Eqîdeya Îmanê

Ahmed-i Hani (Kürtçe: Ehmedê Xanî, ئەهمەدێ خانی; 03 Ocak 1651, Doğubayazıt, Ağrı - 1707, Doğubayazıt, Ağrı). Ahmed-i Hani, 17. Yüzyılda Osmanlı'da yaşamış bir Kürt şair, yazar, sosyolog, dilbilimci, edebiyatçı, astronom ve filozof gibi çok yönlü bir şahsiyet olduğu gibi kelam ilminde de mahir bir alimdir.

Ahmed-i Hani
Ahmed-i Hani Tasviri
Doğum	Ehmedê Xanî 03 Ocak 1651 Ağrı, Doğubeyazıt, Osmanlı İmparatorluğu
Ölüm	1707 Ağrı, Doğubeyazıt, Osmanlı İmparatorluğu
Milliyet	Kürt
Vatandaşlık	Osmanlı İmparatorluğu
Eğitim	Doğubayazıt, Van, Bitlis, Ahlat, Cizre, Urfa Mısır, İran, Bağdat, Şam, Halep, Suriye ve Buhara
Din	İslam
Kariyeri
Dalı	Fıkıh, Astronomi, Tarih, Kürt Edebiyatı
Çalıştığı kurumlar	İshak Paşa Sarayı
Etkilendikleri	Aristoteles, Hipokrat, Şihabeddin Sühreverdî, Firdevsî, Farabi, İbn-i Arabî, Ömer Hayyam, Ali Hariri, Melayê Cizirî, Faki Tayran
Etkiledikleri	Mahmud Beyazidi, Hejar, Kanate Kurdo, Haci Kadir Koyi, Mehmed Emin Zeki

Ahmed-i Hani 1651 senesinde Ağrı'nın Doğubeyazıt ilçesinde dünyaya gelir. Ailesi köken olarak Hakkâri'nin Hân köyünden olup daha sonra Doğubeyazıt'a yerleştikleri için hayatı boyunca "Hânî" mahlası ile tanınmıştır. Hânî ilk eğitimini babası Molla İlyas'tan alır. Ancak henüz küçük yaşlarda iken babasını kaybetmesi üzerine eğitimiyle ağabeyi Molla Kasım ilgilenmeye başlar. Doğubayazıt başta olmak üzere Van, Bitlis, Ahlat, Cizre ve Urfa'da ilim görmüştür. Van'da kaldığı süreçte müderrisi 'den icazet almıştır. Ahmed-i Hani, ilim tahsilinde Anadolu ile yetinmemiş buradaki eğitiminin haricinde Mısır, İran, Bağdat, Şam, Halep, Suriye ve Buhara gibi yerlerde de tahsilini sürdürmüştür.Dinî ilimlerin yanında müspet ilimler'e de ilgi gösteren Ahmed-i Hani özellikle astronomi ve edebiyat alanların özel bir ilgi ve yaklaşım sergiler. Nûbehara Biçûkan, Eqîdeya Îmanê, Mem û Zîn ve Dîvan gibi eserlerini Kürtçe kaleme alır. Ahmed-i Hani'nin Tarikat geleneğine bir bağlılığı olmamasının yanı sıra eserlerinde sıkça tasavvufî kavramlara yer vermiştir. Ahmed-i Hani'ye göre insan yeryüzünde Allah'ın aynasıdır ve nefsine değil sadece ilahi aşka teslim olmalı ve günahlardan sakınarak “İnsan-ı Kâmil’’ olmalıdır. Hayatı boyunca pek çok eser ortaya koyan Ahmed-i Hani 1707 senesinde Doğubayazıt'ta vefat etmiştir. Türbesi, İshak Paşa Sarayı'nın 500 metre doğusunda yer almaktadır.

Ahmed-i Hani Hayatı ve İlmî Kişiliği

Ahmed-i Hani, Ağrı'nın Doğubayazıt ilçesin'de 03 Ocak 1651 senesinde “Dîzesor’’ (Kırmızı Kale ya da Kızıl Kale) köyünde dünyaya gelmiştir. Bir Kürt Edebiyatı geleneği olarak dönem şairleri ve yazarları eserlerinin başında veyahut sonunda mahlaslarına ve kendileriyle ilgili bilgilere yer verirler. Örneğin Ahmed-i Hani ünlü eserlerinden "Mem û Zîn" adlı eserinin son kısmında şu beytle de doğum tarihine yer verir;

Kürtçe:  Lewra dema ku ji xeybê fek bû. Tarix hezar û şêst û yek bû	Onun için gayb aleminden ayrıldığı an,bin altmış bir yıl geçmişti tarihten.

Bu beyitte yer alan tarih Hicri 1061 senesidir yani Miladi takvime göre 1651 senesine denk gelmektedir. Hânîyân Aşiret'ine mensup olmasından ötürü ya da ailesi Hakkârî'nin Çukurca ilçesine "Hân" köyünden Doğubayazıt'a yerleştiğinden "Hânî" mahlası ile şöhret bulmuştur. Ancak bu mahlasın yanı sıra kullandığı mahlaslar; "Mela", "Pepuk", "Xânî" (Hânî) ve "Kurdî" dir. Lakin Ahmed-i Hani'nin, "Hânî" mahlası ile şöhret bulmasının sebebi en fazla kullandığı mahlasının "Hânî" mahlası olmasından ötürüdür.

Ahmed-i Hani'nin babası medresede müderrislik yapan Molla İlyas, annesi ise Gülizar Hanımdır.İlk eğitimini babasından alan Hani, babasının vefatı üzerine eğitimine yine müderris olan ağabeyi Molla Kasım'ın yanında devam eder. İlk eğitimini babası ve ağabeyinden alan Ahmed-i Hani eğitimine Doğubayazıt'ta yer alan dönemin Muradiye Gulgûn Medresesi’nde devam etmiştir. Bu medreseye ait 1661 senesine ait olan talebe kayıtlarında Ahmed-i Hani'nin de ismi yer alır. Ardından Bitlis ve Ahlat medreselerine gitmiştir. Bundan sonra öğrencilik yıllarını Bağdat, Şam, Halep ve İran’daki medreselerde geçiren Hânî, Kürdistan ve İran coğrafyasında tasavvuf, astronomi, şiir ve sanat teknikleri üzerine derinleşmiş; Suriye’de ise antik Yunan felsefesi üzerine yoğunlaşmıştır. Ayrıca Buhara, Halep, Şam ve Tebriz’de eğitim gördüğüne ve ünlü mutasavvıf şair Nizâmî-i Gencevî’den etkilendiğine dair rivayetler bulunmaktadır. İlim yolculuğunun bir parçası olarak Anadolu’nun da çeşitli bölgelerinde bulunmuş, burada Arapça, belagat ve dini ilimlerle ilgili eğitim almıştır. Bunun yanı sıra astronomiye de özel bir ilgi göstermiştir. Eğitimini tamamladıktan sonra Doğubayazıt’a dönmüş, ardından bir süre Botan Emirliği'nin merkezi olan Cizre’de kalmıştır. Kürt beyliklerinden Behdinan ve Serhedan’ı ziyaret etmiş, Bağdat ve Mısır’da ilmini pekiştirmiştir. Ayrıca hac görevini yerine getirmek için Hicaz’a gitmiş, Osmanlı padişahlarıyla temas kurmak amacıyla İstanbul’a seyahat etmiştir.Hoşap’ta bulunan Ataiyye Medresesi’nde Molla Camiî’nin yanında eğitimini tamamlayarak icazet almış ve sonrasında Doğubayazıt’a dönerek kendi medresesini kurmuştur. Müderris olarak görev yaptığı bu eğitim kurumunda, Kürtçeyi zorunlu eğitim dili olarak belirlemiş, ilmin toplum tarafından anlaşılmasını sağlamak amacıyla eserlerini Kürtçe olarak kaleme almıştır. Hayatının sonuna kadar bu medresede ders vermeye devam etmiştir.

Bürokratik alanda da görev üstlenen Ahmed-i Hânî, babası Molla İlyas ve ağabeyi Molla Kasım gibi resmi yazıcılıkla meşgul olmuştur. Henüz 14 yaşında iken Doğubayazıt Beyi Mîr Muhammed Purbelali’nin divanında kâtip olarak görev yapmış, böylece hem ilmi hem de devlet yönetimi alanında deneyim kazanmıştır. Ahmed-i Hânî’nin, Ağrı Mîri Muhammed Beg’in desteğiyle İshak Paşa Sarayı’nın yakınında bir kütüphane kurduğu söylenmektedir. Bu kütüphanenin 1926 yılına kadar açık kaldığı, ancak daha sonra Cumhuriyet rejimi tarafından yakıldığına dair iddialar bulunmaktadır. Ayrıca, İshak Paşa Sarayı’nın inşası sırasında, 1674 yılında temel atılırken dua ettiği yönünde çeşitli anlatımlar mevcuttur. Sarayda bir süre kâtip olarak görev yaptığı bilinmekle birlikte, bu görevinin tam olarak ne kadar sürdüğü netlik kazanmamıştır.

Süleymaniye'de yer alan Ahmed-i Hani'yi tasvir eden heykeli.

İlmi Kişiliği

Ahmed-i Hânî, yalnızca bir şair ya da mutasavvıf değil, aynı zamanda derin bir düşünür, eğitimci ve toplum lideriydi. Onun entelektüel kimliği, geniş bir yelpazeye yayılan bilgisiyle şekillenmişti. Felsefi metinleri yalnızca okuyup ezberlemekle kalmayıp, onları eleştirel bir gözle değerlendirerek yorumlamış; içinde bulunduğu toplumun sosyo-kültürel yapısını eserlerine yansıtmıştır. Hânî’nin, halkının yaşamını gözlemleyip edebi bir üslupla resmetmesi, onun sanatı ile düşüncesi arasındaki dengeyi gösterir. Şiir onun için sadece bir ifade biçimi değil, aynı zamanda hakikati anlatmanın bir aracıydı.

Çok yönlü bir şahsiyet olan Hânî, yalnızca mistik ve edebi kimliğiyle değil, aynı zamanda bir hukukçu, filozof, siyasetçi ve sosyolog olarak da dikkat çeker. Halkına duyduğu derin sevgiyle toplumsal kalkınma projelerine öncülük etmiş, eğitim ve kültür alanında önemli çalışmalar gerçekleştirmiştir. Onun ilmi derinliği, kısa sürede büyük bir saygınlık kazanmasını sağlamış ve henüz 14 yaşındayken eserler kaleme almaya başlamıştır. 1686 yılında inşa ettirdiği cami ve medrese, yalnızca bir ibadet mekânı değil, aynı zamanda eğitim ve düşünce merkezi olmuştur.

Ahmed-i Hânî, Nakşibendiyye ve Kadiriyye gibi tarikatların etkisini hissederek tasavvuf ve irfan alanında derinlik içeren şiirler kaleme almış, bu yönüyle bir mürşid-i kâmil olarak kabul görmüş ve “Şeyh” unvanıyla anılmıştır. Ancak, kendisi geleneksel bir tarikat kurmamış, aksine ilmin önceliğini vurgulamıştır.

Tasavvufi yönü güçlü olmasına rağmen, klasik anlamda bir tarikat kurmamış; ilmi her şeyin üstünde tutmuştur. "Şeyhlik, Sûfîlik ve kerâmet, ilim öğrenmek ve onu uygulamaktır. Senin halvet yerin okuduğun hücre, tarikatın ise şeriattır.” dizeleriyle, bilginin kendisi için en büyük yol gösterici olduğunu açıkça dile getirmiştir. Eğitime verdiği önem doğrultusunda, öğrencilerinin Kürtçe ve Arapçayı iyi öğrenmelerini sağlarken, ayrıca Farsça ve Osmanlı Türkçesi gibi dillerin de bilinmesini teşvik etmiştir.

Ahmed-i Hânî, yalnızca yaşadığı dönemin değil, yüzyıllar boyunca farklı coğrafyalarda iz bırakan büyük düşünürlerin fikirlerinden beslenmiştir. Şehâbeddin Sühreverdî’nin mistik felsefesinden, Fârâbî’nin akılcı yaklaşımına; Feqiyê Teyran ve Molla Ahmed-i Cezirî’nin şiirlerinden, Platon ve Aristoteles’in düşünsel temellerine; Muhyiddin İbnü'l-Arabî’nin tasavvufi derinliğinden, Ali Hariri, Firdevsî ve Ömer Hayyam’ın edebi mirasına kadar geniş bir bilgi yelpazesine sahiptir. Bu entelektüel birikimini sadece bir dilde değil, dört farklı dilde Arapça, Farsça, Osmanlı Türkçesi ve Kürtçe ifade etme yetkinliğine ulaşarak ortaya koymuştur. Onu farklı kılan sadece bilgiyi edinmiş olması değil, aynı zamanda onu özümseyip kendi kültürel ve toplumsal bağlamına uyarlayarak özgün fikirler geliştirmesidir. Eğitime olan tutkusu, onu yalnızca bir şair veya filozof değil, aynı zamanda usta bir eğitimci ve dil bilimci haline getirmiştir. Felsefe, tarih, dinler tarihi, Kürt edebiyatı ve folklor gibi pek çok alanda derin bir kavrayışa sahip olan Hânî, hem teorik hem de pratik anlamda ilmi toplumla buluşturmayı amaçlamıştır.

