Kırgızistan

Kırgızistan (Kırgızca: Кыргызстан, romanize: Qırğızstan, Kırgızca telaffuz: ), resmî adıyla Kırgız Cumhuriyeti (Kırgızca: Кыргыз Республикасы, romanize: Qırğız Respublikası; Rusça: Кыргызская Республика, romanize: Kyrgyzskaja Respublika), Orta Asya'daki bir ülkedir. Kırgızistan, (Azerbaycan, Kazakistan, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti, Özbekistan, Türkiye ve Türkmenistan ile birlikte) günümüzdeki yedi bağımsız Türk devletlerinden biri olup Türk Devletleri Teşkilatı ve TÜRKSOY'un üyesidir. Denize kıyısı olmayan ülkenin komşuları kuzeyde Kazakistan; batıda Özbekistan, güneybatıda Tacikistan ve güneydoğuda Çin'dir.

Kırgızistan Kırgızca: Кыргызстан, romanize: Qırğızstan Rusça: Киргизия, romanize: Kirgizija Kırgızistan Cumhuriyeti
Bayrak Arma
Slogan Алга Кыргыз, алга!
Millî marş Kırgızistan Ulusal Marşı
Başkent ve en büyük şehir	Bişkek 42°52′K 74°36′D / 42.867°K 74.600°D / 42.867; 74.600
Resmî dil(ler)	Kırgızca, Rusça
Etnik gruplar (2023)	77.7% Kırgızlar 14.1% Özbekler 3.9% Ruslar 1.0% Dunganlar 0.5% Uygurlar 2.8% Diğer
Demonim	Kırgız
Hükûmet	Üniter başkanlık sistemli anayasal cumhuriyet
• Cumhurbaşkanı Sadır Caparov • Bakanlar Kurulu Başkanı Akılbek Caparov • Meclis başkanı Talant Mamıtov
Yasama organı	Cogorku Keneş
Tarihçe
• Kırgızistan SSC 5 Aralık 1936 • İlan Ediliş 31 Ağustos 1991 • Tanınma 25 Aralık 1991
Yüzölçümü
• Toplam	199.951 km^2 (86.)
• Su (%)	3,6
Nüfus
• 2023 tahminî	7.037.590 (110.)
• 2009 sayımı	5.362.800
• Yoğunluk	27,4/km^2 (176.)
GSYİH (SAGP)	2021 tahminî
• Toplam	35,419 milyar $ (133.)
• Kişi başına	5.323 $ (134..)
GSYİH (nominal)	2021 tahminî
• Toplam	7,470 milyar $ (149.)
• Kişi başına	1.123 $ (161.)
Gini (2018)	▲ 27.7 düşük
İGE (2019)	0.697 orta · 120.
Para birimi	Som (KGS)
Zaman dilimi	UTC+6 (KGT)
Telefon kodu	+996
İnternet alan adı	.kg

Kırgızistan'ın tarihi, çeşitli kültürleri ve imparatorlukları kapsar. Kırgızistan, oldukça dağlık arazisiyle coğrafi olarak izole olmasına rağmen, diğer ticari yolların yanı sıra İpek Yolu'nun bir parçası olarak birçok büyük medeniyetin kavşağında yer almıştır. Bir dizi kabile ve klanın yaşadığı Kırgızistan, periyodik olarak daha büyük bir hakimiyet altına girdi. Atalarının izini süren göçebe Türkler ilk olarak Kırgız Kağanlığı'nı 13. yüzyılda kurulmuş daha sonra Kırgızistan Moğol İmparatorluğu tarafından fethedilmiştir. Moğollardan bağımsızlığını yeniden kazandıktan sonra Çungar Hanlığı tarafından işgal edilmiştir. Çungarların düşüşünden sonra Kırgızlar ve Kıpçaklar Hokand Hanlığı'nın ayrılmaz bir parçası olmuştur. 1876'da Kırgızistan, Rusya İmparatorluğu'nun bir parçası oldu ve 1936'da Sovyetler Birliği'nin kurucu cumhuriyeti olmak için Kırgız Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kuruldu. Mihail Gorbaçov'un SSCB'deki demokratik reformlarının ardından 1990 yılında bağımsızlık yanlısı aday Askar Akayev cumhurbaşkanı seçildi. 31 Ağustos 1991'de Kırgızistan, Moskova'dan bağımsızlığını ilan etti ve demokratik bir hükûmet kuruldu. Kırgızistan, 1991'de Sovyetler Birliği'nin dağılmasından sonra bir ulus devlet olarak egemenliğine kavuştu.

Bağımsızlığın ardından Kırgızistan resmi olarak üniter bir başkanlık cumhuriyetiydi. Lale Devrimi'nden sonra üniter bir parlamenter cumhuriyet haline geldi, ancak kademeli olarak 2021'de başkanlık sistemine dönmeden önce yarı başkanlık cumhuriyeti olarak yönetildi. Bağımsızlığını ilan ettikten sonra ülkede etnik çatışmalar, isyanlar, ekonomik sıkıntılar, geçiş hükûmetleri ve siyasi çatışmalar devam etti.

Kırgızistan; Bağımsız Devletler Topluluğu, Avrasya Ekonomik Birliği, Kolektif Güvenlik Antlaşması Örgütü, Şanghay İşbirliği Örgütü, İslam İşbirliği Teşkilatı, Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı, Türk Devletleri Teşkilatı, TÜRKSOY üyesidir. İnsani Gelişmişlik Endeksi'nde 118. sırada yer alan gelişmekte olan bir ülkedir ve Orta Asya'nın en fakir ikinci ülkesidir. Ülkenin geçiş ekonomisi büyük ölçüde altın, kömür ve uranyum yataklarına bağımlıdır.

Etimoloji

Kırgızistan, "Kırgız ülkesi" manasına gelir. Kırgız adının kökeni hakkında ise birkaç teori vardır. Bunlardan birincisi -iz eki (iki - iz = ikiz vb.) almış "kırk"tır. Yani Kırk-ız, "Kırklar"dır Bir başka teoriye göre de "Kırgız" adı, "kırk uz" yani "kırk boy" anlamına gelmektedir ve Kırgız bayrağındaki kırk ışınlı güneş de bu kırk boyu temsil etmektedir. Konu ile ilgili diğer bir teori de Prof. Dr. Nadir Devlet'in Çağdaş Türkiler kitabında geçmektedir. O da Kırgız adı Türkçede kır - gez'mekten geldiğini söylemiştir.^[]

