Ali Adnan Menderes 1899 Aydın 17 Eylül 1961 Bursa Türk siyasetçi 1950 60 yılları arasında Türkiye Cumhuriyeti Ba

Ali Adnan Menderes (1899, Aydın - 17 Eylül 1961, Bursa), Türk siyasetçi. 1950-60 yılları arasında Türkiye Cumhuriyeti Başbakanlığı görevinde bulundu. Ayrıca, aynı tarihler arasında kurucuları arasında yer aldığı Demokrat Parti (DP) Genel Başkanlığını yürüttü. Menderes, Türkiye siyasi tarihinde idam edilen ilk ve tek Türkiye Cumhuriyeti başbakanı olarak tarihe geçti. 1990'da Türkiye Büyük Millet Meclisi çıkardığı yasayla, Menderes ve onunla beraber idam edilen Maliye Bakanı Hasan Polatkan ve Dışişleri Bakanı Fatin Rüştü Zorlu'ya itibarlarını iade etmiştir.

Adnan Menderes

9. Türkiye başbakanı
Görev süresi 22 Mayıs 1950 - 27 Mayıs 1960 (10 yıl ve 5 gün)
Cumhurbaşkanı	Celâl Bayar
Yerine geldiği	Şemsettin Günaltay
Yerine gelen	Cemal Gürsel
Demokrat Parti Genel Başkanı
Görev süresi 9 Haziran 1950 - 27 Mayıs 1960
Yerine geldiği	Celâl Bayar
Yerine gelen	Parti kapatıldı
Türkiye Büyük Millet Meclisi 4., 5., 6., 7., 8., 9., 10. ve 11. Dönem Milletvekili
Görev süresi 4 Mayıs 1931 - 25 Mayıs 1960
Seçim bölgesi	1931 - Aydın 1935 - Aydın 1939 - Aydın 1943 - Aydın 1946 - Kütahya 1950 - İstanbul 1954 - İstanbul 1957 - İstanbul
Kişisel bilgiler
Doğum	Ali Adnan 1899 Çakırbeyli, Aydın, Aydın Vilayeti, Osmanlı İmparatorluğu
Ölüm	17 Eylül 1961 (62 yaşında) İmralı, Bursa, Türkiye
Defin yeri	Adnan Menderes Anıt Mezarı, İstanbul 41°1′31″K 28°55′36″D / 41.02528°K 28.92667°D / 41.02528; 28.92667
Partisi	Serbest Cumhuriyet Fırkası (1930) Cumhuriyet Halk Partisi (1930-1945) Demokrat Parti (1946-1960)
Evlilik(ler)	Fatma Berin Menderes (e. 1929; ö. 1961)
Çocuk(lar)	3
Bitirdiği okul	Hukuk Fakültesi, Ankara
Mesleği	Siyasetçi
Ödülleri
İmzası
Askerî hizmeti
Bağlılığı	Türkiye
Hizmet yılları	1919-1923
Rütbesi	Asteğmen
Çatışma/savaşları	Türk Kurtuluş Savaşı

15 Nisan 1938 tarihli Son Posta gazetesinde Adnan Menderes. Türk Spor Kurumunun Asbaşkanlığını yaptığı günlerden.

Türk Kurtuluş Savaşı'na katıldı ve sonrasında İstiklâl Madalyası aldı. Siyasi kariyerine Serbest Cumhuriyet Fırkasında başlayan Menderes, partinin kendini feshetmesinin ardından Cumhuriyet Halk Partisine (CHP) katıldı ve ilk defa 1931 Türkiye genel seçimlerinde Aydın milletvekili olarak meclise girdi. Ayrıca 1935, 1939 ve 1943 Türkiye genel seçimlerinde de CHP Aydın milletvekili olarak tekrar mecliste görev aldı. Mustafa Kemal Atatürk'ün ölümünün ardından CHP'nin başına geçen İsmet İnönü'nün bütün üretim araçlarını devletleştirme faaliyetlerine karşı çıktı. Dörtlü Takrir olayı ve parti içi muhalefetten dolayı 1945 yılında Cumhuriyet Halk Partisinden ihraç edildi.

1945'te, CHP'den birlikte ihraç edildikleri arkadaşları Celâl Bayar, Mehmet Fuad Köprülü ve Refik Koraltan ile Demokrat Parti'yi kurdu. Parti, katıldığı ilk seçimde Türkiye Büyük Millet Meclisinde 61 sandalye kazandı. 1950 Türkiye genel seçimlerinde DP %52,7, CHP ise %39,4 oy aldı. DP 13 puan farkla kazanmasına rağmen seçimde kullanılan çoğunluk sistemi nedeniyle DP 420, CHP ise sadece 63 milletvekili çıkardı. Menderes 19. Türkiye Hükûmetini kurarak başbakanlık görevine başladı. Bu görevini 1960 yılına kadar on yıl boyunca sürdürdü. Başbakanlığı döneminde Türkiye ekonomisi ortalama yıllık %7,8 oranında büyüdü ve Türkiye'nin gayri safi millî hasılası dünya toplamının binde 6,43'ünden, binde 7,52'sine yükseldi. 27 Mayıs Darbesi'nden sonra Yassıada Yargılamaları sonucu 9 ay 27 gün süren duruşmalar sonunda idam cezasına çarptırıldı ve 17 Eylül 1961 tarihinde Bursa'nın İmralı adasında idam edildi.

İlk yılları

Adnan Menderes, 1899'da Osmanlı İmparatorluğu'na bağlı Aydın Vilayeti'nin Koçarlı ilçesinin Çakırbeyli köyünde toprak ağası varlıklı bir çiftçinin oğlu olarak doğdu. Kırım Tatarı asıllı olan büyük babası Hacı Ali Paşa, Konya'dan Tire tarafına göç etmiştir. İbrahim Etem Bey ile Tevhide Hanım'ın oğludur. Kız kardeşi Melike küçük yaşta ölmüştür. I. Dünya Savaşı öncesinde önce Karşıyaka'da forvet, daha sonra Altay'da kalecilik olmak üzere futbol oynadı. İlkokulu doğduğu köyde bitirdikten sonra, İzmir Amerikan Kolejinden mezun oldu. I. Dünya Savaşı'nda yedek subay eğitimi gördü, fakat zehirli sıtma hastalığına yakalandığı için cepheye gidemedi. Türk Kurtuluş Savaşı'na katıldı ve İstiklal Madalyası aldı. Evliyazade ailesinden Fatma Berin Hanım (1905 - 22 Nisan 1994) ile evlenmiş ve Yüksel, Mutlu, Aydın olmak üzere üç oğlu olmuştur.

Milletvekili seçildikten sonra Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesine devam etti ve 1935 yılında mezun oldu.

Siyasi hayatı

Cumhuriyet Halk Partisi dönemi

Serbest Cumhuriyet Partisi Genel Başkanı Fethi Okyar, partinin Aydın İl Başkanı Adnan Menderes ve parti üyeleri.