Arapça, Farsça ve Osmanlı Türkçesine hâkimiyeti sayesinde, döneminin bilimsel ve kültürel tartışmalarına aktif olarak katılmış; Kürtçeyi ise sadece bir halk dili olarak görmeyip, onu akademik ve edebi bir zemin üzerine oturtarak değerli eserler vermiştir. Bilgiyi sadece medreselerde aktarmakla yetinmeyen Hânî, kaleme aldığı eserler aracılığıyla kuşaklar boyunca sürecek bir entelektüel miras bırakmış, ilmi rehberliğini yaşadığı çağın ötesine taşımıştır.

Onun ilmi mirası, kendisinden sonra birçok düşünürü etkilemiş, eserleri nesilden nesile aktarılmıştır. , ve gibi isimler, Ahmed-i Hânî’nin fikirlerinden esinlenerek kendi dönemlerinde önemli çalışmalar ortaya koymuşlardır. Hânî, yalnızca yaşadığı döneme değil, kendisinden sonraki kuşaklara da yön vermiş, düşünceleriyle kalıcı bir iz bırakmıştır.

Yaşadığı Dönemde Sosyal ve Siyasal Ortam

Ahmed-i Hânî’nin yaşadığı 17. yüzyıl, Kürt coğrafyasının siyasi ve sosyal açıdan en çalkantılı dönemlerinden birine denk düşmektedir. Bu yüzyıl, Osmanlı ve Safevîler arasında süregelen güç mücadelesinin en yoğun yaşandığı dönemlerden biridir. Kürtlerin yaşadığı bölgeler, yalnızca iki büyük imparatorluğun sınır hattı olmanın ötesinde, stratejik ticaret yolları ve doğal kaynakları barındırması nedeniyle sürekli olarak çatışmaların merkezinde yer almıştır. Osmanlılar ve Safevîler, Kürt coğrafyasını kendi egemenlik alanlarına dahil etmek için bitmek bilmeyen savaşlara girişirken, yerel Kürt beyleri ise bölgesel hakimiyetlerini korumakta zorlanmışlardır. Güçlü bir merkezi otoritenin yokluğu, Kürtlerin siyasi ve askeri açıdan bir denge unsuru olmalarını engellemiş ve onları iki büyük güç arasındaki rekabetin bir parçası haline getirmiştir. Bu durum, sınırların sürekli değişmesine, yerel halkın istikrarsız bir yönetim yapısı içinde yaşamasına ve savaşların yarattığı yıkımla karşı karşıya kalmasına neden olmuştur.

Ahmed-i Hânî, işte bu karmaşa içinde yetişmiş; tanık olduğu siyasi çalkantıları, halkının içinde bulunduğu belirsizlikleri ve bu durumun yarattığı sosyo-kültürel etkileri eserlerine ustalıkla yansıtmıştır. Onun edebi ve düşünsel mirası, sadece sanatsal bir derinlik sunmakla kalmamış, aynı zamanda dönemin Kürt toplumunun içinde bulunduğu durumu anlamak açısından da önemli bir tarihi belge niteliği taşımaktadır. Halkının içinde bulunduğu bu siyasi ve toplumsal belirsizlik, onun düşüncelerini şekillendiren en önemli unsurlardan biri olmuştur. Ahmed-i Hânî, eserlerinde bu durumu yalnızca bir gözlemci olarak aktarmakla kalmamış, aynı zamanda çözüm önerileri sunarak Kürt toplumunun birlik içinde olmasının önemine vurgu yapmıştır. Nitekim bu ruh hâlini, kaleme aldığı şu dizelerinde açıkça dile getirmiştir:

Kürtçe:  Halib nedibû li ser me ev Rûm Ned bûne herabeyê di dest bûm, Mehkûmû ‘elehî û se’alîk Mehlûb û mutî’ê Turk û Tacîk, Emma Ji ezel Xudê wesa kir Ev Rûm û ‘Ecem di ser me ra kir, Teb’iyetê van eger çi‘ar e Ev ‘are li helqê namidar e Namûs e li hâkim û emîran Tavan çi ye şai’r fekiran.	O vakit beş para etmezdi Rum istilası Yurdumuz olmazdı baykuş yuvası, Sürgün edilirdi keder de gam da, Bize baş eğerdi Acem de Rum da Bahtın kötü olması Allah’tan oldu, Yadlar yurdumuza hükümran oldu, Bizi rüsvay etti asılı kalmak, Bu çekilmez derdi çeker necip halk, Utansın işinden şahlar, ağalar, Kitlenin,şâirin ne te’siri var

Ahmed-i Hânî’nin eserleri incelendiğinde, onun yalnızca bir şair veya düşünür değil, aynı zamanda derin bir duyarlılığa sahip bir aydın olduğu görülmektedir. Halkının yaşadığı sıkıntıları kendi derdi gibi benimseyen Hânî, çevresinde meydana gelen olaylara kayıtsız kalmamış ve bunları eserlerine güçlü bir şekilde yansıtmıştır. Onun bakış açısı, bireysel kaygıların ötesinde, toplumun refahını ve geleceğini düşünen bir sorumluluk bilinciyle şekillenmiştir. Hânî, içinde bulunduğu zor koşullara rağmen, ilme ve sanata olan inancını hiçbir zaman yitirmemiştir. Savaşların, yıkımların ve siyasi istikrarsızlığın hâkim olduğu bir çağda yaşamış olmasına rağmen, bu durumu kaderci bir anlayışa bağlamamıştır. Aksine, insanın kendi kaderini şekillendirebileceğini, yaşanan olumsuzlukların üstesinden ancak bireylerin sorumluluk alarak gelebileceğini savunmuştur. Ona göre, toplumun yaşadığı sıkıntılar bir yazgı değil, insanların eylemleriyle değiştirebileceği bir gerçekliktir. Bu düşünce yapısı, onun eserlerinde açıkça hissedilir. Hânî, bireyin ve toplumun içinde bulunduğu durumu değiştirme gücüne sahip olduğunu vurgulayarak, halkını bilinçlenmeye, birlik olmaya ve aktif sorumluluk almaya teşvik etmiştir. Bu yönüyle, yalnızca bir edebiyatçı değil, aynı zamanda bir toplum önderi ve bir fikir insanı olarak değerlendirilmektedir. Ahmed-i Hânî, daima gelecek nesilleri önemseyen, zorluklar içinde bile ilim ve sanattan vazgeçmeyen bir düşünürdür. Savaşların ve toplumsal çalkantıların ortasında bile eğitim ve öğretimi ön planda tutarak, halkını bilinçlendirme çabası içinde olmuştur. Onun eserlerinde dile getirdiği sıkıntılar, yaşadığı dönemin acı gerçeklerinin bir yansımasıdır. En büyük ideali, Kürt halkını bir araya getirmek ve Müslüman toplumlar arasında birlik bilincini güçlendirmekti. Ancak, iç çatışmalar ve bölünmüşlükler onu derinden üzerken, bu durumu aşmanın yolunun bilinçlenme ve ortak bir ruh oluşturmak olduğunu savunmuştur. Tüm zorluklara rağmen, Hânî geleceğe daima umutla bakmış ve halkına bu umudu aşılamaya çalışmıştır.

Ahmed-i Hânî’nin yaşamını sürdürdüğü Doğubayazıt, tarih boyunca stratejik konumu ve doğal yapısıyla önemli bir merkez olmuştur. Günümüzde Ağrı’nın ilçelerinden biri olan bu şehir, Osmanlı ve Safevîler arasındaki sınır hattında yer alması nedeniyle tarih boyunca birçok siyasi ve askeri çatışmanın odağında kalmıştır. 17. ve 18. yüzyıllarda ’nin yönetiminde olan Doğubayazıt, özellikle İshak Paşa döneminde bilimsel ve kültürel açıdan büyük bir gelişme göstermiştir. Bu dönemde inşa edilen ve günümüzde bölgenin en önemli tarihî yapılarından biri olarak kabul edilen İshak Paşa Sarayı, bu kalkınmanın en somut göstergelerinden biridir. Osmanlı egemenliğine girdikten sonra ekonomik ve sosyal olarak büyük bir ilerleme kaydeden Doğubayazıt, Osmanlı’nın zayıflamasıyla birlikte Fars saldırılarının hedefi olmuş ve ciddi zararlar görmüştür. Bu yıkımın en temel nedeni, şehrin sınır bölgesinde bulunması ve sürekli güç mücadelesine sahne olmasıdır.

Daha önce de belirtildiği gibi Ahmed-i Hânî, Osmanlı yönetimi altında yaşamış bir alim ve düşünürdü. Ancak onun yaşadığı dönem, Osmanlı Devleti’nin gücünü kaybetmeye başladığı ve sınır bölgelerinin sık sık istilalara maruz kaldığı bir zamana denk gelmiştir. Bu durum, Doğubayazıt gibi stratejik şehirleri savunmasız bırakmış ve bölge halkını büyük sıkıntılara sürüklemiştir. Hânî, bu istilalar karşısında Kürt halkının yaşadığı acıları ve karşılaştığı zorlukları eserlerine yansıtmış, yaşanan çaresizliği ve toplumsal çöküşü şu dizeleriyle dile getirmiştir:

Kürtçe:  Ciwamêrî û hîmmet û sehawet, Mêrînî û hîret û celadet, Ew hetme jı bo kebile Ekrad Van dane bi şîr û hîmmete dad. Ev kulzumê Rûm û behrê Tacîk Hindî ku biken hurûc û tehrik, Kurmancî diben bi hun mueltteh Van jek vedıkin misale berzeh.	Kahramanlık, kudret, mertlik, sehavet, Beylik, reşadet, yiğitlik, kuvvet, Hastır Kürd’ün her bir kabilesine, Burda girer hepsi kılıç bahsine, Ne vakit Tacîk deryası dalgalansa Kaldırırdı coşan dalgayı şaha, Kürtler kana bulanırdı her gah, Sanki onları bölerdi berzah.

Ahmed-i Hânî’nin eserlerinde kullandığı semboller, onun derin tarihsel ve siyasi bilincini yansıtmaktadır. Şiirlerinde geçen "Kulzumê", Mısır ile Hicaz arasındaki Kızıldeniz bölgesini ifade eden bir terimdir. Hânî, Osmanlı Devleti’ni Batı’da yer alması nedeniyle "Kulzume Rûm", yani Kızıldeniz ile özdeşleştirmektedir. Bununla birlikte, "Behrê Tacîk" ifadesiyle ise Basra Körfezi’ni kastederek Safevîler’i (Farslar) simgelemektedir.

Hânî’nin bakış açısına göre, Osmanlı ve Safevîler arasındaki güç mücadelesi, sürekli olarak Kürt halkını savaşın ortasında bırakmıştır. Bu iki imparatorluk her harekete geçtiğinde, arada kalan Kürtler büyük acılar çekmiş, toprakları savaş alanına dönüşmüştür. Onun anlatımında Kürtler, bu iki büyük gücü birbirinden ayıran bir berzah (engel) gibi konumlanmakta ve kaderleri bu güçlerin çekişmesiyle şekillenmektedir. Ancak Hânî, Kürt halkının yalnızca pasif bir unsur olmadığını, aksine cesaret, metanet ve adalet duygusuyla öne çıkan bir topluluk olduğunu vurgulamaktadır. Kürtleri, "himmet kılıcıyla adaleti yaymaya çalışan, fakat hiçbir şekilde minnete boyun eğmeyen bir halk" olarak tasvir etmektedir.

Ayrıca, "Burada girer hepsi kılıç bahsine" şeklinde tercüme edilen kısmın eksik olduğu görülmektedir. Çünkü metinde geçen "dad" kelimesi, "adalet" anlamına gelmektedir. Bu bağlamda, çeviri yapılırken yalnızca savaş ve mücadele vurgusu yapmak yerine, Hânî’nin adalet kavramına verdiği önemi de göz önünde bulundurmak gerekmektedir. Dolayısıyla, en doğru çeviri şu şekilde olmalıdır: "Burada girer hepsi himmet kılıcıyla adalet bahsine." Bu yorum, Hânî’nin Kürtleri yalnızca savaşan bir halk olarak değil, aynı zamanda adaletin savunucusu olarak gördüğünü de ortaya koymaktadır. Ahmed-i Hânî, yaşamı boyunca Osmanlı tahtına geçen beş farklı padişaha tanıklık etmiştir: IV. Mehmet (ö. 1693), II. Süleyman (ö. 1691), II. Ahmet (ö. 1695), II. Mustafa (ö. 1703) ve III. Ahmet (ö. 1736). Bu dönem, Osmanlı Devleti'nin siyasi ve askeri açıdan çalkantılı bir süreçten geçtiği, yönetimde istikrarsızlığın hâkim olduğu bir zaman dilimidir.