Tarih

Kırgız Kağanlığı

Göktürk Kağanlığı

Kırgızlar, Göktürk devrinde Kögmen (Sayan) Dağları'nın kuzeyinde yaşamışlardır. En büyük genişlemesine MS 840'ta Uygur Kağanlığı'nı yendikten sonra ulaşmışlardır. 9. yüzyılda tüm dağınık kabileleri tek bir ulusta birleştiren bir savaşçıyı içeren Manas Destanı adlı bir hikâye anlatma geleneği vardır. UNESCO Somut Olmayan Kültürel Miras Listeleri'ne girmiştir. 12. yüzyılda Kırgız hakimiyeti Moğolların yayılması sonucu Altay Sıradağları ve Sayan Dağları'na kadar küçülmüştür. On üçüncü yüzyılda Moğol İmparatorluğu'nun yükselişiyle Kırgızlar güneye göç ettiler. Kırgızlar barışçıl bir şekilde 1207'de Moğol İmparatorluğu'nun bir parçası oldular. Daha sonra bugün yaşadıkları topraklara gelen Kırgızlar, Karahanlılar zamanında Müslüman olmuşlardır. Issık Gölü, tüccarlar ve Uzak Doğu'dan Avrupa'ya giden diğer gezginler için bir kara yolu olan İpek Yolu üzerinde bir mola yeriydi. Bu sebeple Kırgız kabileleri 17. yüzyılda Moğollar, 18. yüzyılın ortalarında Mançurya Qing Hanedanı ve 19. yüzyılın başlarında Hokand Hanlığı tarafından istila edildi. 1842'de Kırgız kabileleri Hokand'dan ayrıldılar ve Ormon Han liderliğindeki Kara-Kırgız Hanlığı devleti altında birleştiler. On dokuzuncu yüzyılın sonlarında, bugünkü Kırgızistan'ın doğu kısmından bulunan Isık-Kul Bölgesi, Tarbagatai Antlaşması ile Qing Hanedanı tarafından Rus İmparatorluğu'na bırakıldı. O zamanlar Rusçada "Kırgızistan" olarak bilinen bölge 1876'da resmen İmparatorluğa dahil edildi. Rusların işgali çok sayıda isyanla karşılandı ve Kırgızların çoğu Pamir Dağları'na ve Afganistan'a taşınmayı seçti. 1916 Orta Asya Ayaklanması'nın bastırılması, daha sonra birçok Kırgız'ın Çin'e göç etmesine neden oldu.

Sovyet devri

Başlangıçta 1919'da Sovyet gücü bölgede kabul görmüştür ve Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti içinde Kara-Kırgız Özerk Bölgesi oluştu. Kara-Kırgız terimi 1920'lerin ortasında Ruslar onları aynı zamanda Kırgız olarak bakılan Kazaklardan ayırıncaya kadar kullanılmıştır. 5 Aralık 1936'da Kırgızistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti, tam bir Sovyetler Birliği cumhuriyeti olarak kabul görmüştür.

1920'ler boyunca Kırgızistan, kültür, eğitim ve sosyal yaşam açısından epeyce geliştirildi. Okur yazarlık büyük ölçüde gelişti ve standart bir edebi dil ortaya çıkarıldı. Ekonomik ve sosyal gelişme de dikkate değerdi. Kırgız millî kültürünün çok sayıda yönleri Stalin'in milliyetçi eyleminin baskısına rağmen muhafaza edilmişti ve bu nedenle, tüm Birlik otoriteleri ile olan gerginlikler sürmekteydi.

Sovyet açıklık ve dürüstlük politikasının ilk yılları, Kırgızistan'da siyasi iklim üzerinde küçük bir etki göstermiştir. Bununla birlikte Cumhuriyet'in basın mensuplarına daha fazla liberal bakış edinmeleri ve Yazarlar Birliği'nce yeni bir yayın olan Literaturniy Kirghizstan'ı kurmaları için izin verilmişti. Gayriresmî siyasi gruplar yasaklanmıştı ancak 1989'da derin iskân krizi ile uğraşmak için ortaya çıkan birkaç grubun faaliyetlerine izin verilmişti.

1990 yılının Haziran ayında Özbekler ve Kırgızlar arasındaki etnik gerginlikler Özbeklerin olduğu Oş İli'ni kaplamıştı. Şiddetli karşılaşmalar birbirini izledi ve bir güvenlik ve sokağa çıkma yasağı ortaya çıkmasına neden oldu. 1990 yılının Ağustos ayına kadar düzen eski haline getirilemedi.^[]

1990'ların başları Kırgızistan'a yeni değişimler getirdi. Kırgızistan Demokratik Hareketi, Parlamento'nun desteğiyle önemli bir siyasi güç haline geldi. Kırgız Bilim Akademisi'nin liberal başkanı Askar Akayev 1990 yılının Ekim ayında başkan seçildi. Takip eden Ocak ayında Akayev, yeni hükûmet yapılarını öne sürdü ve çoğunlukla daha genç ve reforma yönelik siyasetçilerden oluşan yeni bir hükûmet tayin etti.

Kırgızistan tarihi
Göktürk Kağanlığı
Kırgız Kağanlığı
Karahanlılar
Moğol İmparatorluğu
Rus İmparatorluğu
Sovyet Dönemi
Kırgızistan

1990 yılının Aralık ayında Yüksek Sovyet, cumhuriyetin adını Kırgızistan Cumhuriyeti olarak değiştirmek üzere oy verdi. 1991 yılının Şubat ayında başkent Frunze'nin adı devrim öncesi adı olan Bişkek olarak değiştirildi. Bağımsızlığa giden bu estetik hareketlere rağmen, ekonomik gerçeklikler Eski Sovyetler Birliği'nden ayrılmaya karşı durur gibi gözükmekteydi. 1991 yılının Mart ayındaki Sovyetler Birliği'nin yaptığı bir referandumda seçmenlerin %95,7'si eski Sovyetler Birliği'nin yenilenmiş federasyon olarak tutulması önerisini uygun buldular.

19 Ağustos 1991'de Olağanüstü Hal Komitesi, Kırgızistan'da Akayev'i indirme girişiminin görüldüğü Moskova'da güç elde etti. Ertesi hafta darbenin sönmesinden sonra Akayev ve İkinci Başkan Sovyetler Birliği Komünist Partisi'nden istifalarını açıkladılar ve tüm daire ve sekreterya istifa etti. Bunu 31 Ağustos 1991'de Sovyetler Birliği'nden bağımsızlığı sağlayan Yüksek Sovyet oylaması takip etti.

Bağımsızlık

1991 yılının Ekim ayında Akayev rakipsiz ilerledi ve oyların %95'ini alarak doğrudan yeni bağımsız cumhuriyetin başkanı seçildi. O ay diğer yedi cumhuriyetin delegeleriyle birlikte Yeni Ekonomik Toplum Paktı'nı imzaladı. Sonunda 21 Aralık 1991'de diğer dört Orta Asya cumhuriyeti ile birlikte Bağımsız Devletler Topluluğu'na resmen katıldı. 1992'de Kırgızistan, Birleşmiş Milletler ve Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı'na katıldı. 5 Mayıs 1993'te ülkenin resmi adı Kırgızistan Cumhuriyeti'nden Kırgız Cumhuriyeti'ne değişti.

2005 yılının Mart ayındaki parlamenter seçimlerden sonraki Lale Devri, Başkan Akayev'i 4 Nisan 2005'te istifaya zorladı. Muhalefet liderleri koalisyon kurdular ve yeni hükûmet Başkan Kurmanbek Bakiyev ve Başbakan Feliks Kulov altında şekillendi.