Aydın'da, 1930'da, Serbest Cumhuriyet Fırkasının bir kolunu kısa süreli olarak organize etti. Partinin kendini feshetmesinden sonra Cumhuriyet Halk Fırkasına geçti. Daha sonra Mustafa Kemal Atatürk tarafından 1931 genel seçimlerinde Aydın vilayetinden milletvekili adayı gösterildi ve seçimlerin ardından Cumhuriyet Halk Fırkasından Aydın milletvekili seçildi.Atatürk'ün ölümünden sonra İnönü CHF'nin başına geçince İnönü'nün bütün üretim araçlarını devletleştirme faaliyetlerine karşı çıktı.^[] Menderes en sert çıkışını ise "çiftçiyi topraklandırma yasası" görüşülürken yaptı. Mevcut tasarının 6. maddesi devlet elindeki topraklarla birlikte o bölgedeki toprak ağalarının elindeki toprakların tarıma elverişli yerlerde 5.000 dekardan, elverişsiz yerlerde ise 2.000 dekardan fazlasının kamulaştırılıp köylüye dağıtılmasını öngörüyordu. Menderes ve diğer bazı milletvekilleri, özel mülkiyete tecavüz edilmek istendiğini belirterek bu tasarıya karşı çıktılar. Bu tasarı üzerine Menderes, Türkiye'de zaten tüm arazilerin %70'ten fazlasının devletin mülkiyetinde olduğunu ve İsmet Paşa'nın geriye kalan özel mülkleri de devletleştirerek Sovyetler Birliği'ndeki gibi tarımı kolhozlaştırmak istediğini açıklayarak üç arkadaşıyla birlikte Dörtlü Takrir'i verdi. Dörtlü Takrir olayı ve parti içi muhalefetten dolayı 1945 yılında CHP'den ihraç edildi.

Demokrat Parti dönemi


Adnan Menderes'in 1958 model Buick Roadmaster 75 serisi makam aracı.

7 Aralık 1945'te, CHP'den birlikte ihraç edildikleri arkadaşları Celâl Bayar, Fuat Köprülü ve Refik Koraltan ile parti kurma çalışmalarına başladı ve 30 günün ardından 7 Ocak 1946 tarihinde Demokrat Partiyi kurdu. 1947'de yapılması gereken seçimler CHP tarafından bir yıl öne alındı. Bu seçimleri CHP %85 oy oranı ile kazandığını ilan etti ancak seçimlerde "açık oy - gizli tasnif" usulü uygulandığı için seçimlerin şaibeli olduğu iddia edildi. 1946 seçimlerinden sonra muhalefet ve iktidarın arasında şiddetli kavgalar görülmeye başladı. DP ve CHP'nin arası günden güne açılıyordu. Ancak Cumhurbaşkanı İsmet İnönü, 12 Temmuz 1947'de yayımladığı 12 Temmuz Beyannamesi ile CHP içindeki sertlik yanlılarını durdurdu. Muhalefete karşı sert bir tutum takınan başbakan Recep Peker istifa etti. Demokrat Parti Genel Başkanı Celâl Bayar da, dönemin "Millî Şef"i İsmet İnönü'nün demokratik seçimlere izin vermesini sağlamak için "Devr-i Sabık yaratmayacağız" dedi (yani iktidara geldikten sonra yapılan yanlışların ve yolsuzlukların hesabını sormayacağız). Bunun üzerine bazı DP'liler partilerinden istifa ederek 19 Temmuz 1948'de Mareşal Fevzi Çakmak önderliğinde, Osman Bölükbaşı ile birlikte Millet Partisi'ni kurdular.

1950 yılında seçimlerden önce seçim yasası da değiştirilerek seçimlerde yargı güvencesi ve "gizli oy - açık tasnif" sistemi getirildi. 14 Mayıs 1950'de yapılan seçimlerde DP %52,7, CHP ise %39,4 oy aldı. DP 13 puan farkla kazanmıştı ancak seçimde kullanılan çoğunluk sistemi nedeniyle DP 420, CHP ise sadece 63 milletvekili çıkardı. TBMM başkanlığına Refik Koraltan, cumhurbaşkanlığına DP genel başkanı Celâl Bayar seçildi. Yeni cumhurbaşkanı Celâl Bayar, Menderes'i başbakan olarak görevlendirdi. Aslında pek çok kişi bu görev için Fuad Köprülü'nün getirilmesini bekliyordu. Yeni hükûmet 22 Mayıs'ta göreve başladı. Köprülü bu kabinede dışişleri bakanı oldu. Adnan Menderes'in 10 yıllık başbakanlık döneminde Türk iç ve dış politikasında büyük değişimler oldu. 1. Menderes Hükûmetinin ilk icraatı fazla masraf olduğu gerekçesiyle devlete ait otomobilleri satmak oldu. Menderes döneminde, paralara mevcut cumhurbaşkanının resminin basılması uygulamasını kaldırılmış, tekrar ilk cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Atatürk'ün resimleri basılmaya başlanmıştır.

Daha sonra, o döneme kadar Türkçe okunan ezanın Arapça okunması serbest bırakıldı. Yeni kurulan DP hükûmeti, 6 Haziran 1950'de, askerî darbe planladıkları gerekçesiyle başta Genelkurmay Başkanı Nafiz Gürman olmak üzere bütün üst komuta kademesi dâhil olmak üzere 15 general ve 150 albayı re'sen emekliye sevk etti.

1951 yılında Menderes hükûmeti Türkiye'nin Kore Savaşı'nda Birleşmiş Milletler kuvvetlerine Türk Tugayı ile katılmasına karar vererek CHP'liler tarafından çok tartışılan bir karara imza attı. Bu, aslında Türkiye'nin Soğuk Savaş'ta Batı Bloku tarafında yer aldığını göstermek için yaptığı bir siyasi manevraydı.^[] Bunun neticesinde, Türkiye 1952'de NATO'ya tam üye olarak kabul edildi. Aynı yıl NATO'nun isteği üzerine komünizme karşı gayrinizami harp yapacak Seferberlik Tetkik Kurulu, daha sonraki adıyla Özel Harp Dairesi kuruldu.

1953 yılında CHP'nin tek parti iktidarı sırasında edindiği malları haczedildi ve hazineye aktarıldı. Halkevleri kapatıldı ve CHP döneminde çoğu kapatılan köy enstitüleri öğretmen okullarına dönüştürüldü.

1950-1954 yıllarında Türkiye ekonomide kalkınma dönemine girdi. Bu dönemde serbest piyasa ekonomisine geçişe hız verildi. Yabancılara petrol arama ve çıkarma izni verildi. Yabancı sermayeyi teşvik yasası çıkarıldı. Gelen krediler özellikle tarım alanında kullanılmaya başladı. Tarımda makineleşme çalışmaları yoğunlaştırıldı. Marshall Planı'nın da katkısıyla ülkede yeni sanayi tesisleri kuruldu. 1954 yılında Türkiye Vakıflar Bankası kuruldu. Bu dönemde Türkiye'nin Gayri safi millî hasılası yılda ortalama %9 oranında büyüdü.

2 Mayıs 1954 tarihinde yapılan seçimlerde DP büyük bir zafer kazandı. Oyların %57'sini alarak iktidarını tek başına devam ettirdi. Bu oy oranı, 150 yıldan beri fasılalarla batılılaşmaya, modernleşmeye ve demokrasiyi uygulamaya çalışan Türkiye tarihinde demokratik bir seçimde bir siyasi parti tarafından ulaşılan en yüksek orandı ve bir daha da bu orana ulaşılamadı. DP 502, CHP %35,9 oy oranı ile 31, CMP %4 oy oranı ile 5, bağımsızlar 3 milletvekili çıkardı. 17 Mayıs'ta Menderes 3. kabinesini açıkladı. Bu kez kendisine daha yakın isimleri bakan olarak seçmişti çünkü önceki 4 yıl içinde İçişleri Bakanı 5, İşletmeler Bakanı 5, Çalışma Bakanı 5, Ulaştırma Bakanı 4, Gümrük ve Tekel Bakanı 4 kez değişmişti.

