Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu maddenin konusunda kuşkular bulunmaktadır. (Mayıs 2011) () |
Amerika Birleşik Devletleri tarihi veya kısaca Birleşik Devletler tarihi, Amerika Birleşik Devletleri'nin kurulduğu Kuzey Amerika topraklarının üzerinde, tarih öncesi dönemlerden günümüze kadar uzanan geçmişi. Amerika'nın 15. yüzyılın sonlarında Kristof Kolomb tarafından keşfedilmesinden önce bu topraklarda yüzyıllardır sadece Kızılderililer yaşamaktaydı. Keşiften sonra başta İspanya, Fransa ve Büyük Britanya olmak üzere aralarında Hollanda, İsveç ve Portekiz'in de dahil olduğu birçok Avrupa ülkesi buralarda sömürgeler kurdular. Bu sömürgeler arasında Britanya'ya ait On Üç Koloni de vardı. Günümüzdeki ABD 18. yüzyılda Britanya İmparatorluğu'na ait bu sömürgelerin bağımsızlıklarını kazanması sonucu oluşmuştur.
ABD doğal kaynaklarının zenginliği, genç ve dinamik bir insan gücüne sahip olması nedeniyle 19. yüzyıl boyunca hızla sanayileşti. Ancak 1861-1865 yılları arasında çıkan Amerikan İç Savaşı ülkeyi parçalanma tehdidi altına soktu. Savaş kuzeydeki eyaletlerin başarısıyla sonuçlandı ve ABD tekrar hızlı bir gelişme dönemine girdi. 20. yüzyıl başlarında çıkan I. Dünya Savaşı'nın İtilaf Devletleri tarafından kazanılmasında önemli bir rol oynadı. II. Dünya Savaşı'nda da Almanya, İtalya ve Japonya'ya karşı büyük bir başarı kazanan ABD artık bir süpergüç haline gelmişti.
Bu iki dünya savaşından sonra dünya ülkeleri iki kutuba ayrıldılar. Soğuk Savaş adıyla anılan bu dönemde ABD NATO örgütü çatısı altında Batı Bloğunun liderliğini üstlenirken, Sovyetler Birliği Doğu Bloğunun (Varşova Paktı) lideri durumundaydı. Soğuk Savaş yılları boyunca ABD başta Kore Savaşı ve Vietnam Savaşı olmak üzere birçok savaşlara katıldı. 1989 yılında Berlin Duvarı'nın yıkılışı ardında Soğuk Savaş sona erdi. 1990 yılında Irak'ın Kuveyt'i işgal etmesi üzerine çıkan I. Körfez Savaşı'nda ABD, Irak ordusunu yendi. ABD 1995 ve 1999 yıllarında NATO ülkelerinin yardımıyla Bosna Savaşı'na ve Kosova Savaşı'na müdahale etti. 2001 yılında New York ve Washington, DC gibi büyük ABD kentleri 11 Eylül saldırılarına sahne oldu. Bu saldırılara yanıt olarak ABD 2001 yılında Afganistan Savaşı ve 2003 yılında da Irak Savaşı'nı başlattı. Bu savaşlar hâlen sonuçsuz bir şekilde devam etmektedir.
Kolonileşme dönemi (1493-1775)
ABD topraklarında bulunan en eski insan izi 14.000-30.000 yıl öncesine dayanmaktadır. Bu insanların son Buzul Çağı sırasında Bering Boğazı'nın sularının donarak bir köprü oluşturması sonucu Doğu Sibirya'dan Alaska'ya yürüyerek geçtikleri sanılmaktadır. Bu insanlar ABD'nin yerlileri (kızılderililer) olarak bildiğimiz insanların atalarıdır. Göçebe olan bu yerliler Apaçi, , Cheyenne, Navaho, Cherokee gibi birçok kabile oluşturdular.
Günümüzdeki ABD topraklarına ilk ayak basan Avrupalı Kristof Kolomb'dur. Amerika'ya yaptığı ikinci yolculuğunda 19 Kasım 1493 günü günümüzde ABD'nin bir parçası olan Porto Riko'ya ayak basmıştır. 16. yüzyıl boyunca İspanya, Hollanda, İngiltere, Fransa, İsveç ve Portekiz ülkelerine ait kaşifler ABD topraklarına girerek koloniler kurdular. İspanyol kâşif Juan Ponce de León 1513 yılında ABD'nin güneydoğu sahillerine ulaşarak bölgeye Florida adını verdi. Fransız kâşif Jacques Cartier sadece Kanada değil Hudson Körfezi'nden Kayalık Dağlar'a kadar uzanan ve günümüzde ABD'ye ait olan Louisiana dahil birçok bölgeyi Fransa'nın kolonisi haline getirmiştir.
İngiltere'nin ABD topraklarındaki varlığı İspanya ve Fransa'ya göre çok daha yenidir. 14 Mayıs 1607 tarihinde İngilizlerin Jamestown, Virjinya'da kurduğu koloni İngiltere'nin Amerika'daki en eski kolonisi olarak kabul edilmektedir. Bu koloni kısa zamanda dağılmış ve yok olmuştur. Ancak 1620 yılında Mayflower adlı bir gemiyle İngiltere'nin Plymouth limanından yola çıkan bir grup İngiliz yurttaşı günümüzdeki ABD'nin Massachusetts eyaleti sınırları içinde yer alan bir sahile ulaşmış ve burada Plymouth Bay Colony adı verilen koloniyi kurmuştur. 17. yüzyıl boyunca ABD'nin doğu kıyısında İngilizler başka koloniler de kurdular. 1733 yılına gelindiğinde bu koloniler On Üç Koloni adı altında Britanya İmparatorluğuna bağlı bir sömürge haline geldiler.
Bağımsızlık Savaşı (1775–1783)
Avrupa'nın büyük güçleri arasında 1756-1763 yılları arasında süren Yedi Yıl Savaşları Birleşik Krallık'ın zaferiyle sonuçlandı. Ancak savaşın borçlarını ödeyebilmek için Birleşik Krallık Kuzey Amerika'daki kolonilerine ağır vergiler yüklemeye karar verdi. Bu vergiler kolonilerde büyük bir sıkıntı yarattı. Çaya yüklenen vergileri protesto etmek amacıyla Boston kentinin halkı 1773 yılında Boston Çay Partisi adı verilen olayda İngiliz gemilerine yüklü çay balyalarını denize attılar. Önceleri dar amaçlı olan bu eylemler kısa zamanda bağımsızlık taleplerine dönüştü.