Bununla birlikte, organize suçla bağlantılı olduğu iddia edilen çeşitli grup ve hizipler iktidar için yarışırken, siyasi istikrar zor görünüyordu. Mart 2005'te seçilen 75 Parlamento üyesinden üçü suikasta kurban gitti ve bir başka üye de 10 Mayıs 2006'da öldürülen kardeşinin ara seçimde koltuğunu kazanmasından kısa bir süre sonra suikasta kurban gitti. Dördünün de büyük yasadışı iş girişimlerine doğrudan karıştığı söyleniyor. 6 Nisan 2010'da Talas ilçesinde halk ayaklandı. Protestolar şiddetlendi ve ertesi gün Bişkek'e yayıldı. Protestocular, Cumhurbaşkanı Bakiyev'in ofislerinin yanı sıra devlet radyo ve televizyon istasyonlarına saldırdı. İçişleri Bakanı Moldomusa Kongatiyev'in dövüldüğüne dair çelişkili haberler vardı. 7 Nisan 2010'da Cumhurbaşkanı Bakiyev olağanüstü hal ilan etti. Polis ve özel servisler çok sayıda muhalefet liderini tutukladı. Buna karşılık protestocular, başkent Bişkek'teki iç güvenlik karargahının (eski KGB karargahı) ve bir devlet televizyon kanalının kontrolünü ele geçirdi. Kırgızistan hükûmet yetkililerinin raporları, başkentte polisle çıkan kanlı çatışmalarda en az 75 kişinin öldüğünü ve 458 kişinin hastaneye kaldırıldığını belirtti. Raporlar, polisle çıkan çatışmalarda en az 80 kişinin öldüğünü söylüyor. 8 Nisan 2010'da eski Dışişleri Bakanı Roza Otunbayeva liderliğindeki bir geçiş hükûmeti, başkentteki devlet medyasının ve hükûmet tesislerinin kontrolünü ele geçirdi, ancak Bakiyev görevinden istifa etmedi.

Cumhurbaşkanı Bakiyev Celal-Abad'daki evine döndü ve 13 Nisan 2010'da düzenlediği basın toplantısında istifa şartlarını açıkladı. 15 Nisan 2010'da Bakiyev ülkeyi terk etti ve eşi ve iki çocuğuyla birlikte komşu Kazakistan'a uçtu. Ülkenin geçici liderleri, Bakiyev'in ayrılmadan önce resmi bir istifa mektubu imzaladığını duyurdu.

Başbakan Daniyar Üsönov, Rusya'yı protestoları desteklemekle suçladı; bu suçlama Rusya Başbakanı Vladimir Putin tarafından reddedildi. Muhalefet üyeleri ayrıca ABD kontrolündeki Manas Hava Üssü'nün kapatılması çağrısında bulundu. Rusya Devlet Başkanı Dmitri Medvedev, Rus vatandaşlarının güvenliğini sağlamak için önlemler alınmasını ve olası saldırılara karşı Kırgızistan'daki Rus tesislerinin etrafındaki güvenliğin sıkılaştırılmasını emretti.

2010 Güney Kırgızistan etnik çatışmaları, 11 Haziran 2010'da ülkenin en büyük ikinci şehri olan Oş'ta iki ana etnik grup olan Özbekler ve Kırgızlar arasında meydana geldi.

Durumu kontrol etmekte zorlanan geçici lider Otunbayeva, Rusya Devlet Başkanı Dmitry Medvedev'e bir mektup göndererek ülkenin durumu kontrol etmesine yardım etmesi için Rus birlikleri göndermesini istedi. Medvedev'in Basın Ataşesi Natalya Timakova mektuba verdiği yanıtta, "Bu bir iç çatışmadır ve Rusya şimdilik çözümünde yer almak için gerekli koşulları görmüyor" dedi. 12 Haziran 2010 tarihi itibarıyla çatışmalar, 200'den fazla kişinin ölümü ve 1.685 kişinin yaralanmasıyla gıda ve diğer temel ihtiyaç maddelerinin kıtlığına neden oldu . Ancak Rus hükûmeti, sorunlu ülkeye insani yardım göndereceğini söyledi.

Yerel kaynaklara göre, iki yerel çete arasında çatışma çıktı ve şiddetin şehrin geri kalanına yayılması uzun sürmedi. Silahlı kuvvetlerin şehre giren etnik Kırgız çetelerini desteklediğine dair haberler de vardı, ancak hükûmet iddiaları yalanladı.

Ayaklanmalar komşu bölgelere sıçradı ve hükûmet tüm güney Celal-Abad bölgesinde olağanüstü hal ilan etti. Geçici hükûmet, durumu kontrol altına almak için güvenlik güçlerine özel öldürme yetkileri verdi. Rus hükûmeti, Rus tesislerini korumak için ülkeye bir tabur göndermeye karar verdi.

Otunbayeva, Bakiyev'in ailesini "isyanları kışkırtmakla" suçladı. AFP, "tüm şehri kaplayan bir duman perdesi" bildirdi. Komşu Özbekistan'daki yetkililer, en az 30.000 Özbek'in ayaklanmalardan kaçmak için sınırı geçtiğini söyledi.Oş, 14 Haziran 2010'da nispeten sakinleşti, ancak Celal-Abad ara sıra kundaklama olaylarına tanık oldu. Özbekler, çetelerin saldırılarından korktukları için evlerini terk etmeye isteksiz olduklarından, tüm bölge hâlâ olağanüstü hal altındaydı. Birleşmiş Milletler durumu değerlendirmek için bir elçi göndermeye karar verdi.

Geçici hükûmetin başkan yardımcısı Temir Sariyev, yerel çatışmalar olduğunu ve hükûmetin durumu tam olarak kontrol etmesinin mümkün olmadığını söyledi. Şiddeti kontrol altına almak için yeterli güvenlik gücünün olmadığını da sözlerine ekledi. Medya ajansları 14 Haziran 2010'da Rus hükûmetinin Kırgız hükûmetinin talebini değerlendirdiğini bildirdi. Kolektif Güvenlik Anlaşması Örgütü'nün acil toplantısı(CSTO), şiddetin sona erdirilmesinde oynayabileceği rolü tartışmak üzere aynı gün (14 Haziran) toplandı. Kırgız hükûmetine göre etnik şiddet 15 Haziran 2010'da azaldı ve Kırgız cumhurbaşkanı Roza Otunbayeva o gün bir basın toplantısı düzenledi ve Rusya'nın şiddeti bastırmak için asker göndermesine gerek olmadığını açıkladı. 15 Haziran 2010'a kadar en az 170 kişi öldü, ancak Uluslararası Kızılhaç Komitesi'nden Pascale Meige Wagner resmi ölü sayısının hafife alındığını söyledi. BM Yüksek Komiseri Cenevre'de gazetecilere şunları söyledi: Bu kanıt, şiddetin sahnelenmiş gibi göründüğünü gösteriyordu. Etnik Özbekler, koruma garantisi alamamaları halinde Oş'taki bir petrol deposunu havaya uçurmakla tehdit ettiler. Birleşmiş Milletler, saldırıların "düzenlenmiş, hedeflenmiş ve iyi planlanmış" olduğuna inandığını söyledi. Kırgız yetkililer medyaya, Celal-Abad'daki şiddetin arkasında olduğundan şüphelenilen bir kişinin gözaltına alındığını söylediler.