1955 yılında ekonomide tıkanmalar başlamıştı. Dış borçlar giderek artıyordu, ödeme dengesi bozulmuştu, döviz girişi yeterli değildi. Bu durum ülkede çeşitli sıkıntılara neden olmaya başladı. DP meclis grubunda ekonomik gelişmeler nedeniyle huzursuzluk giderek artıyordu. Yine bu dönemde Birleşik Krallık'ın, egemenliği altında bulunan Kıbrıs'tan yeni düzenlemeler yaparak çekilmek istemesi üzerine 29 Ağustos 1955'te Londra'da Yunanistan, Birleşik Krallık ve Türkiye arasında üçlü görüşmeler başladı. Görüşmelerin ilk turunda hiçbir sonuç alınamadı. Yunanistan adanın kendi kaderini kendisinin belirlemesi gerektiğini, Birleşik Krallık üçlü bir askerî yönetimi, Türkiye ise statüko bozulacaksa adanın kendisine verilmesini istiyordu.

Bu arada Kıbrıs'ta 1 Nisan 1955'te faaliyete geçen ve Kıbrıslı Türklere saldırmaya başlayan, Türk köylerini yakıp yıkan, EOKA'ya karşı, Türk halkının savunmasını yapacak bir örgütlenme ihtiyacı duyan Kıbrıs Türkleri, çeşitli küçük mukavemet grupları oluşturmuştu. 27 Temmuz 1957'de Adnan Menderes'in talimatı ile Hariciye Vekili (Dışişleri Bakanı) Fatin Rüştü Zorlu ve Korgeneral Daniş Karabelen'in önderliğinde , Burhan Nalbantoğlu, Rauf Denktaş ve tarafından Lefkoşa'da Türk Mukavemet Teşkilatı kuruldu. Menderes tarafından örtülü ödenekten finanse edilen TMT,^[] küçük grupları birleştirerek tüm Kıbrıs adasına yaygın, her Türk köyünde varlık gösteren, Rumların EOKA örgütüne karşı çarpışan güçlü bir mukavemet teşkilatı olmuştur.

6-7 Eylül Olayları

Kıbrıs konusunda Londra'da ikinci tur görüşmeler yapılırken 6 Eylül 1955 gecesi İstanbul'da bazı gazetelerin Selanik'te Atatürk'ün evine bomba atıldığını yazması üzerine azınlıklara karşı olaylar çıktı. Ağırlıklı olarak Rumlara karşı yönelen olaylarda 73 kilise, 8 ayazma, 1 havra, 2 manastır, 4.340 dükkân, 110 otel ve lokanta, 21 fabrika ve 3.600 ev saldırıya uğradı, 1 papaz olaylar sırasında öldürüldü. Tarihe 6-7 Eylül Olayları olarak geçen bu olaylar sebebiyle TBMM olağanüstü toplandı. DP İstanbul milletvekili Aleksandros Hacopulos Olayların oluş şekli tertip olduğunu açıkça ortaya koymaktadır. dedi ve kolluk kuvvetlerin olaylar sırasında gösterdiği kayıtsızlığa dikkat çekti. Bunun üzerine hükûmet adına konuşan Başbakan yardımcısı Fuad Köprülü hükûmetin olaylardan haberi olduğunu ancak gün ve saatinin muayyen olmadığını açıkladı. Bugün hâlâ 6-7 Eylül Olayları'nın DP hükûmeti-Özel Harp emri ve bilgisi dâhilinde bir tertip olduğu, çeşitli çevrelerce ve Özel Harp Dairesi eski başkanlarından Em. Org. Sabri Yirmibeşoğlu tarafından da doğrulanmaktadır.

6-7 Eylül Olayları sonrasında bazı milletvekillerinin ceza yasasına ispat hakkı getirilmesini istemesi kargaşaya yol açtı. Hükûmetin karşı çıktığı yasa tasarısının kabulü için çalışan 9 milletvekili DP'den ihraç edildi. Bunun üzerine 10 milletvekili de DP'den istifa etti. 15 Ekim 1955'te DP büyük kongresi yapıldı ve Menderes tekrar genel başkan seçildi. 22 Kasım 1955'te toplanan DP Meclis Grubu izlenen ekonomi politikaları ile ilgili gensoru açılmasını kabul etti. 29 Kasım'da grup tekrar topladı. Toplantıda meclis grubunun istifa baskılarına dayanamayan Ticaret ve Ekonomi Bakanı Sıtkı Yırcalı ve Maliye Bakanı Hasan Polatkan istifa etti. Grup daha sonra kürsüye Fatin Rüştü Zorlu'yu çağırdı ve Döviz Komitesi üyesi de olan Başbakan Yardımcısı'nın bütün görevlerinden istifa etmesi için tempo tutmaya başladı. Bunun üzerine Fatin Rüştü Zorlu bütün görevlerinden istifa etti. Daha sonra Menderes'i alkışlarla karşılayan grup 3 bakanı indirdikten sonra güvenoyu verdi. Aralarında Hüsamettin Cindoruk'un da bulunduğu, DP'den istifa edenler 20 Aralık 1955'te siyasal alanda liberal, iktisadi anlamda devletçi Hürriyet Partisi'ni (HP) kurdu. Mecliste siyaset sertleşmeye başlamıştı. 7 Eylül 1957'de Fuad Köprülü DP'den istifa etti. Hükûmet seçimleri bir yıl erkene aldı, Seçim Yasası'nı değiştirerek seçimlerde partilerin ittifak yapmasını önleyecek maddeler ve partisinden istifa eden bir kişinin 6 ay geçmeden başka bir partiden milletvekili seçilmesini engelleyecek bir madde ekledi. Basın bu maddeye "Köprülü Maddesi" adını taktı. 27 Ekim 1957'de seçimler yapıldı. DP %48 oy alarak 424 milletvekili çıkardı. CHP %41 oy oranı ile 186, HP ve CKMP ise dörder milletvekili ile meclise girdi. Bu durumda muhalefet %52 oy oranı ile 178 sandalye, DP ise %48 oy oranı ile 424 sandalye almış oluyordu. Bu yüzden muhalefet azınlık iktidarı deyimini kullanmaya başladı.

Menderes 1957 seçimlerinden sonra İstanbul'da imar çalışmalarına ağırlık verdi ve Barbaros Bulvarı, Büyükdere Caddesi, Vatan Caddesi, Millet Caddesi ve Eski Edirne Asfaltı (şimdiki E-5 otoyolu) yollarını açtı. Bu arada, en ileri teknolojilerin Türkiye'ye getirilmesi ve yeni nesillere öğretilmesi için Amerikan Ford Vakfı'nın yardımıyla Ankara'da Orta Doğu Teknik Üniversitesini, Trabzon'da da Karadeniz Teknik Üniversitesini kurdu. Böylece, 1773 yılında Padişah I. Abdülhamit tarafından "Mühendishane-i Bahr-i Hümayun" adıyla kurulan İstanbul Teknik Üniversitesinden 180 sene sonra Türkiye'de iki tane daha teknik üniversite kurulmuş oldu.