19 Nisan 1775'te Boston'a 20 km uzaklıktaki Lexington ve Concord kasabalarında çarpışmalar başladı. Ayaklanmacılar Boston'u kuşattılar. Kuşatma 1 yıl kadar sürdü. Sonunda Amerikan generali Henry Knox Ticonderoga Kalesi'nden ele geçirdiği toplarla ayaklanmacıların yardımına yetişti. Kuzey Amerika'daki İngiliz kuvvetlerinin komutanı General William Howe'u kenti boşaltmaya zorladı. Böylece 17 Mart 1776'da kuşatma sona erdi ve kent Amerikalıların eline geçti. 4 Temmuz 1776'da Amerikalılar bağımsızlıklarını ilan ettiler. Kurulan bu devlete Amerika Birleşik Devletleri (ABD) adı verildi.
Bağımsızlık savaşı 1776 yılı sonlarında zor günlere girdi. 27 Ağustos'ta Amerikan ordusunun başkomutanı General George Washington Birleşik Krallık güçlerine yenilerek Manhattan içlerine çekildi. Amerikalılara 1776'dan başlayarak el altından para ve malzeme yardımı yapan Fransa, 1778'de filolarını ve ordularını hazırlamaya başladı ve sonunda Haziran 1778'de İngiltere'ye savaş ilan etti. Kuzeyde durumun büyük ölçüde sürüncemede kalmış olmasına karşılık Fransızlar güneyde, İngilizlerin elindeki Savannah'ı ve büyük önemi olan Yorktown'ı kuşattılar.
1780'den sonra deniz savaşı daha çok İngilizlerle Amerikalıların Avrupalı müttefikleri arasında geçti. Britanya Adaları çevresinde toplanan Amerikalılara ait gemiler ve komutanları John Paul Jones, savaş boyunca 1.500 İngiliz ticaret gemisiyle 12.000 İngiliz denizcisini ele geçirdiler. 1780'den sonra İspanya ve Hollanda, Britanya Adaları'nı çevreleyen sularda büyük ölçüde denetim kurarak İngiliz deniz gücünün açık denize çıkamaz hale gelmesine yol açtılar.
Sonunda 3 Eylül 1783 tarihinde imzalanan Paris Antlaşması ile İngiltere, batıda Mississippi Nehrini de içine alan geniş sınırlarla, Amerika'nın bağımsızlığını tanıdı. Kanada İngiltere'nin elinde kaldı. Florida İspanya'ya verildi. Antlaşmanın imzalanmasından 3 ay sonra 25 Kasım 1783 tarihinde en son İngiliz askeri New York kentini terk etti. 1787 yılında ABD Anayasası kabul edildi. 1789 yılında yapılan ilk başkanlık seçimlerinde başkomutan George Washington ABD'nin ilk başkanı seçildi.
Batıya genişleme (1789–1849)
ABD'nin bağımsızlığını kazandığı andaki toprakları Atlas Okyanusu kıyısında günümüzdeki yüzölçümünün üçte biri civarında bir alandan oluşuyordu. Batısındaki topraklar Fransa'ya aitti. ABD'nin 3. başkanı Thomas Jefferson bu toprakların ABD için gelecekteki önemini anlamıştı. Fransa'nın başındaki Napolyon Bonapart yönetimine bu toprakları para karşılığı ABD'ye satma teklifini getirdi. 2.147.000 km²lik bu alan 1803 yılında 78 milyon Fransız Frankı (15 milyon Amerikan doları) karşılığında ABD'ye satıldı. Satın alınan Louisiana toprakları günümüzde kısmen veya tamamen ABD'nin 15 eyaletini kapsamaktadır (Arkansas, Missouri, Iowa, Oklahoma, Kansas, Nebraska, Minnesota, Kuzey Dakota, Güney Dakota, Meksiko, Teksas, Montana, Wyoming, Colorado ve Louisiana).
1812 yılında ABD başkanı James Madison Birleşik Krallık'a savaş açtı ama savaş sınırları değiştirmedi. 1823 yılında başkan James Monroe ABD Kongresi'nde bir konuşma yaparak Avrupa ülkelerinin Amerika'ya müdahale etmelerini yasaklayan Monroe Doktrinini açıkladı. 1830 yılında başkan Andrew Jackson Mississipi Nehri'nin doğusunda kalan yerlilerin yurtlarından çıkarılarak zorla batıdaki Yerli Topraklarına göç ettirilmesini amaçlayan Yerli İskân Yasasını imzaladı. Gözyaşı Yolu olarak tarihe geçen bu zorunlu göç sırasında çoğu kelepçeli olan Choctaw ve Cherokee yerlilerinin dörtte biri yolda öldü.
1845 yılında o zamana kadar bağımsız bir ülke olan Teksas Cumhuriyeti başkan John Tyler tarafından ABD topraklarına katıldı. Bunu kabul edemeyen Meksika Teksas'a müdahale edince Meksika-Amerika Savaşı patlak verdi. Amerikalı General Winfield Scott Veracruz üzerinden Meksiko'ya yürüdü. Meksiko'nun 14 Eylül 1847'de düşmesiyle savaşın askeri aşaması sona erdi. 2 Şubat 1848'de Guadalupe Hidalgo Antlaşması imzalandı. Antlaşmayla bugünkü New Mexico, Nevada, Arizona ve Kaliforniya eyaletlerini oluşturan topraklar 15 milyon Amerikan doları karşılığında ABD'ye bırakıldı. 1848 yılında Kaliforniya'da altın keşfedilmesi üzerine çok sayıda Amerikalı Kaliforniya'ya akın etti. Altına hücum adı verilen bu göç olayı ABD'nin sınırlarının Pasifik Okyanusu'na kadar genişlemesine neden oldu. 1867 yılında Alaska Rus İmparatorluğundan 7,2 milyon Amerikan doları karşılığı satın alındı. 1898 yılında Hawaii işgal edilerek ABD topraklarına katıldı. Böylece ABD aşağı yukarı günümüzdeki sınırlarına ulaşmış oldu.