2 Ağustos 2010'da Kırgız hükûmet komisyonu çatışmaların nedenlerini araştırmaya başladı. Eski meclis başkanı Abdygany Erkebaev liderliğindeki Ulusal Komisyon üyeleri, Oş Oblastı'nın Kara-Suu bölgesindeki Mady, Shark ve Kyzyl-Kyshtak'ın ağırlıklı olarak etnik Özbek köylerinden insanlarla bir araya geldi. Birçok etnik grubun temsilcilerini içeren bu Ulusal Komisyon, bir başkanlık kararnamesi ile kurulmuştur.

Cumhurbaşkanı Roza Otunbayeva da Ağustos 2010'da çatışmaları araştırmak için uluslararası bir komisyon kurulacağını söyledi. Uluslararası komisyon kapsamlı bir soruşturma yürüttü ve bir rapor hazırladı. Haziran 2010'da Kırgızistan'ın güneyindeki olaylara ilişkin Bağımsız uluslararası soruşturma komisyonunun (KIC) hazırladığı rapora göre "Olaylardan iki ay önce iktidara gelen Geçici Hükümet, Güney Kırgızistan'da etnik gruplar arası ilişkilerdeki bozulmayı ya fark edemedi ya da hafife aldı" ifadesine yer verildi. KIC, "Geçici Hükümetin, güvenlik güçlerinin sivil huzursuzluk durumlarıyla başa çıkmak için yeterli eğitimi ve uygun şekilde donatılmasını sağlama sorumluluğuna sahip olduğu" sonucuna varmıştır.

Kırgızistan bugün itibarıyla Bağımsızlık Gününü her yıl 1991'deki bağımsızlığının ilanının yıldönümü olan 31 Ağustos'ta kutluyor. Kırgızistan bağımsızlığından bu yana gerçekten özgür haber medyası oluşturmak ve aktif bir siyasi muhalefeti beslemek gibi gelişmeler kaydetti.

Nisan 2021'in sonlarında, su yüzünden çıkan bir çatışma, 1991'deki bağımsızlıktan bu yana Kırgızistan ile Tacikistan arasındaki en ciddi sınır çatışmalarından birine dönüştü.

Eylül 2022'de Kırgızistan ile Tacikistan arasındaki sınırın büyük bölümünde topçu kullanımı da dahil olmak üzere silahlı çatışmalar patlak verdi.

Siyaset

Kırgızistan Cumhurbaşkanı Sadır Caparov

Kırgızistan Cumhuriyeti anayasaya göre parlamenter demokrasi ile yönetilen laik ve üniter bir devlettir. Yürütme yetkisi hükûmet tarafından uygulanır. Yasama yetkisi ise hükûmet ve meclise aittir. 1991'den beri cumhurbaşkanı değişen ve çok partili sisteme geçerek, Cogorku Keneş'te (meclis) muhalefetin temsil edildiği tek bölge ülkesidir.

Kırgızistan, bağımsızlığını kazanması ve serbest piyasa ekonomisine geçişle birlikte ciddi ekonomik sorunlar yaşadı. Artan işsizlik ve enflasyon gibi sorunlar yoksulluk ve açlığın ortaya çıkmasına sebep oldu. 2000 yılında yapılan genel seçimlerde Komünist Parti %29.3 oy alarak meclisteki en güçlü parti oldu. Ancak meclisteki farklı siyasi eğilimler ülkede istikrarlı bir ekonominin uygulanmasını engelledi.

16 Aralık 2007'de yapılan parlamento seçimlerinde ise %46,99 oy alarak birinci geldi ve 71 milletvekili çıkardı. Komünist Parti ise %5,12 oy oranıyla 8 milletvekili çıkarabildi. Kırgızistan Sosyal Demokrat Partisi ise %5,05 oy aldı.

6 Nisan 2010 tarihinde Talas'ta başlayan halk isyanı, ertesi gün başkent Bişkek'e sıçradı. Olayların yükselmesi üzerine hükûmet istifa etmek zorunda kaldı. Kurulan geçici hükûmetin başına ise Dışişleri eski Bakanı ve Sosyal Demokrat Partisi Milletvekili Roza Otunbayeva getirildi.

Ekim 2017'de, görevdeki Almazbek Atambayev'in desteklediği eski bir başbakan olan Sooronbay Ceenbekov, Kırgızistan'ın yeni Cumhurbaşkanı seçildi.

Cumhurbaşkanı Sooronbay Ceenbekov, 4 Ekim 2020'deki parlamento seçimlerindeki usulsüzlüklerin neden olduğu protestoların ardından istifa etti.

Ocak 2021'de Sadır Caparov, cumhurbaşkanlığı seçimlerini ezici bir farkla kazandıktan sonra yeni cumhurbaşkanı seçildi. Nisan 2021'de seçmenlerin çoğunluğu anayasa referandumunda cumhurbaşkanına yeni yetkiler verecek ve cumhurbaşkanlığının gücünü önemli ölçüde güçlendirecek yeni bir anayasayı onayladı.

İnsan hakları

Kırgızistan, Demokrasi Endeksi'nde 2020 için 167 ülke arasında 107. sırada yer alan " melez rejim " olarak sınıflandırılmaktadır. Kırgızistan ayrıca 28/100 puanla 2021 Dünyada Özgürlük raporunda "özgür değil" olarak sıralanmıştır. 2020 yılında 39/100 puanla "kısmen özgür" olarak derecelendirildi.

Daha demokratik bir hükûmetin kurulmasından sonra, hala birçok insan hakları ihlali yaşanıyor. İnsan hakları gruplarını alarma geçiren bir hareketle, gazeteci ve insan hakları aktivisti Azimcan Askarov da dahil olmak üzere 2010 Güney Kırgızistan ayaklanmalarının ardından düzinelerce önde gelen Özbek din ve toplum lideri güvenlik güçleri tarafından tutuklandı. Haziran 2013'te Kırgız parlamentosunda "ahlakı artırmak ve gen havuzunu korumak" amacıyla 23 yaşın altındaki kadınların ebeveyni veya vasisi olmadan yurt dışına seyahat etmesini yasaklayan bir yasa kabul edildi.

Kırgızistanlı aktivist ve gazeteci Azimcan Askarov, 2010 yılında ömür boyu hapis cezasına çarptırıldı.