Hânî, yaşadığı coğrafyada devlet otoritesinin sağlanamamasını yakından gözlemlemiş ve bu durum üzerine düşünceler geliştirmiştir. Mem û Zîn adlı eserinde, bir devletin nasıl inşa edilmesi gerektiğine dair görüşlerini dile getirmiştir. Onun devlet anlayışı, özellikle İtalyan düşünür Niccolò Machiavelli (ö. 1527) ve İngiliz siyaset adamı Thomas More (ö. 1535) ile benzerlikler taşımaktadır. Hânî’nin devlet kavramına yaklaşımı, yalnızca bir yönetim biçimi arayışından ibaret olmayıp, aynı zamanda halkın refahı, adaletin sağlanması ve güçlü bir toplumsal yapı oluşturulması üzerine temellenmiştir.

Edebî Kişiliği

Klasik Kürt edebiyatının en bilinen ve halk arasında en çok adı geçen şairlerinden biri şüphesiz Ahmed-i Hani’dir. Onun ismi, Kürt edebi mirasının en parlak simalarından biri olarak hafızalarda yer edinmiştir. Mem û Zîn eserini okuyanlar, Hani’nin Kürt edebiyatındaki etkisini ve Kürt kültüründeki derin izlerini görmektedir. Onun kalemi, yalnızca bir sanat aracı değil, aynı zamanda toplumsal bilinç ve edebi kimlik inşasının önemli bir unsuru olmuştur. Ahmed-i Hani’nin yaşadığı dönemde, ilim ve kültür dünyasında dört dil büyük önem taşıyordu: Arapça, Farsça, Osmanlı Türkçesi ve Kürtçe. Medrese eğitimi sayesinde Arapça'ya derinlemesine hakim olmuş, edebi yetkinliğiyle Farsça'yı ustalıkla kullanmış, sarayda katip olarak görev yapması Osmanlı Türkçesine olan hakimiyetini güçlendirmiştir. Ana dili Kürtçe ise onun edebi kimliğinin en temel unsurlarından biri olmuştur. Hani, bu dört dili yalnızca bilmekle kalmamış, aynı zamanda her birini sanatsal ve akademik anlamda etkili bir şekilde kullanarak eserlerinde çok yönlü bir dil ve düşünce dünyası oluşturmuştur.

Ahmed-i Hânî’nin dil konusundaki ustalığını gösteren en dikkat çekici örneklerden biri, "Çarkûşe" adlı eserinde yer alan, "Fate ‘umrî" (Ömrüm geçti) dizeleriyle başlayan şiiridir. Dörder mısralık beş bentten oluşan bu mülemma tarzındaki eser, onun aynı anda dört dili Kürtçe, Arapça, Farsça ve Osmanlı Türkçesi kullanma becerisini sergileyen nadide örneklerden biridir. Ahmed-i Hânî, bu şiirinde diller arasında ustaca geçişler yaparak hem sanatsal hem de düşünsel derinliği yansıtmış, çok dilli bir edebi miras bırakmıştır:

Kürtçe:  Tale xemmî, zade hemmî, şa’e sirri fi’l-mela (Arapça) Teşne-i camê wisal im çûn şehide Kerbela (Farsça) Yoksa sen divane oldin nîce halin ey dila (Osmanlı Türkçesi) Yan ji nû ve ‘işweyek da min hebîba çav xezal (Kürtçe)	Gamım uzadı, derdim arttı, sırrım toplum içinde yayıldı Kerbela Şehidi gibi dudaklarım vuslat kadehine susadı Yoksa divane mi oldun ey gönlüm, seni nasıl bir hal sardı? Yoksa o ahu gözlü sevgilim bana yine işveli mi davrandı.

Ahmed-i Hânî, Osmanlı Türkçesinde yalnızca yetkin değil, aynı zamanda bu dili sanatsal bir incelikle kullanabilen bir edebiyatçıdır. Onun Osmanlıca konusundaki ustalığı, Divan’ında yer alan ve tamamı Osmanlı Türkçesiyle yazılmış yedi beyitlik bir şiirinde kendini açıkça göstermektedir. Bu şiir, Hânî’nin sadece çok dilli bir entelektüel değil, aynı zamanda Osmanlı edebiyat geleneğini de derinlemesine kavramış bir şair olduğunu ortaya koymaktadır. Özellikle üçüncü beytinde, dil işçiliğinin ve edebi gücünün çarpıcı bir örneğini sunmaktadır:

“

Bu bağ-ı içre acep nahl-ı belayım Başımda bela berg ve meşakkat semerimdir Bu cihan bahçesinin içinde acayip bir hurma ağacıyım ben Yapraklarım başımdaki belalar, meyvem çektiğim cefalardır.

”

Ahmed-i Hânî, başyapıtı Mem û Zîn’de yalnızca anadili olan Kürtçeye yer vermekle kalmamış, aynı zamanda dönemin kültürel ve bilimsel dünyasında önemli yere sahip olan Arapça, Farsça ve Osmanlı Türkçesinden de yararlanmıştır. Eserde, Kur’an dili olan Arapça’nın derinliği, Farsça’nın edebi zarafeti ve Osmanlı Türkçesi’nin bürokratik ve kültürel etkisi, Kürtçeyle birlikte uyum içinde işlenmiştir. Hânî’nin bu diller arasında nasıl ustalıkla geçiş yaptığını ve eserine nasıl çok katmanlı bir anlam kazandırdığını, Mem û Zîn’de geçen şu beyit açıkça ortaya koymaktadır:

Kürtçe:  Kurdî û ‘Erebî û Derî û Tazî, Terkîbi kirin bi hezl û bazî.	Kürtçe, Arapça, Farsça ve Taziceyi Nazım ve kelime oyunuyla birleştirdi.

Britanya Kütüphanesi'nde yer alan Ahmed-i Hânî’nin "Mem û Zîn" adlı eserinin el yazması

Ahmed-i Hânî’nin Mem û Zîn adlı eseri, içerdiği çok dilli yapı itibarıyla döneminin kültürel ve entelektüel mirasını yansıtan önemli bir edebi eserdir. Yaklaşık 26.560 kelimeden oluşan bu metinde, Kürtçe 19.601 kelimeyle açık ara en baskın dil olarak öne çıkarken, Arapça 6.015 kelime ile özellikle dini ve felsefi ifadelerin aktarımında önemli bir yer tutmaktadır. Farsça, 918 kelimeyle edebi ve estetik incelik kazandıran bir işlev üstlenirken, Osmanlı Türkçesi ise 26 kelimeyle eserde oldukça sınırlı bir kullanım alanına sahiptir.

Bu dağılım, Mem û Zîn’in yalnızca bir aşk hikâyesi olmanın ötesinde, Kürtçe'nin edebi ve akademik bir dil olarak kullanılmasına yönelik bilinçli bir çabanın ürünü olduğunu göstermektedir. Aynı zamanda Arapça ve Farsçanın geleneksel ilim ve edebiyat dili olarak eserde nasıl konumlandığını, Osmanlı Türkçesinin ise daha çok yönetim ve idari terimler düzeyinde sınırlı bir yer tuttuğunu ortaya koymaktadır. Ahmed-i Hânî’nin çok dilli yaklaşımı, onun dil bilinci ve farklı kültürel akımları harmanlayan bir düşünce yapısına sahip olduğunu göstermesi bakımından da dikkat çekicidir.

Ahmed-i Hânî, Mem û Zîn’de Kürtçeyi sadece bir iletişim aracı olarak değil, aynı zamanda kültürel ve edebi bir köprü olarak kullanmıştır. Eserin 2480. beytinden de anlaşıldığı üzere, Kurmancî lehçesinin Bohtî, Mehmedî ve ağızlarına geniş yer vermiştir. Bununla birlikte, Sorani lehçesinden de yer yer faydalanarak, Kürtçe'nin farklı varyantları arasında doğal bir bağ kurmuştur.

Ahmed-i Hânî’nin dil tercihi, belirli bir lehçeyi öne çıkarmaktan ziyade, Kürtçe'nin farklı sözel miraslarını harmanlama yönünde bilinçli bir yaklaşımın ürünüdür. O, dilde bölünmeye yol açabilecek lehçe farklılıklarına karşı, bunları bir araya getirerek ortak bir edebi dil geliştirme çabasına girişmiştir. Bu bağlamda, Mem û Zîn sadece Kürt edebiyatının başyapıtlarından biri olmanın ötesinde, Kürtçe'nin çok lehçeli yapısına yönelik bilimsel ve bütünleştirici bir dilbilimsel model olarak da değerlendirilebilir. Ahmed-i Hânî’nin bu yaklaşımı, Kürtçe'nin yazılı geleneğini güçlendirerek, dilin hem edebi hem de akademik alanda gelişmesine önemli bir katkı sağlamıştır.

Kürtçe:  Bohtî û Mehmedî û Silîvî, Hin le’l in hinik ji zêr û zîvî	Bohtî, Mehmedî ve Silîvî ağızları Bazısı inci, altın ve gümüştür bazıları

Ahmed-i Hânî’nin 1683 yılında kaleme aldığı "Nûbehara Biçûkan", onun dil ve edebiyat anlayışını yansıtan önemli eserlerinden biridir. Söz konusu eseri manzum olarak yazması, dil öğretimini estetik bir yapıyla buluşturma niyetinde olduğunu göstermektedir. Ayrıca eserde sıralamanın bazen Arapça-Kürtçe, bazen de Kürtçe-Arapça şeklinde olması, Ahmed-i Hânî’nin çok dilli yaklaşımını ve pedagojik yöntemler konusundaki farkındalığını ortaya koymaktadır.

Eserin girişinde, Kürt edebiyatında erken örneklerine rastlanan pend türünü kullanması, onun edebî geleneğe katkı sunma çabasını gözler önüne sermektedir. Benzer şekilde, "Eqîdeya Îmanê"’yi manzum olarak yazması ve "Mem û Zîn’i "mesnevi türünde kaleme alması, onun yalnızca bir şair değil, aynı zamanda klasik edebi formları benimseyen ve geliştiren bir edebiyatçı olduğunu kanıtlamaktadır.

Bunun yanı sıra, "Divan’ı" ve çok dilli şiirler içeren "Mülemma’sı" gibi eserleri, Hânî’nin hem manzum anlatımda hem de mesnevi ve pend türlerinde güçlü bir yetkinliğe sahip olduğunu göstermektedir. Bu bağlamda, Hânî yalnızca Kürtçenin yazılı geleneğine katkı sunmakla kalmamış, aynı zamanda edebi türleri sistemli bir şekilde işleyerek Kürt edebiyatını daha geniş bir çerçeveye oturtmuştur.

Ahmed-i Hânî, hem Doğu hem de Batı edebiyatının büyük şairleriyle aynı entelektüel düzlemde değerlendirilebilecek güçlü bir edebi kimliğe sahiptir. Batı edebiyatında Dante, Goethe ve Shakespeare nasıl öne çıkıyorsa; Doğu edebiyatında da İmruʾu’l-Kays, , Sadî-i Şîrâzî, Firdevsî ve Fuzulî gibi şairlerle aynı seviyede anılabilecek bir ediptir.

Özellikle , Hânî’yi İranlı Firdevsî ve Gürcü edebiyatının önemli isimlerinden ile birlikte Doğu’nun en büyük üç şairinden biri olarak tanımlamaktadır. Bu değerlendirme, Hânî’nin yalnızca Kürt edebiyatında değil, aynı zamanda Doğu’nun klasik edebi mirasında da önemli bir yere sahip olduğunu göstermektedir. Eserlerinde işlediği derin felsefi, tasavvufi ve edebi unsurlar, onu döneminin sıradan bir şairi olmaktan çıkarıp, evrensel bir edebi figür haline getirmiştir.

Tasavvufî Kişiliği

Ahmed-i Hânî, tasavvufa yaklaşımında klasik çizginin ötesine geçerek, kendi ruh dünyasına ve içsel deneyimlerine dayalı özgün bir anlayış geliştirmiştir. Önceki mutasavvıfların eserlerini okumuş ve onların düşüncelerinden haberdar olmuştur, ancak bu etkileşim onun tamamen onların gölgesinde kaldığı anlamına gelmez. Aksine, şiirleri dikkatlice incelendiğinde, aldığı tasavvufi terbiyenin ve içsel yolculuğunun eserlerine nasıl yansıdığı açıkça görülebilmektedir.

Ahmed-i Hânî, tasavvufi geleneğe ne bütünüyle bağlı kalmış ne de onu tamamen reddetmiştir. O, geçmiş mutasavvıfların düşüncelerinden ilham almakla birlikte, kendi gönül dünyasında şekillenen ilahi tecellileri ve rabbanî bilgiyi merkezine alan, kişisel bir tasavvuf anlayışı oluşturmuştur. Onun tasavvufu, yalnızca geçmişin mirasını taşımakla kalmamış, aynı zamanda ilahi feyzin kendi gönül atmosferinde şekillendiği, derin bir marifet yolculuğu olarak yorumlanmıştır. Bu yönüyle Hânî, yalnızca bir mutasavvıf değil, aynı zamanda tasavvufu kendi içsel deneyimleriyle harmanlayarak yorumlayan özgün bir düşünce adamı olarak değerlendirilmelidir.