ABD Başkanı Dwight D. Eisenhower, Cumhurbaşkanı Celâl Bayar ve Başbakan Adnan Menderes ile Çankaya Köşkü'nde. (Aralık 1959)

Uçak kazası

17 Şubat 1959'da Kıbrıs konusunda Yunanistan'la imzalanan ikili antlaşmanın ardından üçlü görüşmeler için Birleşik Krallık'a giden Menderes'in, uçağının Londra Gatwick Havalimanı yakınlarında alçalırken düşüp parçalanmasına karşın kazadan yara almadan kurtulması ise muhalefetle kısa süreli bir yumuşamaya yol açtı.

1959 yılında Menderes, Kıbrıs Hükûmeti'nin ortaklık anlaşmasını imzalamasıyla Kıbrıs Cumhuriyeti kuruldu.

Ekonomi politikaları

Menderes iktidarlarının önceki döneminde alınan borçların geri ödenememesi ve dış ticaret açığının çok artması yüzünden 1958 yılından itibaren Türkiye ekonomisi zorluklar yaşamaya başladı. Cumhuriyet tarihinin en yüksek oranlı devalüasyonu yapıldı, dolar 2 liradan 9 liraya çıkarıldı. Türkiye 600 milyon dolar dış borcunu ödeyemeyeceğini açıklayarak moratoryum (borçların ödenemeyeceği ve yeni bir ödeme planına bağlanması ilanı) ilan etti ve IMF ile ilk stand-by anlaşması imzalandı. Menderes, liberal ve dışa açık bir iktisat görüşüne sahipti, özel girişime geçmiş iktidarlara göre daha fazla serbesti tanıdı. Ekonomik girişimleri önceleri toplumun yoksul kesimini mutlu etti, ancak uzun vadede ekonominin dengesi bozuldu, aşırı dış alıma sebep oldu. Sanayileşme ve ekonomik gelişmeyle birlikte kırsal kesimden İstanbul gibi büyük şehirlere göç hızlandı. Bu yüzden büyük şehirlerde ilk gecekondu mahalleleri oluşmaya başladı. Menderes, en çok eleştiriyi, dışa bağımlılık politikaları yüzünden almıştır. Tek parti döneminde kurulan bazı traktör ve basma fabrikaları Menderes döneminde özelleştirildi veya ekonomik olmadıkları için kapatıldı. Eskişehir tank fabrikası ve Kırıkkale silah fabrikası Menderes döneminde NATO standartlarına uymadıkları gerekçisiyle kapatıldılar.^[]

1930'ların sonlarında başlatılan Banknot Matbaası kurma işi İkinci Dünya Savaşı nedeniyle aksadı; ancak 1951 yılında kuruluş süreci yeniden başlatıldı ve 1958 yılında Ankara'da Banknot Matbaası kurularak, ilk banknotların Birleşik Krallık'ta basılmaya başlanmasından 120 sene sonra Türkiye Cumhuriyeti banknotlarının artık Türkiye'de basılması sağlandı.

Menderes'in Başbakan olarak tek başına iktidarda bulunduğu 1950-1960 döneminde Türkiye ekonomisi ortalama yıllık %7.8 oranında büyüdü ve Türkiye'nin GSMH'si Dünya toplamının binde 6,43'ünden, binde 7,52'sine yükseldi.

Menderes'in tek parti dönemine ve Kemalizm'e eleştirisi

Adnan Menderes tek parti CHP iktidarı dönemini, 1950 seçimlerinde Demokrat Parti'nin zaferi sonrasında eleştirmiştir. Menderes tek parti dönemine yaptığı eleştiriyi, Atatürk ve İnönü dönemleri arasında bir ayrım yapmadan dile getirmiştir.

Menderes, 27 yıllık tek parti dönemi için "uzun yılların beyhude israf edilmiş" olduğunu ve "memleketin tabiî inkişaf seyrinin hatalı ve sakat politikalarla engellenmiş" olduğunu söyler. Menderes bu dönemin millete yük olduğu iddiasında bulunmuştur. Tek parti döneminin ideolojisinin sonucu olarak ise "zamanla müdahaleci kapitalist, bürokratik ve inhisarcı bir devlet tipi ortaya çıkmıştır" demiştir. Adnan Menderes bu dönem için "devr-i sabık yaratmayacağız" ifadesinde bulunmuştur, bu ifadeyle tek parti devrinden hesap sorulmayacağını dile getirmiştir.

27 Mayıs dönemi

1955 Yılından itibaren ekonomideki sıkıntıların ve 6-7 Eylül olayları gibi sebeplerle ülkede siyaset sertleşmeye başladı. 1954 seçimlerinde Osman Bölükbaşı'yı tekrar milletvekili seçtiği için Kırşehir ilçe yapıldı (Adnan Menderes konuyla ilgili mecliste "Türkiye'nin hiçbir vilayetinde yüzde 3'ten fazla oy almayan bir partiye mensup milletvekilini iki seçimde de seçen Kırşehir'in, bir içtimai ve siyasi bünye itibarıyla anormallik göstermekte olduğunu inkâr etmek mümkün değildir, evet biz açık konuşuruz" şeklinde konuşmuş ve Osman Bölükbaşı da cevaben; "Vilayeti kaldırdınız, bizi de kaldırın da zulmünüz tamam olsun" demiştir. Ayrıca İsmet İnönü'nün seçim bölgesi Malatya ikiye bölünüp Adıyaman vilayeti kuruldu. İktidara karşı yazılar yazan 79 yaşındaki Hüseyin Cahit Yalçın dâhil, gazeteciler birer birer hapse atılmaya başlandı. Adalet Bakanı Esat Budakoğlu TBMM'de muhalefetin soru önergesi üzerine 1954-1958 yılları arasında 238 gazetecinin iktidara karşı yazılar yazmak suçundan mahkûm olduğunu açıkladı.^[] CHP ve Hürriyet Partisi'nin birleşme çabası karşısında DP'liler 1957 seçimlerinden önce seçim yasasını değiştirerek partilerin ittifak yapmasının önleyen maddeler eklendi ve DP'den istifa eden Fuad Köprülü'nün başka bir partiden milletvekili seçilmesini engellemek için partisinden istifa eden bir kişinin 6 ay geçmeden bir başka partiden milletvekili olamayacağı şeklinde bir hüküm kondu.

1959 yılında ABD'ye bir gezi yaparak ilave maddi kaynaklar isteyen Menderes'e, artık Marshall Yardımı fonlarının bitmek üzere olduğu hatırlatıldı ve istekleri reddedildi. 1961 seçimleri öncesinde İskenderun Demir-Çelik, Seydişehir Alüminyum, Keban Barajı ve İstanbul Boğaziçi Köprüsü gibi tesislerin temellerini atmak isteyen Menderes, yakın arkadaşı ve bakanı Dr. Lütfi Kırdar'ı nabız yoklamak için Sovyetler Birliği'ne gönderdi. Sovyetler Birliği'nin konuya olumlu yaklaşması üzerine, Menderes de Temmuz 1960'ta Moskova'ya giderek, orada kredi anlaşmalarını imzalamaya karar verdi.

