarda kamış kulübelerde yaşayan ve Sümerlerin ataları olabilecek balıkçı toplulukları.
Güvenilir tarihi kayıtlar Enmebaragesi (Erken Hanedanlık I) ile başlar. Sümerler giderek kontrolü kuzeybatıdan gelen Sami devletlerine kaptırmıştır. Sümer, MÖ 2270 civarında Akad İmparatorluğu'nun Sami dilini konuşan kralları tarafından fethedildi, ancak Sümerce kutsal bir dil olarak devam etti. Yaklaşık MÖ 2100-2000 yılları arasında Ur'un Üçüncü Hanedanlığı döneminde yaklaşık bir yüzyıl boyunca yerel Sümer egemenliği yeniden ortaya çıkmış, ancak Akad dili de bir süre daha kullanılmaya devam etmiştir.
Şehir devletleri
MÖ 4000 yılları başlarında Sümer sınırları kanallar veya sınır taşları ile belirlenmiş bir düzine şehir devletine bölünmüştü. Bütün şehirlerin merkezinde şehre ait özel bir sahip tanrı veya tanrıçaya adanmış olan ve bir rahip yöneticinin (ensi) veya kralın (lugal) idaresindeki tapınak bulunurdu.
| Hanedanlık öncesi ilk beş şehir: Diğer temel şehirler:
(1Yeri belirsizdir) | Küçük şehirler (güneyden kuzeye):
(2Mezopotamya'nın kuzeyinde kalan bir şehir) |
Sümer şehri
Sümer şehri, Mezopotamya'nın güney ucunda, Dicle ve Fırat nehirleri arasında, sonradan Babil olmuş, günümüzde de Irak'ın Bağdat şehrinden Basra Körfezi'ne kadar olan bölgede idi.
Sümer şehri, Sümerlerden önce yaşamış ve Sümerce konuşmayan ve Sami olmayan bir halk tarafından, MÖ 4000-2350 yılları arasında kurulmuştur. Bu halka günümüzde Proto-Fıratlılar ya da Ubaidliler denmektedir. Ubaid ismi Al-Ubaid şehrindeki kazı alanından gelir. Ubaidliler Sümer şehrinde kurulmuş ilk medeniyettir. Bataklıkları tarım için kurutmuşlar, ticaret, dokumacılık, dericilik, demircilik, taş oymacılığı ve çanak-çömlekçilik gibi işlerle uğraşmışlardır. Ubaidlilerin bölgeye yerleşmesinden sonra çeşitli Sami halklar da aynı bölgeye yerleşmiş, kültürlerini Ubaidlilerinki ile karıştırarak Sümerler öncesi yüksek bir medeniyet kurmuşlardır.
Tarihçe
Çoğu tarihçiye göre, Sümerler MÖ 5500 ve 4000 yılları arasında bölgeye kalıcı olarak yerleşmiş Batı Asya halkıdır.Samuel Noah Kramer, "Tarih Sümer'de Başlar" kitabında; İran'dan gelen göçebeler ve Samilerin karışımı olan bir köy kültürü ile Sümer tarihinin başladığını yazıyor. Bu iki halkın ve kültürlerinin karışması zamanla Güney Mezopotamya'daki ilk şehir devletini oluşturuyor. Zamanla bölgeye hakim olmak için mücadele eden şehir devletlerine dönüşüyorlar. Genelde Samilerin üstün çıktığı bu mücadelelerde, Mezopotamyalılar diğer bölgelere genişlemeye başlıyorlar ve yakın doğuda ilk imparatorluğu kuruyorlar.
Bu imparatorluk zamanla Elam olarak da bilinen bölge dahil olmak üzere, İran'ın batı düzlüklerine kadar yayılıyor. Bu Mezopotamya imparatorluğu, Hazar Denizi ya da Kafkaslardan geldiği tahmin edilen, ilkel ve göçebe Sümerler ile karşılaşıyor. Mezopotamya ile ilkel kabileler arasında tampon görevi yapan Sümerliler ne pahasına olursa olsun direniyorlar. İlk karşılaşmalarda kendilerinden teknolojik ve kültürel anlamda gelişmiş olan Mezopotamyalılar üstün geliyor. Zamanla esir ya da paralı asker olarak Mezopotamya kültürünü yakından tanıyan Sümerler, kendilerine gerekli olan askeri teknolojiyi öğreniyor ve kendi kültürlerine uyguluyorlar. Zamanla gerilemeye başlayan Mezopotamya devletine üstün gelmeyi ve önce batı İran topraklarını sonra Kuzey Mezopotamya'yı almayı başarıyorlar. Fethettikleri bu bölgede ilk Sümer devletini kuruyorlar.
Sümer şehir-devletleri, tarih öncesi Ubaid ve Uruk dönemlerinde yükselmeye başladı. Sümer yazılı tarihi, M.Ö. 27. yüzyıla ve öncesine kadar uzanır, ancak tarihsel kayıtlar, M.Ö. 23. yüzyıla tarihlenen Erken Hanedanlık III dönemine kadar belirsiz kalmıştır. Bu dönemde yazılı kayıtların dili daha kolay çözülebilir hale geldi ve bu da arkeologlara çağdaş kayıtları ve yazıtları okuma fırsatı sağladı.
Akkad İmparatorluğu, M.Ö. 23. yüzyılda Mezopotamya'nın geniş bölgelerini başarıyla birleştiren ilk devlettir. Guti döneminden sonra, Üçüncü Ur Hanedanlığı krallığı da kuzey ve güney Mezopotamya'nın bölümlerini benzer şekilde birleştirdi. Ancak bu birlik, M.Ö. 2. milenyumun başlarında Amori akınları karşısında sona erdi. Amorilerin "İsin hanedanı" M.Ö. 1700 yılına kadar sürdü, bu tarihten sonra Mezopotamya, Babil yönetimi altında yeniden birleşti.
Ubeyd dönemi
Ubeyd dönemi, Mezopotamya ve Basra Körfezi'ne yayılan kendine özgü kaliteli boyalı çanak çömlek tarzıyla dikkat çekmektedir. yerleşime dair en eski kanıt Tell el-'Oueili'den gelmektedir, ancak Güney Mezopotamya'daki çevresel koşulların Ubeyd döneminden çok daha önce insan yerleşimi için elverişli olduğu göz önüne alındığında, daha eski yerleşimlerin var olması ancak henüz bulunamamış olması muhtemeldir. Bu kültürün kuzey Mezopotamya'daki kültüründen türediği anlaşılmaktadır. Bunların daha sonraki Uruk kültürüyle özdeşleştirilen gerçek Sümerler olup olmadığı bilinmemektedir. Eridu'nun baş tanrısı ve bilgelik tanrısı Enki'nin, Uruk'un aşk ve savaş tanrıçası İnanna'ya uygarlık armağanlarını vermesinin öyküsü, Eridu'dan Uruk'a geçişi yansıtıyor olabilir.
Uruk dönemi
Ubaid döneminden Uruk dönemine geçiş, yavaş çarklarda evde yapılan boyalı çanak çömlekten, hızlı çarklarda uzman kişiler tarafından kitlesel üretimle yapılan çeşitli boyasız çanak çömleğe doğru kademeli bir değişimi işaret eder. Uruk dönemi, Ubaid'in devamı niteliğindedir ve en belirgin değişiklik çanak çömleklerde görülür.
Uruk dönemine gelindiğinde (yaklaşık olarak MÖ 4100-2900), güney Mezopotamya'nın kanalları ve nehirleri boyunca taşınan ticari malların hacmi, merkezi yönetimlerin uzman işçiler istihdam ettiği birçok büyük, katmanlı, tapınak merkezli şehrin (10.000'den fazla nüfusa sahip) yükselişini kolaylaştırmıştır. Uruk döneminde Sümer şehirlerinin dağlık bölgelerden yakalanan köle işgücünden faydalanmaya başladığı oldukça kesindir ve en eski metinlerde işçi olarak yakalanan kölelere dair bol miktarda kanıt bulunmaktadır. Bu Uruk uygarlığına ait eserler ve hatta koloniler, Türkiye'deki Toros Dağları'ndan batıda Akdeniz'e ve batı İran'a kadar uzanan geniş bir alanda bulunmuştur.
Uruk dönemi uygarlığı, Sümerli tüccarlar ve koloniciler tarafından dışarıya taşındı ve etraflarındaki tüm halkları etkiledi. Bu halklar zamanla kendi benzer ve rekabet edebilecek ekonomilerini ve kültürlerini geliştirdiler. Sümer şehirleri, uzaktaki ve uzun mesafeli kolonileri askerî güçle sürdüremedi.
Uruk dönemindeki Sümer şehirleri muhtemelen teokratikti ve büyük olasılıkla bir rahip-kral (ensi) tarafından yönetiliyor, ona hem erkek hem de kadınlardan oluşan bir ihtiyarlar heyeti yardımcı oluyordu. Daha sonraki Sümer panteonunun bu siyasi yapıyı örnek almış olması oldukça muhtemeldir. Uruk döneminde organize savaşa ya da profesyonel askerlere dair çok az kanıt vardı ve kentler genellikle surlarla çevrili değildi. Bu dönemde Uruk, ilk kez 50.000 nüfusu aşarak dünyanın en kentleşmiş şehri haline gelmiştir.
bu dönemin önde gelen birkaç kentinin erken hanedanlarını içermektedir. Listedeki ilk isim grubu, büyük bir tufan meydana gelmeden önce hüküm sürdüğü söylenen krallara aittir. Bu ilk isimler kurgusal olabilir ve Alulim ve Dumizid gibi bazı efsanevi ve mitolojik figürleri içerir.
Uruk döneminin sonu, yaklaşık 9.000 ila 5.000 yıl önce Holosen iklimsel optimum olarak adlandırılan uzun, daha yağışlı ve daha sıcak bir iklim döneminin sonunu işaret eden MÖ 3200-2900 yılları arasındaki kurak bir dönem olan Piora salınımı ile aynı zamana denk gelmiştir.
Erken Hanedanlık Dönemi
M.Ö. yaklaşık 2900 yılı civarında başlayan hanedanlık dönemi, tapınağı bir rahipler konseyinin ve özellikle bir tapınak bir tanrıçaya adanmışsa erkek "En" (En = erkek figür) veya başında bir erkek tanrı bulunuyorsa kadın figür tarafından yönetilen bir yapının yerine, daha seküler bir yönetim olan Lugal'a (Lu = adam, Gal = büyük) geçişi simgeler. Bu dönem, Dumuzid, Lugalbanda ve Gılgamış gibi efsanevi ata figürlerini içerir; bunlar, tarihi kayıtların artık çözülen heceli yazının erken resim yazılarından gelişmeye başladığı M.Ö. 2900 yılından kısa bir süre önce hüküm sürdüler. Sümer kültürünün merkezi güney Mezopotamya'da kalsa da, hükümdarlar kısa süre içinde komşu bölgelere yayılmaya başlamış ve komşu Sami gruplar Sümer kültürünün çoğunu kendi kültürleri olarak benimsemiştir.
Sümer kral listesinde adı herhangi bir efsanevi kaynaktan bilinen en eski hanedan kralı Kiş'in ilk hanedanının 13. kralı olan Etana'dır. Arkeolojik kanıtlarla doğrulanan en eski kral, Gılgamış Destanı'nda da adı geçen Kiş'in Enmebaragesi'dir (Erken Hanedanlık I) - bu da Gılgamış'ın kendisinin Uruk'un tarihi bir kralı olabileceği önerisine yol açmıştır. Gılgamış Destanı'nın gösterdiği gibi, bu dönem artan savaşlarla ilişkilendirilmiştir. Güney Mezopotamya'daki savunmasız köyler ortadan kalktıkça şehirler surlarla çevrilmiş ve boyutları büyümüştür. (Hem Enmerkar hem de Gılgamış Uruk'un surlarını inşa etmekle anılır.)
1. Lagaş Hanedanlığı
Lagaş hanedanı (MÖ 2500-2270 civarı), kral listesinde yer almasa da, birkaç önemli anıt ve birçok arkeolojik buluntuyla iyi bir şekilde kanıtlanmıştır.
Kısa ömürlü olmasına rağmen, tarihte bilinen ilk imparatorluklardan biri, Kiş, Uruk, Ur ve Larsa da dahil olmak üzere neredeyse tüm Sümer'i ilhak eden ve Lagaş'ın ezeli rakibi Umma şehir devletini haraca bağlayan Lagaşlı 'un imparatorluğudur. Buna ek olarak, krallığı Elam'ın bazı bölgelerine ve Basra Körfezi boyunca uzanıyordu. Eannatum'un Akbabalar Steli, düşmanlarının kesik başlarını ve diğer vücut parçalarını gagalayan akbabaları tasvir etmektedir. İmparatorluğu ölümünden kısa bir süre sonra çökmüştür.
Daha sonra Umma rahip-kralı , Lagaş hanedanının bölgedeki üstünlüğünü devirmiş, ardından Uruk'u fethederek başkent yapmış ve Basra Körfezi'nden Akdeniz'e kadar uzanan bir imparatorluk kurmuştur. Akadlı Sargon'dan önceki son etnik Sümer kralıydı.
Akkad İmparatorluğu
Akkad İmparatorluğu, Akkadlı Sargon tarafından MÖ 2234-2154 yılları arasında kurulmuştur (orta kronoloji). Doğu Sami dili olan Akadca ilk olarak MÖ 2800 civarında Kiş krallarının özel isimlerinde görülür ve daha sonraki kral listelerinde de korunur. MÖ 2500'lerden kalma tamamen Eski Akadca yazılmış metinler vardır. Eski Akadca kullanımı Büyük Sargon döneminde (MÖ 2334-2279) zirveye ulaşmıştır, ancak o dönemde bile çoğu idari tablet kâtiplerin kullandığı dil olan Sümerce yazılmaya devam etmiştir. Gelb ve Westenholz Eski Akadcanın üç aşamasını birbirinden ayırır: Sargon öncesi dönem, Akad imparatorluğu dönemi ve onu takip eden Ur III dönemi.
Akadca ve Sümerce yaklaşık bin yıl boyunca yerel diller olarak bir arada var olmuş, ancak MÖ 1800'lere gelindiğinde Sümerce daha çok akademisyenlerin ve kâtiplerin bildiği bir edebi dil haline gelmiştir. , Sargon öncesi ve sonrası dönemler arasında tarihsel süreklilikte çok az kesinti olduğunu ve "Sami ve Sümer" çatışması algısına çok fazla vurgu yapıldığını savunmuştur. Bununla birlikte, Akadcanın Sargon tarafından daha önce fethedilen Elam'ın komşu bölgelerine de kısa süreliğine empoze edildiği kesindir.
Guti dönemi
Sümer'deki Guti dönemi, Akad İmparatorluğu'nun çöküşünü takiben Mezopotamya'da kabaca MÖ 2141-2050 yılları arasına tarihlenen bir yabancı egemenliği evresine işaret eder. Gutiler, başkentleri Adab şehri olan bir hanedanlık kurmuş ve hanedanlık monarşi ile karakterize edilmiştir.Guti hanedanının sonu, Gutileri ve kralları Tirigan'ı yenerek yönetimi Sümerlilerin eline geçiren Uruk'lu Utu-hengal'in hükümdarlığıyla sona erer.
2. Lagaş Hanedanlığı
MÖ y. 2200-2110 (orta kronoloji)
Akad İmparatorluğu'nun tarafından yıkılmasının ardından, başka bir yerli Sümer hükümdarı olan Lagaş'lı Gudea yerel olarak öne çıkmış ve Sargon krallarının tanrısallık iddialarının uygulamalarını sürdürmüştür.