Ahmed-i Hânî, tasavvufi derinliğini ve gönül dünyasına nüfuz eden düşüncelerini, başyapıtı Mem û Zîn’de sanatsal bir üslupla dile getirmiştir. Onun içsel dünyasını ve ruhani yolculuğunu yansıtan bu dizeler, tasavvuf anlayışını anlamak açısından önemli ipuçları sunmaktadır. Hânî, ilahi aşk, hakikate ulaşma arzusu ve insanın manevi yolculuğu gibi konuları, mistik bir anlatımla işlediği şu beyitlerde açıkça ortaya koymaktadır:

Kürtçe:  Lê min ji rezan nekir temettu’ Manendê dizan bi kes tetebbu’ Elfaz û me’ani û ‘ibarat Înşa û mebanî û îşarat Mewdu’û meqasid û hikayet Mermûz û menaqîb û dirayet Uslûb û sîfat û me’ne û lefz Esla nekirin me yek ji wan kerz Bilcumle netaicê di fikr in Dûşîze û ‘erûs û bîkr in

Fakat ben kimsenin bağından yararlanmadım Hırsız gibi birini takip edip eserini çalmadım Hem eserdeki kelime ve anlam ve cümleler Hem yazı ekiplerin yapıları hem de işaretler Hem konu ve maksatlar hem hikâyenin kendisi Hem rumuzları hem de menkıbeleri ve bilgisi Hem üslup ve anlatımı hem anlam ve kelimeleri Biz asla ödünç almadık kimseden bu tür şeyleri Bunların hepsi de benim düşüncemin ürünleridir El değmemiş kız, yeni gelin, bakire gibidir

Ahmed-i Hânî’nin tasavvuf anlayışı, klasik mistik anlayıştan ayrışarak daha bilinçli ve ilim temelli bir yaklaşım sergilemektedir. O, dünyayı tamamen terk edip yalnızca ahireti merkeze alan bir tasavvufi anlayışı benimsememiştir. Aksine, ilim ile tasavvufu iç içe geçiren, bilgi ve amel ile desteklenen bir manevi yolculuğu esas almıştır. Hânî’nin düşünce dünyasında tasavvuf, sadece ruhsal bir deneyim değil, aynı zamanda akıl, bilgi ve ahlakla beslenmesi gereken bir olgunluk sürecidir.

Onun bu bakış açısı, eserlerinde açık bir şekilde kendini göstermektedir. Özellikle Nûbehara Bîçûkan’ın 7. kıtasında, şeyhliğin ve sûfîliğin yalnızca ilim ve eylemle bir anlam kazanabileceğini vurgular. Hânî’ye göre gerçek keramet; bilgi edinmek, bu bilgiyi hayatın merkezine yerleştirmek ve ahlaki erdemlerle yaşamakla mümkündür. O, ilmi temel almayan, sadece keramet iddialarıyla varlık gösteren sahte sûfîleri eleştirmiş, hurafelerle yoğrulmuş bir tasavvuf anlayışını kesin bir şekilde reddetmiştir. Ayrıca, tarikatların İslam’ın temel ilkelerine uygun bir çizgide olması gerektiğini savunmuş ve ilmi, ahlaki ve sosyal sorumluluk bilinciyle harmanlanan bir tasavvuf anlayışını benimsemiştir. Ona göre tasavvuf, insanı hem bireysel anlamda geliştiren hem de toplumun iyiliği için çalışmaya yönlendiren bir ilimdir. Bu yönüyle Hânî, yalnızca bir mutasavvıf değil, aynı zamanda aklı, bilimi ve maneviyatı birleştiren özgün bir düşünce adamı olarak öne çıkmaktadır.

Ahmed-i Hânî’nin Nakşibendî Tarikatı’na mensup olduğuna dair çeşitli rivayetler bulunmakla birlikte, eserleri dikkatlice incelendiğinde, onu kesin olarak belirli bir tarikata veya şeyhe bağlı kılacak açık bir delile rastlanmamaktadır. Onun düşünsel dünyasını şekillendiren unsurlar arasında tasavvuf önemli bir yer tutsa da, doğrudan bir tarikat mensubiyeti içinde olup olmadığını söylemek güçtür. Bununla birlikte, Hânî’nin eserlerinde kullandığı semboller, metaforlar ve tasavvufi terminoloji, onun irfani bir derinliğe sahip olduğunu açıkça göstermektedir. O, tasavvufu yalnızca bir mistik gelenek olarak değil, bireyin içsel olgunlaşmasını ve hakikate ulaşmasını sağlayan bir düşünce sistemi olarak ele almıştır. Mem û Zîn ve Dîvan’ındaki ifadeler, onun varlık, marifet ve ilahi aşk kavramlarını tasavvufi bir perspektiften ele aldığını ortaya koymaktadır.

Özellikle “” eksenli varlık anlayışı, onun düşünsel çerçevesinin temel unsurlarından biri olarak karşımıza çıkmaktadır. Hânî, insanın varoluşunu ve ilahi hakikati keşfetme sürecini şiir diliyle ustalıkla işlerken, metafiziksel konulara dair derin bir sezgiye sahip olduğunu hissettirmektedir. Onun tasavvuf anlayışı, yalnızca kuru bir doktriner bağlılıktan ibaret olmayıp, bireyin bilgi, ahlak ve ruhsal olgunlaşmayla hakikati idrak etmesini temel alan özgün bir bakış açısı sunmaktadır. Sonuç olarak, Ahmed-i Hânî, belirli bir tarikata sıkı sıkıya bağlı bir mutasavvıf olarak değil, tasavvufu akıl, ilim ve sezgiyle harmanlayan, onu bireyin hakikat yolculuğunun bir parçası olarak ele alan derinlikli bir düşünür olarak değerlendirilmeyi hak etmektedir.

Ahmed-i Hânî’nin herhangi bir tarikata mensup olup olmadığı kesin olarak bilinmese de, eserlerinde kullandığı dil ve tasavvufi ifadeler, onun derin bir irfani bakış açısına sahip olduğunu açıkça ortaya koymaktadır. Üslubu ve fikir dünyası incelendiğinde, Nakşibendiyye Tarikatı’nın tasavvufi anlayışıyla örtüşen yönleri dikkat çekmektedir. Tarih boyunca Kürt mutasavvıfları ve âlimleri arasında Nakşibendîlik önemli bir yer edinmiştir. Bunun başlıca sebepleri arasında, bu tarikatın ilmi ve medrese geleneğine verdiği önem, bid’at ve hurafelere kapalı bir anlayışa sahip olması ve Vahdet-i Vücûd ile görüşlerine yakın durması bulunmaktadır. Hânî’nin düşünsel yaklaşımı da benzer biçimde ilim, ahlak ve irfanı bir araya getiren, mistisizmi akıl ve bilgiyle harmanlayan bir çizgiye sahiptir. Ancak, Hânî’nin tasavvufi bakışı herhangi bir tarikata sıkı sıkıya bağlı olmaktan öte, daha geniş bir çerçeveye oturmaktadır. Onun için tasavvuf, yalnızca bir tarikata mensubiyet meselesi değil; bireyin kendini bilme, hakikate ulaşma ve toplumsal bir bilinç geliştirme sürecidir. O, geleneksel tasavvufi kalıpları aşarak, maneviyatı akıl, bilgi ve etik değerlerle yoğuran bir perspektif geliştirmiştir. Ahmed-i Hânî’nin eserleri bir bütün olarak ele alındığında, onun birçok Kürt âlimi gibi fıkıhta Şafiî, itikatta Sünnî/Eş’arî çizgiyi takip ettiği görülmektedir. Tasavvufi yönü incelendiğinde ise Nakşibendiyye Tarikatı’nın ilkeleriyle örtüşen bir anlayış benimsediği anlaşılmaktadır. Bununla birlikte, onun tasavvufî düşüncesinin merkezinde Vahdet-i Şuhûd anlayışı yer almaktadır. Hânî’nin eserlerinde, bireyin hakikati idrak sürecinde bilgi, amel ve ahlakın ayrılmaz bir bütün olduğu sıkça vurgulanmaktadır. Onun tasavvuf anlayışı, metafizik bir mistisizmden ziyade, insanın ruhsal gelişimini ve içsel farkındalığını esas alan bir perspektife sahiptir. Vahdet-i Şuhûd yaklaşımı çerçevesinde, varlığın hakikatini algılamanın doğrudan keşif ve sezgiyle mümkün olduğunu ifade eden düşünceleri, onun derin bir tasavvufi bilinçle hareket ettiğini göstermektedir. Ancak Hânî’yi sadece belirli bir tarikat veya mezhep çerçevesinde değerlendirmek yeterli değildir. O, geleneksel düşünce sistemlerini benimsemiş olmakla birlikte, bunları kendi yorumuyla şekillendirmiş ve tasavvufu, bireysel idrak ve toplumsal bilinç düzeyinde bir olgunlaşma süreci olarak ele almıştır.

Divan adlı eserinde yer alan bazı ifadeler nedeniyle, Ahmed-i Hânî’nin Nakşibendiyye Tarikatı’na mensup olduğunu kesin bir dille savunanlar bulunmaktadır. Hatta bazı kaynaklar, onun yalnızca bu tarikata bağlı bir derviş değil, aynı zamanda bir Nakşî şeyhi olduğunu da iddia etmektedir. Bu görüşlerin temel dayanağı, Hânî’nin Divan’ında geçen şu dizelerdir:

Kürtçe:  Me dî neqşek ji neqşê neqşibendan Vebû bende di min yek yek ji zendan Guşada dil ji bom in ra müyesser Nebu bê suhbeta sûretlewendan Li min kurt bû rê ya Ke’ba wîsalê Ji şekle qameta balabilindan	Nakşibendilerin nakışlarından bir nakış gördüm ben Ellerin bağları çözülüverdi teker teker bileklerden Kalbin inkişaf etmesi benim için müyesser olmazdı Eğer yüzleri güzel o insanların sohbeti olmasaydı Benim için Vuslat Kâbesine gitmekte olan yol kısaldı Bu kısalma yüksek boylu sevgililerin endamıylaydı.

Bu dizeler, Ahmed-i Hânî’nin Nakşibendiyye Tarikatı’na mensup zatlar vesilesiyle ruhsal bir dönüşüm yaşadığını ve manevi bağlarını güçlendirdiğini ima etmektedir. Ona göre, insanın içsel prangalarından kurtulması, ancak hakikat yolunda rehberlik eden bu zatların sohbetleriyle mümkün olmuştur. Kalbinde meydana gelen manevi açılımın, Nakşibendî geleneği içindeki şahsiyetlerle kurduğu ilişki sayesinde gerçekleştiği anlaşılmaktadır. Hânî, bu ifadesiyle Allah’a ulaşmanın yolunun, bu tasavvufi şahsiyetlerin rehberliğiyle daha kolay ve hızlı bir şekilde kat edilebileceğini dile getirmektedir. Ancak, bu durumu yalnızca belirli bir tarikata sıkı sıkıya bağlanmak olarak değil, irfan yolculuğunda hakikati idrak etme sürecinin bir parçası olarak ele almak gerekir. Ahmed-i Hânî’nin çok yönlü kimliği incelendiğinde, onun tasavvufi bir eğitimden geçtiği, nefis tezkiyesi ve ruh tasfiyesini gerçekleştirdiği görülmektedir. Aynı zamanda, insanları bu yolda irşad etmek üzere icazet almış olabileceği ve Nakşibendiyye ekolüne yakın duran, gönül ehli bir Allah dostu olduğu söylenebilir. Ancak Hânî, tarikat geleneklerine katı bir bağlılık göstermemiş, mistik düşüncelerini daha özgür bir perspektiften ele almıştır. Mürşidlik misyonunu, doğrudan kendisi üstlenmek yerine, Mem û Zîn eserindeki kahramanlar üzerinden sembolik bir anlatımla işlemeyi tercih etmiştir. Onun tasavvuf anlayışında, Nakşibendiyye ekolüne olan eğilimi ve meşrep bir çizgide şekillenen manevi bağı hissedilse de, mutlak olarak belli bir tarikatın sınırları içinde kalmadığı anlaşılmaktadır.

Sonuç olarak, Ahmed-i Hânî, tasavvufu şeriat ile uyumlu bir biçimde ele alan, hurafelerden uzak, ilim ve irfan eksenli bir yol izleyen, özgün bir sûfî düşünür olarak değerlendirilebilir.