İç savaş (1861-1865)
19. yüzyılın ortalarına gelindiğinde ABD'nin güney bölgelerinde büyük çiftliklerin ağırlıkta olduğu ve tarıma dayanan bir ekonomi yerleşmişti. Bu çiftliklerde özellikle pamuk, tütün ve şeker kamışı yetiştirilmekte ve gereken işgücü Afrika'dan getirilen siyahi kölelerden sağlanmaktaydı. Köleliği kaldırmaya söz vererek seçime katılan başkan adayı Abraham Lincoln seçimi kazanınca güneyli 7 eyalet (South Carolina, Mississippi, Florida, Alabama, Teksas, Georgia ve Louisiana) ABD'den bağımsızlıklarını ilan ettiler. Bu eyaletler Jefferson Davis'in başkanlığı altında Amerika Konfedere Devletleri adı altında yeni bir devlet kurdular. Kısa bir süre sonra buna 4 eyalet daha (Virginia, Arkansas, North Carolina ve Tennessee) katıldı. 1861'in Nisan ayında Amerikan İç Savaşı patlak verdi. Amerika Konfedere Devletleri'ne ait güneyli 11 eyalet ülkenin geri kalan kısmındaki kuzeyli eyaletlere saldırdılar.
İç savaşın ilk yıllarında hiçbir taraf üstünlük sağlayamadı. Ancak 1863 yılının Temmuz ayında gerçekleşen Gettysburg Savaşı önemli bir dönüm noktası oldu. Bu kanlı savaşta her iki taraf da askerlerinin yaklaşık üçte birini kaybettiler ama kuzeyliler tartışmasız bir üstünlük sağladı. En sonunda 9 Nisan 1865 tarihinde kuzey orduları güneyli ünlü komutan Robert Edward Lee'nin ordularını birkaç koldan sardılar ve teslim olmaya mecbur bıraktılar. Aynı yılın Haziran ayında geri kalan bütün güneyli askerler de silahlarını bırakarak teslim oldular ve Amerikan İç Savaşı kuzeyin zaferiyle sona erdi. Savaşın bitiminde güneydeki bütün kölelere özgürlük hakları verildi. Ancak iç savaş ekonomik açıdan güney-kuzey dengesini bozdu. Savaştan önce ABD'nin güney ve kuzey tarafları eşit zenginlikteyken, savaştan sonra güney ekonomik yıkıma uğradı ve kuzey öne geçti.
Dünya savaşları (1914-1945)
I. Dünya Savaşı başladığında ABD büyük ölçüde sanayileşmiş ve ekonomik açıdan yüksek bir refah düzeyine ulaşmıştı. 1898 yılında Porto Riko, Guam ve Filipinler'i İspanya'nın elinden almıştı. Ancak o zamana kadar genelde Avrupa'nın içişlerine karışmamayı tercih ediyordu. Başkan Woodrow Wilson ABD'yi I. Dünya Savaşı'a sokarak savaşın sonucunu İtilaf Devletleri'nin lehine değiştirdi. ABD Senatosu Versailles Barış Antlaşması'nı onaylamayarak bağımsız bir dış politika izlemeyi tercih etti. ABD 1920'lerde hızla gelişti. Ancak bu gelişme ABD tarihindeki en büyük ekonomik bunalım olan 1929 Dünya Ekonomik Bunalımına yol açtı. Başkan Franklin Roosevelt mali sistemde ve sosyal sigorta sisteminde birçok reformlar yaparak ABD ekonomisini eski gücüne kavuşturmayı başardı.
ABD başlangıçta II. Dünya Savaşı'na katılmamayı tercih etti. Ancak 7 Aralık 1941 tarihinde Japonya'nın ABD'ye ait Hawaii adalarından biri olan Oahu adasındaki askeri tesislere karşı gerçekleştirdiği Pearl Harbor Saldırısı üzerine savaşa girdi. 3 gün sonra Nazi Almanyası da ABD'ye savaş ilan etti. Böylece ABD kendini hem Pasifik Okyanusunda hem de Avrupa'da iki cepheli bir savaşın içinde buldu. ABD ordusu 6 Haziran 1944 günü Almanya'ya karşı Fransa sahillerine yaptığı Normandiya Çıkarmasını izleyen büyük bir taarruzu başlattı. Sovyet ve ABD orduları tarafından kıskaca alınan Almanya 8 Mayıs 1945 tarihinde teslim oldu. Ancak Japonya savaşa devam etti. Başkan Roosevelt'in ölümü üzerine yerine geçen Harry Truman 6 Ağustos 1945 tarihinde Hiroşima ve 9 Ağustos 1945'te Nagasaki'ye atom bombası atılmasını onayladı. Bu iki şehirde yüzbinlerce Japon'un ölümüne yolaçan bu atom bombası saldırısından sonra 15 Ağustos 1945'te Japonya teslim oldu ve II. Dünya Savaşı sona erdi.
Soğuk Savaş (1945-1990)
II. Dünya Savaşı'ndan sonra ABD ve Sovyetler Birliği dünyanın iki büyük süpergücü haline geldiler. Dünya ülkeleri bu iki süpergücün etrafında kamplaşmaya başladılar. Kore Savaşı Soğuk Savaşın ilk büyük çatışmasıydı. Türkiye'nin de ABD'nin yanında katıldığı bu savaşta Sovyetler Birliği ve Çin Kuzey Kore'yi destekleyerek ABD'nin himayesindeki Güney Kore'ye saldırdılar. 3 yıl süren bu savaş hiçbir taraf üstünlüğü kazanamadan sona erdi. Bu savaştan sonra ABD tarafında olan ülkeler NATO örgütü çatısı birleşerek Batı Bloğunu oluştururken, Sovyetler Birliği'nin yanındaki (çoğu Doğu Avrupa'da olan) ülkeler Varşova Paktını kurarak Doğu Bloğunu oluşturdular. 1961 yılında Almanya'nın başkenti Berlin'de inşa edilen Berlin Duvarı Batı Almanya'yı Doğu Almanya'dan ayırarak Soğuk Savaş'ın simgesi haline geldi.