Askeri

Kırgızistan'ın silahlı kuvvetleri, Sovyetler Birliği'nin dağılmasından sonra oluşturulmuş ve Kara Kuvvetleri, Hava Kuvvetleri, iç birlikler, Ulusal Muhafızlar ve sınır muhafızlarından oluşmaktadır. Ordu, Haziran 2014'e kadar Bişkek yakınlarındaki Manas Uluslararası Havalimanı'ndaki Manas'ta Transit Merkezi adlı bir tesisi kiralayan ABD Silahlı Kuvvetleri ile birlikte çalışıyordu. Son yıllarda silahlı kuvvetler, modernizasyon anlaşmalarının imzalanması da dahil olmak üzere Rusya ile daha iyi ilişkiler geliştirmeye başladı. 1,1 milyar dolar değerinde ve Rus birlikleriyle daha fazla tatbikata katılıyor. Ulusal Güvenlik Teşkilatı orduyla birlikte çalışır ve Sovyet selefi KGB'ye benzer amaçlara hizmet eder. Rusya ve Özbekistan da dahil olmak üzere diğer eski Sovyet ülkeleri tarafından kullanılan aynı ad olan "Alfa" olarak bilinen seçkin bir terörle mücadele özel kuvvetler birimini denetler. Polis, sınır muhafızıyla birlikte İçişleri Bakanlığı tarafından komuta ediliyor.

Coğrafya

Kırgızistan, Orta Asya'da Kazakistan, Çin, Tacikistan ve Özbekistan ile sınırı olan karayla çevrili bir ülkedir . 39° ve 44° Kuzey enlemleri ile 69° ve 81° Doğu boylamları arasında yer alır. Denize herhangi bir ülkeden daha uzaktır ve tüm nehirleri denize ulaşmayan kapalı havzalara akar. Tanrı Dağları dağlık bölgesi ülkenin %80'inden fazlasını kaplar, geri kalanı vadiler ve havzalardan oluşur.

Issık Göl, Kırgızistan'ın en büyük gölü ve Titicaca'dan sonra dünyanın en büyük ikinci dağ gölüdür. En alçak nokta 132 metre ile Kara Derya ve en yüksek zirveler Çin sınırını oluşturan Kakshaal-Too aralığındadır. 7.439 metre ile Cengiz Zirvesi en yüksek noktadır ve jeologlar tarafından dünyanın 7.000 metrenin üzerindeki en kuzey zirvesi olarak kabul edilir. Kışın yoğun kar yağışı, genellikle ciddi hasara neden olan bahar sellerine yol açar. Dağlardan gelen akıntı da hidroelektrik için kullanılır.

Kırgızistan, altın ve nadir toprak metalleri dahil olmak üzere önemli metal yataklarına sahiptir. Ülkenin ağırlıklı olarak dağlık arazisi nedeniyle, arazinin %8'den daha azı ekilmektedir ve kuzey ovalarındaki Fergana Vadisi'nin saçaklarında yoğunlaşmaktadır .

Kuzeydeki Bişkek, 937.400 nüfusuyla başkent ve en büyük şehirdir. İkinci şehir, Özbekistan sınırına yakın Fergana Vadisi'nde bulunan Oş antik kentidir. Ana nehir, Fergana Vadisi'nden batıya Özbekistan'a akan Kara Derya'dır . Özbekistan'daki sınırın ötesinde, bir başka büyük Kırgız nehri olan Narın Nehri ile birleşir.

• Kırgızistan'ın topoğrafik haritası
• Köppen İklim Sınıflandırmasına göre Kırgızistan'daki iklimler
• Ülke içinde akan Narın Nehri
• Issık Göl bölgesi ve Tanrı Dağları

Demografi

Kırgızistan yaş ve cinsiyet piramidi

2005 Dünya Almanağı verilerine göre Kırgızistan nüfusu 5,210,450'dir. Bu nüfusun %34.4'ü 0-15 yaş, %6.2'si ise 65 yaş ve üzeridir. Kırgızistan'da halkın %63.9'u şehirlerde geri kalanı ise kırsal kesimde yaşar. Ülkede kilometrekare başına 29 insan düşer. Kırgızistan’ın 2014 yılındaki nüfusu 5.776.570'e ulaşmıştır.

2014 yılı sayımında ülkedeki etnik grupların dağılımı şöyledir; Kırgızlar %72.6, Özbekler %14.4, Ruslar %6.4, Dunganlar %1.1, Uygurlar %0.9, Tacikler %0.8, Türkler %0.7.

Kırgızistan'ın etnik gruba göre nüfusu 1926-2014

Etnik gruplar	1926 sayımı		1939 sayımı		1959 sayımı		1970 sayımı		1979 sayımı		1989 sayımı		1999 sayımı		2009 sayımı		2013 sayımı		2014 sayımı
	Nüfus	%	Nüfus	%	Nüfus	%	Nüfus	%	Nüfus	%	Nüfus	%	Nüfus	%	Nüfus	%	Nüfus	%	Nüfus	%
Kırgızlar	661,171	66.6	754,323	51.7	836,831	40.5	1,284,773	43.8	1,687,382	47.9	2,229,663	52.4	3,128,147	64.9	3,804,788	71.0	4,099,433	72.3	4,193,850	72.6
Özbekler	110,463	11.1	151,551	10.4	218,640	10.6	332,638	11.3	426,194	12.1	550,096	12.9	664,950	13.8	768,405	14.3	816,219	14.4	836,065	14.4
Ruslar	116,436	11.7	302,916	20.8	623,562	30.2	855,935	29.2	911,703	25.9	916,558	21.5	603,201	12.5	419,583	7.8	375,438	6.6	369,939	6.4
Dunganlar	6,004	0.6	5,921	0.4	11,088	0.5	19,837	0.7	26,661	0.8	36,928	0.9	51,766	1.1	58,409	1.1	62,966	1.1	64,565	1.1
Uygurlar	7,540	0.8	9,412	0.6	13,757	0.7	24,872	0.8	29,817	0.8	36,779	0.9	46,944	1.0	48,543	0.9	51,389	0.9	52,456	0.9
Tacikler	2,667	0.3	10,670	0.7	15,221	0.7	21,927	0.7	23,209	0.7	33,518	0.8	42,636	0.9	46,105	0.9	49,046	0.8	50,174	0.8
Türkler	44	0.0	33	0.0	542	0.0	3,076	0.1	9,160	0.1	21,294	0.5	33,327	0.7	39,133	0.7	40,443	0.7	40,953	0.7
Kazaklar	1,766	0.2	23,925	1.6	20,067	1.0	21,998	0.8	27,442	0.8	37,318	0.9	42,657	0.9	33,198	0.6	33,368	0.5	33,701	0.5
Tatarlar	4,902	0.5	20,017	1.4	56,209	2.7	68,827	2.3	71,744	2.0	70,068	1.6	45,438	0.9	31,424	0.6	28,334	0.5	28,059	0.4
Ukraynalılar	64,128	6.5	137,299	9.4	137,031	6.6	120,081	4.1	109,324	3.1	108,027	2.5	50,442	1.0	21,924	0.4	15,527	0.2	14,485	0.2
Koreliler	9	0.0	508	0.0	3,622	0.2	9,404	0.3	14,481	0.4	18,355	0.4	19,784	0.4	17,299	0.3	16,753	0.2	16,807	0.2
Azeriler	3,631	0.4	7,724	0.5	10,428	0.5	12,536	0.4	17,207	0.5	15,775	0.4	14,014	0.3	17,267	0.3	18,516	0.3	6,100	0.1
Kürtler	-	-	1,490	0.1	4,783	0.2	7,974	0.3	9,544	0.3	14,262	0.3	11,620	0.2	13,171	0.3	-	-	12,946	0.2
Almanlar	4,291	0.4	11,741	0.8	39,915	1.9	89,834	3.1	101,057	2.9	101,309	2.4	21,471	0.4	9,487	0.2	8,645	0.1	8,563	0.1
Çeçenler	1	0.0	7	0.0	25,208	1.2	3,391	0.1	2,654	0.1	2,873	0.1	2,612	0.1	1,875	0.0	1,737	0.0	1,719	0.0
Beyaz Ruslar	333	0.0	1,520	0.1	4,613	0.2	6,868	0.2	7,676	0.2	9,187	0.2	3,208	0.1	1,394	0.0	1,070	0.0	1,029	0.0
Yahudiler	318	0.0	1,895	0.1	8,607	0.4	7,677	0.3	6,836	0.2	6,005	0.1	1,571	0.0	604	0.0	501	0.0	491	0.0
Diğerleri	9,300	0.9	17,261	1.2	35,713	1.7	41,157	1.4	44,741	1.3	49,740	1.2	50,770	1.1	43,300	0.8	39,577	0.6	40,545	0.7
Toplam	993,004		1,458,213		2,065,837		2,932,805		3,522,832		4,257,755		4,822,938		5,362,793		5,663,133		5,776,570