Bir önceki Lagaş hanedanı, Gudea ve onun soyundan gelenler de sanatsal gelişimi desteklemiş ve çok sayıda arkeolojik eser bırakmışlardır.
Üçüncü Ur Hanedanlığı
Üçüncü Ur Hanedanlığı, yaklaşık olarak M.Ö. 2112 - 2004 yılları arasında Sümerlerin yaşadığı son dönemdir ve genellikle "Sümer Rönesansı" olarak da adlandırılır. Bu dönem, Ur kentinin siyasi ve ekonomik olarak yeniden canlandığı, Sümer sanatı ve edebiyatının zirveye ulaştığı bir dönem olarak bilinir.
Üçüncü Ur Hanedanlığı, aynı zamanda Ur III dönemi veya Neo-Sümer İmparatorluğu olarak da adlandırılır ve Sümerlerin idari ve ekonomik yapısının oldukça merkeziyetçi olduğu bir dönemdir. Dönemin en önemli hükümdarı Ur-Nammu'dur ve Ur-Nammu Kanunları ile bilinir. Bu kanunlar, daha sonraki Mezopotamya medeniyetlerini etkilemiş yazılı kanunların en eski örneklerindendir.
Bu dönem, M.Ö. 2004 yılında Elamlıların Ur kentini ele geçirmesiyle sona ermiş ve Sümerlerin tarih sahnesinden çekilmesine neden olmuştur.
Sümerlerin sonu
Bazı araştırmalarda Sümerlilerin zayıflaması Sümer topraklarındaki tuzlanma ve buna bağlı tarımsal üretimin düşmesi gibi ekolojik nedenlere bağlanır. Yüksek düzeyde buharlaşmanın yaşandığı kurak bir iklimde kötü drene edilen sulanan topraklar, toprakta çözünmüş tuzların birikmesine yol açarak tarımsal verimi ciddi ölçüde düşürmüştür.
Sümer bölgesinde Gılgamış destanı gibi anlatımlara konu olan büyük bir sel meydana gelmiş ve bu Tufan'dan sonra bazı şehir devletleri diğerleri üzerinde egemenlik kurmuşlardır. Şehirleri birleştiren kralların ilki, MÖ 2800 yıllarında Kiş kralı olan Etana dır. Kiş, , Ur ve Lagaş şehirleri diğerlerine egemen olabilmek için yüzyıllar süren mücadelelere giriştiler. Bu durum Sümerleri dışarıdan gelen düşmanlara karşı zayıf bıraktı. Önce Elamlılar (MÖ y. 2530-2450) ve sonra Kral Sargon yönetimindeki (MÖ 2334-2279) Akadlılar Sümerlere saldırdılar. Sargon hanedanı yaklaşık bir yüzyıl iktidarda kaldı ve şehir devletlerini birleştirdi. Sargon hanedanının yönetim modeli tüm Orta Doğu medeniyetlerini etkilemiştir.
Akadlar tarafından çökertilmesi sonrasında Sümerler bir daha eski haline gelemedi. MÖ 2000'li yıllarda bağımsız kimliklerini kaybettiler.[] Ardından gelen Akad ve Babil uygarlıkları çoğunlukla Sümerlerin izlerini taşıdılar. Kendilerine özgü dilleri ve çivi yazıları uzun süre yaşadı. Sümer inanışları ve mitolojisi İbranilerin Babil sürgünü yoluyla Yahudi, Hristiyan ve İslam inanışlarını etkilediği gibi Fenike-Yunan-Roma bağlantısıyla da günümüze dek ulaşmıştır.
Sümer Kralları
Sümer ve yabancı devletlerde hükümdarlık yapan Sümer kralları bulunur.
Kültür
Sosyal hayat ve Aile
Erken Sümer döneminde, ilkel piktogramlar şunu göstermektedir
- "Çanak çömlek çok boldu ve vazoların, kaselerin ve tabakların biçimleri çok çeşitliydi; bal, tereyağı, yağ ve muhtemelen hurmadan yapılan şarap için özel küpler vardı. Vazoların bazılarının sivri ayakları vardı ve çapraz ayaklı sehpalar üzerinde duruyordu; diğerleri düz dipliydi ve kare ya da dikdörtgen ahşap çerçeveler üzerine yerleştirilmişti. Yağ küpleri ve muhtemelen diğerleri de, tam olarak erken Mısır'da olduğu gibi kille kapatılmıştır. Taştan vazolar ve tabaklar kilden yapılanların taklidi olarak yapılmıştır."
- "Tüylü bir başörtüsü giyilirdi. Öküzünkine benzeyen oyma ayakları olan yataklar, tabureler ve sandalyeler kullanılıyordu. Şömineler ve ocaklar vardı."
- "Bıçaklar, matkaplar, kamalar ve testereye benzeyen bir alet biliniyordu. Mızraklar, yaylar, oklar ve hançerler (ama kılıçlar değil) savaşta kullanılıyordu."
- "Yazı yazmak için tabletler kullanılıyordu. Metal bıçaklı ve ahşap saplı hançerler takılırdı ve bakır levhalara dövülürdü, kolyeler veya yakalar ise altından yapılırdı."
- "Zaman ay olarak hesaplanırdı."
ile ilgili önemli kanıtlar vardır. En iyi bilinen örnekleri arasında bulunan ve flütler çalınmıştır.
Devlet kentlerden oluşmuştu ve her kent surlarla çevrili idi. Kent içinde yüksek bir tepeye yapılan tapınak bulunurdu ki bu sosyal yaşamın merkezini oluşturmaktaydı.
Sümer kültürü erkek egemen ve tabakalıydı. İşbölümü derinleşmişti; 1. sınıfı din adamları ve askerler 2. sınıfı halk 3. sınıfı ise kölelerin oluşturduğu bir toplumsal hiyerarşi vardı. Sürekli savaşlar sonucunda halktan her insan kolayca köle edinebiliyordu. MÖ 3000-2500 yıllarında yüksek ruhbanlardan oluşan egemen sınıflar, dinsel yapıya sahip kent devletlerinin yöneticileri olarak ortaya çıktılar. Bu kral-rahipler dinsel ve siyasal işleri yürütürlerdi. Bir kentin baş rahibi, aynı zamanda o kentin başkanıydı.
Ur III dönemine tarihlenen ve şimdiye kadar keşfedilen en eski kodifikasyon olan Ur-Nammu Kanunları, geç Sümer hukukundaki toplumsal yapıya dair bir fikir vermektedir. Lu-gal ("büyük adam" ya da kral) altında, toplumun tüm üyeleri iki temel tabakadan birine aitti: "lu" ya da özgür kişi ve köle (erkek arad; kadın geme). Bir lunun oğlu evlenene kadar dumu-nita olarak adlandırılırdı. Bir kadın (munus) kız evlat (dumu-mi) olmaktan çıkıp eş (dam) olur, ardından kocası ölürse dul (numasu) kalır ve aynı kabileden başka bir erkekle yeniden evlenebilirdi.
Evlilikler genellikle gelin ve damadın ebeveynleri tarafından ayarlanırdı; nişanlar genellikle kil tabletlere kaydedilen sözleşmelerin onaylanmasıyla tamamlanırdı.:78 Bu evlilikler, damat gelinin babasına bir gelin hediyesi teslim eder etmez yasal hale gelmiştir.:78 Bir Sümer atasözü ideal ve mutlu evliliği, karısının kendisine sekiz oğul doğurmuş olmasıyla övünen ve hâlâ seks yapmaya hevesli olan bir kocanın ağzından anlatır.
Sümerler genellikle evlilik öncesi cinsel ilişkiden kaçınırlardı. Sümer ya da Akad dillerinde 'bekâret' kelimesinin doğrudan bir karşılığı yoktu. Bunun yerine, kavramı açıklayıcı bir şekilde tanımlamışlardır. Örneğin, Sümerce'de a/é-nu-gi4-a olarak ifade edilir ve 'bekareti bozulmamış' anlamına gelirken, Akadca'da la naqbat olarak ifade edilir ve 'hiç penis tanımamış' anlamına gelir. Akad tıp metinlerinde šišitu terimi kullanılır, ancak bunun özellikle kızlık zarına işaret edip etmediği belirsizdir. İlginç bir şekilde, o dönemde kızlık zarının sağlamlığı, Yakın Doğu'daki daha sonraki kültürlere kıyasla bir kadının bekaretini belirlemede çok daha az önemliydi. Bunun yerine, bekaret değerlendirmeleri çoğunlukla kadının kendi anlattıklarına dayanıyordu.
En eski kayıtlardan itibaren, Sümerlerin sekse karşı çok rahat tutumları vardı ve bir cinsel eylemin ahlak dışı sayılıp sayılmadığına göre değil, kişiyi ritüel olarak kirli kılıp kılmadığına göre belirlenirdi. Sümerler yaygın olarak mastürbasyonun hem erkekler hem de kadınlar için cinsel gücü artırdığına inanıyordu, ve hem tek başlarına hem de partnerleriyle karşılıklı mastürbasyon sık sık yapıyorlardı. Sümerler anal seksi de tabu olarak görmüyorlardı. "Entu" rahibelerinin çocuk doğurması yasaktı ve yöntemi olarak sıklıkla anal seks yapıyorlardı.
Fuhuş vardı ancak olup olmadığı net değildir.:151
Hukuk
Tarihte ilk yazılı hukuk kuralları Sümerler tarafından oluşturulmuştur. Bu özellikleri ile Sümerlere dünyadaki ilk Hukuk devleti denebilir. Otoritenin korunmak istenmesi hukuk kurallarının ortaya çıkmasına neden olmuştur. Lagaş Kralı Urukagina ihtilal ile başa gelmiş bir askerdir. Her kanun bir prolog (önsöz), maddeler ve epilog (sonsöz, sonuç) olmak üzere 3'e ayrılır. Urukagina kanunları bu özellikleri barındırmadığı için reform olarak geçer. İlk detaylı ve yukarıda saydığımız özellikleri belirten kanun metni Ur-Nammu kanunlarıdır. önsöz, 22 madde ve sonsözden oluşur.
Dil ve yazı
İlk yazıyı MÖ 3200 yıllarında Sümerler buldu. İlk yazıları şekiller üzerine kurulu yani her varlık ve olay için bir şekil kullandılar. Çivi yazısı işaretleri geçmişteki bir resim yazısına dayanır. Bir kavramı ifade eden işaretlere ideogram adı verilir. Sümerce bilim dünyasındaki genelgeçer görüşe göre yaşayan herhangi bir dille bağlantısı olmayan izole bir dildir. Aralarında Türkçenin de bulunduğu farklı dil aileleriyle ilişki kurmaya yönelik amatör ve profesyonel çalışmalar yürütülmüş olsa da bu çalışmalar genel olarak kabul görmemiştir.
Sümer dili, bilinen hiçbir dil ailesine ait olmadığı için dilbilimde genellikle izole bir dil olarak kabul edilir; buna karşın Akadca, Afroasiatik dillerin Semitik koluna aittir. Sümerceyi diğer dil ailelerine bağlamak için birçok başarısız girişim olmuştur. Sondan eklemeli bir dildir; başka bir deyişle, morfemlerin ("anlam birimleri") kelimeleri oluşturmak için bir araya getirildiği analitik dillerin aksine, morfemler cümleleri oluşturmak için tamamen bir araya getirilir. Bazı yazarlar, coğrafi özellikler ve çeşitli zanaat ve tarımsal faaliyetler için Proto-Fıratça veya Proto Tigreanca olarak adlandırılan bir alt tabaka veya dilinin kanıtı olabileceğini öne sürmüşlerdir, ancak bu başkaları tarafından tartışılmaktadır.
Bugün Sümer metinlerini anlamak sorunlu olabilir. En zor olanı, çoğu durumda dilin gramer yapısını tam olarak vermeyen ve bilgili kâtipler için bir "" olarak kullanılmış gibi görünen en eski metinlerdir.
Akadca, MÖ 3. ve 2. binyılın başlarında bir yerde konuşma dili olarak yavaş yavaş Sümercenin yerini aldı, ancak Sümerce MS 1. yüzyıla kadar Babil ve Asur'da kutsal, törensel, edebi ve bilimsel bir dil olarak kullanılmaya devam etmiştir.
Edebiyat
Sümerlerin en önemli edebiyat eserleri; Gılgamış Destanı, Yaratılış Destanı ve Tufan Hikayesi'dir. Sümerler kendi ülkelerine Kengir, konuştukları dile Emegir ve kendilerine Sag-giga derlerdi.[]
Din ve mitoloji
Sümer dini
Çok tanrılı inanca sahip Sümerlerin tapınaklarına Ziggurat denirdi. Zigguratlar yedi katlı olup toplam üç ana bölümden oluşur. İlk katlar erzak deposu, orta katlar okul ve tapınak, son katlar ise rasathane olarak kullanılmıştır. Yazının icadı serüveni bu tapınaklara dayanır. Mezopotamya'da evler ve tapınaklar, taş az olduğundan kerpiç ve tuğladan yapılmıştır. Hem bu özelliğinden hem de sık sık istilalara uğradığından bu yapılar günümüze kadar ulaşmamıştır.
Sümerlerde hissedilen her nesnenin bir Tanrısı vardı ve insan görünümündeydiler, fakat insanüstü güçleri olan ölümsüz varlıklardı. Tanrılar, insanlara ne istediklerini bildirmez. Ancak insanlar onlara, kendilerinden istenileni sorarak öğrenebilirdi.
Tanrılar
Sümer mitolojisinin en önemlilerinden Gılgamış Destanı'nda da adları geçen tanrılardan başlıcaları şunlardır:
- Anu veya An: Gök tanrısı, önceleri baş tanrıyken sonra yerini hava tanrısı Enlil almıştır.
- Enlil: Hava tanrısı, tanrıların babası, tapınağı Ekur Nippur kentindeydi.
- Enki: Bilgelik tanrısı
- Nimmah (Ninhursag): Ulu hanım, ana-tanrıça
- Nanna (Sin (mitoloji)): Ay tanrısı
- Utu (Şamaş): Güneş tanrısı, ay tanrısı Nanna'nın oğlu.
- Ecem (): Kraliçe Soylular tanrıçası.
- İnanna (İştar): Aşk ve Bereket Tanrıçası
- Ninti: Sümer hayat tanrıçasıdır. Ninhursag tarafından Enki'nin vücudunu iyileştirmek için yaratılan sekiz tanrıçadan biridir. Ti kaburga anlamına gelir ve O'nun özel tedavi alanı kaburgalardır. Enki yasak çiçeklerden yemiş ve bu sebeple Ninhursag tarafından lanetlenmişti. Ninhursag O'nu iyileştirmek için diğer tanrılar tarafından ikna edilir. Bu hikâye daha sonra Tevrat'ın Genesis (yaratılış) bölümünde anlatılan Adem ile Havva'nın yaratılış hikâyesinin kaynağı olarak değerlendirilmiştir.
Yaratılış mitosu
Sümer inanışına göre başlangıçta gök ile yer birdi. Daha sonra gök ile yer, tanrılar tarafından ayrılmıştır. Sümer inanışında evrenin kökeni şu şekilde açıklanır:
- Başlangıçta ilksel deniz vardı; kökeni veya doğuşu konusunda bir şey söylenmemektedir, Sümerler onu her zaman varmış gibi düşünmüş olabilirler.
- İlksel deniz gök ile yerin birliğinden oluşan kozmik dağı vücuda getirdi.