Kürtçe:  Şeyx û sûfîtî keramet, ‘ilm-i xwendin hem ‘emel Xilwet e hücre, terîqa te şerî’et bê xelel	Şeyhlik, Sûfilik ve keramet, ilim okumak ve onunla amel etmektir Kuşkusuz halvet yerin okuduğun hücren, tarîkatın ise şeriattır

Britanya Kütüphanesinde yer alan Akîdeya Îmanê adlı eserinin el yazması

Ahmed-i Hânî ve Kelâm İlmi

Ahmed-i Hânî, birçok ilim dalıyla ilgilenmiş olmakla birlikte, onun entelektüel kimliğinde edebiyat, felsefe ve kelâm ilmi ön plana çıkmaktadır. Daha önce de belirtildiği gibi, fıkıhta Şâfiî, itikatta ise Eş‘arî mezhebine mensup olduğu bilinmektedir. Ancak Hânî’yi klasik medrese âlimlerinden ayıran en önemli özellik, eğitim anlayışındaki yenilikçi yaklaşımıdır. O, dönemin geleneksel eğitim metodlarını sorgulamış ve eğitimin ana dilde verilmesi gerektiğini savunarak, kendi eserlerinde Kürtçeyi ilmi bir ifade aracı olarak kullanmıştır. Eserleri incelendiğinde, Hânî’nin düşüncelerini belirli aşamalar doğrultusunda inşa ettiği görülmektedir. Nûbehara Biçûkan ile dilin temel taşlarını oluşturmuş, Akîdeya Îmanê ile kelâm ve akaid alanında önemli bilgiler sunmuş, Divan’ında kelâmî ve felsefi görüşlerinin omurgasını ortaya koymuş ve nihayet Mem û Zîn’de edebiyat, kelâm, felsefe ve tasavvufu bir araya getirerek düşünsel bir sentez oluşturmuştur. Hânî’nin yazım dili de zamanla evrilmiştir. İlk eserlerinde daha sade bir dil kullanırken, zamanla daha derinlikli ve felsefi bir üsluba yönelmiştir. Kelâm ilmiyle Ehl-i Sünnet düşüncesini kendi ana dilinde ifade etmeye öncülük etmiş, bu yönüyle kendisinden sonraki nesillere örnek olmuştur. İlk eserlerinde akaid, kelâm ve edebiyata ağırlık vermişken, ilerleyen yıllarda tasavvufa daha fazla yönelmiştir. Ancak bu yönelim, onun kelâm ilminden uzaklaştığı anlamına gelmemektedir. Nitekim Mem û Zîn’de, Allah’ın varlığı ve birliği konularını işlerken hem aklî hem de naklî delillerden yararlanması, onun düşünce sisteminde akıl ve iman arasında güçlü bir denge kurduğunu göstermektedir. Ahmed-i Hânî, kelâmî düşünceyi felsefi kavramlarla harmanlayan, akılcı yöntemlerle analiz eden ve bunu Kürtçe ifade eden öncü bir isimdir. Kelâm alanında Kürtçede eser veren ilk âlimlerden biri olması, onun bu alanda çığır açtığını göstermektedir. Arapça ve Kürtçe arasında bir köprü kurarak, İslam düşüncesini kendi diliyle aktarmıştır. Eleştirel bir bakış açısına sahip olan Hânî, Mu‘tezile ve Cebriye gibi mezhepleri zaman zaman eleştirmiş, ancak dogmatik bir yaklaşım sergilememiştir. Taklitçiliğe karşı durmuş, sürekli çözüm arayışında olmuş ve eleştirdiği her görüşe alternatif sunmuştur. Bu, onun yalnızca bir mutasavvıf veya edebiyatçı değil, aynı zamanda güçlü bir kelâm âlimi olduğunu kanıtlamaktadır. Ahmed-i Hânî, kelâmî düşüncelerini eserlerinin içine ustaca yerleştirmiş, ancak bu alandaki en belirgin çalışmalarını Akîdeya Îmanê ve Mem û Zîn adlı eserlerinde sistematik bir şekilde işlemiştir. Eş‘arî mezhebinin görüşlerini manzum bir üslupla ele aldığı Akîdeya Îmanê, onun kendi dilinde yazdığı ilk kelâmî eserlerden biri olmasıyla dikkat çeker.

Hânî, eserini kaleme alırken çevresindeki insanların ihtiyaçlarını gözetmiş, kelâm kavramlarını açık bir şekilde kullanarak bunları anlaşılır kılmıştır. Tevhid konusundaki görüşleri yalnızca Akîdeya Îmanê ile sınırlı kalmamış, Mem û Zîn, Nûbehara Biçûkan ve Divan gibi eserlerinde de kelâmî düşüncelerini işlemeye devam etmiştir. Bu, onun yalnızca bir edebiyatçı değil, aynı zamanda İslamî ilimleri kendi diliyle aktaran güçlü bir düşünür olduğunu göstermektedir.

Etkilediği Şahsiyetler

Ahmed-i Hânî, düşünce ve edebiyat dünyasında derin izler bırakmış, hem etkilenen hem de etkileyen bir şahsiyettir. Melayê Cizîrî, Feqiyê Teyran, , Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî, Sadî-i Şîrâzî ve Nizâmî-i Gencevî gibi büyük isimlerden ilham almış, ancak kendine özgü üslubuyla yeni bir edebi gelenek inşa etmiştir.

Onun etkisi yalnızca çağdaşı olan şairlerle sınırlı kalmamış, dört dilde mülemma yazan , , Pîremerd, , , , , Cegerxwîn, Celadet Ali Bedirhan, , , Osman Sabrî, Qedrîcan, gibi birçok Kürt edebiyatçısını derinden etkilemiştir. Onun mirası, yalnızca bir edebi ekol değil, aynı zamanda Kürt kültürünü ve düşüncesini şekillendiren güçlü bir ilham kaynağı olmuştur.

Ahmed-i Hânî’nin eserleri, kendisinden sonra gelen Kürt aydınları ve şairleri için güçlü bir ilham kaynağı olmuştur. Onun eserleri, farklı dönemlerde çeşitli yorumlara tabi tutulmuş; kimi zaman latinize edilmiş, kimi zaman ise Arap harfleriyle basılarak yaygınlaştırılmıştır. Hânî’nin düşüncelerinden etkilenen isimler arasında , , , , , ve gibi önemli âlimler ve mutasavvıflar yer almaktadır. Onun eserleri, yalnızca edebiyat alanında değil, aynı zamanda tasavvuf ve ilmi düşüncede de derin bir yankı uyandırmıştır.

Ahmed-i Hânî, yalnızca eserleriyle değil, aynı zamanda divanındaki şiirleriyle de kendisinden sonra gelen yazar ve şairler için önemli bir ilham kaynağı olmuştur. Onun etkilediği isimlerden biri de hakkında fazla bilgi bulunmayan Kürt şair Şewqî’dir. Şewqî, Hânî’nin izinden giderek dört dilde (mülemma) şiirler kaleme almış ve kendisini "Hânî nesepli" olarak tanımlamıştır. Tıpkı Hânî gibi, şiirlerinde Arapça, Farsça, Türkçe ve Kürtçe'yi ustalıkla kullanarak duygularını ifade etmiştir. Özellikle onun mülemma tarzındaki şiirleri, hem içerik hem de biçim açısından Hânî’nin etkisini açıkça yansıtmaktadır. Ahmed-i Hânî’nin etkilediği önemli şahsiyetlerden biri de Bediüzzaman Said Nursî’dir. Halk arasında velî olarak kabul edilen Hânî’nin kabrini ziyaret eden Said Nursî’nin, ondan feyiz aldığı rivayet edilmektedir. Said Nursî, bu ziyareti ve Hânî’ye olan ilgisini Tarihçe-i Hayat adlı eserinde de dile getirmiştir.

Ahmed-i Hânî'nin Eserleri

Ahmed-i Hânî’nin eserleri, kendisine kesin olarak ait olanlar ve aidiyeti tartışmalı olanlar şeklinde iki gruba ayrılabilir. Tespit edilebildiği kadarıyla, Hânî’nin kesin olarak kendisine ait beş eseri bulunmaktadır. Bunlardan dördü Kürtçe kaleme alınmıştır: Nûbehara Biçûkan, Eqîdeya Îmanê, Divan ve en meşhur eseri Mem û Zîn. İlk iki eser, yüzyıllar boyunca medreselerde ders kitabı olarak okutulmuş; Divan, tasavvufi şiirleri içeren bir derleme olarak sonradan kitaplaştırılmıştır. Mem û Zîn ise tamamen tasavvufi bir perspektifle yazılmış olup, Hânî’nin ismiyle özdeşleşen ve ona ün kazandıran en önemli eserdir.Bunların yanı sıra, dört dilde yazılmış adlı mülemma eseri de ona ait olup, beş beyitlik kısmı günümüze ulaşabilmiştir. Aidiyeti tartışmalı olan eserleri arasında ise Yûsuf û Zelîxa, Leyla û Mecnûn, , , , Coğrafya Kitabı, , ‘Eqîdeya Îslamê, Nehcu'l-Enâm ve Tarih kitapları bulunmaktadır. Ayrıca, bazı kaynaklar onun fıkıh, mantık ve dil üzerine kayıp bir eserinin olduğundan da bahsetmektedir.

Hânî’ye Ait Olduğu Kesin Olan Eserler

Mem û Zîn

Ahmed-i Hânî, bölgesinde bilinen Mem û Zîn destanını manzum bir esere dönüştürerek Kürtçe'nin edebi gücünü zirveye taşımıştır. Leyla ile Mecnun ve Ferhat ile Şirin tarzında yazılmış bu tasavvufi eser, yalnızca bir aşk hikâyesi değil, aynı zamanda Allah’ın varlığı ve birliğini anlatan tevhid eksenli bir itikadi ve edebi metindir. Yaklaşık 3000 beyitten oluşan bu mesnevi, yer yer kelâmî konulara da değinmektedir. Hânî, bu eseri kaleme alırken amacını şu dizeleriyle dile getirmiştir:

Kürtçe:  Sazê dilê kul bi zîr û bem bit, Sazendeyê ‘eşqe Zin û Mem bit, Şerha xemê dil bikem fesane, Zînê û Memê bikem bahane	Gönül sazı bazen zil bazen de bem84 olsun, Her sözün başında Zîn ile Mem olsun Kalbin gamlarını sanmış efsane, Zîn ile Mem’i etmiş bahane

Bu dizelerden Hânî’nin, eserini iç dünyasındaki fikir ve düşünceleri ortaya çıkarmak için yazdığı anlaşılmaktadır.

Ahmed-i Hânî, bu eserinde siyasi, ulusal, sosyal ve dini düşüncelerini tasavvufi bir perspektifle dile getirmiştir. destanından ilhamla kaleme aldığı Mem û Zîn, Kürt edebiyatında mesnevi türünde yazılmış ilk eser olma özelliğine sahiptir. Daha önce Kürtçe bir mesnevi yazılmamış olması, bu eserin hem divan edebiyatı hem de genel Kürt edebiyatı açısından taşıdığı önemi artırmaktadır. Bu yönüyle Mem û Zîn, yalnızca edebi değil, aynı zamanda kültürel bir dönüm noktasıdır. Mem û Zîn, Ahmed-i Hânî’nin en önemli eseri olup, onun adıyla özdeşleşmiştir. Tasavvufi bir mesnevi olarak kaleme alınan bu eser, mecazî aşkla başlayıp ilahi aşka ulaşan bir hikâyeyi anlatırken, toplumsal ve ahlaki meselelere de ışık tutmaktadır. Hânî, bu eserde toplumun ilmi, sosyo-kültürel ve idari sorunlarına kayıtsız kalmamış, Kur’ân ve Sünnet rehberliğinde çözümler aramıştır. Ömrünü ilme ve irfana adayan Ahmed-i Hânî, yalnızca kendi toplumunun değil, tüm insanlığın kurtuluşunu Allah’a ve Peygamber’in rehberliğine uymakta görmüş ve bu mesajı son nefesine kadar aktarmaya devam etmiştir.

Nûbehara Biçûkan

Eserin adıyla ilgili farklı görüşler bulunsa da, Nûbehara Biçûkan (Küçüklerin İlkbaharı) adını taşıyan bu eser, Ahmed-i Hânî tarafından 1683 yılında, 33 yaşındayken kaleme alınmıştır. Kürt edebiyatında, özellikle de Kurmancî lehçesinde yazılmış ilk Kürtçe eserlerden biri olarak kabul edilmektedir. Eser, kısa bir önsöz, 13 kıta, yaklaşık 220 beyit ve 1000 civarında Arapça kelime ile bunların Kürtçe karşılıklarından oluşmaktadır. Hânî, önsözde besmele, hamdele ve salveleden sonra, bu eseri seçkin kişiler için değil, küçük Kürt çocuklarının eğitimine katkı sunmak amacıyla yazdığını şu sözlerle ifade etmektedir:

Kürtçe:  Ne jı bo sahip revacan, Belki jı bo biçukêd Kurmancan	Bu eser seçkin kişiler için değildir, Belki küçük Kürt çocukları içindir

Ahmed-i Hânî, Nûbehara Biçûkan eserinde eğitimin özgür bir ortamda yapılması gerektiğini vurgulamış ve eğitimin temel ilkelerini şu şekilde sıralamıştır:

• Zorlukların ardından mutlaka bir mükâfat gelir.
• Bilgi, tekrar edildikçe daha kalıcı hale gelir.
• Akıl iradenin, kalp ise duyguların merkezidir.
• Çalışma ve üretimde akıl, sevgi ve ilişkilerde kalp esas alınmalıdır.
• Başarı, azim ve çabayla mümkündür.
• Zaman, en güçlü silahtır ve iyi değerlendirilmelidir.
• Kaos ve düzensizlikten kaçınılmalıdır.
• Sabır ve hoşgörü temel yaşam ilkeleri olmalıdır.
• Cehaletten kaçınıp bilgiye yönelmek gerekir.
• Bilgi, hem dünyada hem de ahirette insanın değerini artırır.
• Her işin estetik ve cazip olması önemlidir.
• Devletin gücü, ilim sahiplerine dayanır.
• Hayattan asla ümit kesilmemelidir.