Dil

Kırgızca, Kırgızistan'ın devlet dilidir. Rusça ayrıca resmi bir dildir. Kırgız dili Kazakça, Karakalpakça ve Nogaycayla yakından ilişkili olan Kıpçak dilleri koluna ait bir Türk dilidir. 20. yüzyıla kadar Arap alfabesiyle yazılmıştır. Latin alfabesi 1928'de Stalin'in emriyle tanıtıldı ve kabul edildi ve daha sonra 1941'de Kiril alfabesiyle değiştirildi. Kırgız entelektüel ve bilim adamı Kasım Tınıstanov tarafından yaratılan, reformdan geçirilmiş bir Fars-Arap alfabesi Çin Halk Cumhuriyeti'nde yaşayan Kırgızların resmi alfabesi olarak kullanılmaya devam etmektedir. Komşusu Kazakistan'da beklenen dil reformunun bir sonucu olarak Latin alfabesine geçmesiyle birlikte Kırgızistan, birkaç yıl içinde Kiril alfabesini kullanmaya devam eden tek bağımsız Türk devleti olacaktır.

Din

Kırgızistan'da din
İslam			%90
Hristiyan			%7
diğer			%3

İslam, Kırgızistan'daki en yaygın dindir. CIA World Factbook, 2017 itibarıyla nüfusun %90'ının Müslüman olduğunu ve çoğunluğun Sünni olduğunu tahmin ediyor. Bunun dışında % 3'ü Rus Ortodoksluğu dahil olmak üzere % 7'si Hristiyan ve geri kalanı diğer dinlerdir. Müslümanların büyük çoğunluğu Hanefi mezhebine bağlı olarak Sünnidir.

Kırgızistan halkı Sovyetler Birliği dönemleri diğer birlik üyeleri gibi devlet ateizmi içinde yaşamıştır. Bağımsızlığın ardından herkesin dininin özgürce yaşayacağı laik bir devlet haline gelmiştir.

• Kırgızistan Tokmak Cami
• Bişkek'teki Rus Ortodoks Kilisesi
• Çin kökenli Müslüman bir halk olan Dunganlara ait Karakol Dungan Cami

Yönetim birimleri

Kırgızistan'ın illeri

Kırgızistan, başkent Bişkek dâhil 8 ile (oblast) ayrılmıştır. Başkent Bişkek'tir.

İller, başkent ve il merkezleri:

1. Bişkek
2. Batken (Batken)
3. Çuy (Tokmok)
4. Calal-Abad (Celal-Abad)
5. Narın (Narın)
6. Oş (Oş)
7. Talas (Talas)
8. Issık-Göl (Karakol)

Kültür

Eğitim

Oş Devlet Üniversitesi binası

Kırgız edebiyatının en önemli ismi Cengiz Aytmatov

Issık Göl

Kırgız bir Manasçı

Geleneksel bir Kırgız göçebe çadırı

Geleneksel kıyafetleriyle Kırgız müzisyenler

Kırgızlar önceleri göçebe olduğundan eğitime dikkat edilmemiştir. Sovyetler Birliği zamanında eğitim alanında büyük gelişmeler yaşanmıştır. 1934 yılında 7 yıllık okul okuma zorunluluğu getirilmiştir. 1950 yılından itibaren bu zorunluluğuna uyulması ile birlikte eğitim gelişmeye başlamıştır. 1965 yılında kurulmuştur. Bugün 17 araştırma enstitüsü vardır.

Üniversiteler

Kırgızistan'da 60 civarında üniversite bulunmaktadır. Kırgızistan'daki belli üniversiteler şunlardır:

• Uluslararası Atatürk-Alatoo Üniversitesi
• İktisat ve Girişimcilik Üniversitesi
• Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi
• Uluslararası Kırgızistan Üniversitesi
• Oş Devlet Üniversitesi
• Kırgız Özbek Üniversitesi

Edebiyat

Kırgız halk edebiyatında Manas Destanı önemli bir yer tutar. Kırgız edebiyatının kurucusu olarak kabul edilir. Kırgızların dünyaca meşhur edebiyatçıları Cengiz Aytmatov’dur.

Turizm

Sovyetler Birliği zamanında ülke, birliğin önemli bir turizm merkezine dönüşmüştü. Son yıllarda Issık Göl çevresine yüz binlerce turist gelmektedir. Sovyetler Birliği'nin dağılmasından sonra seçilen Kırgızistan Başkanı Askar Akayev yaptığı bir açıklamada turizmin ülke ekonomisine en önemli katkıyı sağlayabilecek sektör olduğunu ifade etmiştir.

Ülke son yıllarda turizm alanında büyük gelişmeler göstermektedir. Denize kıyısı olmasa da yaz mevsimlerinde göl turizmi yapılmakta, ayrıca ülke dağlarla kaplı olması nedeniyle kış sporlarına bağlı turizm gelişmektedir. Kış sporlarından sonra doğa gezileri, termal turizm yapılmaktadır. Ülkenin turist çeken başka bir özelliği ise çok sayılardaki ormanlar ve Issık Göl' e sahip olmasıdır. Bunlar yaz turizmine açık yerlerdir.

Gelenekler

Aşağıda verilen gelenekler Kırgız halkına ait belli başlı kültür öğeleridir.

• Manas Destanı ve onu anlatan Manasçılar
• Kopuz adlı üç telli çalgı
• Tush Keyiz denen duvar halıları
• Keçeleme yöntemiyle üretilen Şırdak ve Ala kiyiz kilimleri.
• Kız Kovalamaca adeti
• Doğancılık adeti

Resmi Tatiller

Kırgızlar her 1 Ocak'ta Yeni Yılı kutlamanın yanı sıra ilkbahar ekinoksunda geleneksel Yeni Yıl festivali Nevruz'u kutlarlar.