- Tanrılar insan biçiminde kişileştirildiğinde, Anu (gök) eril, Ki (yer) dişildi. Onların birleşmesinden hava tanrısı Enlil doğdu.
- Hava tanrısı Enlil yerden göğü ayırdı ve babası Anu göğü ele geçirirken, Enlil annesi Ki'yi, yeri, ele geçirdi. Enlil ile annesi Ki'nin birleşmesi- tarihsel devirlerde Ninmah, "yüce kraliçe", Ninhursag, "kozmik dağın kraliçesi"; Nintu, "doğurgan kraliçe" gibi çeşitli adlar verilen tanrıçayla özdeşleştirilmiş olabilir- evrenin düzenlenmesini, insanın yaratılışı ve uygarlığın kuruluşunu başlattı.
Bu konu aşağıdaki "Gılgamış, Enkidu ve Ölüler Diyarı" adlı Sümer şiirinin giriş bölümünde şöyle anlatılmaktadır:
- Gök yerden uzaklaştıktan sonra,
- Yer gökten ayrıldıktan sonra,
- İnsanın adı konduktan sonra,
- Anu göğü ele geçirdikten sonra,
- Enlil yeri ele geçirdikten sonra,
- Ereşkigal Kur'un ödülü olarak ele geçirilip götürüldükten sonra,
- O denize açıldıktan sonra,
- Baba Kur'a doğru denize açıldıktan sonra,
- Enki Kur'a doğru denize açıldıktan sonra;
- (Kur) krala ufak taşlar fırlattı,
- Enki'ye koca taşlar fırlattı;
- Onun küçük taşları, el kadar taşlar,
- Onun koca taşları,... kamışların taşları,
- Enki'nin gemisinin omurgası,
- Saldıran kasırgaya benzeyen savaşta yenildi;
- Krala karşı, geminin serenindeki sular,
- Kurt gibi yutuyordu,
- Enki'ye karşı, geminin ardındaki sular,
- Aslan gibi vuruyordu'.
Şiirden anlaşıldığı üzere başlangıçta bütün olan gök ve yer birbirlerinden ayrıldı ve böylece insanın yaratılışı buyruldu. Ardından gök tanrısı Anu göğün, yer tanrısı Enlil de yerin hâkimi oldular.
İnsanın yaratılışı
Sümer mitolojisinde insanın tanrılara hizmet etmesi için yaratıldığı anlatılır. Hava tanrısı Enlil tanrılara hizmet etmeleri maksadıyla Enki'nin tavsiyesiyle tahıl tanrıçası Aşnan ile sığır tanrı Lahar'ı yaratmıştır. Ancak bu iki tanrı bir gün öyle bir kavgaya tutuşmuşlar ki tüm işleri yapmaz olmuşlar. Kendilerine hizmet edilmeyen tanrılar, yeryüzündeki işleri yapmaktan yorulmuşlar ve bu konuyu Enki'ye götürüp şikayette bulunmuşlar. Uyuduğu için olan bitenden haberi olmayan Enki, tanrıça Nammu ve doğum tanrısı Ninmah'a insanı yaratması emrini vermiştir. Ninmah ve Nammu "derin suların üzerindeki" "balçığı" kararak şekil bakımından tanrılara benzeyen; ancak onların ölümsüzlük yeteneklerine sahip olmayan insanı yaratmışlar. İnsanın yaratılışı şerefine verilen şölende bütün tanrılar içerek sarhoş olmuşlar. Sarhoşluğun tesiriyle Ninmah'ın yarattığı altı insanın hepsi kusurlu olmuş. Ardından Enki'nin yarattığı insan da akli ve fiziksel bakımdan kusurlu olmuş. Hatasını düzeltmesi için Ninmah'tan yardım isteyen Enlil'i tanrı Ninmah yaptığı hatadan dolayı lanetlemiş.
Sümerlerde insanın yaratılışına dair diğer bir hikâye günümüz Adem inancına da kaynaklık ettiği düşünülen Adapa efsanesidir. Yasak meyve, cennet ve sonsuz yaşamdan kovulma, medeniyet bilgilerine veya sanatlarına sahip olma gibi Adem'e atfedilen diğer sıfat ve fiillere benzer niteliklere sahiptir.
Sümer Mitolojisinin günümüze etkileri
Arif Tekin'e göre, Sümer mitolojisine ait birçok unsur İbranilerin babil sürgünü gibi değişik yollar ve etkileşimlerle günümüze kadar değişimler geçirerek gelmiş, kutsal kitaplara konu olmuştur. Bunların başlıcaları yaratılış ve tufan efsanelerinde karşımıza çıkar. Başlıca temalar: Gök ve yer bitişik iken sonradan ayrılması, her şeyin sudan veya su üzerinde yaratılması, insanın balçıktan ve tanrıya (tanrılara) benzer şekilde yaratılması, erkeğe ait Ti (Sümercede yaşam özü ve kaburga anlamlarına gelmektedir) kullanılarak kadının yaratılması, ilk insanların bin (veya binlerce) yıl yaşaması, insanın Gökteki bilgiye ulaşmak için çabalaması ve bunun tanrıları sinirlendirmesi, tufan, gemi yapımı ve her canlıdan bir çiftin gemiye alınması vb.
Orhan Hançerlioğlu'nun ifadeleri; "Sümer Tanrısı Marduk’un büyük önemi, üç büyük tektanrıcı dine kaynaklık etmiş olmasıdır. Tevrat’la İncil’deki hikâyelerin çoğu Sümer efsaneleridir. Nuh ve Tufan hikâyesinin aslı olan bu Sümer efsanesi, Tevrat’la İncil’den dört bin yıl öncedir. Gene aynı bölgede, MÖ XX. yüzyılda yaşamış olan Kral Hamurabi kanunları, Tevrat kurallarına kaynaklık etmişlerdir. Samuel Reinach, Orpheus adlı kitabında şöyle demektedir: Hamurabi kanunları için ileri sürülmesi gelenek haline gelen tarihten yedi yüzyıl önce yapılmıştır. Eğer Musevi kanunlarının Musa’ya Tanrı tarafından yazdırıldığı doğruysa, Tanrı, Hamurabi’nin yapıtını aşırmış demektir."
(Ayrıca bakn; Utnapiştim, Ziusudra)
Bilim
Sümerler bölgeye yerleştiklerinde, çanak-çömlek yapmayı ve madenleri işlemeyi biliyorlardı. Aşağı Mezopotamya'da Dicle ve Fırat nehirleri kıyısında Uruk, Lagaş, Eridu, Ur, Kiş gibi kent devletleri kurdular. Gelişmiş bir yapı tekniği kullanıyorlardı. Yerleştikleri kesimlerde muazzam bir sulama sistemi kurup, kanallar, barajlar ve bentlerle hem seli önleyip kuruttular hem de düzenli sulamaya dayalı bir tarım geliştirdiler. Tekerleği de icat eden bu toplum tarlaları öküzlerin çektiği sabanlarla sürüyorlardı.
60 rakamına dayanan seksajismal sayı sistemini kullanan Sümerlerin "sos" dedikleri bu 60'lık birim bütün zaman ve mekân hesaplarında kullanılmaktaydı ve onları bir uyum içerisinde birbirine bağlıyordu. Ayı 30, yılı 360 gün olarak hesapladılar. Gece ve gündüzü on ikişer saate böldüler. Bir yılı 12 ay olarak hesapladılar. Ay ve Güneş tutulmasını hesapladılar. Aritmetik ve geometrinin temellerini attılar. Çarpma ve bölme cetvellerini buldular. Daireyi 360 dereceye böldüler.
Matematik
4000 M.Ö.'de Sümerler karmaşık bir metroloji sistemi geliştirdi. Bu gelişmiş metroloji, aritmetik, geometri ve cebirin yaratılmasıyla sonuçlandı. Sümerler matematik ve geometrinin temellerini attılar. (Dört işlemi bulmuşlar, dairenin alanını hesaplamışlar, çarpma ve bölme cetvelleri hazırlamışlardır.)
MÖ 2600'den itibaren Sümerler kil tabletlere çarpım tabloları yazdılar, geometri alıştırmaları ve bölme problemleriyle uğraştılar. Babil rakamları'nın en eski izleri de bu döneme aittir.
Yaklaşık MÖ 2700–2300 döneminde abaküs'ün ilki ve Altmışlık sayı sistemi'nin ardışık büyüklük sıralarını sınırlayan ardışık sütun tablosu görüldü. Sümerler, basamak değeri sayı sistemini ilk kullananlardı. Sümerlerin astronomik hesaplamalarda bir tür sürgülü cetvel kullanmış olabileceğine dair anekdotsal kanıtlar da var. Bir üçgenin alanını ve bir küpün hacmini ilk bulan onlardı.
Sanat
Sümerler büyük sanatçılardı. Sümer eserleri, lapis lazuli, mermer ve diorit gibi diğer ülkelerden ithal edilen ince yarı değerli taşlar ve dövülmüş altın gibi değerli metallerin tasarıma dahil edilmesiyle büyük ayrıntı ve süsleme gösterir. Taş nadir bulunduğu için heykeltıraşlığa ayrılmıştır. Sümer'de en yaygın malzeme kildi, sonuç olarak birçok Sümer nesnesi kilden yapılmıştır. Altın, gümüş, bakır ve bronz gibi metallerin yanı sıra deniz kabukları ve değerli taşlar en iyi heykeller ve kakmalar için kullanılmıştır. Silindir mühürler için lapis lazuli, kaymaktaşı ve serpantin gibi daha değerli taşlar da dahil olmak üzere her türden küçük taşlar kullanılmıştır.
En ünlü başyapıtlardan bazıları, dünyanın günümüze ulaşan en eski telli çalgıları olarak kabul edilen Ur Lirleridir. Bunlar Leonard Woolley tarafından Ur Kraliyet Mezarlığı'nda 1922-1934 yılları arasında yapılan kazılarda keşfedilmiştir.
-
![image]()
Üzerinde tapınak cephesi önünde bir ritüel sahnesi bulunan silindir mühür ve baskı; MÖ 3500-3100; bitümlü kireçtaşı; yükseklik: 4,5 cm; Metropolitan Sanat Müzesi (New York) -
![image]()
Çalılıktaki Koç; MÖ 2600-2400; altın, bakır, deniz kabuğu, lapis lazuli ve kireçtaşı; yükseklik: 45,7 cm; Ur Kraliyet Mezarlığı'ndan (Dhi Qar Valiliği, Irak); British Museum (Londra) -
![image]()
Ur Standardı; MÖ 2600-2400; ahşap üzerine kabuk, kırmızı kireçtaşı ve lapis lazuli; uzunluk: 49,5 cm; Ur Kraliyet Mezarlığı'ndan; British Museum -
![image]()
Bir lirden boğa başı süsü; MÖ 2600-2350; kabuk ve lapis lazuli kakmalı bronz; yükseklik: 13,3 cm, genişlik: 10,5 cm; Metropolitan Sanat Müzesi
Tarım ve avcılık
Sümerler belki de MÖ 5000-4500 gibi erken bir tarihte tarımsal bir yaşam tarzını benimsemişlerdir. Bölge, organize sulama, büyük ölçekli yoğun toprak işleme, saban tarımının kullanıldığı tek ürün yetiştirme ve bürokratik kontrol altında tarımsal uzmanlaşmış işgücü kullanımı gibi bir dizi temel tarım tekniği sergilemiştir. Tapınak hesaplarının bu organizasyonla yönetilmesi gerekliliği yazının gelişmesine yol açmıştır (MÖ 3500 civarı) Erken Sümer Uruk döneminde, ilkel piktogramlar koyun, keçi, sığır ve domuzun evcilleştirildiğini göstermektedir. Başlıca yük hayvanları olarak öküzleri, başlıca taşıma hayvanları olarak eşekleri ya da atları kullanmışlardır ve "yünlü giysilerin yanı sıra kilimler de hayvanların yünlerinden ya da kıllarından yapılırdı... Evin yan tarafında ağaçlar ve diğer bitkilerle ekili kapalı bir bahçe vardı; tarlalarda buğday ve muhtemelen diğer tahıllar ekiliyordu ve sulama amacıyla şaduf kullanılıyordu. Bitkiler saksılarda ya da vazolarda da yetiştiriliyordu. "Sümerler bilinen ilk bira içen toplumlardan biriydi. Tahıllar bol miktarda bulunuyordu ve erken dönem biralarının ana maddesini oluşturuyordu. Buğday, arpa ve karışık tahıl biralarından oluşan çok çeşitli biralar üretmişlerdir. Bira yapımı Sümerler için çok önemliydi. Gılgamış Destanı'nda Enkidu'nun Gılgamış halkının yiyecekleri ve birasıyla tanıştırıldığı zaman bu konuya değinilmiştir: "Ülkenin geleneği olduğu gibi birayı iç... Birayı içti -yedi testi! ve genişledi ve sevinçle şarkı söyledi!" Sümerler, Mısır'da kullanılanlara benzer sulama teknikleri uygulamışlardır. Amerikalı antropolog Robert McCormick Adams, sulamanın gelişmesinin kentleşmeyle ilişkili olduğunu ve nüfusun %89'unun kentlerde yaşadığını söylüyor.
Arpa, nohut, mercimek, buğday, hurma, soğan, sarımsak, marul, pırasa ve hardal yetiştiriyorlardı. Sümerler çok sayıda balık avlıyor, kümes hayvanı ve ceylan avlıyorlardı.
Sümer tarımı büyük ölçüde sulamaya bağlıydı. Sulama, şaduf, kanallar, bentler, savaklar ve rezervuarlar kullanılarak gerçekleştiriliyordu. Dicle'nin ve daha az olmak üzere Fırat'ın sık sık şiddetli taşkınlara maruz kalması, kanalların sık sık onarılması ve sürekli olarak alüvyonların temizlenmesi gerektiği ve ölçüm işaretlerinin ve sınır taşlarının sürekli olarak değiştirilmesi gerektiği anlamına geliyordu. Hükûmet, zenginlerin kendilerini muaf tutabilmelerine rağmen, bireylerin kanallarda bir angarya içinde çalışmalarını zorunlu kılıyordu.
"Sümer Çiftçi Almanağı "ndan bilindiği üzere, sel mevsiminden sonra ve Bahar ekinoksu ile Akitu veya Yeni Yıl Festivali'nden sonra, çiftçiler kanalları kullanarak tarlalarını sular ve ardından suyu tahliye ederlerdi. Daha sonra öküzlere toprağı ezdirip yabani otları öldürtürlermiş. Daha sonra tarlaları kazmalarla sürüklerlerdi. Kuruduktan sonra, tohum ekmeden önce toprağı üç kez sürüyor, tırmıklıyor ve bir çapa ile toz haline getiriyorlardı. Ne yazık ki, yüksek buharlaşma oranı tarlaların tuzluluğunda kademeli bir artışa neden olmuştur. Ur III dönemine gelindiğinde çiftçiler ana ürün olarak buğdaydan tuza daha dayanıklı olan arpaya geçmişlerdi.
Sümerler ilkbaharda bir orakçı, bir bağlayıcı ve bir demet taşıyıcıdan oluşan üç kişilik ekipler halinde hasat yaparlardı. Çiftçiler, tahıl başlarını saplarından ayırmak için öküzlerin çektiği harman arabalarını kullanır ve ardından tahılı ayırmak için harman kızaklarını kullanırlardı. Daha sonra tahıl/saman karışımını harmanlarlardı.