Bu arada DP Vatan Cephesi'ni kurdu. Artık radyoda her gece Vatan Cephesi'ne katılanların isimleri okunuyordu. Bu olay karşısında İstanbul'da bazı vatandaşlar 'ni kurdular. Bu tarz olayların yaşanması ülkeyi kamplaşmaya itti. 1960 yılında ise muhalefet ve iktidar arasındaki ilişkiler kopma noktasına geldi. CHP genel başkanı İsmet İnönü 29 Nisan'da seçim gezisine gittiği Uşak'ta DP binasından atılan çay bardağının İsmet Paşa'nın yanındaki bir gazeteciye isabet etmesiyle başlayan olaylar ve benzerinin İstanbul'da da yaşanması üzerine CHP parti grubu Başbakan ve İçişleri Bakanı hakkında soruşturma önergesi verdi ancak DP'lilerin çoğunlukta olduğu meclis bu önergeyi reddetti. Bir başka gerginlik ise 9 Mayıs'ta Menderes hükûmetinin ABD ile yaptığı ikili anlaşmaları meclisin kabul ettiği oturumda yaşandı. Muhalefetin milletvekilleri ABD Ordusu'nun doğrudan veya dolaylı bir saldırı karşısında Türk topraklarına gelmesi gibi hükümlerin yer aldığı ikili anlaşmalara karşıydılar ve böyle anlaşmaların hiçbir Avrupa ülkesi ile yapılmadığının altını çiziyorlardı.

CHP'li bazı milletvekillerinin bazı cuntacı subaylarla sürekli temas hâlinde olduğu istihbaratını alan Hükûmet, bu durumu soruşturmak için "Tahkikat Komisyonu"nu kurdu. 15 DP milletvekilinden oluşan komisyon hem suçlama hem de yargılama hakkına sahipti ve kararlarına itiraz edilemiyordu. Ayrıca uygun gördüğü toplantıları ve yayınları yasaklama hakkına sahipti. Komisyonun ilk işi Muhalefet partisi CHP aleyhine soruşturma açmak oldu. Bu durum karşısında "bu yolda devam ederseniz sizi ben de kurtaramam" dediği ve birkaç ay önce Güney Kore'de gerçekleşen askerî darbeye gönderme yaparak "Türk ordusu Kore ordusundan daha az şerefli değildir" diye konuştuğu için TBMM tarafından, "askerî darbeyi teşvik ettiği" gerekçesiyle İsmet İnönü'ye 12 oturum meclisten men cezası verildi.^[] CHP Meclis Grubu'nun duruma itiraz etmesiyle olaylar iyice büyüdü ve sonunda CHP milletvekilleri polis zoruyla meclisten çıkartıldı. Meclis dışında ise üniversitelerde hükûmete karşı protestolar düzenleniyordu ve 28 Nisan 1960 tarihinde İstanbul Üniversitesi öğrencisi Turan Emeksiz hükûmete karşı İstanbul Üniversitesinde düzenlenen bir protesto mitinginde polisin açtığı ateş sonucu öldü. Hüseyin Onur ise sol bacağı kesilerek kurtarıldı. Hukukun üstünlüğünü savunan Yargıtay Başkanı Bedrettin Köker, Yargıtay Başsavcısı Ali Rifat Alabay, Yargıtay 2. Başkanlarından Haydar Yücekök, Yargıtay Üyeleri Melahat Ruacan, Kamil Çoşkunoğlu, Faik Uras ve İlhan Dizdaroğlu "görülen lüzum üzerine" re'sen günde emekliye sevk edildiler. 5 mayıs 1960'ta Ankara Kızılay Meydanı'nında 555K parolasıyla büyük bir protesto mitingi düzenlendi. 21 Mayıs'ta ise Harp Okulu öğrencileri ve subaylardan oluşan yaklaşık 1000 kişi Ankara'da hükûmet aleyhinde sessiz bir yürüyüş yaptı.

Sonunda 27 Mayıs 1960 sabaha karşı saat 4'te radyoda Kurmay Albay Alparslan Türkeş TSK olarak yönetime el koyduklarını belirtti ve askerî darbenin sebeplerini bir radyo bildirisi ile halka duyurdu. Menderes ise 27 Mayıs 1960 günü Kütahya'da Albay Muhsin Batur tarafından gözaltına alınarak Ankara'ya götürüldü. Daha sonra da ve diğer tutuklu Demokrat Parti üyeleri ile birlikte Yassıada'da hapsedildi. Darbeci subaylar ise Cemal Gürsel başkanlığında kurulan Millî Birlik Komitesi ve kurucu meclis ile beraber ülke yönetimini devraldı. Yeni bir anayasa oluşturulması için ülkenin önde gelen hukuk profesörlerinden bir anayasa komisyonu kuruldu. Menderes ve diğer DP üyeleri ise bulundukları Yassıada'da kurulan Yüksek Adalet Divanı tarafından yargılanmaya başladı. Yapılan oturumlar her gece radyoda Yassıada Saati programında halka duyuruluyordu. 9 Temmuz 1961 tarihinde Anayasa Komisyonu'nun hazırladığı yeni anayasa için yapılan halk oylamasında %61,7 oy oranı ile kabul edilerek yürürlüğe girdi. 1961 Anayasası'nın referandum sürecinde, hayır oyu yönünde propaganda yapmak serbest olmadığı hâlde,Aydın, Bolu, Bursa, Çorum, Denizli, İzmir, Kütahya, Manisa, Sakarya, Samsun ve Zonguldak vilayetlerinde 1961 Anayasası çoğunluk tarafından reddedildi.

Menderes'e yöneltilen suçlamalar

: Örtülü ödenek paralarını zimmetine geçirmekten yargılandı. 13 oturum sürdü ve 2 Şubat 1961'de suçlu olduğu yönünde karara varıldı. Yürürlükteki kanunda örtülü ödenekteki kaynakların Başvekil tarafından sınırsız olarak ve kayıt tutulmadan harcanabileceği açıkça belirtildiği hâlde, bu mahkeme 10 yıllık kayıtlarını istedi. Menderes, bu harcamaları açıklamadığı için bu dava sonucunda 4.877.780 lirayı zimmetine geçirmekten suçlu bulundu ve paranın tahsili için Aydın'daki arazilerine el kondu. Örtülü ödenek davası konuşulurken savunma tarafı, Amerikan gizli servisinin Türk istihbarat servisine para vererek Menderes'in telefonlarını dinletilecek kadar teşkilata hakim olduğunu iddia etti. Menderes ve Başbakanlık Müsteşarı Ahmet Salih Korur, suçlunun o dönemin Millî İstihbarat Teşkilatı müsteşarı Behçet Türkmen olduğunu iddia etti.
6-7 Eylül Olayları: 6-7 Eylül Olayları'na önceden haberi olduğu hâlde müdahale etmemek,
Vatan Cephesi: Kurulan bir örgütü başka bir sınıf üzerinde baskı aracı olarak kullanmak,
firmasına Türkiye Vakıflar Bankası'ndan kredi verdirmekle suçlanmıştır. Adnan Menderes tarafından kurulan bu bankanın 27 Mayıs darbesine kadar Umum Müdürlüğü'nü yapan ve 1961 seçimlerinden sonra tekrar aynı Bankanın Genel Müdürlüğü'ne getirilecek olan yaptığı savunmada krediyi, suni deri imal ederek ithal ikamesi yapacak bu firmanın kârlı olacağına inandıkları için verdiklerini; nitekim darbe sonrası işbaşına gelen yeni banka yönetiminin de aynı firmaya ilave kredi verdiğini belirtmiştir. Buna rağmen bu mahkeme Menderes ve Hasan Polatkan'ı bu davadan da suçlu bulmuştur.
İstanbul'da bulvar ve yol açmak için pek çok vatandaşın evini, parasını geciktirerek ya da hiç ödemeden istimlak etmek,
Kanuna aykırı olarak üniversite basmak ve halka ateş açtırtmak,
Bazı muhalefet milletvekillerinin ve muhalefet liderinin seyahat özgürlüğünü kısıtlamak,
Döviz Yasası'nı ihlal etmek,
Devlet radyosunu siyasi çıkarları için kullanmak,
Halkı gazetesinin matbaasını tahrip etmeye teşvik etmek
Kırşehir'in haksız olarak ilçe yapılması,
Yargı bağımsızlığının ihlali,
1957 seçimlerinin erkene alınarak kanuna aykırı olarak tarihinin değiştirilmesi,
Tahkikat Komisyonu'nun kurulup olağanüstü yetkilerle donatılması,
CHP'nin mallarına "haksız" yere el konulduğu iddiaları,
Anayasa'yı ihlal.