Soğuk Savaş döneminde ABD'de komünizm korkusu o denli arttı ki birçok sanatçı ve aydın kendilerini McCarthycilik denilen baskı ortamının içinde buldular. 1960'ta başkan seçilen John F. Kennedy'nin ilk yıllarında Türkiye'yi de etkileyen Küba Füze Krizi yaşandı. ABD 1963 yılında Kennedy'nin suikast sonucu yaşamını kaybetmesiyle yeni bir krize girdi. Kore gibi ikiye ayrılmış olan Vietnam'ın kuzey ve güney kısımları arasında çıkan Vietnam Savaşı 1960'larda şiddetlendi. Sovyetler Birliği'nin Vietnam'da başarılı olması halinde dünyaya egemen olacağından korkan ABD Vietnam'a yüzbinlerce asker gönderdi. 50.000'i aşkın ABD askerinin öldüğü bu savaş 1975 yılında ABD'nin Saygon'u boşaltmaları ile sona erdi. Böylece Vietnam komünist yanlısı Kuzey Vietnamlıların eline geçti.
1980 yılında Ronald Reagan ABD'ye başkan seçildi. ABD'nin askeri harcamalarını büyük miktarda arttırmayı başaran Reagan Stratejik Savunma Girişimi adı altında Sovyetler Birliği'yle büyük bir silah yarışını başlattı. Bu sırada Sovyetler Birliği'ne lider seçilen Mihail Gorbaçov 1987 yılında ABD ile bir silahsızlandırma anlaşması imzaladı. Gorbaçov ayrıca Glasnost ve Perestroyka denilen reform programlarını başlattı. Bu programlar SSCB ve diğer Doğu Bloğu ülkelerinde kişisel özgürlükleri arttırdıysa da Doğu Bloğu çatlamaya başladı. İlk olarak Polonya'da başlayan 1989 Devrimleri Doğu Almanya, Çekoslovakya, Macaristan ve Bulgaristan'da devam etti. Romanya hariç diğer Doğu Bloğu ülkelerinde kansız olarak gerçekleşen bu devrimler sonucu Doğu Avrupa'daki komünist rejimler sona erdi. 1991 yılında Sovyetler Birliği de dağıldı. Böylece Soğuk Savaş son buldu.
Terörizmle Savaş (2001-)
1990'larda başkanlık görevini üstlenen Bill Clinton döneminde ABD'nin katıldığı askerî harekâtlar daha çok sadece insancıl amaçlı ve kısa dönemli harekâtlardı. Kararlı Güç Harekatı ve Müttefik Gücü Harekatı bunlar arasında sayılabilir. ABD bu dönemde bir barış ve refah ortamını yaşadı.
Ancak yeni milenyumun başlamasından kısa bir süre sonra ABD 11 Eylül saldırılarıyla karşılaştı. Ortadoğu kökenli bir silahlı örgütü olan El-Kaide 11 Eylül 2001 günü düzenlediği terör eyleminde çeşitli havayollarına ait yolcu uçaklarını eşzamanlı bir şekilde kaçırarak New York'taki Dünya Ticaret Merkezi ve Washington, DC yakınlarındaki Pentagon binası dahil bazı binalara çarptırdı. Dünya Ticaret Merkezi'nin iki binasının çökmesi sonucu 3000'i aşkın ABD yurttaşı öldü. Dünya tarihindeki en büyük terör eylemi sayılabilecek bu olay sırasında ABD'nin başkanı olan George W. Bush 11 Eylül 2001 Saldırılarından sorumlu olan kişileri cezalandırmak amacıyla Terörizmle Savaş adını verdiği bir dizi askerî harekâta girişti.
Bu askerî harekâtlardan ilki olan Afganistan Savaşı 7 Ekim 2001 günü başladı. El-Kaide örgütüne Afganistan'da yataklık yapmakla suçlanan Taliban rejimi yönetimden indirildi ama tamamen ortadan kaldırılamadı. Gene El-Kaide'ye yataklık yapmakla ve Kitle imha silahları geliştirme suçlanan Irak'taki Saddam Hüseyin rejimine karşı da 2003 yılının Mart ayında başka bir harekât başlatıldı. Saddam Hüseyin yönetimi ortadan kaldırıldı ama kısa bir zaman içinde Irak'ta özellikle Iraklı Sünniler arasında ABD'ye karşı kanlı bir direniş hareketi başladı. Bu direnişi bastırmak için 2003 yılında ABD ordusunun işkence yöntemleri kullandığı ortaya çıktı. Irak Savaşı yüzbinlerce Iraklının ve binlerce Amerikalı askerin ölümüne neden oldu. Bunun yanı sıra Sünni ve Şii kökenli Iraklılar arasında bir patlak verdi. Saddam Hüseyin 30 Aralık 2006 tarihinde idam edildi. Irak büyük bir kaos ortamına sürüklendi. Ancak 2007 yılının sonlarında ABD'nin yeni bir strateji uygulayarak Sünnilerle anlaşmaya varması sonucu çatışmalar bir ölçüde azaldı ama savaş bir sonuca ulaşamadı.
George W. Bush'un Afganistan ve Irak Savaşlarındaki başarısızlığı ve 2005 yılındaki Katrina Kasırgasındaki beceriksizliği ABD kamuoyunda şiddetle eleştirildi. 2008 ABD başkanlık seçimlerinde Bush'un partisi olan Cumhuriyetçi Parti büyük bir kayıp verdi. ABD tarihinde ilk defa Afrikalı-Amerikalı bir siyasetçi olan Barack Obama ABD'nin 44. devlet başkanı seçildi.
Ayrıca bakınız
Kaynakça
- ^ "Evidence Supports Earlier Date for People in North America". 22 Kasım 2016 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 1 Aralık 2008.
- ^ . 14 Ekim 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Aralık 2008.
- ^ . 8 Aralık 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Aralık 2008.
- ^ "Treaty with Russia for the Purchase of Alaska, ABD Kongre Kütüphanesi". 29 Mart 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 4 Aralık 2008.
- ^ "Choices and Commitments: The Soldiers at Gettysburg, ABD Millî Parklar Genel Müdürlüğü". 11 Ocak 2009 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 4 Aralık 2008.
- ^ . 23 Mart 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Aralık 2008.
- ^ "Missile Defense Milestones, ABD Bilim Adamları Federasyonu". 22 Aralık 2008 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 5 Aralık 2008.
- ^ "Bin Laden claims responsibility for 9/11, CBS News, 29 Ekim 2004". 28 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 10 Ağustos 2010.