Astronomi ve burçlar
Sümerler astronomide de gelişmişlerdir. Burçları ilk Sümerler bulmuştur ve günümüze değin gelmiştir.
Artıklı ve doğru bir takvim kullanmışlar, bir ayı 30, bir yılı 360 gün olarak hesaplamışlardır. Ayrıca Güneş saatini icat etmişlerdir. Dünyada ilk kez ay yılı hesabına dayanan takvimi Sümerler bulmuşlardır.
Türk edebiyatında Sümerler
Cevat Şakir Kabaağaçlı, eserlerinde Sümerlerin Mezopotamya bölgesine Orta Asya'dan göç ettiklerini belirtir. Sümer medeniyeti ile Orta Asyalılar arasındaki benzerlikler ortaya atılarak bu tez ispatlanmaya çalışılmıştır. Orta Asya ve Sümer kültüründe dağların doruklarının kutsal sayılması ve dağların doruklarında yaşayan çeşitli tanrılara inanılması gibi benzerlikler iki bölge arasında köken birliği ya da kültür etkileşimi olduğunun kanıtı olarak öne sürülmüştür.
Ayrıca bakınız
Kaynakça
- ^ LANDSBERGER, Benno (1943). "SÜMERLER". Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi: 090-102. doi:10.1501/dtcfder_0000000394. ISSN 0378-2905.
- ^ . 25 Aralık 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Mayıs 2019.
- ^ a b "Arşivlenmiş kopya". 20 Eylül 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 19 Mayıs 2019.
- ^ a b MSN Encarta Ansiklopedisi. Sümerler. 30 Kasım 2008. İng. <http://encarta.msn.com/encyclopedia_761576369/Sumer.html 25 Ocak 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- ^ a b "Sümerler." Encyclopædia Britannica. Encyclopædia Britannica Online. Encyclopædia Britannica Inc.
- ^ Liverani, Mario (4 Aralık 2013). The Ancient Near East: History, Society and Economy (İngilizce). Routledge. ISBN .
- ^ "ePSD: saĝgiga[humankind]". psd.museum.upenn.edu. 4 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 15 Ekim 2023.
- ^ "Söz konusu bölge (Mezopotamya'nın en güneyi) şimdi Sümer ve sakinleri Sümerler olarak adlandırılabilir, ancak bu isimler Akadca adlandırmaların yalnızca İngilizce yaklaşımlarıdır; Sümerler topraklarına Kengir, dillerine Emegir ve kendilerine Sag-giga, "kara kafalılar" diyorlardı." W. Hallo; W. Simpson (1971). The Ancient Near East. New York: Harcourt, Brace, Jovanovich. s. 29.
- ^ a b Toorn, Karel van der; Becking, Bob; Horst, Pieter Willem van der (1999). Dictionary of Deities and Demons in the Bible (İngilizce). Wm. B. Eerdmans Publishing. s. 32. ISBN .
- ^ Edzard, Dietz Otto (2003). Sumerian Grammar (İngilizce). Brill. s. 1. ISBN .
- ^ Kramer, Samuel Noah (1988). In the World of Sumer: An Autobiography. Wayne State University Press. s. 44. ISBN .
- ^ . Oriental Institute in collaboration with Chicago Web Docent and eCUIP, The Digital Library. 5 Kasım 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mart 2015.
- ^ ""The Ubaid Period (5500-4000 B.C.)" Heilbrunn Sanat Tarihi Zaman Çizelgesi içinde. Eski Yakın Doğu Sanatı Bölümü. The Metropolitan Museum of Art, New York (Ekim 2003)". 7 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 22 Şubat 2014.
- ^ (PDF). 21 Mart 2014 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Temmuz 2021.
- ^ Maisels, Charles Keith (1993). The Near East: Archaeology in the "Cradle of Civilization". ISBN .
- ^ Maisels, Charles Keith (2001). Early Civilizations of the Old World: The Formative Histories of Egypt, the Levant, Mesopotamia, India and China. ISBN .
- ^ Shaw, Ian; Jameson, Robert (2002). A dictionary of archaeology. ISBN . 3 Ocak 2016 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Temmuz 2023.
- ^ "Sümer (antik bölge, Irak)". Britannica Online Encyclopedia. Britannica. com. 13 Nisan 2012 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 29 Mart 2012.
- ^ Margarethe Uepermann (2007), "Structuring the Late Stone Age of Southeastern Arabia" (Arabian Archaeology and Epigraphy Arabian Archaeology and Epigraphy Cilt 3, Sayı 2, s. 65-109)
- ^ Hamblin, Dora Jane (May 1987). (PDF). Smithsonian Magazine. 18 (2). 9 Ocak 2014 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ocak 2014.
- ^ org/explore/highlights/articles/u/ubaid_culture.aspx ""Ubaid Culture", The British Museum"
|url=değerini kontrol edin ().[] - ^ a b c "Sümerler." Encyclopædia Britannica. Encyclopædia Britannica Online. Encyclopædia Britannica Inc.
- ^ Kramer, Samuel Noah (1988). In the World of Sumer: An Autobiography. Wayne State University Press. s. 44. ISBN . 9 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 6 Temmuz 2021.
- ^ . Oriental Institute in collaboration with Chicago Web Docent and eCUIP, The Digital Library. 30 Ağustos 2004 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mart 2015.
- ^ ""The Ubaid Period (5500–4000 B.C.)" In Heilbrunn Timeline of Art History. Department of Ancient Near Eastern Art. The Metropolitan Museum of Art, New York (October 2003)". 7 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 6 Temmuz 2021.
- ^ . 25 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ (PDF). 13 Haziran 2011 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi.
- ^ Tarih Sümer'de Başlar, Samuel Noah Kramer, s. 185-186
- ^ Wolkstein, Diane; Kramer, Samuel Noah (1983). Inanna: Queen of Heaven and Earth: Her Stories and Hymns from Sumer. Elizabeth Williams-Forte. New York: Harper & Row. s. 174. ISBN .
- ^ Elizabeth F. Henrickson; Ingolf Thuesen; I. Thuesen (1989). Upon this Foundation: The N̜baid Reconsidered : Proceedings from the U̜baid Symposium, Elsinore, May 30th-June 1st 1988. Museum Tusculanum Press. s. 353. ISBN .
- ^ Jean-Jacques Glassner (2003). The Invention of Cuneiform: Writing in Sumer. JHU Press. s. 31. ISBN .
- ^ Algaze, Guillermo (2005). The Uruk world system : the dynamics of expansion of early Mesopotamian civilization. Internet Archive. Chicago : University of Chicago Press. ISBN .
- ^ (2005). The Uruk World System: The Dynamics of Expansion of Early Mesopotamian Civilization, Second Edition, University of Chicago Press.
- ^ Jacobsen, Thorkild (Ed) (1939),"The Sumerian King List" (Oriental Institute of the University of Chicago; Assyriological Studies, No. 11., 1939)
- ^ Jacobsen, Thorkild (1976), "The Harps that Once... ; Sumerian Poetry in Translation" ve "Treasures of Darkness: a history of Mesopotamian Religion"
- ^ George, Andrew (Çevirmen) (2003), "The Epic of Gilgamesh" (Penguin Classics)
- ^ Parker, Bradley J. (Aralık 2008). "Mesopotamia: The Invention of the City. Gwendolyn Leick". Near Eastern Archaeology. 71 (4): 255-256. doi:10.1086/nea20697201. ISSN 1094-2076.
- ^ a b Toward the Image of Tammuz and Other Essays on Mesopotamian History and Culture by T. Jacobsen
- ^ Hallo, William W. (Mart 1963). "Beginning and End of the Sumerian King List in the Nippur Recension". Journal of Cuneiform Studies. 17 (2): 52-57. doi:10.2307/1359064. ISSN 0022-0256. 9 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 6 Kasım 2023.
- ^ "The so-called Second Dynasty of Ur is a phantom and is not recorded in the SKL" in Frayne, Douglas (2008). Pre-Sargonic Period: Early Periods, Volume 1 (2700-2350 BC) (İngilizce). University of Toronto Press. s. 910. ISBN .
- ^ Fish, T. (1938). "The Sumerian City Nippur in the Period of the Third Dynasty of Ur". Iraq. 5: 157-179. doi:10.2307/4241631. JSTOR 4241631.
- ^ Bryce, Trevor (10 Eylül 2009). The Routledge Handbook of the Peoples and Places of Ancient Western Asia: The Near East from the Early Bronze Age to the fall of the Persian Empire (İngilizce). Routledge. ISBN .
- ^ Thompson, William R. (2004). (PDF). Journal of World-Systems Research. 10 (3): 612-652. doi:10.5195/jwsr.2004.288
![image]()
. Archived from the original on 19 Şubat 2012. - ^ Kaynak hatası: Geçersiz
<ref>etiketi;Sayceisimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: ) - ^ Goss, Clint (15 Nisan 2017). "Gılgamış ve Eski Mezopotamya Flütleri". Flutopedia. 15 Haziran 2017 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 14 Haziran 2017.
- ^ a b c Kramer, Samuel Noah (1963). The Sumerians: Their History, Culture, and Character
![image]()
. The Univ. of Chicago Press. ISBN . - ^ (1998), Daily Life in Ancient Mesopotamia, Daily Life, Greenwood, s. 132, ISBN
- ^ Celibacy in the Ancient World: Its Ideal and Practice in Pre-Hellenistic Israel, Mesopotamia, and Greece by Dale Launderville, p. 28
- ^ a b c d e f Dening, Sarah (1996). "Chapter 3: Sex in Ancient Civilizations". The Mythology of Sex. Londra: Macmillan. ISBN . Erişim tarihi: 30 Temmuz 2023.
- ^ a b Leick, Gwendolyn (2013) [1994]. Sex and Eroticism in Mesopotamian Literature. New York: Routledge. s. 219. ISBN .
- ^ a b Kaynak hatası: Geçersiz
<ref>etiketi;NemetNejat2isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: ) - ^ Kaynak hatası: Geçersiz
<ref>etiketi;Blackisimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: ) - ^ Hayes, John (1997). Kaye, Alan (Ed.). Phonologies of Asia and Africa: Including the Caucasus. Eisenbrauns. s. 1002. 14 Şubat 2017 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 14 Şubat 2017.
- ^ Adam Falkenstein, Das Sumerische, Brill Archive, 1964, s.23
- ^ Fischer Weltgeschichte, Band 2, Fischer Bücherei, 1965, s.47
- ^ Piotr Michalowski, "Sumerian," The Cambridge Encyclopedia of the World's Ancient Languages." Ed. Roger D. Woodard (2004, Cambridge University Press). s. 19-59
- ^ Woods C. 2006 "Bilingualism, Scribal Learning, and the Death of Sumerian" 29 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. In S.L. Sanders (ed) Margins of Writing, Origins of Culture: 91-120 Chicago
- ^ Allan, Keith (2013). The Oxford Handbook of the History of Linguistics. Oxford: Oxford University Press. ss. 56-57. ISBN .
- ^ Campbell, Lyle; Mauricio J. Mixco (2007). A glossary of historical linguistics
![image]()
|url=değerini kontrol edin (). Edinburgh University Press. s. 196. ISBN . 12 Temmuz 2013 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Temmuz 2023. - ^ Kramer, Samuel Noah, Sümer Mitolojisi, s.83
- ^ Kramer, Samuel Noah, Sümer Mitolojisi, s.80
- ^ [1] Arif tekin, Sümerlerden İslam’a Kutsal Kitaplar ve Dinler
- ^ (PDF). 2 Nisan 2015 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Şubat 2017.
- ^ Duncan J. Melville (2003). Third Millennium Chronology 7 Temmuz 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., Third Millennium Mathematics. .
- ^
- ^ Anderson, Marlow; Wilson, Robin J. (2004). Sherlock Holmes in Babylon: and other tales of mathematical history. ISBN . Erişim tarihi: 29 Mart 2012.
- ^ Gately, Iain (2008). Drink: A Cultural History of Alcohol. Gotham Books. s. 5. ISBN .
- ^ Mackenzie, Donald Alexander (1927). Footprints of Early Man. Blackie & Son Limited.
- ^ Adams, R. McC. (1981). Heartland of Cities. University of Chicago Press.