Menderes, 13 ayrı davadan yargılandı ve Bebek Davası dışındaki bütün davalardan suçlu bulundu.

İdamı

27 Mayıs darbesini yapan cuntacıların özel olarak kurdukları mahkeme olan Yüksek Adalet Divanı 9 ay 27 gün süren yargılama süreci sonunda 14 kişinin idamına, 31 kişinin de ömür boyu hapse mahkûm edilmeye karar verdi. Geri kalan 418 sanığa ise 6 ay ile 20 yıl arasında değişen hapis cezaları veya beraat kararı verildi. Akabinde Pakistan devlet başkanı Muhammed Eyüb Han ve İran Şahı Muhammed Rıza Pehlevi, Amerika Birleşik Devletleri başkanı Kennedy, Fransa cumhurbaşkanı Charles de Gaulle, Birleşik Krallık Kraliçesi II. Elizabeth, Almanya Başbakanı Konrad Adenauer idamların durdurulması için Cemal Gürsel başkanlığındaki Millî Birlik Komitesi'ne çağrıda bulundular. Cemal Gürsel başkanlığındaki Millî Birlik Komitesi; Celâl Bayar, Adnan Menderes, Hasan Polatkan ve Fatin Rüştü Zorlu dışındakilerin idam cezasını affetti. Celâl Bayar'ın cezası yaş haddi nedeniyle ömür boyu hapse çevrildi. Fatin Rüştü Zorlu ve Hasan Polatkan 16 Eylül 1961 tarihinde ve adet olduğu üzere sabaha karşı, o gün başarısız bir intihar teşebbüsünde bulunan, tutanaklara da geçen; tutuklu kaldığı süre içerisinde görevli bazı askerlerce sözlü ve fiziksel olarak şiddet gören Adnan Menderes ise İmralı Adası'nda 17 Eylül 1961'de sağlık muayenesini yapan doktor heyetinden sağlam raporu alınmasının akabinde, saat 13.21'de idam edildi. O dönem iktidara gelenlerin talebiyle idamlar yargı mensubu Salim Başol tarafından onaylanmıştır.

“

Size dargın değilim. Sizin ve diğer zavallıların iplerinin hangi efendiler tarafından idare edildiğini biliyorum. Onlara da dargın değilim.

Kellemi onlara götürdüğünüzde deyiniz ki, Adnan Menderes hürriyet uğruna ortaya koyduğu başını on yedi sene içinde almadığınız için sizlere müteşekkirdir. İdam edilmek için ortada hiçbir sebep yok. Ölüme bu kadar metanetle gittiğimi, silahların gölgesinde yaşayan efendilerinize acaba söyleyebilecek misiniz?

Şunu da söyleyiniz ki, milletçe bir gün mutlaka kazanılacak hürriyet mücadelesinde sizi, efendilerinizi yine ben 1950'de olduğu gibi kurtarabilirdim. Dirimizden korkmamalıydınız. Ama şimdi milletle el ele vererek Adnan Menderes'in ölüsü, ölünceye kadar sizleri takip edecek ve bir gün sizi silip süpürecektir. Buna rağmen merhametim sizinledir. Millet sağ olsun.

”

— Adnan Menderes'in son mektubu, Eylül 1961

Ölümünden sonra

Topkapı Mezarlığı içinde bulunan Adnan Menderes Anıt Mezarı

Ölümünden yalnızca 29 gün sonra yapılan 1961 seçimlerinde Demokrat Parti'nin devamı olduğunu söyleyen Adalet Partisi, yüzde 34,8 oy oranı ile 158 milletvekili çıkardı ve yüzde 36,7 oy alan CHP'nin ardından ikinci parti oldu. 1961 seçimlerinde, Adnan Menderes'in oğlu Yüksel Menderes'i Aydın'dan milletvekili adayı gösteren Yeni Türkiye Partisi ise yüzde 13,7 oy oranı ile TBMM'de üçüncü büyük parti grubu oldu. Bunu takip eden 1965 seçimlerinde Adalet Partisi, 1961 seçimlerinde bir kısım DP oylarını alan YTP'yi de eritip %52,87 oranında oy aldı ve tek başına iktidara geldi.

Yüksek Adalet Divanı kararlarının ve Menderes, Polatkan ve Zorlu'nun idamının haklılığı ve meşruluğu uzun yıllar tartışma konusu oldu. 22 Mayıs 1987'de İmralı'daki mezarlarının nakline ve isimlerinin bazı tesislere verilmesine ilişkin yasa teklifi TBMM Genel Kurulunda kabul edildi. Ancak Menderes ailesinin cenazelerin devlet töreniyle naklini istemesi ve bu talebin kabul görmemesi nedeniyle nakil gerçekleşemedi. Sonunda 11 Nisan 1990'da, Adnan Menderes ve onunla birlikte idam edilen arkadaşlarının İmralı'daki mezarlarının Bakanlar Kurulunun uygun göreceği bir yere devlet töreni ile nakledilmesini öngören yasa tasarısı TBMM Genel Kurulunda kabul edildi. Aynı kanun ile itibarları da iade edilmiş oldu. Meclisteki oylamada ANAP ve DYP milletvekilleri evet oyu kullanırken Sosyaldemokrat Halkçı Partililerin büyük çoğunluğu "çekimser", bir kısmı da "ret" oyu kullandı. Aynı gün DYP Genel Başkanı Süleyman Demirel ve arkadaşlarının Yassıada kararlarının yok sayılması, Menderes ve arkadaşlarının adli sicil kayıtlarının silinmesine ilişkin yasa önergesi ise ANAP'lıların oyları ile reddedildi. Naaşları, 29. ölüm yıldönümü olan 17 Eylül 1990 tarihinde İmralı'dan dönemin Cumhurbaşkanı Turgut Özal ve yüzbinlerce vatandaşın katıldığı bir törenle İstanbul, Topkapı'da, Vatan Caddesi ile Topkapı Mezarlığı arasında kendisi ile birlikte Polatkan ve Zorlu için yapılan Adnan Menderes Anıt Mezarı'ına nakledildi. Menderes'in 1958 yılında hizmete açtığı bu caddenin adı 1994 yılında dönemin belediye başkanı Recep Tayyip Erdoğan'ın teklifiyle Adnan Menderes Bulvarı olarak değiştirildi.

Menderes'in adı, İzmir'deki uluslararası havalimanına (Adnan Menderes Havalimanı), Aydın'da kurulan üniversiteye (Adnan Menderes Üniversitesi), İstanbul'daki Adnan Menderes Bulvarı, Adana'da ise kendi yaptırdığı Seyhan Barajı'nın gölü kıyısındaki Adnan Menderes Bulvarı dâhil Türkiye'nin birçok şehrinde çeşitli caddelere verildi. 2022 yılında Aydın'ın Koçarlı ilçesinde Adnan Menderes Demokrasi Müzesi ziyarete açıldı. 2023 yılında Kazakistan'ın Türkistan şehrinde Adnan Menderes Anıtı açıldı.