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Bu maddenin tarafsizligi konusunda kuskular bulunmaktadir Konuya dair fikir alisverisi tartisma sayfasinda bulunabilir Sablonu kaldirmadan once lutfen gerekli sartlarin olustugundan emin olun Mayis 2011 Bu sablonun nasil ve ne zaman kaldirilmasi gerektigini ogrenin Amerika Birlesik Devletleri tarihi veya kisaca Birlesik Devletler tarihi Amerika Birlesik Devletleri nin kuruldugu Kuzey Amerika topraklarinin uzerinde tarih oncesi donemlerden gunumuze kadar uzanan gecmisi Amerika nin 15 yuzyilin sonlarinda Kristof Kolomb tarafindan kesfedilmesinden once bu topraklarda yuzyillardir sadece Kizilderililer yasamaktaydi Kesiften sonra basta Ispanya Fransa ve Buyuk Britanya olmak uzere aralarinda Hollanda Isvec ve Portekiz in de dahil oldugu bircok Avrupa ulkesi buralarda somurgeler kurdular Bu somurgeler arasinda Britanya ya ait On Uc Koloni de vardi Gunumuzdeki ABD 18 yuzyilda Britanya Imparatorlugu na ait bu somurgelerin bagimsizliklarini kazanmasi sonucu olusmustur ABD nin genislemesi ABD dogal kaynaklarinin zenginligi genc ve dinamik bir insan gucune sahip olmasi nedeniyle 19 yuzyil boyunca hizla sanayilesti Ancak 1861 1865 yillari arasinda cikan Amerikan Ic Savasi ulkeyi parcalanma tehdidi altina soktu Savas kuzeydeki eyaletlerin basarisiyla sonuclandi ve ABD tekrar hizli bir gelisme donemine girdi 20 yuzyil baslarinda cikan I Dunya Savasi nin Itilaf Devletleri tarafindan kazanilmasinda onemli bir rol oynadi II Dunya Savasi nda da Almanya Italya ve Japonya ya karsi buyuk bir basari kazanan ABD artik bir superguc haline gelmisti Bu iki dunya savasindan sonra dunya ulkeleri iki kutuba ayrildilar Soguk Savas adiyla anilan bu donemde ABD NATO orgutu catisi altinda Bati Blogunun liderligini ustlenirken Sovyetler Birligi Dogu Blogunun Varsova Pakti lideri durumundaydi Soguk Savas yillari boyunca ABD basta Kore Savasi ve Vietnam Savasi olmak uzere bircok savaslara katildi 1989 yilinda Berlin Duvari nin yikilisi ardinda Soguk Savas sona erdi 1990 yilinda Irak in Kuveyt i isgal etmesi uzerine cikan I Korfez Savasi nda ABD Irak ordusunu yendi ABD 1995 ve 1999 yillarinda NATO ulkelerinin yardimiyla Bosna Savasi na ve Kosova Savasi na mudahale etti 2001 yilinda New York ve Washington DC gibi buyuk ABD kentleri 11 Eylul saldirilarina sahne oldu Bu saldirilara yanit olarak ABD 2001 yilinda Afganistan Savasi ve 2003 yilinda da Irak Savasi ni baslatti Bu savaslar halen sonucsuz bir sekilde devam etmektedir Kolonilesme donemi 1493 1775 Arkansas eyaleti sinirlari icinde bulunan 1400 1600 yillari arasindaki kizilderili kulturlerine ait seramik bir testi ABD topraklarinda bulunan en eski insan izi 14 000 30 000 yil oncesine dayanmaktadir Bu insanlarin son Buzul Cagi sirasinda Bering Bogazi nin sularinin donarak bir kopru olusturmasi sonucu Dogu Sibirya dan Alaska ya yuruyerek gectikleri sanilmaktadir Bu insanlar ABD nin yerlileri kizilderililer olarak bildigimiz insanlarin atalaridir Gocebe olan bu yerliler Apaci Cheyenne Navaho Cherokee gibi bircok kabile olusturdular Gunumuzdeki ABD topraklarina ilk ayak basan Avrupali Kristof Kolomb dur Amerika ya yaptigi ikinci yolculugunda 19 Kasim 1493 gunu gunumuzde ABD nin bir parcasi olan Porto Riko ya ayak basmistir 16 yuzyil boyunca Ispanya Hollanda Ingiltere Fransa Isvec ve Portekiz ulkelerine ait kasifler ABD topraklarina girerek koloniler kurdular Ispanyol kasif Juan Ponce de Leon 1513 yilinda ABD nin guneydogu sahillerine ulasarak bolgeye Florida adini verdi Fransiz kasif Jacques Cartier sadece Kanada degil Hudson Korfezi nden Kayalik Daglar a kadar uzanan ve gunumuzde ABD ye ait olan Louisiana dahil bircok bolgeyi Fransa nin kolonisi haline getirmistir Mayflower gemisinin William Halsall tarafindan yapilan temsili resmi 1882 Ingiltere nin ABD topraklarindaki varligi Ispanya ve Fransa ya gore cok daha yenidir 14 Mayis 1607 tarihinde Ingilizlerin Jamestown Virjinya da kurdugu koloni Ingiltere nin Amerika daki en eski kolonisi olarak kabul edilmektedir Bu koloni kisa zamanda dagilmis ve yok olmustur Ancak 1620 yilinda Mayflower adli bir gemiyle Ingiltere nin Plymouth limanindan yola cikan bir grup Ingiliz yurttasi gunumuzdeki ABD nin Massachusetts eyaleti sinirlari icinde yer alan bir sahile ulasmis ve burada Plymouth Bay Colony adi verilen koloniyi kurmustur 17 yuzyil boyunca ABD nin dogu kiyisinda Ingilizler baska koloniler de kurdular 1733 yilina gelindiginde bu koloniler On Uc Koloni adi altinda Britanya Imparatorluguna bagli bir somurge haline geldiler Bagimsizlik Savasi 1775 1783 Boston halki Ingiliz gemilerindeki caylari denize atarken Boston Cay Partisi Avrupa nin buyuk gucleri arasinda 1756 1763 yillari arasinda suren Yedi Yil Savaslari Birlesik Krallik in zaferiyle sonuclandi Ancak savasin borclarini odeyebilmek icin Birlesik Krallik Kuzey Amerika daki kolonilerine agir vergiler yuklemeye karar verdi Bu vergiler kolonilerde buyuk bir