- ^ By the sweat of thy brow: Work in the Western world, Melvin Kranzberg, Joseph Gies, Putnam, 1975
- ^ Altıncı Kıta Akdeniz, Halikarnas Balıkçısı
- ^ Son Truvalılar, Sinan Meydan, s. 96
Dış bağlantılar
- Sümer, Yahudi ve Yunan Mitolojisi
- [3]15 Nisan 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Sümer, Türk ve İslam mitolojisi
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Sumerler Sumerce 𒅴𒄀 eme gi veya 𒅴𒂠 eme g ir yaklasik MO 4000 2000 yillari arasinda Irak in guneyinde Guney Mezopotamya yerlesik hayata gecmis olup medeniyetin besigi olarak bilinen cografi bolgede yasamis bir uygarliktir MO 6 nci ve 5 nci milenyumda Kalkolitik ve Erken Tunc Cagi donemi arasinda ortaya cikmis olup Dunyanin bilinen en eski uygarliklarindan birisi olarak kabul edilmektedir Sumerler y 5500 y 1800 BC Modern haritadaki genel konum ve antik kiyi seridine sahip Sumer in ana sehirleri Kiyi seridi antik cagda neredeyse Ur a ulasiyordu CagCilali Tas Devri Tunc CagiBolgeMezopotamya Orta AsyaOnculObeyd kulturuArdilAkad ImparatorluguMezopotamyaFirat DicleAsuroloji SumerolojiImparatorluklar SehirlerSumerlerEridu Kis Uruk Ur Lagas Nippur GirsuAkad ImparatorluguAkad MariAmorilerIsin LarsaBabil ImparatorluguBabil KaldeAsur ImparatorluguAsur Nemrut Horsabad Ninova NinevehElamSusaKassitler Hurriler MitanniKronolojiMezopotamya tarihiSumer kral listesi Asur krallari listesi Babil krallari listesi Hitit krallari listesiDilSumerce AkadcaElam dili AramiceHurrice HititceMitolojiEnuma Elis GilgamisZiggurat NibiruMarduk Sumerler Bereketli Hilal olarak adlandirilan Mezopotamya bolgesinde ortaya cikan sayisiz medeniyetin temelini atmistir Ayrica yazi ve astronomi de tarihte ilk kez Mezopotamya da Sumerlerde ortaya cikmistir Genel dusunce Sumerlerin cagdasi olan halklarla yakin bir etkilesim ve benzerliklerinin oldugu yonundedir Sumer Devleti nin Sami olmayan izole bir topluluk tarafindan kurulmus oldugu kabul edilmektedir Mezopotamya da yasayan bircok farkli kavimden ilk one cikan ve daha sonraki medeni olusumlarin temelini atan Sumerlerdir Gerek yazi dil tip astronomi matematik gerekse de din fal buyu mitoloji gibi alanlarda ilk one cikan ve bilinen toplum Sumerlerdir Yaratilis ve Tufan a e ilk kez Sumerlerde rastlanir Yilbasi agaci susleme evlilik yuzugu nazar boncugu da ilk olarak Sumerlerde gorulmustur Sumer doneminde 21 i kucuk olan yaklasik 35 buyuk sehir ve kasaba vardi Bunlar arasinda Kis Nippur Umma Lagas Eridu Uruk ve Ur sayilabilir Isim Sumer Sumerce 𒅴𒄀 eme gi veya 𒅴𒂠 eme g ir Akadca 𒋗𒈨𒊒 sumeru terimi Guney Mezopotamya nin Semitik olmayan eski sakinleri olan Sumerler tarafindan konusulan dile onlarin halefleri olan Dogu Semitik dilli Akadlar tarafindan verilen isimdir Sumerlerin ulkesi civi yazisindaki yazitlarda Soylu Lordlarin Ulkesi anlamina gelen k en gi r ifadesi de yer almaktadir Sumerlerin kokeni bilinmemektedir ancak Sumer halki kendilerini Siyah Basli Olanlar veya Siyah Basli Insanlar 𒊕 𒈪 sag gig lit bas siyah veya 𒊕 𒈪 𒂵 sag gig ga fonetik olarak saŋ ɡi ɡa lit olarak adlandirmislardir Ornegin Sumer krali Sulgi kendisini dort mahallenin krali kara kafali insanlarin lideri olarak tanimlamistir Akadlar da Sumerlere kara kafali insanlar ya da Sami Akad dilinde ṣalmat qaqqadi diyorlardi Akadca Sumer kelimesi lehcedeki cografi adi temsil edebilir ancak Akadca sumeru terimine yol acan fonolojik gelisim belirsizdir Guney Mezopotamya ya atifta bulunan Ibranice ש נ ע ר Sinʿar Misirca Sngr ve Hititce Sanhar a Sumer in bati varyantlari olabilir KokeniUr un tahtta oturan Sumer krali muhtemelen Ur Pabilsag yardimcilariyla birlikte Ur Standardi MO 2600 civari Cogu tarihci Sumer in ilk olarak M O 5500 3300 yillari arasinda Sami ve Hint Avrupa kokenli olmayan eklemeli izole bir dil olan Sumer dilini konusan Bati Asyali bir halk tarafindan kalici olarak yerlesildigini one surmektedir kanit olarak sehirlerin nehirlerin temel mesleklerin vb isimlerine isaret edilmektedir Bazilari ise Sumerlerin Yesil Sahra dan Orta Dogu ya goc eden ve tarimin Orta Dogu da yayilmasindan sorumlu olan Kuzey Afrikali bir halk oldugunu one surmustur Ancak ilk ciftcilerin Bereketli Hilal den geldigini guclu bir sekilde gosteren kanitlarla birlikte bu oneri genellikle goz ardi edilmektedir Ozel olarak Sumerleri ele almasa da Lazaridis ve digerleri 2016 yilinda Natufian ve Canak Comlek Oncesi Neolitik kultur tasiyicilarinin genomlarini test ettikten sonra Orta Dogu nun bazi Yahudi oncesi kulturleri ozellikle de Natufianlar icin kismi bir Kuzey Afrika kokeni onermislerdir Bazi akademisyenler Sumerleri Hurriler ve Urartularla iliskilendirmekte ve anavatanlari olarak Kafkasya yi onermektedir Sumer uygarliginin yukselisinden once Mezopotamya nin guneyinde MO 6000 civarinda Proto Firatlilar veya olarak bilinen bir halk hukum surmustur Bu halk kuzey Mezopotamya daki turedigi dusunulen tarim odakli bir toplumdur Ubeydilerin Sumerler tarafindan hic bahsedilmemesine ragmen gunumuz akademisyenleri tarafindan Sumer deki ilk uygarlastirici guc oldugu varsayilmaktadir Batakliklari tarim icin kurutmuslar ticareti gelistirmisler ve dokumacilik dericilik metal isciligi duvarcilik ve comlekcilik gibi endustriler kurmuslardir Bazi dilbilimciler Proto Firat dili veya tek bir alt dil fikrine karsi cikiyor Onlar Sumer dilinin baslangicta Dogu Arabistan in bataklik ve kiyi bolgelerinde yasayan Arap biface kulturune mensup avci toplayici topluluklarin dili olabilecegini savunuyorlar Juris Zarins Sumerlerin Buzul Cagi nin sonunda sular altinda kalmadan once Dogu Arabistan kiyilarinda bugunku Basra Korfezi bolgesinde yasadiklarina inanmaktadir Sumer uygarligi MO 4 binyilda Uruk doneminde sekillenmeye basladi ve Cemdet Nasr ve Erken Hanedanlik donemlerinde de devam etti Fars Korfezi kiyisinda bulunan Eridu sehri en eski sehirlerden biri olarak kabul edilir Bu bolgede uc ayri kulturun kaynasmis olmasi muhtemeldir Camur tuglali evlerde yasayan ve sulama yapan Ubeydli ciftciler siyah cadirlarda yasayan ve koyun keci surulerini takip eden gocebe Sami cobanlar ve sazlik alanlarda kamis kulubelerde yasayan ve Sumerlerin atalari olabilecek balikci topluluklari Guvenilir tarihi kayitlar Enmebaragesi Erken Hanedanlik I ile baslar Sumerler giderek kontrolu kuzeybatidan gelen Sami devletlerine kaptirmistir Sumer MO 2270 civarinda Akad Imparatorlugu nun Sami dilini konusan krallari tarafindan fethedildi ancak Sumerce kutsal bir dil olarak devam etti Yaklasik MO 2100 2000 yillari arasinda Ur un Ucuncu Hanedanligi doneminde yaklasik bir yuzyil boyunca yerel Sumer egemenligi yeniden ortaya cikmis ancak Akad dili de bir sure daha kullanilmaya devam etmistir Sehir devletleriMO 4000 yillari baslarinda Sumer sinirlari kanallar veya sinir taslari ile belirlenmis bir duzine sehir devletine bolunmustu Butun sehirlerin merkezinde sehre ait ozel bir sahip tanri veya tanricaya adanmis olan ve bir rahip yoneticinin ensi veya kralin lugal idaresindeki tapinak bulunurdu Antik Mezopotamya bolgesinde sehir yerlesimleri Hanedanlik oncesi ilk bes sehir Eridu Ebu Sahreyn El Medain Larsa Es Senkereh Sippar Ebu Habbah Suruppak Fara Diger temel sehirler Kis Uheymir ve Inharra Uruk Warka Ur El Muqayyer Nippur Afak Lagas El Hiba Tello veya Telloh Umma Jokha 1 Bismaya Mari Hariri 21Akkad 1Isin Ishan el Bahriyat 1Yeri belirsizdir 2Mezopotamya nin kuzeyinde kalan bir sehir Kucuk sehirler guneyden kuzeye El Lahm Ibzeikh Ebu Hatab Wannat es Sadum Ed Duleim Birs Nimrud Ibrahim El Badra Asmar Brak 2 2Mezopotamya nin kuzeyinde kalan bir sehir Sumer sehri Sumer sehri Mezopotamya nin guney ucunda Dicle ve Firat nehirleri arasinda sonradan Babil olmus gunumuzde de Irak in Bagdat sehrinden Basra Korfezi ne kadar olan bolgede idi Sumer sehri Sumerlerden once yasamis ve Sumerce konusmayan ve Sami olmayan bir halk tarafindan MO 4000 2350 yillari arasinda kurulmustur Bu halka gunumuzde Proto Firatlilar ya da Ubaidliler denmektedir Ubaid ismi Al Ubaid sehrindeki kazi alanindan gelir Ubaidliler Sumer sehrinde kurulmus ilk medeniyettir Batakliklari tarim icin kurutmuslar ticaret dokumacilik dericilik demircilik tas oymaciligi ve canak comlekcilik gibi islerle ugrasmislardir Ubaidlilerin bolgeye yerlesmesinden sonra cesitli Sami halklar da ayni bolgeye yerlesmis kulturlerini Ubaidlilerinki ile karistirarak Sumerler oncesi yuksek bir medeniyet kurmuslardir Antik MezopotamyaTarihceCogu tarihciye gore Sumerler MO 5500 ve 4000 yillari arasinda bolgeye kalici olarak yerlesmis Bati Asya halkidir Samuel Noah Kramer Tarih Sumer de Baslar kitabinda Iran dan gelen gocebeler ve Samilerin karisimi olan bir koy kulturu ile Sumer tarihinin basladigini yaziyor Bu iki halkin ve kulturlerinin karismasi zamanla Guney Mezopotamya daki ilk sehir devletini olusturuyor Zamanla bolgeye hakim olmak icin mucadele eden sehir devletlerine donusuyorlar Genelde Samilerin ustun ciktigi bu mucadelelerde Mezopotamyalilar diger bolgelere genislemeye basliyorlar ve yakin doguda ilk imparatorlugu kuruyorlar Bu imparatorluk zamanla Elam olarak da bilinen bolge dahil olmak uzere Iran in bati duzluklerine kadar yayiliyor Bu Mezopotamya imparatorlugu Hazar Denizi ya da Kafkaslardan geldigi tahmin edilen ilkel ve gocebe Sumerler ile karsilasiyor Mezopotamya ile ilkel kabileler arasinda tampon gorevi yapan Sumerliler ne pahasina olursa olsun direniyorlar Ilk karsilasmalarda kendilerinden teknolojik ve kulturel anlamda gelismis olan Mezopotamyalilar ustun geliyor Zamanla esir ya da parali asker olarak Mezopotamya kulturunu yakindan taniyan Sumerler kendilerine gerekli olan askeri teknolojiyi ogreniyor ve kendi kulturlerine uyguluyorlar Zamanla gerilemeye baslayan Mezopotamya devletine ustun gelmeyi ve once bati Iran topraklarini sonra Kuzey Mezopotamya yi almayi basariyorlar Fethettikleri bu bolgede ilk Sumer devletini kuruyorlar Sumer sehir devletleri tarih oncesi Ubaid ve Uruk donemlerinde yukselmeye basladi Sumer yazili tarihi M O 27 yuzyila ve oncesine kadar uzanir ancak tarihsel kayitlar M O 23 yuzyila tarihlenen Erken Hanedanlik III donemine kadar belirsiz kalmistir Bu donemde yazili kayitlarin dili daha kolay cozulebilir hale geldi ve bu da arkeologlara cagdas kayitlari ve yazitlari okuma firsati sagladi Akkad Imparatorlugu M O 23 yuzyilda Mezopotamya nin genis bolgelerini basariyla birlestiren ilk devlettir Guti doneminden sonra Ucuncu Ur Hanedanligi kralligi da kuzey ve guney Mezopotamya nin bolumlerini benzer sekilde birlestirdi Ancak bu birlik M O 2 milenyumun baslarinda Amori akinlari karsisinda sona erdi Amorilerin Isin hanedani M O 1700 yilina kadar surdu bu tarihten sonra Mezopotamya Babil yonetimi altinda yeniden birlesti Gec Obeyd kulturu nden kalma bir comlek kavanozuUbeyd donemi Ubeyd donemi Mezopotamya ve Basra Korfezi ne yayilan kendine ozgu kaliteli boyali canak comlek tarziyla dikkat cekmektedir yerlesime dair en eski kanit Tell el Oueili den gelmektedir ancak Guney Mezopotamya daki cevresel kosullarin Ubeyd doneminden cok daha once insan yerlesimi icin elverisli oldugu goz onune alindiginda daha eski yerlesimlerin var olmasi ancak henuz bulunamamis olmasi muhtemeldir Bu kulturun kuzey Mezopotamya daki kulturunden turedigi anlasilmaktadir Bunlarin daha sonraki Uruk kulturuyle ozdeslestirilen gercek Sumerler olup olmadigi bilinmemektedir Eridu nun bas tanrisi ve bilgelik tanrisi Enki nin Uruk un ask ve savas tanricasi Inanna ya uygarlik armaganlarini vermesinin oykusu Eridu dan Uruk a gecisi yansitiyor olabilir Uruk Kral rahibi kutsal suruyu besliyorKral rahip ve yardimcisi kutsal suruyu besliyor Uruk donemi MO 3200 civariUruk donemine ait Silindir muhur ve baskisi MO 3100 civari Louvre Muzesi Uruk donemi Ubaid doneminden Uruk donemine gecis yavas carklarda evde yapilan boyali canak comlekten hizli carklarda uzman kisiler tarafindan kitlesel uretimle yapilan cesitli boyasiz canak comlege dogru kademeli bir degisimi isaret eder Uruk donemi Ubaid in devami niteligindedir ve en belirgin degisiklik canak comleklerde gorulur Uruk donemine gelindiginde yaklasik olarak MO 4100 2900 guney Mezopotamya nin kanallari ve nehirleri boyunca tasinan ticari mallarin hacmi merkezi yonetimlerin uzman isciler istihdam ettigi bircok buyuk katmanli tapinak merkezli sehrin 10 000 den fazla nufusa sahip yukselisini kolaylastirmistir Uruk doneminde Sumer sehirlerinin daglik bolgelerden yakalanan kole isgucunden faydalanmaya basladigi oldukca kesindir ve en eski metinlerde isci olarak yakalanan kolelere dair bol miktarda kanit bulunmaktadir Bu Uruk uygarligina ait eserler ve hatta koloniler Turkiye deki Toros Daglari ndan batida Akdeniz e ve bati Iran a kadar uzanan genis bir alanda bulunmustur Uruk donemi uygarligi Sumerli tuccarlar ve koloniciler tarafindan disariya tasindi ve etraflarindaki tum halklari etkiledi Bu halklar zamanla kendi benzer ve rekabet edebilecek ekonomilerini ve kulturlerini gelistirdiler Sumer sehirleri uzaktaki ve uzun mesafeli kolonileri askeri gucle surduremedi Uruk donemindeki Sumer sehirleri muhtemelen teokratikti ve buyuk olasilikla bir rahip kral ensi tarafindan yonetiliyor ona hem erkek hem de kadinlardan olusan bir ihtiyarlar heyeti yardimci oluyordu Daha sonraki Sumer panteonunun bu siyasi