Özel yaşamı

Adnan Menderes, eşi Berin Menderes ile birlikte.

1929'da Berin Menderes ile evlenen Menderes'in bu evlilikten üç çocuğu oldu. Büyük oğlu Yüksel Menderes, Dışişleri Bakanlığında görev yaptıktan sonra siyasete atılarak Adalet Partisi'nden (AP) iki dönem üst üste Aydın milletvekili seçildi. 8 Mart 1972'de Ankara'daki evinde intihar ederek yaşamına son verdi. Ortanca oğlu Mutlu Menderes ise bir dönem Demokratik Parti'den, bir dönem de AP'den Aydın milletvekili seçildi. 1 Mart 1978'de, Ankara'da geçirdiği trafik kazasında yaşamını kaybetti. Küçük oğlu Aydın Menderes de uzun yıllar siyasetle ilgilendi. 1996 yılında geçirdiği trafik kazası sonucu yaşamının son 15 yılını felçli olarak geçiren Aydın Menderes, 2011 yılında öldü. Adnan Menderes'in, ikisi Yüksel Menderes'ten, biri de Mutlu Menderes'ten olmak üzere üç torunu vardır.

Adnan Menderes 1950'li yıllarda uzun süre opera sanatçısı Ayhan Aydan ile birliktelik yaşadı. Aydan 27 Mayıs Darbesi sonrasında Yassıada Davaları'na çağrıldı; "Bebek Davası"nda Menderes ile münasebette bulunmak ve bu münasebetten olan bebeği öldürmekle suçlandı. "Ben bu adamı sevdim" diyerek aşkını itiraf etti ve bebeğinin doğum sırasında öldüğünü anlattı. Örtülü ödenek davasında ise Adnan Menderes'in Ayhan Aydan'ın eski eşine belli aralıklarla ödeme yaptığı anlaşıldı.

Aldığı ödül ve madalyalar

1958: Yükselen Güneş Nişanı Yüce Kordonu -

Hakkında yazılan kitaplar

1969: Şevket Süreyya Aydemir, (Menderes'in Dramı?)

Notlar

^ Menderes'in kendisi de bir toprak ağasıydı. Aydın'daki 30.000 dönümlük Çakırbeyli Çiftliği Menderes'e dedesinden kalmıştı.

Kaynakça

^ ^a ^b ^c "TBMM Albümü 2. Cilt (1950-1980)" (PDF). TBMM Basın ve Halkla İlişkiler Müdürlüğü. 12 Aralık 2017 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 7 Ağustos 2022.
^ "Yılmaz: Menderes'e 1990'daki iadei itibar kelimeden ibaret kaldı". Cihan Haber Ajansı. Erişim tarihi: 2 Haziran 2016.
^ Türkiye'nin başbakanları s.166 ,Süleyman Yeşilyurt
^ . kimkimdir.gen.tr. 13 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Eylül 2009.
^ Aydemir, Şevket Süreyya (2000). Menderes'in Dramı (7. bas.). Remzi Kitabevi. s. 92. ISBN .
^ Akandere, Osman. (PDF). 26 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Haziran 2016.
^ Güzel, Hasan Celal (15 Mayıs 2009). "14 Mayıs düşünceleri". Radikal. 18 Ekim 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 7 Eylül 2009.
^ Yılmaz Çetiner (10 Kasım 2002). "Bayar'dan Menderes'e: Başbakan sensin". Milliyet. 14 Temmuz 2014 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 18 Ekim 2008.
^ . Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası. 22 Haziran 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Eylül 2009.
^ ^a ^b Belge, Murat (29 Mayıs 2009). . Taraf. 1 Haziran 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Eylül 2009.
^ Yalçın, Soner (4 Mart 2007). . Hürriyet. 27 Aralık 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Eylül 2009.
^ İlber Ortaylı (2021). Açık ve Net Habertürk, Konuk: İlber Ortaylı. Habertürk TV. Etkinlik zamanı: 29:10 ile 29:53 arası. Erişim tarihi: 26 Ağustos 2022. Köy enstitüsünden çok şikayet ediyorlar, onu Demokrat Parti kapatmadı. Onlara kalmadı yani... Mahvettiler köy enstitülerini tamamen maiyet değişti yani bunlar halk partisi zamanında olan şeylerdir...
^ Özdemir İnce (12 Mayıs 2009). "Rifat Serdaroğlu'nun mektubu". Hürriyet. 23 Eylül 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 13 Mayıs 2009.
^ . 13 Şubat 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Aralık 2008.
^ ^a ^b . 27 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ağustos 2008.
^ . 18 Mart 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Şubat 2009.
^ Birand, Mehmet Ali; Dündar, Can; Çaplı, Bülent (1989). "VI - Baskı". Demirkırat: Bir Demokrasinin Doğuşu. TRT.
^ Güven, Ali Murat (20 Şubat 2006). "Menderes´in mucizevî kurtuluşu". Yeni Şafak. 25 Ocak 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 25 Ağustos 2009.
^ Özgürel, Avni (12 Ocak 2003). "Bir uçak kazası, bir devlet". Radikal. 20 Ağustos 2011 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 25 Ağustos 2009.
^ . 28 Ocak 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ağustos 2008.
^ . 15 Nisan 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Mayıs 2009.
^ . 24 Ocak 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Mayıs 2009.
^ ^a ^b Menderes, Aydın (2011). "Demokrasiden Darbeye, Babam Adnan Menderes" 2.Baskı. Doğan Egmont Yayıncılık. s. 185.
^ "Arşivlenmiş kopya". 20 Eylül 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ağustos 2008.
^ . 30 Mayıs 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Haziran 2010.
^ . 5 Nisan 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ağustos 2008.
^ http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/haber.aspx?id=6240747&yazarid=72 ^[]
^ . 2 Haziran 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Haziran 2009.
^ . 10 Haziran 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Haziran 2009.
^ http://www.milliyet.com.tr/Yazar.aspx?aType=YazarDetay&Date=24.12.2009&ArticleID=1176324&AuthorID=75&b=Menderesin 20 Mayıs 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde . hucresi Ocalaninkinden kucuktu&a=Can Dündar&ver=71
^ . 17 Aralık 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ağustos 2008.
^ "Arşivlenmiş kopya". 5 Ekim 2007 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 23 Ağustos 2008.
^ . 22 Nisan 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Nisan 2010.
^ . 28 Mayıs 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Mayıs 2009.
^ Adnan Menderes 15 Ağustos 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde . KimKimdir.net. Erişim: 24 Mayıs 2009
^ . A Haber. 13 Nisan 2015. 21 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Mayıs 2016.
^ . Tarihte Bugün. 16 Mart 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Mayıs 2016.
^ "Adnan Menderes'in yürek yakan son mektubu: Size dargın değilim..." Sabah. 28 Eylül 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 18 Haziran 2023.
^ Milliyet, 23 Mayıs 1987
^ Milliyet, 5 Eylül 1989
^ . 27 Kasım 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Kasım 2008.
^ ^a ^b Milliyet, 12 Nisan 1990
^ . 12 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^ . 7 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^ Milliyet, 2 Mart 1978
^ "Son oğul Aydın Menderes vefat etti". Hürriyet. 9 Mayıs 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Aralık 2011.
^ . 20 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Ağustos 2015.
^ . 26 Mayıs 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Ağustos 2015.
^ Yüzbaşıoğlu, Nazlı (22 Mayıs 2019). "Çavuşoğlu'na Japonya İmparatorundan devlet nişanı". Anadolu Ajansı. 23 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 23 Mayıs 2019.