sikinti yaratti Caya yuklenen vergileri protesto etmek amaciyla Boston kentinin halki 1773 yilinda Boston Cay Partisi adi verilen olayda Ingiliz gemilerine yuklu cay balyalarini denize attilar Onceleri dar amacli olan bu eylemler kisa zamanda bagimsizlik taleplerine donustu 19 Nisan 1775 te Boston a 20 km uzakliktaki Lexington ve Concord kasabalarinda carpismalar basladi Ayaklanmacilar Boston u kusattilar Kusatma 1 yil kadar surdu Sonunda Amerikan generali Henry Knox Ticonderoga Kalesi nden ele gecirdigi toplarla ayaklanmacilarin yardimina yetisti Kuzey Amerika daki Ingiliz kuvvetlerinin komutani General William Howe u kenti bosaltmaya zorladi Boylece 17 Mart 1776 da kusatma sona erdi ve kent Amerikalilarin eline gecti 4 Temmuz 1776 da Amerikalilar bagimsizliklarini ilan ettiler Kurulan bu devlete Amerika Birlesik Devletleri ABD adi verildi Washington Delaware Irmagi ni gecerken Bagimsizlik savasi 1776 yili sonlarinda zor gunlere girdi 27 Agustos ta Amerikan ordusunun baskomutani General George Washington Birlesik Krallik guclerine yenilerek Manhattan iclerine cekildi Amerikalilara 1776 dan baslayarak el altindan para ve malzeme yardimi yapan Fransa 1778 de filolarini ve ordularini hazirlamaya basladi ve sonunda Haziran 1778 de Ingiltere ye savas ilan etti Kuzeyde durumun buyuk olcude suruncemede kalmis olmasina karsilik Fransizlar guneyde Ingilizlerin elindeki Savannah i ve buyuk onemi olan Yorktown i kusattilar ABD nin ilk baskani George Washington 1780 den sonra deniz savasi daha cok Ingilizlerle Amerikalilarin Avrupali muttefikleri arasinda gecti Britanya Adalari cevresinde toplanan Amerikalilara ait gemiler ve komutanlari John Paul Jones savas boyunca 1 500 Ingiliz ticaret gemisiyle 12 000 Ingiliz denizcisini ele gecirdiler 1780 den sonra Ispanya ve Hollanda Britanya Adalari ni cevreleyen sularda buyuk olcude denetim kurarak Ingiliz deniz gucunun acik denize cikamaz hale gelmesine yol actilar Sonunda 3 Eylul 1783 tarihinde imzalanan Paris Antlasmasi ile Ingiltere batida Mississippi Nehrini de icine alan genis sinirlarla Amerika nin bagimsizligini tanidi Kanada Ingiltere nin elinde kaldi Florida Ispanya ya verildi Antlasmanin imzalanmasindan 3 ay sonra 25 Kasim 1783 tarihinde en son Ingiliz askeri New York kentini terk etti 1787 yilinda ABD Anayasasi kabul edildi 1789 yilinda yapilan ilk baskanlik secimlerinde baskomutan George Washington ABD nin ilk baskani secildi Batiya genisleme 1789 1849 Fransa dan satin alinan Louisiana topraklari ABD nin bagimsizligini kazandigi andaki topraklari Atlas Okyanusu kiyisinda gunumuzdeki yuzolcumunun ucte biri civarinda bir alandan olusuyordu Batisindaki topraklar Fransa ya aitti ABD nin 3 baskani Thomas Jefferson bu topraklarin ABD icin gelecekteki onemini anlamisti Fransa nin basindaki Napolyon Bonapart yonetimine bu topraklari para karsiligi ABD ye satma teklifini getirdi 2 147 000 km lik bu alan 1803 yilinda 78 milyon Fransiz Franki 15 milyon Amerikan dolari karsiliginda ABD ye satildi Satin alinan Louisiana topraklari gunumuzde kismen veya tamamen ABD nin 15 eyaletini kapsamaktadir Arkansas Missouri Iowa Oklahoma Kansas Nebraska Minnesota Kuzey Dakota Guney Dakota Meksiko Teksas Montana Wyoming Colorado ve Louisiana Choctaw kabilesine uye yerlilerin Gozyasi Yolu nda yurumeleri 1812 yilinda ABD baskani James Madison Birlesik Krallik a savas acti ama savas sinirlari degistirmedi 1823 yilinda baskan James Monroe ABD Kongresi nde bir konusma yaparak Avrupa ulkelerinin Amerika ya mudahale etmelerini yasaklayan Monroe Doktrinini acikladi 1830 yilinda baskan Andrew Jackson Mississipi Nehri nin dogusunda kalan yerlilerin yurtlarindan cikarilarak zorla batidaki Yerli Topraklarina goc ettirilmesini amaclayan Yerli Iskan Yasasini imzaladi Gozyasi Yolu olarak tarihe gecen bu zorunlu goc sirasinda cogu kelepceli olan Choctaw ve Cherokee yerlilerinin dortte biri yolda oldu Meksiko nun ABD ordusu tarafindan isgali 1848 1845 yilinda o zamana kadar bagimsiz bir ulke olan Teksas Cumhuriyeti baskan John Tyler tarafindan ABD topraklarina katildi Bunu kabul edemeyen Meksika Teksas a mudahale edince Meksika Amerika Savasi patlak verdi Amerikali General Winfield Scott Veracruz uzerinden Meksiko ya yurudu Meksiko nun 14 Eylul 1847 de dusmesiyle savasin askeri asamasi sona erdi 2 Subat 1848 de Guadalupe Hidalgo Antlasmasi imzalandi Antlasmayla bugunku New Mexico Nevada Arizona ve Kaliforniya eyaletlerini olusturan topraklar 15 milyon Amerikan dolari karsiliginda ABD ye birakildi 1848 yilinda Kaliforniya da altin kesfedilmesi uzerine cok sayida Amerikali Kaliforniya ya akin etti Altina hucum adi verilen bu goc olayi ABD nin sinirlarinin Pasifik Okyanusu na kadar genislemesine neden oldu 1867 yilinda Alaska Rus Imparatorlugundan 7 2 milyon Amerikan dolari karsiligi satin alindi 1898 yilinda Hawaii isgal edilerek ABD topraklarina katildi Boylece ABD asagi yukari gunumuzdeki sinirlarina ulasmis oldu Ic