yapiyi ornek almis olmasi oldukca muhtemeldir Uruk doneminde organize savasa ya da profesyonel askerlere dair cok az kanit vardi ve kentler genellikle surlarla cevrili degildi Bu donemde Uruk ilk kez 50 000 nufusu asarak dunyanin en kentlesmis sehri haline gelmistir bu donemin onde gelen birkac kentinin erken hanedanlarini icermektedir Listedeki ilk isim grubu buyuk bir tufan meydana gelmeden once hukum surdugu soylenen krallara aittir Bu ilk isimler kurgusal olabilir ve Alulim ve Dumizid gibi bazi efsanevi ve mitolojik figurleri icerir Uruk doneminin sonu yaklasik 9 000 ila 5 000 yil once Holosen iklimsel optimum olarak adlandirilan uzun daha yagisli ve daha sicak bir iklim doneminin sonunu isaret eden MO 3200 2900 yillari arasindaki kurak bir donem olan Piora salinimi ile ayni zamana denk gelmistir Ur un Birinci Hanedanligi nin muhtemel kurucusu Meskalamdug un altin migferi MO 26 yuzyilErken Hanedanlik Donemi M O yaklasik 2900 yili civarinda baslayan hanedanlik donemi tapinagi bir rahipler konseyinin ve ozellikle bir tapinak bir tanricaya adanmissa erkek En En erkek figur veya basinda bir erkek tanri bulunuyorsa kadin figur tarafindan yonetilen bir yapinin yerine daha sekuler bir yonetim olan Lugal a Lu adam Gal buyuk gecisi simgeler Bu donem Dumuzid Lugalbanda ve Gilgamis gibi efsanevi ata figurlerini icerir bunlar tarihi kayitlarin artik cozulen heceli yazinin erken resim yazilarindan gelismeye basladigi M O 2900 yilindan kisa bir sure once hukum surduler Sumer kulturunun merkezi guney Mezopotamya da kalsa da hukumdarlar kisa sure icinde komsu bolgelere yayilmaya baslamis ve komsu Sami gruplar Sumer kulturunun cogunu kendi kulturleri olarak benimsemistir Sumer kral listesinde adi herhangi bir efsanevi kaynaktan bilinen en eski hanedan krali Kis in ilk hanedaninin 13 krali olan Etana dir Arkeolojik kanitlarla dogrulanan en eski kral Gilgamis Destani nda da adi gecen Kis in Enmebaragesi dir Erken Hanedanlik I bu da Gilgamis in kendisinin Uruk un tarihi bir krali olabilecegi onerisine yol acmistir Gilgamis Destani nin gosterdigi gibi bu donem artan savaslarla iliskilendirilmistir Guney Mezopotamya daki savunmasiz koyler ortadan kalktikca sehirler surlarla cevrilmis ve boyutlari buyumustur Hem Enmerkar hem de Gilgamis Uruk un surlarini insa etmekle anilir 1 Lagas Hanedanligi Eannatum un Akbabalar Steli nin Parcasi Lagas hanedani MO 2500 2270 civari kral listesinde yer almasa da birkac onemli anit ve bircok arkeolojik buluntuyla iyi bir sekilde kanitlanmistir Kisa omurlu olmasina ragmen tarihte bilinen ilk imparatorluklardan biri Kis Uruk Ur ve Larsa da dahil olmak uzere neredeyse tum Sumer i ilhak eden ve Lagas in ezeli rakibi Umma sehir devletini haraca baglayan Lagasli un imparatorlugudur Buna ek olarak kralligi Elam in bazi bolgelerine ve Basra Korfezi boyunca uzaniyordu Eannatum un Akbabalar Steli dusmanlarinin kesik baslarini ve diger vucut parcalarini gagalayan akbabalari tasvir etmektedir Imparatorlugu olumunden kisa bir sure sonra cokmustur Daha sonra Umma rahip krali Lagas hanedaninin bolgedeki ustunlugunu devirmis ardindan Uruk u fethederek baskent yapmis ve Basra Korfezi nden Akdeniz e kadar uzanan bir imparatorluk kurmustur Akadli Sargon dan onceki son etnik Sumer kraliydi Akad krali Sargon a ait bir zafer steli uzerindeki Sumerli esirler y MO 2300 Louvre Muzesi Akkad Imparatorlugu Akkad Imparatorlugu Akkadli Sargon tarafindan MO 2234 2154 yillari arasinda kurulmustur orta kronoloji Dogu Sami dili olan Akadca ilk olarak MO 2800 civarinda Kis krallarinin ozel isimlerinde gorulur ve daha sonraki kral listelerinde de korunur MO 2500 lerden kalma tamamen Eski Akadca yazilmis metinler vardir Eski Akadca kullanimi Buyuk Sargon doneminde MO 2334 2279 zirveye ulasmistir ancak o donemde bile cogu idari tablet katiplerin kullandigi dil olan Sumerce yazilmaya devam etmistir Gelb ve Westenholz Eski Akadcanin uc asamasini birbirinden ayirir Sargon oncesi donem Akad imparatorlugu donemi ve onu takip eden Ur III donemi Akadca ve Sumerce yaklasik bin yil boyunca yerel diller olarak bir arada var olmus ancak MO 1800 lere gelindiginde Sumerce daha cok akademisyenlerin ve katiplerin bildigi bir edebi dil haline gelmistir Sargon oncesi ve sonrasi donemler arasinda tarihsel sureklilikte cok az kesinti oldugunu ve Sami ve Sumer catismasi algisina cok fazla vurgu yapildigini savunmustur Bununla birlikte Akadcanin Sargon tarafindan daha once fethedilen Elam in komsu bolgelerine de kisa sureligine empoze edildigi kesindir Guti donemi Sumer deki Guti donemi Akad Imparatorlugu nun cokusunu takiben Mezopotamya da kabaca MO 2141 2050 yillari arasina tarihlenen bir yabanci egemenligi evresine isaret eder Gutiler baskentleri Adab sehri olan bir hanedanlik kurmus ve hanedanlik monarsi ile karakterize edilmistir Guti hanedaninin sonu Gutileri ve krallari Tirigan i yenerek yonetimi Sumerlilerin eline geciren Uruk lu Utu hengal in hukumdarligiyla sona erer Lagas li Gudea ele gecen cok sayida portre heykeliyle unlu Sumer hukumdari2 Lagas Hanedanligi MO y 2200 2110 orta kronoloji Akad Imparatorlugu nun tarafindan yikilmasinin ardindan baska bir yerli Sumer hukumdari olan Lagas li Gudea yerel olarak one cikmis ve Sargon krallarinin tanrisallik iddialarinin uygulamalarini surdurmustur Bir onceki Lagas hanedani Gudea ve onun soyundan gelenler de sanatsal gelisimi desteklemis ve cok sayida arkeolojik eser birakmislardir Ucuncu Ur Hanedanligi Buyuk Ur Ziggurati MO 2100 civari Nasiriye yakinlarinda Irak Ucuncu Ur Hanedanligi yaklasik olarak M O 2112 2004 yillari arasinda Sumerlerin yasadigi son donemdir ve genellikle Sumer Ronesansi olarak da adlandirilir Bu donem Ur kentinin siyasi ve ekonomik olarak yeniden canlandigi Sumer sanati ve edebiyatinin zirveye ulastigi bir donem olarak bilinir Ucuncu Ur Hanedanligi ayni zamanda Ur III donemi veya Neo Sumer Imparatorlugu olarak da adlandirilir ve Sumerlerin idari ve ekonomik yapisinin oldukca merkeziyetci oldugu bir donemdir Donemin en onemli hukumdari Ur Nammu dur ve Ur Nammu Kanunlari ile bilinir Bu kanunlar daha sonraki Mezopotamya medeniyetlerini etkilemis yazili kanunlarin en eski orneklerindendir Bu donem M O 2004 yilinda Elamlilarin Ur kentini ele gecirmesiyle sona ermis ve Sumerlerin tarih sahnesinden cekilmesine neden olmustur Ur savasi ni betimleyen resimSumerlerin sonu Bazi arastirmalarda Sumerlilerin zayiflamasi Sumer topraklarindaki tuzlanma ve buna bagli tarimsal uretimin dusmesi gibi ekolojik nedenlere baglanir Yuksek duzeyde buharlasmanin yasandigi kurak bir iklimde kotu drene edilen sulanan topraklar toprakta cozunmus tuzlarin birikmesine yol acarak tarimsal verimi ciddi olcude dusurmustur Sumer bolgesinde Gilgamis destani gibi anlatimlara konu olan buyuk bir sel meydana gelmis ve bu Tufan dan sonra bazi sehir devletleri digerleri uzerinde egemenlik kurmuslardir Sehirleri birlestiren krallarin ilki MO 2800 yillarinda Kis krali olan Etana dir Kis Ur ve Lagas sehirleri digerlerine egemen olabilmek icin yuzyillar suren mucadelelere giristiler Bu durum Sumerleri disaridan gelen dusmanlara karsi zayif birakti Once Elamlilar MO y 2530 2450 ve sonra Kral Sargon yonetimindeki MO 2334 2279 Akadlilar Sumerlere saldirdilar Sargon hanedani yaklasik bir yuzyil iktidarda kaldi ve sehir devletlerini birlestirdi Sargon hanedaninin yonetim modeli tum Orta Dogu medeniyetlerini etkilemistir Akadlar tarafindan cokertilmesi sonrasinda Sumerler bir daha eski haline gelemedi MO 2000 li yillarda bagimsiz kimliklerini kaybettiler kaynak belirtilmeli Ardindan gelen Akad ve Babil uygarliklari cogunlukla Sumerlerin izlerini tasidilar Kendilerine ozgu dilleri ve civi yazilari uzun sure yasadi Sumer inanislari ve mitolojisi Ibranilerin Babil surgunu yoluyla Yahudi Hristiyan ve Islam inanislarini etkiledigi gibi Fenike Yunan Roma baglantisiyla da gunumuze dek ulasmistir Sumer KrallariSumer ve yabanci devletlerde hukumdarlik yapan Sumer krallari bulunur KulturSosyal hayat ve Aile Erken Sumer doneminde ilkel piktogramlar sunu gostermektedir Canak comlek cok boldu ve vazolarin kaselerin ve tabaklarin bicimleri cok cesitliydi bal tereyagi yag ve muhtemelen hurmadan yapilan sarap icin ozel kupler vardi Vazolarin bazilarinin sivri ayaklari vardi ve capraz ayakli sehpalar uzerinde duruyordu digerleri duz dipliydi ve kare ya da dikdortgen ahsap cerceveler uzerine yerlestirilmisti Yag kupleri ve muhtemelen digerleri de tam olarak erken Misir da oldugu gibi kille kapatilmistir Tastan vazolar ve tabaklar kilden yapilanlarin taklidi olarak yapilmistir Tuylu bir basortusu giyilirdi Okuzunkine benzeyen oyma ayaklari olan yataklar tabureler ve sandalyeler kullaniliyordu Somineler ve ocaklar vardi Bicaklar matkaplar kamalar ve testereye benzeyen bir alet biliniyordu Mizraklar yaylar oklar ve hancerler ama kiliclar degil savasta kullaniliyordu Yazi yazmak icin tabletler kullaniliyordu Metal bicakli ve ahsap sapli hancerler takilirdi ve bakir levhalara dovulurdu kolyeler veya yakalar ise altindan yapilirdi Zaman ay olarak hesaplanirdi ile ilgili onemli kanitlar vardir En iyi bilinen ornekleri arasinda bulunan ve flutler calinmistir Bir Sumer basligi ve gerdanligi Devlet kentlerden olusmustu ve her kent surlarla cevrili idi Kent icinde yuksek bir tepeye yapilan tapinak bulunurdu ki bu sosyal yasamin merkezini olusturmaktaydi Sumer kulturu erkek egemen ve tabakaliydi Isbolumu derinlesmisti 1 sinifi din adamlari ve askerler 2 sinifi halk 3 sinifi ise kolelerin olusturdugu bir toplumsal hiyerarsi vardi Surekli savaslar sonucunda halktan her insan kolayca kole edinebiliyordu MO 3000 2500 yillarinda yuksek ruhbanlardan olusan egemen siniflar dinsel yapiya sahip kent devletlerinin yoneticileri olarak ortaya ciktilar Bu kral rahipler dinsel ve siyasal isleri yuruturlerdi Bir kentin bas rahibi ayni zamanda o kentin baskaniydi Ur III donemine tarihlenen ve simdiye kadar kesfedilen en eski kodifikasyon olan Ur Nammu Kanunlari gec Sumer hukukundaki toplumsal yapiya dair bir fikir vermektedir Lu gal buyuk adam ya da kral altinda toplumun tum uyeleri iki temel tabakadan birine aitti lu ya da ozgur kisi ve kole erkek arad kadin geme Bir lunun oglu evlenene kadar dumu nita olarak adlandirilirdi Bir kadin munus kiz evlat dumu mi olmaktan cikip es dam olur ardindan kocasi olurse dul numasu kalir ve ayni kabileden baska bir erkekle yeniden evlenebilirdi Evlilikler genellikle gelin ve damadin ebeveynleri tarafindan ayarlanirdi nisanlar genellikle kil tabletlere kaydedilen sozlesmelerin onaylanmasiyla tamamlanirdi 78 Bu evlilikler damat gelinin babasina bir gelin hediyesi teslim eder etmez yasal hale gelmistir 78 Bir Sumer atasozu ideal ve mutlu evliligi karisinin kendisine sekiz ogul dogurmus olmasiyla ovunen ve hala seks yapmaya hevesli olan bir kocanin agzindan anlatir Sumerler genellikle evlilik oncesi cinsel iliskiden kacinirlardi Sumer ya da Akad dillerinde bekaret kelimesinin dogrudan bir karsiligi yoktu Bunun yerine kavrami aciklayici bir sekilde tanimlamislardir Ornegin Sumerce de a e nu gi4 a olarak ifade edilir ve bekareti bozulmamis anlamina gelirken Akadca da la naqbat olarak ifade edilir ve hic penis tanimamis anlamina gelir Akad tip metinlerinde sisitu terimi kullanilir ancak bunun ozellikle kizlik zarina isaret edip etmedigi belirsizdir Ilginc bir sekilde o donemde kizlik zarinin saglamligi Yakin Dogu daki daha sonraki kulturlere kiyasla bir kadinin bekaretini belirlemede cok daha az onemliydi Bunun yerine bekaret degerlendirmeleri cogunlukla kadinin kendi anlattiklarina dayaniyordu En eski kayitlardan itibaren Sumerlerin sekse karsi cok rahat tutumlari vardi ve bir cinsel eylemin ahlak disi sayilip sayilmadigina gore degil kisiyi rituel olarak kirli kilip kilmadigina gore belirlenirdi Sumerler yaygin olarak masturbasyonun hem erkekler hem de kadinlar icin cinsel gucu artirdigina inaniyordu ve hem tek baslarina hem de partnerleriyle karsilikli masturbasyon sik sik yapiyorlardi Sumerler anal seksi de tabu olarak gormuyorlardi Entu rahibelerinin cocuk dogurmasi yasakti ve yontemi olarak siklikla anal seks yapiyorlardi Fuhus vardi ancak olup olmadigi net degildir 151 Hukuk Tarihte ilk yazili hukuk kurallari Sumerler tarafindan olusturulmustur Bu ozellikleri ile Sumerlere dunyadaki ilk Hukuk devleti denebilir Otoritenin korunmak istenmesi hukuk kurallarinin ortaya cikmasina neden olmustur Lagas Krali Urukagina ihtilal ile basa gelmis bir askerdir Her kanun bir prolog onsoz maddeler ve epilog sonsoz sonuc olmak uzere 3 e ayrilir Urukagina kanunlari bu ozellikleri barindirmadigi icin reform olarak gecer Ilk detayli ve yukarida saydigimiz ozellikleri belirten kanun metni Ur Nammu kanunlaridir onsoz 22 madde ve sonsozden olusur Dil ve yazi Sumer yazisi Ilk yaziyi MO 3200 yillarinda Sumerler buldu Ilk yazilari sekiller uzerine kurulu yani her varlik ve olay icin bir sekil kullandilar Civi yazisi isaretleri gecmisteki bir resim yazisina dayanir Bir kavrami ifade eden isaretlere ideogram adi verilir Sumerce bilim dunyasindaki genelgecer goruse gore yasayan herhangi bir dille baglantisi olmayan izole bir dildir Aralarinda Turkcenin de bulundugu farkli dil aileleriyle iliski