Dış bağlantılar

Adnan Menderes hakkında daha fazla bilgi edinin
	Commons'ta dosyalar
	Vikisöz'de alıntılar
	Vikikaynak'ta belgeler

Adnan Menderes - Time Dergisi 29 Ocak 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
BBC Türkçe, Adnan Menderes'in Londra uçak kazası - 1959 3 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde .

Siyasi görevi
Önce gelen: Şemsettin Günaltay	9. Türkiye başbakanı 22 Mayıs 1950 - 27 Mayıs 1960	Sonra gelen: Cemal Gürsel
Önce gelen: Mehmet Fuad Köprülü	Türkiye Dışişleri Bakanı (vekil) 15 Nisan 1955 - 9 Aralık 1955	Sonra gelen: Fatin Rüştü Zorlu
Önce gelen: Mehmet Fuad Köprülü (vekil)	Türkiye Millî Savunma Bakanı (vekil) 9 Aralık 1955 - 28 Temmuz 1957	Sonra gelen: Hasan Şemi Ergin
Parti siyasi görevi
Önce gelen: Celâl Bayar	Demokrat Parti Genel Başkanı 9 Haziran 1950 - 27 Mayıs 1960	Sonra gelen: Sonra gelen yoktur.
Sportif görevi
Önce gelen:	Türkiye Millî Olimpiyat Komitesi Başkanı 1937-1938	Sonra gelen: Cemil Cahit Taner

[6] Menderes'in kendisi de bir toprak ağasıydı. Aydın'daki 30.000 dönümlük Çakırbeyli Çiftliği Menderes'e dedesinden kalmıştı.

[albüm-1] "TBMM Albümü 2. Cilt (1950-1980)" (PDF). TBMM Basın ve Halkla İlişkiler Müdürlüğü. 12 Aralık 2017 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 7 Ağustos 2022.

[2] "Yılmaz: Menderes'e 1990'daki iadei itibar kelimeden ibaret kaldı". Cihan Haber Ajansı. Erişim tarihi: 2 Haziran 2016.

[3] Türkiye'nin başbakanları s.166 ,Süleyman Yeşilyurt

[4] . kimkimdir.gen.tr. 13 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Eylül 2009.

[5] Aydemir, Şevket Süreyya (2000). Menderes'in Dramı (7. bas.). Remzi Kitabevi. s. 92. ISBN .

[05.05.2012-7] Akandere, Osman. (PDF). 26 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Haziran 2016.

[8] Güzel, Hasan Celal (15 Mayıs 2009). "14 Mayıs düşünceleri". Radikal. 18 Ekim 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 7 Eylül 2009.

[9] Yılmaz Çetiner (10 Kasım 2002). "Bayar'dan Menderes'e: Başbakan sensin". Milliyet. 14 Temmuz 2014 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 18 Ekim 2008.

[10] . Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası. 22 Haziran 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Eylül 2009.

[taraf2-11] Belge, Murat (29 Mayıs 2009). . Taraf. 1 Haziran 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Eylül 2009.

[12] Yalçın, Soner (4 Mart 2007). . Hürriyet. 27 Aralık 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Eylül 2009.

[13] İlber Ortaylı (2021). Açık ve Net Habertürk, Konuk: İlber Ortaylı. Habertürk TV. Etkinlik zamanı: 29:10 ile 29:53 arası. Erişim tarihi: 26 Ağustos 2022. Köy enstitüsünden çok şikayet ediyorlar, onu Demokrat Parti kapatmadı. Onlara kalmadı yani... Mahvettiler köy enstitülerini tamamen maiyet değişti yani bunlar halk partisi zamanında olan şeylerdir...

[14] Özdemir İnce (12 Mayıs 2009). "Rifat Serdaroğlu'nun mektubu". Hürriyet. 23 Eylül 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 13 Mayıs 2009.

[15] . 13 Şubat 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Aralık 2008.

[nea-16] . 27 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ağustos 2008.

[17] . 18 Mart 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Şubat 2009.

[Demirkirat-18] Birand, Mehmet Ali; Dündar, Can; Çaplı, Bülent (1989). "VI - Baskı". Demirkırat: Bir Demokrasinin Doğuşu. TRT.

[YeniSafak-19] Güven, Ali Murat (20 Şubat 2006). "Menderes´in mucizevî kurtuluşu". Yeni Şafak. 25 Ocak 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 25 Ağustos 2009.

[Ozgurel-20] Özgürel, Avni (12 Ocak 2003). "Bir uçak kazası, bir devlet". Radikal. 20 Ağustos 2011 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 25 Ağustos 2009.

[21] . 28 Ocak 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ağustos 2008.

[22] . 15 Nisan 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Mayıs 2009.

[23] . 24 Ocak 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Mayıs 2009.

[ddkaynak-24] Menderes, Aydın (2011). "Demokrasiden Darbeye, Babam Adnan Menderes" 2.Baskı. Doğan Egmont Yayıncılık. s. 185.

[25] "Arşivlenmiş kopya". 20 Eylül 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ağustos 2008.

[26] . 30 Mayıs 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Haziran 2010.

[27] . 5 Nisan 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ağustos 2008.

[28] ttp://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/haber.aspx?id=6240747&yazarid=72 ^[]

[29] . 2 Haziran 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Haziran 2009.

[30] . 10 Haziran 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Haziran 2009.

[31] ttp://www.milliyet.com.tr/Yazar.aspx?aType=YazarDetay&Date=24.12.2009&ArticleID=1176324&AuthorID=75&b=Menderesin 20 Mayıs 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde . hucresi Ocalaninkinden kucuktu&a=Can Dündar&ver=71

[32] . 17 Aralık 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ağustos 2008.

[33] "Arşivlenmiş kopya". 5 Ekim 2007 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 23 Ağustos 2008.

[34] . 22 Nisan 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Nisan 2010.

[35] . 28 Mayıs 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Mayıs 2009.

[36] Adnan Menderes 15 Ağustos 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde . KimKimdir.net. Erişim: 24 Mayıs 2009

[37] . A Haber. 13 Nisan 2015. 21 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Mayıs 2016.

[38] . Tarihte Bugün. 16 Mart 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Mayıs 2016.

[39] "Adnan Menderes'in yürek yakan son mektubu: Size dargın değilim..." Sabah. 28 Eylül 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 18 Haziran 2023.

[40] Milliyet, 23 Mayıs 1987

[41] Milliyet, 5 Eylül 1989

[42] . 27 Kasım 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Kasım 2008.

[Milliyet,_12_Nisan_1990-43] Milliyet, 12 Nisan 1990

[44] . 12 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi.

[45] . 7 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi.

[46] Milliyet, 2 Mart 1978

[47] "Son oğul Aydın Menderes vefat etti". Hürriyet. 9 Mayıs 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Aralık 2011.

[48] . 20 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Ağustos 2015.

[49] . 26 Mayıs 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Ağustos 2015.

[50] Yüzbaşıoğlu, Nazlı (22 Mayıs 2019). "Çavuşoğlu'na Japonya İmparatorundan devlet nişanı". Anadolu Ajansı. 23 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 23 Mayıs 2019.