savas 1861 1865 ABD nin 16 baskani Abraham Lincoln 19 yuzyilin ortalarina gelindiginde ABD nin guney bolgelerinde buyuk ciftliklerin agirlikta oldugu ve tarima dayanan bir ekonomi yerlesmisti Bu ciftliklerde ozellikle pamuk tutun ve seker kamisi yetistirilmekte ve gereken isgucu Afrika dan getirilen siyahi kolelerden saglanmaktaydi Koleligi kaldirmaya soz vererek secime katilan baskan adayi Abraham Lincoln secimi kazaninca guneyli 7 eyalet South Carolina Mississippi Florida Alabama Teksas Georgia ve Louisiana ABD den bagimsizliklarini ilan ettiler Bu eyaletler Jefferson Davis in baskanligi altinda Amerika Konfedere Devletleri adi altinda yeni bir devlet kurdular Kisa bir sure sonra buna 4 eyalet daha Virginia Arkansas North Carolina ve Tennessee katildi 1861 in Nisan ayinda Amerikan Ic Savasi patlak verdi Amerika Konfedere Devletleri ne ait guneyli 11 eyalet ulkenin geri kalan kismindaki kuzeyli eyaletlere saldirdilar Amerika Konfedere Devletleri nin baskani Jefferson Davis Ic savasin ilk yillarinda hicbir taraf ustunluk saglayamadi Ancak 1863 yilinin Temmuz ayinda gerceklesen Gettysburg Savasi onemli bir donum noktasi oldu Bu kanli savasta her iki taraf da askerlerinin yaklasik ucte birini kaybettiler ama kuzeyliler tartismasiz bir ustunluk sagladi En sonunda 9 Nisan 1865 tarihinde kuzey ordulari guneyli unlu komutan Robert Edward Lee nin ordularini birkac koldan sardilar ve teslim olmaya mecbur biraktilar Ayni yilin Haziran ayinda geri kalan butun guneyli askerler de silahlarini birakarak teslim oldular ve Amerikan Ic Savasi kuzeyin zaferiyle sona erdi Savasin bitiminde guneydeki butun kolelere ozgurluk haklari verildi Ancak ic savas ekonomik acidan guney kuzey dengesini bozdu Savastan once ABD nin guney ve kuzey taraflari esit zenginlikteyken savastan sonra guney ekonomik yikima ugradi ve kuzey one gecti Dunya savaslari 1914 1945 1929 Dunya Ekonomik Bunalimi sirasinda Kaliforniya da yasayan yoksul bir aile I Dunya Savasi basladiginda ABD buyuk olcude sanayilesmis ve ekonomik acidan yuksek bir refah duzeyine ulasmisti 1898 yilinda Porto Riko Guam ve Filipinler i Ispanya nin elinden almisti Ancak o zamana kadar genelde Avrupa nin icislerine karismamayi tercih ediyordu Baskan Woodrow Wilson ABD yi I Dunya Savasi a sokarak savasin sonucunu Itilaf Devletleri nin lehine degistirdi ABD Senatosu Versailles Baris Antlasmasi ni onaylamayarak bagimsiz bir dis politika izlemeyi tercih etti ABD 1920 lerde hizla gelisti Ancak bu gelisme ABD tarihindeki en buyuk ekonomik bunalim olan 1929 Dunya Ekonomik Bunalimina yol acti Baskan Franklin Roosevelt mali sistemde ve sosyal sigorta sisteminde bircok reformlar yaparak ABD ekonomisini eski gucune kavusturmayi basardi Hirosima ya atom bombasi saldirisi ABD baslangicta II Dunya Savasi na katilmamayi tercih etti Ancak 7 Aralik 1941 tarihinde Japonya nin ABD ye ait Hawaii adalarindan biri olan Oahu adasindaki askeri tesislere karsi gerceklestirdigi Pearl Harbor Saldirisi uzerine savasa girdi 3 gun sonra Nazi Almanyasi da ABD ye savas ilan etti Boylece ABD kendini hem Pasifik Okyanusunda hem de Avrupa da iki cepheli bir savasin icinde buldu ABD ordusu 6 Haziran 1944 gunu Almanya ya karsi Fransa sahillerine yaptigi Normandiya Cikarmasini izleyen buyuk bir taarruzu baslatti Sovyet ve ABD ordulari tarafindan kiskaca alinan Almanya 8 Mayis 1945 tarihinde teslim oldu Ancak Japonya savasa devam etti Baskan Roosevelt in olumu uzerine yerine gecen Harry Truman 6 Agustos 1945 tarihinde Hirosima ve 9 Agustos 1945 te Nagasaki ye atom bombasi atilmasini onayladi Bu iki sehirde yuzbinlerce Japon un olumune yolacan bu atom bombasi saldirisindan sonra 15 Agustos 1945 te Japonya teslim oldu ve II Dunya Savasi sona erdi Soguk Savas 1945 1990 Soguk Savas in simgesi Berlin Duvari II Dunya Savasi ndan sonra ABD ve Sovyetler Birligi dunyanin iki buyuk supergucu haline geldiler Dunya ulkeleri bu iki supergucun etrafinda kamplasmaya basladilar Kore Savasi Soguk Savasin ilk buyuk catismasiydi Turkiye nin de ABD nin yaninda katildigi bu savasta Sovyetler Birligi ve Cin Kuzey Kore yi destekleyerek ABD nin himayesindeki Guney Kore ye saldirdilar 3 yil suren bu savas hicbir taraf ustunlugu kazanamadan sona erdi Bu savastan sonra ABD tarafinda olan ulkeler NATO orgutu catisi birleserek Bati Blogunu olustururken Sovyetler Birligi nin yanindaki cogu Dogu Avrupa da olan ulkeler Varsova Paktini kurarak Dogu Blogunu olusturdular 1961 yilinda Almanya nin baskenti Berlin de insa edilen Berlin Duvari Bati Almanya yi Dogu Almanya dan ayirarak Soguk Savas in simgesi haline geldi Vietnam Savasi Soguk Savas doneminde ABD de komunizm korkusu o denli artti ki bircok sanatci ve aydin kendilerini McCarthycilik denilen baski ortaminin icinde buldular 1960 ta baskan secilen John F Kennedy nin ilk yillarinda Turkiye yi de etkileyen Kuba Fuze Krizi yasandi ABD 1963 yilinda Kennedy nin suikast sonucu yasamini kaybetmesiyle yeni bir krize