kurmaya yonelik amator ve profesyonel calismalar yurutulmus olsa da bu calismalar genel olarak kabul gormemistir Sumer dili bilinen hicbir dil ailesine ait olmadigi icin dilbilimde genellikle izole bir dil olarak kabul edilir buna karsin Akadca Afroasiatik dillerin Semitik koluna aittir Sumerceyi diger dil ailelerine baglamak icin bircok basarisiz girisim olmustur Sondan eklemeli bir dildir baska bir deyisle morfemlerin anlam birimleri kelimeleri olusturmak icin bir araya getirildigi analitik dillerin aksine morfemler cumleleri olusturmak icin tamamen bir araya getirilir Bazi yazarlar cografi ozellikler ve cesitli zanaat ve tarimsal faaliyetler icin Proto Firatca veya Proto Tigreanca olarak adlandirilan bir alt tabaka veya dilinin kaniti olabilecegini one surmuslerdir ancak bu baskalari tarafindan tartisilmaktadir Bugun Sumer metinlerini anlamak sorunlu olabilir En zor olani cogu durumda dilin gramer yapisini tam olarak vermeyen ve bilgili katipler icin bir olarak kullanilmis gibi gorunen en eski metinlerdir Akadca MO 3 ve 2 binyilin baslarinda bir yerde konusma dili olarak yavas yavas Sumercenin yerini aldi ancak Sumerce MS 1 yuzyila kadar Babil ve Asur da kutsal torensel edebi ve bilimsel bir dil olarak kullanilmaya devam etmistir Edebiyat Sumerlerin en onemli edebiyat eserleri Gilgamis Destani Yaratilis Destani ve Tufan Hikayesi dir Sumerler kendi ulkelerine Kengir konustuklari dile Emegir ve kendilerine Sag giga derlerdi kaynak belirtilmeli Din ve mitoloji Sumer dini Ziggurat Cok tanrili inanca sahip Sumerlerin tapinaklarina Ziggurat denirdi Zigguratlar yedi katli olup toplam uc ana bolumden olusur Ilk katlar erzak deposu orta katlar okul ve tapinak son katlar ise rasathane olarak kullanilmistir Yazinin icadi seruveni bu tapinaklara dayanir Mezopotamya da evler ve tapinaklar tas az oldugundan kerpic ve tugladan yapilmistir Hem bu ozelliginden hem de sik sik istilalara ugradigindan bu yapilar gunumuze kadar ulasmamistir Sumerlerde hissedilen her nesnenin bir Tanrisi vardi ve insan gorunumundeydiler fakat insanustu gucleri olan olumsuz varliklardi Tanrilar insanlara ne istediklerini bildirmez Ancak insanlar onlara kendilerinden istenileni sorarak ogrenebilirdi Tanrilar Bir muhurde ilah Annunaki tasviri Sumer mitolojisinin en onemlilerinden Gilgamis Destani nda da adlari gecen tanrilardan baslicalari sunlardir Anu veya An Gok tanrisi onceleri bas tanriyken sonra yerini hava tanrisi Enlil almistir Enlil Hava tanrisi tanrilarin babasi tapinagi Ekur Nippur kentindeydi Enki Bilgelik tanrisi Nimmah Ninhursag Ulu hanim ana tanrica Nanna Sin mitoloji Ay tanrisi Utu Samas Gunes tanrisi ay tanrisi Nanna nin oglu Ecem Kralice Soylular tanricasi Inanna Istar Ask ve Bereket Tanricasi Ninti Sumer hayat tanricasidir Ninhursag tarafindan Enki nin vucudunu iyilestirmek icin yaratilan sekiz tanricadan biridir Ti kaburga anlamina gelir ve O nun ozel tedavi alani kaburgalardir Enki yasak ciceklerden yemis ve bu sebeple Ninhursag tarafindan lanetlenmisti Ninhursag O nu iyilestirmek icin diger tanrilar tarafindan ikna edilir Bu hikaye daha sonra Tevrat in Genesis yaratilis bolumunde anlatilan Adem ile Havva nin yaratilis hikayesinin kaynagi olarak degerlendirilmistir Yaratilis mitosu Sumer inanisina gore baslangicta gok ile yer birdi Daha sonra gok ile yer tanrilar tarafindan ayrilmistir Sumer inanisinda evrenin kokeni su sekilde aciklanir Baslangicta ilksel deniz vardi kokeni veya dogusu konusunda bir sey soylenmemektedir Sumerler onu her zaman varmis gibi dusunmus olabilirler Ilksel deniz gok ile yerin birliginden olusan kozmik dagi vucuda getirdi Tanrilar insan biciminde kisilestirildiginde Anu gok eril Ki yer disildi Onlarin birlesmesinden hava tanrisi Enlil dogdu Hava tanrisi Enlil yerden gogu ayirdi ve babasi Anu gogu ele gecirirken Enlil annesi Ki yi yeri ele gecirdi Enlil ile annesi Ki nin birlesmesi tarihsel devirlerde Ninmah yuce kralice Ninhursag kozmik dagin kralicesi Nintu dogurgan kralice gibi cesitli adlar verilen tanricayla ozdeslestirilmis olabilir evrenin duzenlenmesini insanin yaratilisi ve uygarligin kurulusunu baslatti Bu konu asagidaki Gilgamis Enkidu ve Oluler Diyari adli Sumer siirinin giris bolumunde soyle anlatilmaktadir Sumer heykelcigiGok yerden uzaklastiktan sonra Yer gokten ayrildiktan sonra Insanin adi konduktan sonra Anu gogu ele gecirdikten sonra Enlil yeri ele gecirdikten sonra Ereskigal Kur un odulu olarak ele gecirilip goturuldukten sonra O denize acildiktan sonra Baba Kur a dogru denize acildiktan sonra Enki Kur a dogru denize acildiktan sonra Kur krala ufak taslar firlatti Enki ye koca taslar firlatti Onun kucuk taslari el kadar taslar Onun koca taslari kamislarin taslari Enki nin gemisinin omurgasi Saldiran kasirgaya benzeyen savasta yenildi Krala karsi geminin serenindeki sular Kurt gibi yutuyordu Enki ye karsi geminin ardindaki sular Aslan gibi vuruyordu Siirden anlasildigi uzere baslangicta butun olan gok ve yer birbirlerinden ayrildi ve boylece insanin yaratilisi buyruldu Ardindan gok tanrisi Anu gogun yer tanrisi Enlil de yerin hakimi oldular Insanin yaratilisi Sumer mitolojisinde insanin tanrilara hizmet etmesi icin yaratildigi anlatilir Hava tanrisi Enlil tanrilara hizmet etmeleri maksadiyla Enki nin tavsiyesiyle tahil tanricasi Asnan ile sigir tanri Lahar i yaratmistir Ancak bu iki tanri bir gun oyle bir kavgaya tutusmuslar ki tum isleri yapmaz olmuslar Kendilerine hizmet edilmeyen tanrilar yeryuzundeki isleri yapmaktan yorulmuslar ve bu konuyu Enki ye goturup sikayette bulunmuslar Uyudugu icin olan bitenden haberi olmayan Enki tanrica Nammu ve dogum tanrisi Ninmah a insani yaratmasi emrini vermistir Ninmah ve Nammu derin sularin uzerindeki balcigi kararak sekil bakimindan tanrilara benzeyen ancak onlarin olumsuzluk yeteneklerine sahip olmayan insani yaratmislar Insanin yaratilisi serefine verilen solende butun tanrilar icerek sarhos olmuslar Sarhoslugun tesiriyle Ninmah in yarattigi alti insanin hepsi kusurlu olmus Ardindan Enki nin yarattigi insan da akli ve fiziksel bakimdan kusurlu olmus Hatasini duzeltmesi icin Ninmah tan yardim isteyen Enlil i tanri Ninmah yaptigi hatadan dolayi lanetlemis Sumerlerde insanin yaratilisina dair diger bir hikaye gunumuz Adem inancina da kaynaklik ettigi dusunulen Adapa efsanesidir Yasak meyve cennet ve sonsuz yasamdan kovulma medeniyet bilgilerine veya sanatlarina sahip olma gibi Adem e atfedilen diger sifat ve fiillere benzer niteliklere sahiptir Sumer Mitolojisinin gunumuze etkileri Arif Tekin e gore Sumer mitolojisine ait bircok unsur Ibranilerin babil surgunu gibi degisik yollar ve etkilesimlerle gunumuze kadar degisimler gecirerek gelmis kutsal kitaplara konu olmustur Bunlarin baslicalari yaratilis ve tufan efsanelerinde karsimiza cikar Baslica temalar Gok ve yer bitisik iken sonradan ayrilmasi her seyin sudan veya su uzerinde yaratilmasi insanin balciktan ve tanriya tanrilara benzer sekilde yaratilmasi erkege ait Ti Sumercede yasam ozu ve kaburga anlamlarina gelmektedir kullanilarak kadinin yaratilmasi ilk insanlarin bin veya binlerce yil yasamasi insanin Gokteki bilgiye ulasmak icin cabalamasi ve bunun tanrilari sinirlendirmesi tufan gemi yapimi ve her canlidan bir ciftin gemiye alinmasi vb Orhan Hancerlioglu nun ifadeleri Sumer Tanrisi Marduk un buyuk onemi uc buyuk tektanrici dine kaynaklik etmis olmasidir Tevrat la Incil deki hikayelerin cogu Sumer efsaneleridir Nuh ve Tufan hikayesinin asli olan bu Sumer efsanesi Tevrat la Incil den dort bin yil oncedir Gene ayni bolgede MO XX yuzyilda yasamis olan Kral Hamurabi kanunlari Tevrat kurallarina kaynaklik etmislerdir Samuel Reinach Orpheus adli kitabinda soyle demektedir Hamurabi kanunlari icin ileri surulmesi gelenek haline gelen tarihten yedi yuzyil once yapilmistir Eger Musevi kanunlarinin Musa ya Tanri tarafindan yazdirildigi dogruysa Tanri Hamurabi nin yapitini asirmis demektir Ayrica bakn Utnapistim Ziusudra Bilim Sumerler bolgeye yerlestiklerinde canak comlek yapmayi ve madenleri islemeyi biliyorlardi Asagi Mezopotamya da Dicle ve Firat nehirleri kiyisinda Uruk Lagas Eridu Ur Kis gibi kent devletleri kurdular Gelismis bir yapi teknigi kullaniyorlardi Yerlestikleri kesimlerde muazzam bir sulama sistemi kurup kanallar barajlar ve bentlerle hem seli onleyip kuruttular hem de duzenli sulamaya dayali bir tarim gelistirdiler Tekerlegi de icat eden bu toplum tarlalari okuzlerin cektigi sabanlarla suruyorlardi 60 rakamina dayanan seksajismal sayi sistemini kullanan Sumerlerin sos dedikleri bu 60 lik birim butun zaman ve mekan hesaplarinda kullanilmaktaydi ve onlari bir uyum icerisinde birbirine bagliyordu Ayi 30 yili 360 gun olarak hesapladilar Gece ve gunduzu on ikiser saate bolduler Bir yili 12 ay olarak hesapladilar Ay ve Gunes tutulmasini hesapladilar Aritmetik ve geometrinin temellerini attilar Carpma ve bolme cetvellerini buldular Daireyi 360 dereceye bolduler Matematik 4000 M O de Sumerler karmasik bir metroloji sistemi gelistirdi Bu gelismis metroloji aritmetik geometri ve cebirin yaratilmasiyla sonuclandi Sumerler matematik ve geometrinin temellerini attilar Dort islemi bulmuslar dairenin alanini hesaplamislar carpma ve bolme cetvelleri hazirlamislardir MO 2600 den itibaren Sumerler kil tabletlere carpim tablolari yazdilar geometri alistirmalari ve bolme problemleriyle ugrastilar Babil rakamlari nin en eski izleri de bu doneme aittir Yaklasik MO 2700 2300 doneminde abakus un ilki ve Altmislik sayi sistemi nin ardisik buyukluk siralarini sinirlayan ardisik sutun tablosu goruldu Sumerler basamak degeri sayi sistemini ilk kullananlardi Sumerlerin astronomik hesaplamalarda bir tur surgulu cetvel kullanmis olabilecegine dair anekdotsal kanitlar da var Bir ucgenin alanini ve bir kupun hacmini ilk bulan onlardi Sanat Sumerler buyuk sanatcilardi Sumer eserleri lapis lazuli mermer ve diorit gibi diger ulkelerden ithal edilen ince yari degerli taslar ve dovulmus altin gibi degerli metallerin tasarima dahil edilmesiyle buyuk ayrinti ve susleme gosterir Tas nadir bulundugu icin heykeltirasliga ayrilmistir Sumer de en yaygin malzeme kildi sonuc olarak bircok Sumer nesnesi kilden yapilmistir Altin gumus bakir ve bronz gibi metallerin yani sira deniz kabuklari ve degerli taslar en iyi heykeller ve kakmalar icin kullanilmistir Silindir muhurler icin lapis lazuli kaymaktasi ve serpantin gibi daha degerli taslar da dahil olmak uzere her turden kucuk taslar kullanilmistir En unlu basyapitlardan bazilari dunyanin gunumuze ulasan en eski telli calgilari olarak kabul edilen Ur Lirleridir Bunlar Leonard Woolley tarafindan Ur Kraliyet Mezarligi nda 1922 1934 yillari arasinda yapilan kazilarda kesfedilmistir Uzerinde tapinak cephesi onunde bir rituel sahnesi bulunan silindir muhur ve baski MO 3500 3100 bitumlu kirectasi yukseklik 4 5 cm Metropolitan Sanat Muzesi New York Caliliktaki Koc MO 2600 2400 altin bakir deniz kabugu lapis lazuli ve kirectasi yukseklik 45 7 cm Ur Kraliyet Mezarligi ndan Dhi Qar Valiligi Irak British Museum Londra Ur Standardi MO 2600 2400 ahsap uzerine kabuk kirmizi kirectasi ve lapis lazuli uzunluk 49 5 cm Ur Kraliyet Mezarligi ndan British Museum Bir lirden boga basi susu MO 2600 2350 kabuk ve lapis lazuli kakmali bronz yukseklik 13 3 cm genislik 10 5 cm Metropolitan Sanat MuzesiTarim ve avcilik Sumerler belki de MO 5000 4500 gibi erken bir tarihte tarimsal bir yasam tarzini benimsemislerdir Bolge organize sulama buyuk olcekli yogun toprak isleme saban tariminin kullanildigi tek urun yetistirme ve burokratik kontrol altinda tarimsal uzmanlasmis isgucu kullanimi gibi bir dizi temel tarim teknigi sergilemistir Tapinak hesaplarinin bu organizasyonla yonetilmesi gerekliligi yazinin gelismesine yol acmistir MO 3500 civari Erken Sumer Uruk doneminde ilkel piktogramlar koyun keci sigir ve domuzun evcillestirildigini gostermektedir Baslica yuk hayvanlari olarak okuzleri baslica tasima hayvanlari olarak esekleri ya da atlari kullanmislardir ve yunlu giysilerin yani sira kilimler de hayvanlarin yunlerinden ya da killarindan yapilirdi Evin yan tarafinda agaclar ve diger bitkilerle ekili kapali bir bahce vardi tarlalarda bugday ve muhtemelen diger tahillar ekiliyordu ve sulama amaciyla saduf kullaniliyordu Bitkiler saksilarda ya da vazolarda da yetistiriliyordu Sumerler bilinen ilk bira icen toplumlardan biriydi Tahillar bol miktarda bulunuyordu ve erken donem biralarinin ana maddesini olusturuyordu Bugday arpa ve karisik tahil biralarindan olusan cok cesitli biralar uretmislerdir Bira yapimi Sumerler icin cok onemliydi Gilgamis Destani nda Enkidu nun Gilgamis halkinin yiyecekleri ve birasiyla tanistirildigi zaman bu konuya deginilmistir Ulkenin gelenegi oldugu gibi birayi ic Birayi icti yedi testi ve genisledi ve sevincle sarki soyledi Sumerler Misir da kullanilanlara benzer sulama teknikleri uygulamislardir Amerikali antropolog Robert McCormick Adams sulamanin gelismesinin kentlesmeyle iliskili oldugunu ve nufusun 89 unun kentlerde yasadigini soyluyor Arpa nohut mercimek bugday hurma sogan sarimsak marul pirasa ve hardal yetistiriyorlardi Sumerler cok sayida balik avliyor kumes hayvani ve ceylan avliyorlardi Sumer tarimi buyuk