Bu ilkeler doğrultusunda, Hânî çocuklara ilim ve irfanın önemini anlatmış, yaşadıkları çağın bilimini ve dilini öğrenmeleri gerektiğini öğütlemiştir.

Eqîdeya Îmanê

Akaid, İslam’ın temel inanç esaslarını konu alan ilim dalıdır. Ahmed-i Hânî, bu alandaki en önemli eserlerinden biri olan Eqîdeya Îmanê ’yi, medrese öğrencileri için kaleme almıştır. Günümüz Türkçesinde İman Esasları olarak çevrilebilecek bu eser, akaid ve kelâm ilminin temel konularını ele almaktadır. Hânî, bu eseri Nûbehara Biçûkan’dan dört yıl sonra, 1687’de tamamlamıştır. Nüsha farklılıklarına göre 70 ila 73 beyitten oluşan eser, mesnevi tarzında yazılmıştır. Klasik kelâm kitaplarında olduğu gibi üç temel bölüme ayrılmıştır: İlâhiyat (Allah’ın varlığı ve sıfatları), Nübüvvet (peygamberlik) ve Sem‘iyyat (gayba dair konular).

Divan

Britanya Kütüphanesi'nde yer alan Ahmed-i Hânî’nin "Nûbihara Biçûkan" adlı eserinin el yazması

Dîvan, Ahmed-i Hânî’nin farklı dönemlerde yazdığı şiirlerin derlenerek oluşturulduğu bir eserdir. Sağlığında divan hâline getirilmemiş olsa da, şiirleri ilim ve edebiyat çevrelerinde el yazmalarıyla korunmuş ve daha sonra yayımlanmıştır. Eserde tasavvuf başta olmak üzere, gazel, kaside, kıta, mülemma ve müstezad gibi birçok nazım şekli yer almaktadır. Hânî, şiirlerinde güçlü bir vatan sevgisi ve derin bir edebi üslup sergilemiş, Kürtçe, Arapça, Farsça ve Türkçe şiirler kaleme almıştır. Dîvan’da yalnızca Kürtçe değil, Türkçe ve Farsça gazellerin de bulunması, onun yalnızca Kürt edebiyatının değil, tüm İslam dünyasının şairi olduğunu göstermektedir. Eser, Rusya, Almanya ve Suriye’de basılarak geniş bir coğrafyada okuyuculara ulaşmıştır. Zamanla, bölgenin âlimleri tarafından Ahmed-i Hânî’nin şiirleri toplanmış ve basılmıştır. Nitekim, kendisi de bu şiirlerin derlenmesini arzu etmiş ve bunu bir vasiyet niteliğinde şu dizeleriyle dile getirmiştir:

Kürtçe:  Zinhar ey dostan weqte dikim ez hicretê, Van du misra‘an kîtabet kin lı pergê kaxetê	Aman ha! ey dostlar, ben göçtükten sonra acele edin, Benim söylediğim bu birkaç dizeyi yazarak kaydedin

Çârkûşe

Ahmed-i Hânî’nin eserlerinden biri de Çarkûşe’dir. Bu eser, mülemma tarzında, yani her mısraı dört farklı dilde (Arapça, Farsça, Türkçe ve Kürtçe) yazılmış rubâilerden oluşmaktadır. İçeriğinde aşk, ayrılık ve kavuşma temalarının işlendiği bu rubâilerden günümüze yalnızca beş tanesi ulaşmıştır. Hânî’nin, ana dili Kürtçe'nin yanı sıra Arapça, Farsça ve Türkçeye de ileri düzeyde hâkim olması ve bu dillerde üstün edebi eserler verebilmesi, onun dil ve belâgat konusundaki derinliğini ortaya koymaktadır. Bu nedenle, günümüze ulaşan rubâileri anlamlarıyla birlikte aşağıda sunulmaktadır:

Kürtçe:  Fate ‘umrî fî hewake ya habîbî kulle hal Ah û nalim hemdemem şod der fîraqet mah û sal Ger benim kanım dîlersen çokten olmîşdır helal Mest û serxwoş im ji işqê min nema ‘eql û kemal Ente fikrî fî fuadî ente rûhî fi’l-cesed Leşkerê xemhay-i to milkê dilim wîran kerd Dade geldim ‘işq elinden senden isterim meded Van Teteran kirne talan eql û dîn û milk û mal Tale xemmî, zade hemmî, şa’e sirri fi’l-mela Teşne-i camê wisal im çûn şehide Kerbela Yoksa sen divane oldin nîce halin ey dila Yan ji nû ve ‘işweyek da min hebîba çavxezal Bittu mehcûren hebîbi lesti minnî ‘alîmen Murda ez derd-i fîraqet xafil î ez hal-i men Can û dilden erzi kıldım halimi canane ben ‘Erdêhala min tu xafil qet napirsî ‘erdihal Hel lena mîn nî’meti’l-wesli hebîbi mîn nesîb? Uftadem ber deret bîçare, sergerdan, xerîb, Derdimin çok olduğundan ona yoktur hîç tabip Ey tebîbe min! Dewayê derde xanî her wîsal

Ey sevgilim! Senin aşkın ile geçti ömrümden bütün anlar Senin ayrılığınla geçen ay ve yıllarda yoldaşım oldu acılar Eğer dileğin kanım ise o kan çoktan beridir sana olmuş helal Aşk elinden sarhoş ve mestim, kalmadı bende akıl ve kemal Kalbimdeki düşünce sensin, tenimdeki ruhum sensin Gam ordularınla gönül saltanatımı viran eyleyensin Aşk elinden adalet istemeye geldim ki yardım edesin Bu Tatarlar bırakmadılar bende akıl, mülk, mal ve dii Gamım uzadı, derdim arttı, sırrım toplum içinde yayıldı Kerbela Şehidi gibi dudaklarım vuslat kadehine susadı Yoksa divane mi oldun ey gönlüm, seni nasıl nbir hal sardı? Yoksa o ahu gözlü sevgilim bana yine işveli mi davrandı Terk edilmiş durumdayım sevgilim! Halimi bilmiyorsun Ayrılığının elinden öldüm, halimden habersiz duruyorsun Can û gönülden halimi arzettim sevgiliye ben Arzuhalimden habersizsin, arzettiğim hali sormuyorsun Bizim de bir payımız var mıdır kavuşma nimetinden? Kapının yanında düştüm; çaresiz, şaşkın ve garip ben Derdim o kadar büyük ki yok onun için tabip hepten Ey tabibim! Xanî’nin dermanı hep vuslattır bu dertten

Hânî’ye Aidiyeti Kesin Olmayan Eserler

Yusuf û Züleyha

Her ne kadar Yûsuf û Züleyha eseri Ahmed-i Hânî’ye atfedilse de, aidiyeti belirsizdir. Rus yazar M. Rudenko tarafından yayımlanan bu eserin edisyon kritiğini yapmıştır., küçükken evlerinde bu kitabın bulunduğunu ve babasının Hânî’ye ait olduğunu söylediğini aktarsa da, kendisi bu görüşe katılmamaktadır. Ayrıca, eserin siyasi baskılar nedeniyle yok edildiğini belirtmiştir. Bunun yanı sıra, eser Selim bin ’ye de nispet edilmektedir.

Leyla û Mecnûn

Leyla û Mecnun’un asıl yazarı olarak öne çıkmaktadır. Eserde sıkça geçen “” mahlası, onun bilinen lakabı olduğundan, bu durum eserin Ahmed-i Hânî’ye aidiyetini şüpheli hale getirmektedir. Hânî’yi konu edinen klasik kaynaklar, bölgedeki medrese gelenekleri ve yaygın rivayetler, onun yalnızca Nûbehara Biçûkan, Eqîdeya Îmanê, Mem û Zîn ve beş mülemma şiiriyle tanındığını göstermektedir. Bu nedenle, Leyla û Mecnun’un Haris Bitlisî’ye ait olma olasılığı daha yüksek kabul edilmektedir.

Sîseban

Toplam 40 bölüm ve 1635 mısradan oluşan adlı destan, İslam peygamberi Muhammed ve sahabelerinin ehl-i küffara karşı verdiği mücadeleleri konu almaktadır. Eser, Ahmed-i Hânî’ye nispet edilmekle birlikte, ve Feqiyê Teyran’a da atfedilmektedir. Araştırmacı yazar Tahsin İbrahim Doskî, destanın sade bir üslupla yazılmış olması nedeniyle, Hânî’ye ait olamayacağını savunmaktadır. Ona göre, Hânî’nin derin edebi üslubu düşünüldüğünde, bu destanın onun kaleminden çıkmış olması düşük bir ihtimaldir.

Buna karşılık, araştırmacı yazar , destanın kesinlikle Hânî’ye ait olduğunu iddia etmektedir. "Dîwan û Gobîdeyê Ehmedê Xanî Yêd Mayîn" adlı eserinde, Sîseban’ın bir nüshasının 1886 yılında Hacî oğlu İbrahim tarafından istinsah edildiğini ve bu nüshayı baz aldığını belirtmiştir. Varlı, eserin son beyitlerinde "Ehmedê Xanî" isminin ve mahlasının geçmesini, eserin Hânî’ye aidiyetini güçlendiren önemli bir delil olarak sunmaktadır. Bu tartışmalar, eserin kesin aidiyeti konusunda farklı görüşlerin varlığını ortaya koymakta ve metnin kime ait olduğu konusunda akademik araştırmaların devam etmesi gerektiğini göstermektedir.

Kürtçe:  Wezin kir Ahmed Xanî: gotî kelam mewzûn e	Ahmed ê Xanî vezinli söyledi: “söz vezinlidir’’ dedi

Tuhfetu’l-Ewam

Araştırmacı Abdurrahman Durre’ye göre, Yusuf Bayezîdî’ye ait olduğu bilinen ve ilk olarak , daha sonra adıyla basılan eser, aslında Ahmed-i Hânî’nin kaleme aldığı olabilir. Durre, bu iddiayı araştırmak amacıyla Doğubayazıt’ın ünlü âlimlerinden Molla Musa Celalî ile görüşmüş ve Celalî onu başka bir mollaya yönlendirmiştir.

29 Temmuz 1998’de Durre’ye gönderilen bir faksta, Yusuf’un oğlu Şeyh Muhammed, babasının kitabını önce Kifayetu’l-Avam olarak adlandırdığını, daha sonra Tuhfetu’l-Amilîn ismiyle bastırdığını ve son olarak bazı eklemeler yaparak Îrşadu’l-Îbad adıyla Ankara’da yeniden yayımladığını aktarmıştır. Bu bilgiye dayanarak, söz konusu eserin Halife Yusuf’a ait olma ihtimali daha yüksek görülmektedir. Bu durumda, her ne kadar bazı kaynaklar eseri Ahmed-i Hânî’ye nispet etse de, mevcut bulgular onun Yusuf b. Bayezîdî’ye ait olduğunu göstermektedir

Erdê Xuda

Doğu Anadolu’nun birçok bölgesini dolaşarak ilmi seyahatlerde bulunan Ahmed-i Hânî, Arapça, belagat ve dinî ilimlerin yanı sıra astronomiyle de ilgilenmiştir. Araştırmacı yazar H. Mem, Hânî’nin coğrafya ve astronomi üzerine Erdê Xuda adlı bir eser yazdığına dair yaygın bir kanaatin olduğunu belirtir. Ancak bu eserin kasıtlı olarak yok edildiği ve günümüze ulaşmadığı iddia edilmektedir.

Celadet Ali Bedirhan da Hânî’nin coğrafya ve astronomi üzerine bir eser yazdığını duyduğunu, ancak ne kadar arasa da bu kitaba ulaşamadığını ifade etmiştir. Mem û Zîn ve diğer şiirleri incelendiğinde, Hânî’nin gök cisimleri, burçlar ve gezegenler üzerine güçlü tasvirler yaptığı görülmektedir. Bu, onun astronomi ve coğrafya bilgisine sahip olduğunu gösterse de, söz konusu eserin ona aidiyeti kesin olarak doğrulanamamaktadır.

Sekerata Mirinê

Araştırmacı Abdullah Varlı, Ahmed-i Hânî’nin adlı bir eserinin bulunduğunu belirtse de, bu eserle ilgili herhangi bir alıntı paylaşmamaktadır. Tahsin İbrahim Doskî ise bu ismin halk arasında yaygın olan folklorik bir manzumeye ait olduğunu, ancak eserin ’ye ait olarak bilindiğini kaydetmektedir. Bu nedenle, Sekerata Mirinê’nin Hânî’ye ait olup olmadığı belirsizliğini korumaktadır.