girdi Kore gibi ikiye ayrilmis olan Vietnam in kuzey ve guney kisimlari arasinda cikan Vietnam Savasi 1960 larda siddetlendi Sovyetler Birligi nin Vietnam da basarili olmasi halinde dunyaya egemen olacagindan korkan ABD Vietnam a yuzbinlerce asker gonderdi 50 000 i askin ABD askerinin oldugu bu savas 1975 yilinda ABD nin Saygon u bosaltmalari ile sona erdi Boylece Vietnam komunist yanlisi Kuzey Vietnamlilarin eline gecti Ronald Reagan 23 Mart 1983 gunu ABD televizyonlarinda Stratejik Savunma Girisimi ni aciklarken 1980 yilinda Ronald Reagan ABD ye baskan secildi ABD nin askeri harcamalarini buyuk miktarda arttirmayi basaran Reagan Stratejik Savunma Girisimi adi altinda Sovyetler Birligi yle buyuk bir silah yarisini baslatti Bu sirada Sovyetler Birligi ne lider secilen Mihail Gorbacov 1987 yilinda ABD ile bir silahsizlandirma anlasmasi imzaladi Gorbacov ayrica Glasnost ve Perestroyka denilen reform programlarini baslatti Bu programlar SSCB ve diger Dogu Blogu ulkelerinde kisisel ozgurlukleri arttirdiysa da Dogu Blogu catlamaya basladi Ilk olarak Polonya da baslayan 1989 Devrimleri Dogu Almanya Cekoslovakya Macaristan ve Bulgaristan da devam etti Romanya haric diger Dogu Blogu ulkelerinde kansiz olarak gerceklesen bu devrimler sonucu Dogu Avrupa daki komunist rejimler sona erdi 1991 yilinda Sovyetler Birligi de dagildi Boylece Soguk Savas son buldu Terorizmle Savas 2001 11 Eylul saldirilari 1990 larda baskanlik gorevini ustlenen Bill Clinton doneminde ABD nin katildigi askeri harekatlar daha cok sadece insancil amacli ve kisa donemli harekatlardi Kararli Guc Harekati ve Muttefik Gucu Harekati bunlar arasinda sayilabilir ABD bu donemde bir baris ve refah ortamini yasadi Ancak yeni milenyumun baslamasindan kisa bir sure sonra ABD 11 Eylul saldirilariyla karsilasti Ortadogu kokenli bir silahli orgutu olan El Kaide 11 Eylul 2001 gunu duzenledigi teror eyleminde cesitli havayollarina ait yolcu ucaklarini eszamanli bir sekilde kacirarak New York taki Dunya Ticaret Merkezi ve Washington DC yakinlarindaki Pentagon binasi dahil bazi binalara carptirdi Dunya Ticaret Merkezi nin iki binasinin cokmesi sonucu 3000 i askin ABD yurttasi oldu Dunya tarihindeki en buyuk teror eylemi sayilabilecek bu olay sirasinda ABD nin baskani olan George W Bush 11 Eylul 2001 Saldirilarindan sorumlu olan kisileri cezalandirmak amaciyla Terorizmle Savas adini verdigi bir dizi askeri harekata giristi Irak ta harekat yapan ABD askerleri Bu askeri harekatlardan ilki olan Afganistan Savasi 7 Ekim 2001 gunu basladi El Kaide orgutune Afganistan da yataklik yapmakla suclanan Taliban rejimi yonetimden indirildi ama tamamen ortadan kaldirilamadi Gene El Kaide ye yataklik yapmakla ve Kitle imha silahlari gelistirme suclanan Irak taki Saddam Huseyin rejimine karsi da 2003 yilinin Mart ayinda baska bir harekat baslatildi Saddam Huseyin yonetimi ortadan kaldirildi ama kisa bir zaman icinde Irak ta ozellikle Irakli Sunniler arasinda ABD ye karsi kanli bir direnis hareketi basladi Bu direnisi bastirmak icin 2003 yilinda ABD ordusunun iskence yontemleri kullandigi ortaya cikti Irak Savasi yuzbinlerce Iraklinin ve binlerce Amerikali askerin olumune neden oldu Bunun yani sira Sunni ve Sii kokenli Iraklilar arasinda bir patlak verdi Saddam Huseyin 30 Aralik 2006 tarihinde idam edildi Irak buyuk bir kaos ortamina suruklendi Ancak 2007 yilinin sonlarinda ABD nin yeni bir strateji uygulayarak Sunnilerle anlasmaya varmasi sonucu catismalar bir olcude azaldi ama savas bir sonuca ulasamadi George W Bush un Afganistan ve Irak Savaslarindaki basarisizligi ve 2005 yilindaki Katrina Kasirgasindaki beceriksizligi ABD kamuoyunda siddetle elestirildi 2008 ABD baskanlik secimlerinde Bush un partisi olan Cumhuriyetci Parti buyuk bir kayip verdi ABD tarihinde ilk defa Afrikali Amerikali bir siyasetci olan Barack Obama ABD nin 44 devlet baskani secildi Ayrica bakinizAmerika Birlesik Devletleri nde LGBT tarihiKaynakca Evidence Supports Earlier Date for People in North America 22 Kasim 2016 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 1 Aralik 2008 14 Ekim 2008 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 1 Aralik 2008 8 Aralik 2008 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 4 Aralik 2008 Treaty with Russia for the Purchase of Alaska ABD Kongre Kutuphanesi 29 Mart 2015 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 4 Aralik 2008 Choices and Commitments The Soldiers at Gettysburg ABD Milli Parklar Genel Mudurlugu 11 Ocak 2009 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 4 Aralik 2008 23 Mart 2008 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 5 Aralik 2008 Missile Defense Milestones ABD Bilim Adamlari Federasyonu 22 Aralik 2008 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 5 Aralik 2008 Bin Laden claims responsibility for 9 11 CBS News 29 Ekim 2004 28 Temmuz 2011 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 10 Agustos 2010