olcude sulamaya bagliydi Sulama saduf kanallar bentler savaklar ve rezervuarlar kullanilarak gerceklestiriliyordu Dicle nin ve daha az olmak uzere Firat in sik sik siddetli taskinlara maruz kalmasi kanallarin sik sik onarilmasi ve surekli olarak aluvyonlarin temizlenmesi gerektigi ve olcum isaretlerinin ve sinir taslarinin surekli olarak degistirilmesi gerektigi anlamina geliyordu Hukumet zenginlerin kendilerini muaf tutabilmelerine ragmen bireylerin kanallarda bir angarya icinde calismalarini zorunlu kiliyordu Sumer Ciftci Almanagi ndan bilindigi uzere sel mevsiminden sonra ve Bahar ekinoksu ile Akitu veya Yeni Yil Festivali nden sonra ciftciler kanallari kullanarak tarlalarini sular ve ardindan suyu tahliye ederlerdi Daha sonra okuzlere topragi ezdirip yabani otlari oldurturlermis Daha sonra tarlalari kazmalarla suruklerlerdi Kuruduktan sonra tohum ekmeden once topragi uc kez suruyor tirmikliyor ve bir capa ile toz haline getiriyorlardi Ne yazik ki yuksek buharlasma orani tarlalarin tuzlulugunda kademeli bir artisa neden olmustur Ur III donemine gelindiginde ciftciler ana urun olarak bugdaydan tuza daha dayanikli olan arpaya gecmislerdi Sumerler ilkbaharda bir orakci bir baglayici ve bir demet tasiyicidan olusan uc kisilik ekipler halinde hasat yaparlardi Ciftciler tahil baslarini saplarindan ayirmak icin okuzlerin cektigi harman arabalarini kullanir ve ardindan tahili ayirmak icin harman kizaklarini kullanirlardi Daha sonra tahil saman karisimini harmanlarlardi Astronomi ve burclar Sumerler astronomide de gelismislerdir Burclari ilk Sumerler bulmustur ve gunumuze degin gelmistir Artikli ve dogru bir takvim kullanmislar bir ayi 30 bir yili 360 gun olarak hesaplamislardir Ayrica Gunes saatini icat etmislerdir Dunyada ilk kez ay yili hesabina dayanan takvimi Sumerler bulmuslardir Turk edebiyatinda SumerlerCevat Sakir Kabaagacli eserlerinde Sumerlerin Mezopotamya bolgesine Orta Asya dan goc ettiklerini belirtir Sumer medeniyeti ile Orta Asyalilar arasindaki benzerlikler ortaya atilarak bu tez ispatlanmaya calisilmistir Orta Asya ve Sumer kulturunde daglarin doruklarinin kutsal sayilmasi ve daglarin doruklarinda yasayan cesitli tanrilara inanilmasi gibi benzerlikler iki bolge arasinda koken birligi ya da kultur etkilesimi oldugunun kaniti olarak one surulmustur Ayrica bakinizSumerce Sumer ve Turk Dillerinin Tarihi Ilgisi ve Turk Dilinin Yasi Meselesi Sumer mitolojisi Sumer krallari listesiKaynakca LANDSBERGER Benno 1943 SUMERLER Ankara Universitesi Dil ve Tarih Cografya Fakultesi Dergisi 090 102 doi 10 1501 dtcfder 0000000394 ISSN 0378 2905 25 Aralik 2017 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 19 Mayis 2019 a b Arsivlenmis kopya 20 Eylul 2020 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 19 Mayis 2019 a b MSN Encarta Ansiklopedisi Sumerler 30 Kasim 2008 Ing lt http encarta msn com encyclopedia 761576369 Sumer html 25 Ocak 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde a b Sumerler Encyclopaedia Britannica Encyclopaedia Britannica Online Encyclopaedia Britannica Inc Liverani Mario 4 Aralik 2013 The Ancient Near East History Society and Economy Ingilizce Routledge ISBN 978 1 134 75084 9 ePSD saĝgiga humankind psd museum upenn edu 4 Agustos 2020 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 15 Ekim 2023 Soz konusu bolge Mezopotamya nin en guneyi simdi Sumer ve sakinleri Sumerler olarak adlandirilabilir ancak bu isimler Akadca adlandirmalarin yalnizca Ingilizce yaklasimlaridir Sumerler topraklarina Kengir dillerine Emegir ve kendilerine Sag giga kara kafalilar diyorlardi W Hallo W Simpson 1971 The Ancient Near East New York Harcourt Brace Jovanovich s 29 a b Toorn Karel van der Becking Bob Horst Pieter Willem van der 1999 Dictionary of Deities and Demons in the Bible Ingilizce Wm B Eerdmans Publishing s 32 ISBN 978 0 8028 2491 2 Edzard Dietz Otto 2003 Sumerian Grammar Ingilizce Brill s 1 ISBN 978 90 474 0340 1 Kramer Samuel Noah 1988 In the World of Sumer An Autobiography Wayne State University Press s 44 ISBN 978 0 8143 2121 8 Oriental Institute in collaboration with Chicago Web Docent and eCUIP The Digital Library 5 Kasim 2013 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 5 Mart 2015 The Ubaid Period 5500 4000 B C Heilbrunn Sanat Tarihi Zaman Cizelgesi icinde Eski Yakin Dogu Sanati Bolumu The Metropolitan Museum of Art New York Ekim 2003 7 Temmuz 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 22 Subat 2014 PDF 21 Mart 2014 tarihinde kaynagindan PDF arsivlendi Erisim tarihi 6 Temmuz 2021 Maisels Charles Keith 1993 The Near East Archaeology in the Cradle of Civilization ISBN 978 0 415 04742 5 Maisels Charles Keith 2001 Early Civilizations of the Old World The Formative Histories of Egypt the Levant Mesopotamia India and China ISBN 978 0 415 10976 5 Shaw Ian Jameson Robert 2002 A dictionary of archaeology ISBN 978 0 631 23583 5 3 Ocak 2016 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 30 Temmuz 2023 Sumer antik bolge Irak Britannica Online Encyclopedia Britannica com 13 Nisan 2012 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 29 Mart 2012 Margarethe Uepermann 2007 Structuring the Late Stone Age of Southeastern Arabia Arabian Archaeology and Epigraphy Arabian Archaeology and Epigraphy Cilt 3 Sayi 2 s 65 109 Hamblin Dora Jane May 1987 PDF Smithsonian Magazine 18 2 9 Ocak 2014 tarihinde kaynagindan PDF arsivlendi Erisim tarihi 8 Ocak 2014 org explore highlights articles u ubaid culture aspx Ubaid Culture The British Museum url degerini kontrol edin yardim Arsivlenmesi gereken baglantiya sahip kaynak sablonu iceren maddeler link olu kirik baglanti a b c Sumerler Encyclopaedia Britannica Encyclopaedia Britannica Online Encyclopaedia Britannica Inc Kramer Samuel Noah 1988 In the World of Sumer An Autobiography Wayne State University Press s 44 ISBN 978 0 8143 2121 8 9 Temmuz 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 6 Temmuz 2021 Oriental Institute in collaboration with Chicago Web Docent and eCUIP The Digital Library 30 Agustos 2004 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 5 Mart 2015 The Ubaid Period 5500 4000 B C In Heilbrunn Timeline of Art History Department of Ancient Near Eastern Art The Metropolitan Museum of Art New York October 2003 7 Temmuz 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 6 Temmuz 2021 25 Mayis 2013 tarihinde kaynagindan arsivlendi PDF 13 Haziran 2011 tarihinde kaynagindan PDF arsivlendi Tarih Sumer de Baslar Samuel Noah Kramer s 185 186 Wolkstein Diane Kramer Samuel Noah 1983 Inanna Queen of Heaven and Earth Her Stories and Hymns from Sumer Elizabeth Williams Forte New York Harper amp Row s 174 ISBN 978 0 06 014713 6 Elizabeth F Henrickson Ingolf Thuesen I Thuesen 1989 Upon this Foundation The N baid Reconsidered Proceedings from the U baid Symposium Elsinore May 30th June 1st 1988 Museum Tusculanum Press s 353 ISBN 978 87 7289 070 8 Jean Jacques Glassner 2003 The Invention of Cuneiform Writing in Sumer JHU Press s 31 ISBN 978 0 8018 7389 8 Algaze Guillermo 2005 The Uruk world system the dynamics of expansion of early Mesopotamian civilization Internet Archive Chicago University of Chicago Press ISBN 978 0 226 01382 4 2005 The Uruk World System The Dynamics of Expansion of Early Mesopotamian Civilization Second Edition University of Chicago Press Jacobsen Thorkild Ed 1939 The Sumerian King List Oriental Institute of the University of Chicago Assyriological Studies No 11 1939 Jacobsen Thorkild 1976 The Harps that Once Sumerian Poetry in Translation ve Treasures of Darkness a history of Mesopotamian Religion George Andrew Cevirmen 2003 The Epic of Gilgamesh Penguin Classics Parker Bradley J Aralik 2008 Mesopotamia The Invention of the City Gwendolyn Leick Near Eastern Archaeology 71 4 255 256 doi 10 1086 nea20697201 ISSN 1094 2076 a b Toward the Image of Tammuz and Other Essays on Mesopotamian History and Culture by T Jacobsen Hallo William W Mart 1963 Beginning and End of the Sumerian King List in the Nippur Recension Journal of Cuneiform Studies 17 2 52 57 doi 10 2307 1359064 ISSN 0022 0256 9 Temmuz 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 6 Kasim 2023 The so called Second Dynasty of Ur is a phantom and is not recorded in the SKL in Frayne Douglas 2008 Pre Sargonic Period Early Periods Volume 1 2700 2350 BC Ingilizce University of Toronto Press s 910 ISBN 978 1 4426 9047 9 Fish T 1938 The Sumerian City Nippur in the Period of the Third Dynasty of Ur Iraq 5 157 179 doi 10 2307 4241631 JSTOR 4241631 Bryce Trevor 10 Eylul 2009 The Routledge Handbook of the Peoples and Places of Ancient Western Asia The Near East from the Early Bronze Age to the fall of the Persian Empire Ingilizce Routledge ISBN 978 1 134 15907 9 Thompson William R 2004 PDF Journal of World Systems Research 10 3 612 652 doi 10 5195 jwsr 2004 288 Archived from the original on 19 Subat 2012 KB1 bakim Uygun olmayan url link Kaynak hatasi Gecersiz lt ref gt etiketi Sayce isimli refler icin metin saglanmadi Bkz Kaynak gosterme Goss Clint 15 Nisan 2017 Gilgamis ve Eski Mezopotamya Flutleri Flutopedia 15 Haziran 2017 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 14 Haziran 2017 a b c Kramer Samuel Noah 1963 The Sumerians Their History Culture and Character The Univ of Chicago Press ISBN 978 0 226 45238 8 1998 Daily Life in Ancient Mesopotamia Daily Life Greenwood s 132 ISBN 978 0 313 29497 6 Celibacy in the Ancient World Its Ideal and Practice in Pre Hellenistic Israel Mesopotamia and Greece by Dale Launderville p 28 a b c d e f Dening Sarah 1996 Chapter 3 Sex in Ancient Civilizations The Mythology of Sex Londra Macmillan ISBN 978 0 02 861207 2 Erisim tarihi 30 Temmuz 2023 a b Leick Gwendolyn 2013 1994 Sex and Eroticism in Mesopotamian Literature New York Routledge s 219 ISBN 978 1 134 92074 7 a b Kaynak hatasi Gecersiz lt ref gt etiketi NemetNejat2 isimli refler icin metin saglanmadi Bkz Kaynak gosterme Kaynak hatasi Gecersiz lt ref gt etiketi Black isimli refler icin metin saglanmadi Bkz Kaynak gosterme Hayes John 1997 Kaye Alan Ed Phonologies of Asia and Africa Including the Caucasus Eisenbrauns s 1002 14 Subat 2017 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 14 Subat 2017 Adam Falkenstein Das Sumerische Brill Archive 1964 s 23 Fischer Weltgeschichte Band 2 Fischer Bucherei 1965 s 47 Piotr Michalowski Sumerian The Cambridge Encyclopedia of the World s Ancient Languages Ed Roger D Woodard 2004 Cambridge University Press s 19 59 Woods C 2006 Bilingualism Scribal Learning and the Death of Sumerian 29 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde In S L Sanders ed Margins of Writing Origins of Culture 91 120 Chicago Allan Keith 2013 The Oxford Handbook of the History of Linguistics Oxford Oxford University Press ss 56 57 ISBN 978 0 19 164343 9 Campbell Lyle Mauricio J Mixco 2007 A glossary of historical linguistics url degerini kontrol edin yardim Edinburgh University Press s 196 ISBN 978 0 7486 2379 2 12 Temmuz 2013 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 30 Temmuz 2023 Kramer Samuel Noah Sumer Mitolojisi s 83 Kramer Samuel Noah Sumer Mitolojisi s 80 1 Arif tekin Sumerlerden Islam a Kutsal Kitaplar ve Dinler PDF 2 Nisan 2015 tarihinde kaynagindan PDF arsivlendi Erisim tarihi 20 Subat 2017 Duncan J Melville 2003 Third Millennium Chronology 7 Temmuz 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde Third Millennium Mathematics Anderson Marlow Wilson Robin J 2004 Sherlock Holmes in Babylon and other tales of mathematical history ISBN 978 0 88385 546 1 Erisim tarihi 29 Mart 2012 Gately Iain 2008 Drink A Cultural History of Alcohol Gotham Books s 5 ISBN 978 1 59240 303 5 Mackenzie Donald Alexander 1927 Footprints of Early Man Blackie amp Son Limited Adams R McC 1981 Heartland of Cities University of Chicago Press By the sweat of thy brow Work in the Western world Melvin Kranzberg Joseph Gies Putnam 1975 Altinci Kita Akdeniz Halikarnas Balikcisi Son Truvalilar Sinan Meydan s 96Dis baglantilarSumer Yahudi ve Yunan Mitolojisi 3 15 Nisan 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde Sumer Turk ve Islam mitolojisiAntik Suriye ve MezopotamyaSuriye Kuzey Mezopotamya Guney MezopotamyaMO y 3500 2350 Martu Subartu Sumer sehir devletleriMO y 2350 2200 Akad ImparatorluguMO y 2200 2100 GutilerMO y 2100 2000 Ucuncu Ur Hanedani Sumer Ronesansi MO y 2000 1800 Mari ve diger Amori sehir devletleri Asur Imparatorlugu Kuzey Asurlular Larsa ve diger Amori sehir devletleriMO y 1800 1600 Eski Hitit Kralligi Babil Imparatorlugu Guney Akadlilar MO y 1600 1400 Mitanni Hurriler Kassitler MO y 1400 1200 Yeni Hitit Kralligi Orta Asur ImparatorluguMO y 1200 1150 Bronz Cagi Cokusu Deniz Kavimleri AramilerMO y 1150 911 Fenike Gec Hititler Aramiler Orta Babil II Isin Kel da nilerMO 911 729 Yeni Asur ImparatorluguMO 729 609MO 626 539 Yeni Babil Imparatorlugu Keldaniler MO 539 331 Ahamenis Imparatorlugu Farslar MO 336 301 Makedon Imparatorlugu Antik Yunanistan ve Makedonlar MO 311 129 Seleukos ImparatorluguMO 129 63 Seleukos Imparatorlugu Part ImparatorluguMO 63 MS 243 Roma Imparatorlugu Bizans Imparatorlugu Suriye MS 243 636 Sasani Imparatorlugu