Doğubayazıt ,Ahmed-i Hani Türbesi.

Nehcu’l-Enam ve Tarih

Araştırmacı Abdullah Varlı, Ahmed-i Hânî’nin eserleri arasında Tarih adlı bir eseri de saymaktadır. Varlı’ya göre bu eser, Mahmudî, Dumbulî ve Pisyanî aşiretlerini konu almaktadır. Ancak, eserin Hânî’ye ait olup olmadığı kesinlik taşımamakta ve aidiyeti tartışmalı kalmaktadır.

Eqîdeya İslâmê

Nûbehara Biçûkan’ın 1887’de Molla Mahmut Vanî tarafından yazılan ve 1903’te Almanya’da basılan bir el yazması nüshasının sonunda, Eqîdeya Îslamê adlı bir eserin Ahmed-i Hânî’ye ait olduğu belirtilmiştir. Bazı medreselerde, Eqîdeya Îmanê gibi ders kitabı olarak okutulan bu eser, genellikle anonim bir metin olarak kabul edilmektedir. İçeriğinde, İslam’ın beş rüknü (kelime-i şehadet, namaz, zekât, oruç, hac) ve imanın altı şartı (Allah’a, meleklere, kitaplara, peygamberlere, ahiret gününe ve kadere iman) özet bir şekilde ele alınmıştır. Ancak eserin kesin olarak Hânî’ye ait olup olmadığı netlik kazanmamıştır.

Vefatı

Ahmed-i Hânî’nin vefat tarihi, "Târe Hânî ila Rabbihî" (Hânî Rabbine Doğru Uçtu) ifadesinden yola çıkılarak ebced hesabıyla hicri 1119 (miladi 1707) olarak hesaplanmıştır. Bu tarih, birçok araştırmacı tarafından da kabul edilmektedir. Bazı araştırmacılar, Hânî’nin üç farklı şiirinde vefat tarihini ebced hesabıyla verdiğini ve bu tarihin mezar taşındaki yazıtla örtüştüğünü belirtmektedir. Bu görüşe delil olarak sunulan beyitlerden biri şöyledir:

Kürtçe:  Xanî beske were wîsal, pir zêde kir te ewqa sal. Roj xwe tul’u daye îsal, bextê xasî (roj ki reş hat).	Xanî artık yeter gel ulaş, bunca yıl sen fazla bekledin Bu yıl günün geldi, güzel bahtın (günün karardı)

Ahmed-i Hânî’nin vefat tarihi, eserlerinde verdiği ebced hesaplamalarına dayandırılarak belirlenmiştir. "Roj ki reş hat" ifadesi, ebced hesabına göre mezar taşındaki 1121 (1707-1709) tarihine denk gelmektedir. Ayrıca, Dilber Mislê Baye Seba adlı şiirinin son beytinde geçen "Muşterî kemumsaye" ifadesi de araştırmacılar tarafından onun vefat tarihine işaret eden bir ipucu olarak değerlendirilmiştir. Çoğu araştırmacı, Hânî’nin bu beyitte hayatını “dilber”e adadığını ve burada geçen kelimelerin ebced hesabıyla vefat tarihini doğruladığını belirtmektedir. Söz konusu beyit şöyledir:

Kürtçe:  Şerbeta wesla xwe daye, Xanî bu şems û duhaye Umre borî xwe wî daye, go (muşterî kemunmsaye).	Vuslat şerbetini kendi vermiş, Xanî, güneş ve kuşluk vakti olmuş, Geçen ömrü veren odur, dedi:”müşterî kemumsaye’’dir

Ahmed-i Hânî, doğup büyüdüğü Doğubayazıt’ta ölmüş ve vasiyeti üzerine ders verdiği medrese ve imamlık yaptığı caminin yanına defnedilmiştir. Kimi kaynaklara göre, defni Emir Abdulfettah tarafından gerçekleştirilmiştir. Türbesi, İshak Paşa Sarayı’nın 500 metre doğusunda yer almaktadır. Halk arasında velî kabul edildiği için 1990-1991 yıllarında Doğubayazıt Belediyesi ve halkın katkılarıyla mezarının üzerine bir kümbet inşa edilerek çevresi bahçeyle düzenlenmiştir. Günümüzde, türbe hem bir ziyaret hem de mesire alanı olarak kullanılmaktadır.

Notlar

1. ^ Hânî, ‘’Mela’’ mahlasını karşılaştığımız kadarıyla iki yerde kullanmıştır. Hânî’nin kendisi hakkında çok nadiren kullandığı bir lakaptır.
2. ^ Pepûk: Zavallı, perişan gibi anlamlara gelmekte olan bu kavram, Hânî’nin mütevazı bir şahsiyet ve zâhidane bir hayat tarzı sahibi olduğunu bize göstermektedir. Bunun yanında sadece Hânî bu lakabı kullanmamış; takvâ ve zühd sahibi birçok âlim buna benzer lakaplar kullanmışlardır.
3. ^ Yad: “Yabancı, Rum ve Farslar.”
4. ^ Fakir halk kastedilmiştir.
5. ^ Tacîk ile kastedilen Farslar’dır.
6. ^ Bu eserin üç tane şerhi yapılmıştır; 1. Ahmet Hilmi el-Kuği: Rehber-i Sanî Şerha Akida Hanî, 2. Molla Musa Geçit: Feyzu’l-Kadiri’l-Mennân Şerhu Akîdeti’l-îmân, 3. Kadri Yıldırım: Ehmede Xânî Külliyâtı