Kırgızistan'daki resmi tatillerin listesi aşağıdadır:

• 1 Ocak – Yılbaşı
• 7 Ocak - Ortodoks Noeli
• 23 Şubat - Anavatan Savunucuları Günü
• 8 Mart – Kadınlar Günü
• 21–23 Mart – Nevruz
• 7 Nisan - Ulusal Devrim Günü
• 1 Mayıs - İşçi Bayramı
• 5 Mayıs – Anayasa Günü
• 8 Mayıs – Anma Günü
• 9 Mayıs - Zafer Bayramı
• 31 Ağustos – Bağımsızlık Günü
• 7–8 Kasım – Ataları Anma ve Tarih Günleri

Bunlar dışında her yıl Hicri Takvim'e göre tarihi düzenlenen dini bayramlar olan Ramazan Bayramı ve Kurban Bayramı da resmi tatildir.

Ekonomi

Ülke ekonomisi tarım ve madenciliğe dayalıdır. Daha çok hayvancılık kesimi ağırlıklı bir tarım ekonomisi hâkimdir. Başlıca tarım ürünleri buğday, pamuk, şekerpancarı, mısır, tütün, sebze ve meyvedir. Dağlık bölgelerde yarış atları yetiştirilir, tavşan beslenir, arıcılık yapılır. En çok küçükbaş hayvan beslenir.

Kırgızistan'da 1970'li yıllarda çeşitli madenler çıkarılmaya başlanınca maden sektörü büyük hızla gelişmiştir. Makina, otomotiv, gıda, çimento, sırça ve konserve fabrikaları başlıca sanayi kuruluşlarıdır. Akarsu üzerlerinde kurulan hidroelektrik santralleri ekonomiye önemli ölçüde katkıda bulunur. Ülkede 600 civarında sanayi kuruluşu vardır.

Ülkede son yıllarda doğal güzelliklerin etkisi ile turizm etkinlikleri de hızlanmakta ve bu da ülke ekonomisine büyük katkı sağlamaktadır.

Ayrıca, çıkan iç isyanlar (Bakiyev hükûmetinin düşüp Roza Otunbayeva'nın hükûmete geçmesi) da ekonomiyi zayıflatmıştır.

Ulaşım

Ülkenin dağlık yapısından ötürü ulaşım büyük ölçüde kısıtlanmıştır. Yollar, yüksekliği 2000 metre ve üzerini bulabilen rakımlar ve dik vadilerden dolayı sık sık viraj yapmak durumundadır. Kış boyunca ulaşım ülkenin kimi yüksek rakımlı ve tenha bölgelerinde hemen hemen imkânsızdır. Bunun yanında ulaşımı güçleştiren diğer etkenlerden biri de kara ve demiryolunun bugün uluslararası sınırlarla kesilmesidir. Bu da, yolların kapalı olmadığı yerlerde birçok zaman alıcı formalite gerektirdiğinden pek tercih edilmemektedir. Ülkede geziler ya da kısa ulaşımda atlar da kullanılabilir.

Ayrıca bakınız

• Kırgızistan'da ulaşım
• Kırgızistan'daki şehirler listesi
• Kırgızistan tarihi
• Kırgızistan coğrafyası
• Orta Asya Birliği

Resimler

• Karakol Katedrali
• Bişkek'te yol gazeteleri
• Süleyman Dağı'ndan Oş
• Milyanfan Camisi
• Han Tengri Dağı
• Çuy Nehri