Kaynakça

Özel

1. ^ ^{a b c} Yaşın, Abdullah (2012). Kürt filozofu Șeyh Ehmedê Xanî hazretleri. Lis Yayınları. s. 70. ISBN . 
2. ^ ^{a b c d e f g} Yılmaz, Fazıl. Ahmed-i Hânî'nin Hayatı Eserleri ve Tasavvufî düşüncesi (Yüksek Lisans Tezi. 2019 (Tez). Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. s. 16. Erişim tarihi: 1 Mart 2025. 
3. ^ ^{a b} Karabey, Dr. Turgut (2006). "Ahmed‐i Hâni (1651‐1707) Hayâtı, Eserleri ve Mem o Zîn Mesnevisi", 30. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi. ss. 57-64. Erişim tarihi: 1 Mart 2025. 
4. ^ ^{a b} Kavak, Doç. Dr. Abdulcebbar (2018). Uluslararası Ehmedê Xanî Sempozyumu. Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi Yayınları. s. 21. ISBN . 
5. ^ ^{a b c} Yaşın, Abdullah (2012). Kürt filozofu Șeyh Ehmedê Xanî hazretleri. Lis Yayınları. s. 13. ISBN . 
6. ^ ^{a b c} Yılmaz, Fazıl. Ahmed-i Hânî'nin Hayatı Eserleri ve Tasavvufî düşüncesi (Yüksek Lisans Tezi. 2019 (Tez). Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. s. 2. Erişim tarihi: 1 Mart 2025. 
7. ^ ^{a b} Kaya, Hakan (2022). "Ahmed-i Hanî'nin Eserlerinde Yöneticilik Algısı ve Yöneticilere Bakışı", 24. Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. ss. 526-540. 1 Mart 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mart 2025. 
8. ^ Turgut, Hüsnü. Ahmed-i Hânî ve Kelam İlmindeki Yeri (PDF). 2014 (Tez). Harran Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. s. 3. Erişim tarihi: 1 Mart 2025. 
9. ^ ^{a b c d} Yılmaz, Fazıl. Ahmed-i Hânî'nin Hayatı Eserleri ve Tasavvufî düşüncesi (Yüksek Lisans Tezi. 2019 (Tez). Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. s. 2. Erişim tarihi: 1 Mart 2025. 
10. ^ Yılmaz, Fazıl. Ahmed-i Hânî'nin Hayatı Eserleri ve Tasavvufî düşüncesi (Yüksek Lisans Tezi. 2019 (Tez). Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. Erişim tarihi: 1 Mart 2025. 
11. ^ ^{a b} Öcek, Nezir (2016). Edebiyata Kurdî (Kürtçe). Sîtav Yayınları. s. 245. ISBN . 
12. ^ Turgut, Hüsnü. Ahmed-i Hânî ve Kelam İlmindeki Yeri (PDF). 2014 (Tez). Harran Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. s. 3. Erişim tarihi: 1 Mart 2025. 
13. ^ Xanî, Ahmed (2018). Mem û Zîn (Kürtçe). Sîtav Yayınları. s. 512. ISBN . 
14. ^ Çağmar, Prof.Dr.Edip (2012). Büyük Âlim ve Mutasavvıf Ahmed-i Hanî (Panel Bildirileri). İbrahim Çeçen Üniversitesi Yayınları. s. 22. 
15. ^ ^{a b c d e f g h} Dündar, Mahmut (2020). "Ahmed-i Hânî'nin İlmi Faaliyetleri", 2. Kurdiyat. ss. 63-72. 1 Mart 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mart 2025. 
16. ^ ^{a b c d} Yılmaz, Fazıl. Ahmed-i Hânî'nin Hayatı Eserleri ve Tasavvufî düşüncesi (Yüksek Lisans Tezi. 2019 (Tez). Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. s. 24. Erişim tarihi: 1 Mart 2025. 
17. ^ Resul, İzeddin Mustafa (2007). Ehmede Xani ve Mem u Zin. Avesta Yayınları. s. 42. ISBN . 
18. ^ Tenekeci, Mücahit. Ahmed-i Hânî'nin Tevhid Anlayışı. 2022 (Tez). Zonguldak Bülent Ecevit Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. s. 12. 29 Kasım 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mart 2025. 
19. ^ ^{a b} Yılmaz, Fazıl. Ahmed-i Hânî'nin Hayatı Eserleri ve Tasavvufî düşüncesi (Yüksek Lisans Tezi. 2019 (Tez). Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. s. 25. Erişim tarihi: 1 Mart 2025. 
20. ^ ^{a b c d e f} Yılmaz, Fazıl. Ahmed-i Hânî'nin Hayatı Eserleri ve Tasavvufî düşüncesi (Yüksek Lisans Tezi. 2019 (Tez). Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. s. 26. Erişim tarihi: 1 Mart 2025. 
21. ^ Resul, İzeddin Mustafa (2007). Ehmede Xani ve Mem u Zin. Avesta Yayınları. ISBN . 
22. ^ Salım, Goran Alı. Rengdana folklorê dı Destana Mem û Zîn ya Ehmedê Xanî da (PDF). 2017 (Tez). Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi. s. 28. Erişim tarihi: 3 Mart 2025. 
23. ^ ^{a b} Bulut, Faik (2011). Ehmede Xani'nin Kaleminden Kürtlerin Bilinmeyen Dünyası. Berfin Yayınları. s. 76. ISBN . 
24. ^ ^{a b} Tenekeci, Mücahit. Ahmed-i Hânî'nin Tevhid Anlayışı. 2022 (Tez). Zonguldak Bülent Ecevit Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. s. 30. 29 Kasım 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mart 2025. 
25. ^ ^{a b} Xanî, Ahmed (2018). Mem û Zîn (Kürtçe). Sîtav Yayınları. s. 57. ISBN . 
26. ^ Xanî, Ahmed (2018). Mem û Zîn (Kürtçe). Sîtav Yayınları. s. 56-57. ISBN . 
27. ^ ^{a b} Tenekeci, Mücahit. Ahmed-i Hânî'nin Tevhid Anlayışı. 2022 (Tez). Zonguldak Bülent Ecevit Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. s. 31. 29 Kasım 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mart 2025. 
28. ^ Tuncel, Metin. "Doğubayazıt". islamansiklopedisi.org.tr. Arşivlenmesi gereken bağlantıya sahip kaynak şablonu içeren maddeler ()
29. ^ Xanî, Ahmed (2018). Mem û Zîn (Kürtçe). Sîtav Yayınları. s. 60. ISBN . 
30. ^ Xanî, Ahmed (2018). Mem û Zîn (Kürtçe). Sîtav Yayınları. s. 60-61. ISBN . 
31. ^ ^{a b c} Geçit, Molla Mûsâ. Faydu’l-Kadir’l-Metîn: Şerhâ Kitab Mem û Zîn. ed. Mehmet Salih Geçit. İstanbul: İhvan Neşriyat, 2018.s.170
32. ^ Xanî, Ahmed (2018). Mem û Zîn (Kürtçe). Sîtav Yayınları. s. 61. ISBN . 
33. ^ Tenekeci, Mücahit. Ahmed-i Hânî'nin Tevhid Anlayışı. 2022 (Tez). Zonguldak Bülent Ecevit Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. s. 33. 29 Kasım 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mart 2025. 
34. ^ Tenekeci, Mücahit. Ahmed-i Hânî'nin Tevhid Anlayışı. 2022 (Tez). Zonguldak Bülent Ecevit Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. s. 34. 29 Kasım 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mart 2025. 
35. ^ Mem, H. (2002). Üçüncü Öğretmen Xanî. İstanbul Kürt Enstitüsü Yayınları. s. 24. ISBN . 
36. ^ Kadri Yıldırım, ‘’Eserleri Bağlamında Ahmed-i Hanî’nin Dil ve Edebiyat Yönü’’ Büyük Âlim ve Mutasavvıf Ahmed-i Hanî (Panel Bildirileri), Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi Yay., Ağrı, 2009, 43.
37. ^ ^{a b c} Xanî, Ahmed (2018). Mem û Zîn (Kürtçe). Sîtav Yayınları. s. 404. ISBN . 
38. ^ ^{a b} Kadri Yıldırım, ‘’Eserleri Bağlamında Ahmed-i Hanî’nin Dil ve Edebiyat Yönü’’ Büyük Âlim ve Mutasavvıf Ahmed-i Hanî (Panel Bildirileri), Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi Yay., Ağrı, 2009, 44.
39. ^ Yılmaz, Fazıl. Ahmed-i Hânî'nin Hayatı Eserleri ve Tasavvufî düşüncesi (Yüksek Lisans Tezi. 2019 (Tez). Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. s. 29. Erişim tarihi: 1 Mart 2025. 
40. ^ Kadri Yıldırım, ‘’Eserleri Bağlamında Ahmed-i Hanî’nin Dil ve Edebiyat Yönü’’ Büyük Âlim ve Mutasavvıf Ahmed-i Hanî (Panel Bildirileri), Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi Yay., Ağrı, 2009, s.48-52.
41. ^ Yaşın, Abdullah (2012). Kürt filozofu Șeyh Ehmedê Xanî hazretleri. Lis Yayınları. s. 72. ISBN . 
42. ^ Yılmaz, Fazıl. Ahmed-i Hânî'nin Hayatı Eserleri ve Tasavvufî düşüncesi (Yüksek Lisans Tezi. 2019 (Tez). Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. s. 30. Erişim tarihi: 1 Mart 2025. 
43. ^ ^{a b} Tenik, Ali (2019). Kürt Coğrafyasında Tasavvuf ve Tarikatlar. Nubahar Yayınları. s. 238. ISBN . 
44. ^ ^{a b} Yılmaz, Fazıl. Ahmed-i Hânî'nin Hayatı Eserleri ve Tasavvufî düşüncesi (Yüksek Lisans Tezi. 2019 (Tez). Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. s. 31. Erişim tarihi: 1 Mart 2025. 
45. ^ Xanî, Ahmed (2018). Mem û Zîn (Kürtçe). Sîtav Yayınları. s. 168. ISBN . 
46. ^ ^{a b} Yılmaz, Fazıl. Ahmed-i Hânî'nin Hayatı Eserleri ve Tasavvufî düşüncesi (Yüksek Lisans Tezi. 2019 (Tez). Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. s. 32. Erişim tarihi: 1 Mart 2025. 
47. ^ Xanî, Ahmed (2008). Nûbehara Bîçûkan (Kürtçe). Avesta Yayınları. s. 20. ISBN . 
48. ^ Yılmaz, Fazıl. Ahmed-i Hânî'nin Hayatı Eserleri ve Tasavvufî düşüncesi (Yüksek Lisans Tezi. 2019 (Tez). Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. s. 33. Erişim tarihi: 1 Mart 2025. 
49. ^ Tenik, Ali (2019). Kürt Coğrafyasında Tasavvuf ve Tarikatlar. Nubahar Yayınları. s. 234. ISBN . 
50. ^ Yıldırım, Prof.Dr.Kadri (2011). Ehmedê Xanî’nin Fikir Dünyası. Ağrı Kültür Yardımlaşma ve Dayanışma Derneği. s. 77. 
51. ^ Xanî, Ahmed (2018). Mem û Zîn (Kürtçe). Sîtav Yayınları. s. 20. ISBN . 
52. ^ ^{a b c} Yılmaz, Fazıl. Ahmed-i Hânî'nin Hayatı Eserleri ve Tasavvufî düşüncesi (Yüksek Lisans Tezi. 2019 (Tez). Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. s. 34. Erişim tarihi: 1 Mart 2025. 
53. ^ Xanî, Ahmed (2008). Nûbehara Bîçûkan (Kürtçe). Avesta Yayınları. s. 118-119. ISBN . 
54. ^ Xanî, Ahmed (2008). Nûbehara Bîçûkan (Kürtçe). Avesta Yayınları. s. 227. ISBN . 
55. ^ ^{a b c d} Mücahit Tenekeci & Ahmed-i Hânî'nin Tevhid Anlayışı 2022, s. 38.
56. ^ ^{a b c} Mücahit Tenekeci & Ahmed-i Hânî'nin Tevhid Anlayışı 2022, s. 40.
57. ^ ^{a b} Adak, Doç.Dr.Abdurrahman (2014). Destpêka Edebiyata Kurdî ya Klasîk. Nubihar Yayınları. s. 259-260. ISBN . 
58. ^ Dost, Can (2014). Ed-Durru’s-Semîn Fî Şerhi Mem û Zîn (Kürtçe). Spirez Yayınları. s. 68-76. ISBN . 
59. ^ Nursî, Said (2012). Tarihçe-i Hayat. Söz Yayınları. s. 53. ISBN . 
60. ^ Yılmaz, Fazıl. Ahmed-i Hânî'nin Hayatı Eserleri ve Tasavvufî düşüncesi (Yüksek Lisans Tezi. 2019 (Tez). Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. s. 50. Erişim tarihi: 1 Mart 2025. 
61. ^ ^{a b c} Fazıl Yılmaz & Ahmed-i Hânî'nin Hayatı Eserleri ve Tasavvufî düşüncesi 2019, s. 57.
62. ^ ^{a b} Mücahit Tenekeci & Ahmed-i Hânî'nin Tevhid Anlayışı 2022, s. 17.
63. ^ Resul, İzeddin Mustafa (2007). Ehmede Xani ve Mem u Zin. Avesta Yayınları. ISBN .  Bilinmeyen parametre |Sayfa= görmezden gelindi (|sayfa= kullanımı öneriliyor) ()
64. ^ Xanî, Ahmed (2008). Nûbehara Bîçûkan (Kürtçe). Avesta Yayınları. s. 10. ISBN . 
65. ^ Yılmaz, Fazıl. Ahmed-i Hânî'nin Hayatı Eserleri ve Tasavvufî düşüncesi (Yüksek Lisans Tezi. 2019 (Tez). Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. s. 51. Erişim tarihi: 1 Mart 2025. 
66. ^ Xanî, Ahmed (2008). Nûbehara Bîçûkan (Kürtçe). Avesta Yayınları. s. 39. ISBN . 
67. ^ Tenekeci, Mücahit. Ahmed-i Hânî'nin Tevhid Anlayışı. 2022 (Tez). Zonguldak Bülent Ecevit Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. s. 22. 29 Kasım 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mart 2025. 
68. ^ ^{a b} Mücahit Tenekeci & Ahmed-i Hânî'nin Tevhid Anlayışı 2022, s. 22.
69. ^ ^{a b c} Fazıl Yılmaz & Ahmed-i Hânî'nin Hayatı Eserleri ve Tasavvufî düşüncesi 2019, s. 55.
70. ^ ^{a b c d} Mücahit Tenekeci & Ahmed-i Hânî'nin Tevhid Anlayışı 2022, s. 23.
71. ^ Xanî, Ahmed (2014). Divan (Kürtçe). Avesta Yayınları. s. 228. ISBN . 
72. ^ Xanî, Ahmed (2014). Divan (Kürtçe). Avesta Yayınları. s. 185-186. ISBN . 
73. ^ ^{a b} Xanî, Ahmed (2008). Nûbehara Bîçûkan (Kürtçe). Avesta Yayınları. s. 53. ISBN . 
74. ^ ^{a b} Fazıl Yılmaz & Ahmed-i Hânî'nin Hayatı Eserleri ve Tasavvufî düşüncesi 2019, s. 26.
75. ^ ^{a b c d e} Mücahit Tenekeci & Ahmed-i Hânî'nin Tevhid Anlayışı 2022, s. 71.
76. ^ Xanî, Ahmed (2008). Nûbehara Bîçûkan (Kürtçe). Avesta Yayınları. s. 55. ISBN . 
77. ^ ^{a b} Mücahit Tenekeci & Ahmed-i Hânî'nin Tevhid Anlayışı 2022, s. 72-73.
78. ^ Mücahit Tenekeci & Ahmed-i Hânî'nin Tevhid Anlayışı 2022, s. 73-74.
79. ^ Mücahit Tenekeci & Ahmed-i Hânî'nin Tevhid Anlayışı 2022, s. 74.
80. ^ ^{a b} Mücahit Tenekeci & Ahmed-i Hânî'nin Tevhid Anlayışı 2022, s. 75.
81. ^ Mücahit Tenekeci & Ahmed-i Hânî'nin Tevhid Anlayışı 2022, s. 75-76.
82. ^ ^{a b c d} Fazıl Yılmaz & Ahmed-i Hânî'nin Hayatı Eserleri ve Tasavvufî düşüncesi 2019, s. 49.
83. ^ Fazıl Yılmaz & Ahmed-i Hânî'nin Hayatı Eserleri ve Tasavvufî düşüncesi 2019, s. 50.

Genel

• Yılmaz, Fazıl. Ahmed-i Hânî'nin Hayatı Eserleri ve Tasavvufî düşüncesi (Yüksek Lisans Tezi. 2019 (Tez). Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. Erişim tarihi: 1 Mart 2025. 
• Yaşın, Abdullah (2012). Kürt filozofu Șeyh Ehmedê Xanî hazretleri. Lis Yayınları. ISBN . 
• Tenekeci, Mücahit. Ahmed-i Hânî'nin Tevhid Anlayışı. 2022 (Tez). Zonguldak Bülent Ecevit Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. Erişim tarihi: 1 Mart 2025. 
• Kavak, Doç. Dr. Abdulcebbar (2018). Uluslararası Ehmedê Xanî Sempozyumu. Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi Yayınları. ISBN . 
• Kaya, Hakan (2022). "Ahmed-i Hanî'nin Eserlerinde Yöneticilik Algısı ve Yöneticilere Bakışı", 24. Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. ss. 526-540. Erişim tarihi: 1 Mart 2025. 
• Dündar, Mahmut (2020). "Ahmed-i Hânî'nin İlmi Faaliyetleri", 2. Kurdiyat. ss. 63-72. Erişim tarihi: 1 Mart 2025. 
• Karabey, Dr. Turgut (2006). "Ahmed‐i Hâni (1651‐1707) Hayâtı, Eserleri ve Mem o Zîn Mesnevisi", 30. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi. ss. 57-64. Erişim tarihi: 1 Mart 2025. 
• Turgut, Hüsnü. Ahmed-i Hânî ve Kelam İlmindeki Yeri (PDF). 2014 (Tez). Harran Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. Erişim tarihi: 1 Mart 2025. 
• Xanî, Ahmed (2018). Mem û Zîn (Kürtçe). Sîtav Yayınları. ISBN . 
• Öcek, Nezir (2016). Edebiyata Kurdî (Kürtçe). Sîtav Yayınları. ISBN . 
• Çağmar, Prof.Dr.Edip (2009). Büyük Âlim ve Mutasavvıf Ahmed-i Hanî (Panel Bildirileri). İbrahim Çeçen Üniversitesi Yayınları. 
• Resul, İzeddin Mustafa (2007). Ehmede Xani ve Mem u Zin. Avesta Yayınları. ISBN . 
• Salım, Goran Alı. Rengdana folklorê dı Destana Mem û Zîn ya Ehmedê Xanî da (PDF). 2017 (Tez). Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi. Erişim tarihi: 3 Mart 2025. 
• Mem, H. (2002). Üçüncü Öğretmen Xanî. İstanbul Kürt Enstitüsü Yayınları. ISBN . 
• Bulut, Faik (2011). Ehmede Xani'nin Kaleminden Kürtlerin Bilinmeyen Dünyası. Berfin Yayınları. ISBN . 
• Tuncel, Metin. "Doğubayazıt". islamansiklopedisi.org.tr. Arşivlenmesi gereken bağlantıya sahip kaynak şablonu içeren maddeler ()
• Tenik, Ali (2019). Kürt Coğrafyasında Tasavvuf ve Tarikatlar. Nubahar Yayınları. ISBN . 
• Xanî, Ahmed (2008). Nûbehara Bîçûkan (Kürtçe). Avesta Yayınları. ISBN . 
• Yıldırım, Prof.Dr.Kadri (2011). Ehmedê Xanî’nin Fikir Dünyası. Ağrı Kültür Yardımlaşma ve Dayanışma Derneği. s. 77. 
• Adak, Doç.Dr.Abdurrahman (2014). Destpêka Edebiyata Kurdî ya Klasîk. Nubihar Yayınları. s. 259-260. ISBN . 
• Dost, Can (2014). Ed-Durru’s-Semîn Fî Şerhi Mem û Zîn (Kürtçe). Spirez Yayınları. s. 68-76. ISBN . 
• Nursî, Said (2012). Tarihçe-i Hayat. Söz Yayınları. s. 53. ISBN . 
• Xanî, Ahmed (2014). Divan (Kürtçe). Avesta Yayınları. s. 228. ISBN . 

Wikimedia Commons'ta Ahmed-i Hânî ile ilgili ortam dosyaları mevcuttur.