Kaynakça

Özel

1. ^ "Arşivlenmiş kopya". 27 Kasım 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 5 Aralık 2007. 
2. ^ "Arşivlenmiş kopya". 3 Şubat 2024 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 3 Şubat 2024. 
3. ^ . stat.kg. 13 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
4. ^ ^{a b c d} . data.worldbank.org. World Bank. 16 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Aralık 2019. 
5. ^ . data.worldbank.org. World Bank. 24 Mart 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Mart 2020. 
6. ^ Human Development Report 2020 The Next Frontier: Human Development and the Anthropocene (PDF). United Nations Development Programme. 15 Aralık 2020. ss. 343-346. ISBN . 15 Aralık 2020 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 16 Aralık 2020. 
7. ^ "Kırgız Cumhuriyeti". Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı. 9 Mart 2012 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 18 Temmuz 2020. 
8. ^ "Investigating Kyrgyzstan's ethnic violence: Bloody business". The Economist. 12 Mayıs 2011. 12 Haziran 2018 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Mart 2013. 
9. ^ "Foreigners in Kyrgyzstan: 'Will We Be Banned, Too?'". EurasiaNet.org. 15 Haziran 2011. 12 Haziran 2018 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Mart 2013. 
10. ^ "Pro-Government Election Victory Sparks Overnight Revolution in Kyrgyzstan". OCCRP. 6 Ekim 2020. 30 Ekim 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 10 Kasım 2020. 
11. ^ "Kyrgyzstan: Economy globalEDGE: Your source for Global Business Knowledge". Globaledge.msu.edu. 20 Aralık 1998. 25 Şubat 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Mart 2013. 
12. ^ "Kyrgyz Republic Economy: Population, GDP, Inflation, Business, Trade, FDI, Corruption". Heritage.org. 25 Şubat 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Mart 2013. 
13. ^ "BBC News – Kyrgyzstan profile – Timeline". Bbc.co.uk. 10 Ekim 2012. 5 Mart 2013 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Mart 2013. 
14. ^ "Kyrgyz Unrest". EurasiaNet.org. 21 Ocak 2013 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Mart 2013. 
15. ^ Jean-Paul Roux, Türklerin Tarihi: Pasifik'ten Akdeniz'e 2000 yıl, Kabalcı Yayınevi, bölüm: Türklerin ortaya çıkışı, s. 87.
16. ^ . www.cnn.com (İngilizce). 11 Nisan 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Kasım 2022. 
17. ^ . UPI (İngilizce). 13 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Kasım 2022. 
18. ^ . web.archive.org. 14 Aralık 2013. 14 Aralık 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Kasım 2022. 
19. ^ "Kyrgyz president 'ready to quit'" (İngilizce). 13 Nisan 2010. 29 Ocak 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Kasım 2022. 
20. ^ . www.cnn.com (İngilizce). 18 Nisan 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Kasım 2022. 
21. ^ . web.archive.org. 11 Nisan 2010. 8 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Kasım 2022. 
22. ^ "Fresh ethnic clashes hit Kyrgyz southern city of Osh". BBC News (İngilizce). 11 Haziran 2010. 30 Kasım 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Kasım 2022. 
23. ^ . web.archive.org. 2 Ağustos 2010. 17 Ağustos 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Kasım 2022. 
24. ^ ^{a b} "Kyrgyz leader asks Russia to restore order in Osh". BBC News (İngilizce). 12 Haziran 2010. 30 Kasım 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Kasım 2022. 
25. ^ ^{a b} "Tens of thousands flee ethnic violence in Kyrgyzstan". BBC News (İngilizce). 13 Haziran 2010. 30 Kasım 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Kasım 2022. 
26. ^ . The Indian Express (İngilizce). 13 Haziran 2010. 27 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Kasım 2022. 
27. ^ "Uzbek refugees flee Kyrgyzstan violence". BBC News (İngilizce). 14 Haziran 2010. 30 Kasım 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Kasım 2022. 
28. ^ "Aid arrives by air for victims of the Kyrgyz violence". BBC News (İngilizce). 16 Haziran 2010. 30 Kasım 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Kasım 2022. 
29. ^ . RadioFreeEurope/RadioLiberty (İngilizce). 5 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Kasım 2022. 
30. ^ (PDF). 12 Haziran 2012 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Kasım 2022. 
31. ^ Hays, Jeffrey. . factsanddetails.com (İngilizce). 26 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Kasım 2022. 
32. ^ Reuters (29 Nisan 2021). "Kyrgyz and Tajik security forces clash at border in water dispute". Reuters (İngilizce). 29 Nisan 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Kasım 2022. 
33. ^ . Human Rights Watch (İngilizce). 21 Mayıs 2021. 21 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Kasım 2022. 
34. ^ "Fierce fighting breaks out between Kyrgyzstan and Tajikistan" (İngilizce). 24 Ocak 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Kasım 2022. 
35. ^ Kırgızistan'da silahlı isyan! 11 Nisan 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde . haberturk.com
36. ^ "Global democracy has a very bad year". The Economist. ISSN 0013-0613. 2 Şubat 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Kasım 2022. 
37. ^ . Freedom House (İngilizce). 3 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Kasım 2022. 
38. ^ . 27 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Kasım 2022. 
39. ^ . eurasianet.org (İngilizce). 5 Kasım 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Kasım 2022. 
40. ^ . Associated Press (İngilizce). 24 Ocak 2017. 21 Aralık 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Kasım 2022. 
41. ^ . Stars and Stripes (İngilizce). 21 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Kasım 2022. 
42. ^ Bishkek, Stephanie Ott in (18 Eylül 2014). . the Guardian (İngilizce). 19 Eylül 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Kasım 2022. 
43. ^ . polis.osce.org. 21 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Kasım 2022. 
44. ^ "Arşivlenmiş kopya". 21 Mayıs 2017 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 2 Aralık 2016. 
45. ^ ^{a b c d} [Table 5.01.00.03 Ethnic composition of the population 1999-2013] (PDF) (Rusça). National Statistical Committee of the Kyrgyz Republic. 6 Şubat 2009 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Nisan 2014. 
46. ^ Всесоюзная перепись населения 1926 года. Национальный состав населения по регионам РСФСР [All-Union census in 1926. National composition of the population by regions of the RSFSR]. Demoskop weekly (Rusça), 673 - 674. 21 Mart 2016 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 22 Şubat 2016. 
47. ^ Всесоюзная перепись населения 1939 года. Национальный состав населения по республикам СССР [All-Union census 1939. National composition of the population by republics of the USSR]. Demoskop Weekly (Rusça), 673 - 674. 23 Ağustos 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Şubat 2016. 
48. ^ Всесоюзная перепись населения 1959 года. Национальный состав населения по республикам СССР [All-Union census 1959. National composition of the population by republics of the USSR]. Demoskop Weekly (Rusça), 673 - 674. 16 Mart 2010 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 22 Şubat 2016. 
49. ^ Всесоюзная перепись населения 1970 года. Национальный состав населения по республикам СССР [All-Union census 1970. National composition of the population by republics of the USSR]. Demoskop Weekly (Rusça), 673 - 674. 3 Aralık 2009 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 22 Şubat 2016. 
50. ^ Всесоюзная перепись населения 1979 года. Национальный состав населения по республикам СССР [All-Union census 1979. National composition of the population by republics of the USSR]. Demoskop Weekly (Rusça), 673 - 674. 24 Mart 2010 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 22 Şubat 2016. 
51. ^ Всесоюзная перепись населения 1989 года. Национальный состав населения по республикам СССР [All-Union census 1989. National composition of the population by republics of the USSR]. Demoskop Weekly (Rusça), 673 - 674. 16 Mart 2010 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 22 Şubat 2016. 
52. ^ [2009 - Ethnic composition the population (at the beginning of the year)] (PDF). Bureau of Statistics of Kyrgyzstan (Rusça). 2011. 20 Eylül 2011 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Aralık 2016. 
53. ^ "Kyrgyzstan: Latin (alphabet) fever takes hold | Eurasianet". eurasianet.org (İngilizce). 2 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 5 Ocak 2021. 
54. ^ "Kyrgyz". Center for Languages of the Central Asian Region (İngilizce). 18 Eylül 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 18 Eylül 2021. 
55. ^ "'Only Kyrgyzstan in Central Asia insists on Cyrillic' — Tokayev". FOR.kg. 4 Aralık 2019. 2 Şubat 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Aralık 2021. 
56. ^ ^{a b} "Central Asia:: KYRGYZSTAN". CIA The World Factbook. 5 Kasım 2021. 22 Haziran 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 5 Şubat 2023. 
57. ^ "The World's Muslims: Religion, Politics and Society" (PDF). Pew Forum on Religious & Public life. Pew Research Center. 9 Ağustos 2012. 21 Kasım 2023 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 21 Kasım 2023. 
58. ^ . 15 Şubat 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Aralık 2007. 
59. ^ "Uluslararası Atatürk-Alatoo Üniversitesi". 30 Kasım 2012 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 6 Ekim 2020. 
60. ^ "Kyrgyz Russian Slavonic University". 19 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 6 Ekim 2020. 
61. ^ "Ulusal Kırgız Üniversitesi". 5 Aralık 2012 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 6 Ekim 2020. 
62. ^ . 1 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Ekim 2020. 
63. ^ "Oş Devlet Üniversitesi". 30 Eylül 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 6 Ekim 2020. 

Genel

• https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-56723132 6 Mayıs 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde .

Dış bağlantılar

Yönetim

• Kırgızistan Yönetimi15 Aralık 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Resmi sitesi
• Kırgızistan Cumhuriyeti Başkanlığı2 Şubat 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
• (İngilizce)
• Resmi Sitesi (Rusça)

Haberler

• BBC News - Kırgızistan15 Mayıs 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Ülke Profili (İngilizce)
• Eurasianet - Kyrgyzstan Daily Digest22 Aralık 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde . news (İngilizce)
• http://www.zaman.kg/ 18 Ocak 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde .

Genel

• The Spektator - Bağımsız turizm ve kültür dergisi23 Haziran 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (İngilizce)
• CIA World Factbook - Kırgızistan27 Kasım 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (İngilizce)
• Kırgızistan'da konuşulan diller18 Aralık 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (İngilizce)

Eğitim

• Kırgızistan'da Üniversite Eğitimi10 Ağustos 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde .