Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Mezopotamya (Antik Yunanca: Μεσοποταμία Mesopotamia: iki ırmak arasındaki bölge, Süryanice: ܒܹܝܬܼ ܢܲܗܪ̈ܝܼܢ Beyt Nahrin: nehirler ülkesi), Orta Doğu'da, Dicle ve Fırat nehirleri arasında kalan bölge. Mezopotamya günümüzde Irak, kuzeydoğu Suriye, Güneydoğu Anadolu Bölgesi ve güneybatı İran topraklarından oluşmaktadır. Büyük bölümü bugünkü Irak'ın sınırları içinde kalan bölge, tarihte birçok medeniyetin beşiği olmuştur. Mezopotamya'da yer alan şehirler günümüzde sürekli gelişmektedir. Ayrıca bu bölgede bol miktarda petrol bulunmaktadır.
Mezopotamya, bazı kaynaklarda medeniyetlerin beşiği olarak adlandırılır. Verimli toprakları ve uygun iklim şartları nedeniyle çok eski zamanlardan beri yerleşmeye sahne olmuş ve birçok istilaya uğramıştır. Bilinen ilk okur-yazar toplulukların yaşadığı bölgede birçok medeniyet gelişmiştir. Mezopotamya Sümer, Babil, Asur, Akad, Kaldea ve Elam gibi en eski ve büyük medeniyetlerin doğduğu ve geliştiği yerdir.
Hiçbir zaman Mezopotamya olarak anılan belirli bir siyasi mevcudiyet olmadığı gibi sınırları belirli bir idari bölge de değildir. Basit anlamda Yunan tarihçileri bu bölgeyi anmak için bu ismi kullanmışlardır.
Etimoloji
İki nehir arasındaki bölgeyi ifade eden "Mezopotamya" teriminin kökleri eski Yunanca kelimelere dayanmaktadır. 'Orta' anlamına gelen "mesos" ve 'nehir' anlamına gelen "potamos" kelimelerinden türetilmiştir. Bu isim muhtemelen daha eski bir Aramice terimden kaynaklanmış ve Akadca "birit narim" teriminden etkilenmiş olabilir. MÖ 250'lere tarihlenen Yunanca Septuagint, İbranice ve Aramice "Naharaim" terimini çevirmek için "Mezopotamya" terimini kullanmıştır. MS 2. yüzyılın sonlarında yazılan ancak Büyük İskender'in zamanındaki kaynaklara atıfta bulunan İskender'in Anabasis'inde, "Mezopotamya" kuzey Suriye'de Fırat'ın doğusundaki toprakları tanımlamak için kullanılmıştır.
Akad dilindeki biritum/birit narim terimi de benzer bir coğrafi kavrama karşılık geliyordu. Daha sonra, "Mezopotamya" terimi daha genel olarak Fırat ve Dicle arasındaki tüm topraklara uygulandı, böylece sadece Suriye'nin bazı kısımlarını değil, aynı zamanda neredeyse tüm Irak ve güneydoğu Türkiye'yi de içeriyordu. Fırat'ın batısındaki komşu bozkırlar ve Zagros Dağları'nın batı kısmı da genellikle büyük Mezopotamya bölgesinin bir parçası olarak kabul edilir.
Genellikle Kuzey veya Yukarı Mezopotamya ile Güney veya arasında bir ayrım daha yapılır. Yukarı Mezopotamya, "Cezire" olarak da bilinen bölge, Fırat ve Dicle nehirlerinin kaynaklarından Bağdat'a kadar olan bölgedir. Aşağı Mezopotamya, Bağdat'tan Basra Körfezi'ne kadar olan bölgedir ve Kuveyt ile batı İran'ın bazı bölgelerini içerir.
Modern akademik kullanımda, Mezopotamya terimi genellikle kronolojik bir çağrışıma da sahiptir. Genellikle 'ne kadar olan bölgeyi belirtmek için kullanılır, bu tarihten sonra bölgeyi tanımlamak için Suriye, Cezire ve Irak gibi isimler kullanılır. Bu sonraki örtmecelerin[] 19. yüzyıldaki çeşitli Batı tecavüzlerinin ortasında bölgeye atfedilen terimler olduğu iddia edilmiştir.
Coğrafya
Mezopotamya Dicle ve Fırat nehirleri arasında yer alır. Bu isim geniş anlamda, Dicle ve Fırat nehirlerinin vadileri ile bu iki nehrin arasında kalan topraklar için kullanılmaktadır. Mezopotamya, güneyde Basra Körfezi, kuzeyde , doğuda Zagros Dağları, batıda Suriye Çölü ve Arabistan Çölü ile çevrilidir. Doğu Anadolu Bölgesi'ndeki karlı dağlardan doğan ve Güneydoğu Toroslardaki kar ve yağmur sularıyla kabaran Dicle ve Fırat, Bağdat yakınlarında birbirlerine çok yaklaşır ve Kurne'de birleşirler. Birleştikten sonra Şattü'l Arap ismini alan nehir, Basra Körfezi'nden denize dökülür. Nehirlerin oluşturduğu dar toprak şeridinin iki yanı çöldür. Dicle ve Fırat'ın sürükleyip getirdiği topraklar Mezopotamya'nın güneyinin çok verimli olmasına sebebiyet vermiştir. Dümdüz uzanan ova, Mezopotamya'nın kuzeyinde oldukça bereketli ve daha ılıman iklimli bir yaylaya dönüşür.
Tarih
Mezopotamya tarih boyunca farklı kavimlerin bir arada yaşadığı bir bölge olmuştur. Bölgeye uzun süre devam eden sürekli göçler, hem siyasi iktidarın belirli bir çizgi izlemesini engellemiş hem de kültürel ve teknolojik anlamda kent ve toplumların gelişimini körüklemiştir. Mezopotamya bölgesi dünyanın en tanınmış ve köklü medeniyetlerinden birkaçına ev sahipliği yapmıştır; Sümerler, Akadlar, Babilliler, Asurlular ve Aramiler gibi. Bunların dışında daha birçok kavim Mezopotamya'da yaşamıştır. Verimli toprakları ve uygun iklim şartları nedeniyle çok eski zamanlardan beri yoğun göçe sahne olmuş Mezopotamya, birçok farklı kültür ve halkın karıştığı bir bölge olmuştur ve bu nedenle de medeni gelişime sahne olmuştur. Bilinen ilk okur yazar topluluklara ev sahipliği yapmış bölgede birçok medeniyet gelişmiştir ve bu sebeplerden Medeniyetler Beşiği olarak da anılmıştır. Hiçbir zaman Mezopotamya olarak anılan belirli bir siyasi mevcudiyet olmadığı gibi sınırları belirli bir bölge değildir.
Son buz devrinin sonlarına doğru, hâlâ hüküm süren buzul veya buzul arası iklim koşullarından kaçmak için insanlar topluluklar halinde güneye doğru göç etmişlerdir. Bu dönemlere dair kuzey Irak'ta ve çevre bölgelerde çeşitli yerleşim alanları göze çarpar. Daha sonra iklimin tarım için uygun hale gelmesiyle kuru tarım başladığı gibi yerleşim birimleri de oluşmaya başlamıştır.
Güneydoğu Anadolu Bölgesi'nde Çayönü (Diyarbakır, Türkiye) ve Göbekli Tepe (Şanlıurfa, Türkiye) gibi yerleşim yerleri Neolitik dönemde Mezopotamya'daki göze çarpan yerleşim bölgeleridir. Bunlara kuzey Irak'taki da eklenebilir. Bu yerleşimler dönemin kültürel ve teknolojik gelişimini anlamak için önemlidirler.
Tarım gelişimi ve köy yaşamının başlangıcından yazının ortaya çıkışına kadarki dönemin ünlü yerleşim bölgelerine örnek olarak Samarra, Tell Halaf ve verilebilir. Bu dönemde her kent aynı zamanda ayrı bir kültürel tarz ortaya sunmaktaydı. Bu kentlerin ortak yönü konutların ortaya çıkışıdır. Yine de konutların mimari tarzı kentten kente değişiklik gösterir. MÖ 5500-MÖ 5000 dolaylarında Mezopotamya'da öne çıkan iki kültür kuzeyde Halaf Kültürü ve güneyde Ubaid (Obeyd) kültürleridir.
Bölgenin bir sonraki evresi Uruk dönemi (MÖ 4000-MÖ 3100) olarak anılabilir. Bu dönemde güneydeki kentler büyük oranda gelişmiştir. Bu gelişmeler sadece kültürel planda değil aynı zamanda teknolojik plandadır da. Uruk kenti, dönemi karakterize eden kent olarak, çok önemli bir konumdadır. Sulu tarımın geliştiği bu dönemde, madencilik ve teknoloji dallarında da ortaya çıkan gelişmeler kentlerin genel durumunu yükseltmiştir. Uruk kentinin ünlü Mezopotamya kahramanı Gılgamış'ın evi olduğu da söylencelerde yer alır. Bu dönemde ticaret büyük oranda gelişmiştir ve Mezopotamya'nın o dönemde bilinen sınırları içeresinde yoğun bir ticaret ağı oluşmuştur. Ayrıca Anadolu ile yapılan ticaret, Anadolu halklarının kültürünü de Mezopotamya'ya, sınırlı anlamda da olsa taşımıştır. Bu dönemin sonlarında yazı geliştirilmiş ve kayıt tutumu da başlamıştır. Bu dönemlerde ve daha sonra bir süre güneydeki gelişimlerin kuzeye geçmesi uzun zaman almıştır.
Mezopotamya'da yaşayan birçok farklı kavimden ilk öne çıkan ve daha sonraki medeni oluşumların temelini atan Sümerlerdir. Yazı, dil, tıp, astronomi, matematik; din, fal, büyü ve mitoloji gibi alanlarda ilk öne çıkan ve bilinen toplum Sümerlerdir. "Yaratılış" ve "Tufan"a ilk kez Sümerlerde rastlanır. Sümer döneminde Mezopotamya'da 18'i büyük olan yaklaşık 35 şehir ve kasaba vardı. Bunlara örnek vermek gerekirse Kiş, Nippur, , Umma, Lagaş, Eridu, Uruk ve Ur zikredilebilir.
Lagaş'ta iktidara gelen yaptırdığı inşaatlarla öne çıkmıştır. Urukagina da ilk yazılı reformları sayesinde tanınmıştır. Son dönemlerde Sümerlerin baş tanrısı konumundaki Enlil'in tapınağı Nippur'da idi bu nedenle Nippur Sümerlerin dini başkenti sayılırdı.
MÖ 2400-2350 yıllarında Sümerler düşüşe geçerken, Akadlar yükselişe geçmiştir.
Akadlar Sami kökenli bir topluluktur. Sümerler döneminde Mezopotamya'ya göçen bu topluluk Sümer kültürünü benimsemiştir. Sümerler sonrasında Mezopotamya'nın lideri konumuna gelen halk, Mezopotamya'daki medeni gelişimin öncüsü Akadlar olmuştur. Ayrıca Akadlar daha sonra Mezopotamya'da güçlü konuma ulaşarak yine Sami kökenli Asur ve Babil halklarına da öncülük etmişlerdir. Zafer Anıtı'nı inşa etmişlerdir. Çok tanrılı dinlere inanmışlardır. Akadlar, Sümerlerden farklı olarak kent krallıklarından ziyade Evren veya Dünya krallığı kavramını Mezopotamya'ya getirmiştir. Bölgenin merkezi bir idare eline geçmesi de ilk kez Akadlar döneminde olmuştur. MÖ 2150'de güçlenen Sümerliler bu devleti yıkmışlardır.
Akad hanedanının kurucusu kral Sargon'dur. isimli bir başkent kuran Sargon kayıtlara göre 34 savaş yapmıştır. Yine de Sargon'a dair bilgilerde mitoloji ile gerçeklik karışıktır. Sargon'un torunu olan Akad kralı Naram-Sin de dedesinin yolundan gitmiş birçok sefer yapmıştır. Fakat Naram-Sin'den sonra bölgedeki güç dengeleri değişmiş ve Akadlar düşüşe geçmiştir. Kısa bir süre içinde Zagros Dağları'ndan inen ve işgale başlayan Gutiler yönetimi ellerine geçirmişlerdir.
Akadların yönetimindeki zayıflıklar nedeniyle, birçok kentin yönetici hanedanı yönetimi tekrar ellerine geçirmişlerdir. Bu kentlerden öne çıkanı Ur kenti ve yöneticisi 3. Ur Hanedanıdır. Hanedan Akadların izinden giderek bütün bölgeyi kontrol altına almak istemiştir. Yaklaşık 100 yıl kadar (MÖ 2100-MÖ 2000) süren bir dönemde kenti Mezopotamya'nın en büyük siyasi gücü olmuştur. Dönemlerinin sonu yoğun göçler ve çevre toplulukların saldırıları ile gelmiş ve yönetimleri zayıflamıştır. Ur Sülalesinin yönetiminin sonu aynı zamanda Sümerlerin Mezopotamya'daki yönetimlerinin sonu demektir. Daha sonra Sümer kökenli olmayan kavim ve sülaleler egemen olmuşlardır. Yine de bu dönem kültürel, dini ve mimari açıdan medeni gelişimi büyük oranda etkilemiştir.
çöküşünden sonra kuzeyde büyük bir siyasi güç olarak Asur, güneyde ise din ve kültür merkezi olarak Babil öne çıkmıştır. Aynı zamanda 2. binyılın erken dönemlerinde bölgeye gelen Hurri ve (veya Amoritler) bölgenin gerek nüfus gerekse kültürel yapısını büyük oranda etkilemiş, daha sonraki siyasi olaylara da etki etmiştirler.
2. binyılın başlarında yükselen kavimlerden biri Asurlardır. Özellikle oluşturdukları geniş ticaret ağı onların Mezopotamya kültürünü farklı bölgelere yaymasına ve farklı kültürleri de Mezopotamya'ya taşımasına neden olmuştur. Anadolu'ya yazının gelmesi de yine bu dönemdeki Asurlu tüccarlar sayesinde olmuştur.
Diğer yükselen kavim ise güneyli Babil'dir. kökenli olan Eski Babil sülalesi, 5. kral Hammurabi ile dönemin diğer krallıkları üzerinde egemenlik kurmuştur. Bu sıralarda Anadolu'da fetihlere başlamış ve sonunda Hitit Kralı I. Murşili MÖ 1595 yılında Babil'i alarak Babilin egemenliğine son vermiştir.
Daha sonraki dönemlerde öne çıkmış, Anadolu'daki Hititler güçlenmiş, Hurriler Mitannilerin önderliğinde yeni bir siyasi güç oluşturmuşlardır. Yaklaşık iki yüzyıl süren Mitanni-Hurri egemenliğinin zayıflaması Asurların yükselmesine olanak vermiş ve MÖ 13. yüzyılda Asur kralı I. Şalmaneser Mitanni - Hurri devletini sonlandırmış ve Asur egemenliğini kesin olarak başlatmıştır. Fakat bu Asur egemenliği de yoğun göç dalgaları sebebiyle zayıflamıştır. MÖ 9. yüzyılın başında kuzeyde Asur'un tekrar yükselmesine kadar bölge karışık bir dönem geçirmiştir. Bu zamana kadar Mezopotamya ve çevresinde birçok yeni devlet ve kavim ortaya çıkmıştı. MÖ 9. yüzyıldan yaklaşık MÖ 5. yüzyıla kadar süren Asur yönetimine Yeni Asur Krallığı denmiştir. Bu dönemde yoğun bir yayılma politikası benimsenmiş, her kral sayısız sefer yapmıştır. Yine de güney Mezopotamya'da Babil egemenliğini korumuştur. Babil dışında Urartular ve Medler de bağımsız birer güç olarak konumlarını korumuşlardır. Bir dönem Asur zayıflasa da III. Tukultī-Apil-Ešarra (III. Tiglat-Pileser) ile tekrar yükselmeye başlamış Urartu kralını yenmiş ve yayılma politikasıyla diğer önemli güçleri, Babil ve Medleri, rahatsız etmiştir. II. Sargon ve sonrasında Asur'un konumu daha da yükselmiş; Asur birçok krallığı egemenliği altına aldığı gibi Mısır'a yapılan büyük seferlerle Mısır'ı da yağmalamıştır. Yeni Asur Krallığı'nın en geniş olduğu dönemde Medler ve Babilliler, İskitlerle birleşerek Asur'a savaş açmış ve sonunda Asur'un yıkılmasına neden olmuştur.
Yeni Asur Krallığı sonrası dönemde Babil yükselişe geçmiş ve olarak anılan bir dönem başlamıştır. Yeni Babil, Asur'un bütün topraklarına egemen olduğu gibi çevre krallıklara birçok sefer düzenlemiştir. Bu sıralarda Medler Urartu devletine son vermiştir. MÖ 539 yılında Perslerin Babil'i ele geçirmesiyle son bulmuştur. Bu dönem ve sonrasında Persler tüm Mezopotamya'yı egemenlikleri altına almışlardır.
Sonraki dönemlerde Mezopotamya
Mezopotamya Büyük İskender'in Persleri egemenliği altına alışına kadar Perslerin egemenliği altında olmuştur. Daha sonra bir süre Pers imparatorluklarının egemenliği altında kalmış, daha sonra Romalılar kuzeybatı bölümünü egemenlikleri altına almışlardır. Pers Sasani İmparatorluğu döneminde egemenlikleri altındaki Mezopotamya'nın büyük kısmı Del-i Iranşahr yani "İran'ın Kalbi" olarak anılmaya başlanır ve başkent Mezopotamya'da yer alır. M.S. 7. yüzyılın erken dönemlerinde Şam'ı kontrol altına alır ve zaman içinde Mezopotamya Arapların egemenliği altında tekrar birleşir. Yine de bu dönemde iki vilayet şeklinde idare edilir: kuzeyde Musul başkent, güneyde Bağdat başkenttir ki Bağdat daha sonra hilafetin de başkenti olur ve 1258 yılına kadar böyle kalır. 1508-1534 arasında Safaviler kısa bir dönem için Mezopotamya'yı kontrolleri altına alsalar da 1535'te Osmanlılar (Türkler) Bağdat'ı egemenlikleri altına alırlar. Osmanlı Devleti'nin egemenliği sırasında Mezopotamya üç vilayete ayrılarak idare edilir: Musul, Bağdat ve Basra. I. Dünya Savaşı'nın sonunda Mezopotamya kısa bir süre için İngilizlerin yönetimine geçer ve İngilizler bugünkü Suriye ve Irak'ı bir Haşimi yöneticiye bağlı bir devlet olarak kurar. 1920'de İngilizler tarafından Irak ulus devleti kurulur ki bugünkü Irak sınırlarının yanı sıra bugünkü Kuveyt, Irak sınırlarına dahildir. Daha sonra 1961 yılında Kuveyt bağımsızlığını ilan eder.
Eğitim ve bilim
Yazının gelişimi
İlk yazı denemeleri piktogramlardan geliştirilmiştir. Bunlar hikâyeleri, tarihi ve bazı olayları anlatan tabletlere çizilmiş resimlerdir. Daha sonraları farklı harfler için farklı işaretler geliştirmeye başlarlar ki buna çivi yazısı denilmiştir. Bu yeni yazı türü kısa sürede yaygınlaşır ve piktogramlardan daha fazla kullanılmaya başlar. Harfler, kil tabletler üzerine çizilir ve pişirilirdi. arkeologlar tarafından C Tapınağı olarak tanımlanan ve tanrıça İnanna'ya adanmış Uruk'taki É tapınağında yedi arkaik tablet de dahil olmak üzere en eski çivi yazılı metinler keşfedilmiştir.
Erken dönem logografik çivi yazısını öğrenmek zorlu bir görevdi ve uzun yıllar süren bir eğitim gerektiriyordu. Sonuç olarak, sadece sınırlı sayıda kişi kâtip olmak ve bu eğitimden geçmek için seçilmiştir. Mezopotamya nüfusunun daha büyük bir kısmı Sargon'un yönetimi sırasında daha erişilebilir bir hece yazısının benimsenmesine kadar okuryazar hale gelmedi. Okuryazarlığın yayılmasında çok önemli bir rol oynayan Eski Babil yazıcı okullarının arkeolojik kalıntılarında geniş metin koleksiyonları bulunmuştur.
Kesin zamanlaması hâlâ tartışılsa da, MÖ 3. binyıldan 2. binyıla geçişte Mezopotamya'da konuşulan dil olarak Sümercenin yerini yavaş yavaş Akadca almıştır. Bu değişime rağmen Sümerce Mezopotamya'da MS 1. yüzyıla kadar kutsal, törensel, edebi ve bilimsel amaçlarla kullanılmaya devam etmiştir.
Matematik, tıp ve astronomi
Mezopotamyalılar iki sayı sistemine sahipti. Sümerler, zamanı altmış dakikalık saatlerde ölçen ilk insanlardır ve haftada yedi günlük bir takvim de oluşturmuşlardır. Babilli astronomlar gün dönümü ve tutulmaları hesaplayabiliyorlardı. Astronominin gelişimi din ve mitoloji ile iç içedir zira insanlar astronominin bir amacı olduğuna inanıyorlar ve ona bazı dini veya mistik unsurlar yüklüyorlardı. Örneğin tutulmalar kötüye işaretti. Her ne kadar anatomi ve tıp konusunda bilgileri olmasa da tıbbi tanı listeleri oluşturmuşlar, hastalıkları gözlemlemişlerdir.
Mezopotamya dilleri
Mezopotamya büyük oranda göç almış, birçok kavime ev sahipliği yapmıştır. Fakat göç eden toplulukların çoğu var olan Mezopotamya kültürünü benimsemiş, ayrı bir kültür veya dil olarak barınamamıştır. Bu nedenle Mezopotamya'da var olmuş çoğu halkın, yazılı kayıtlar sayesinde, sadece isimleri bilinmektedir.
Bugüne ulaşan çivi yazılı kayıtlar, tabletler sayesinde Mezopotamya'nın en yaygın dillerinin Sümerce ve Akadca olduğu söylenebilir. Bu dillerden Sümerce izole dil olarak sınıflandırılırken, Akadca'nın Sami dillere ait olduğu görüşü hakimdir. Bu iki dil Babil ve Asur'da da Sümer ve Akadlar'ın yıkılmasından sonra varlıklarını sürdürmüş; ancak ilerleyen zamanlarda, ilk Sümerce, daha sonra da Akadca yerini Aramice gibi dillere bırakmıştır.
Bunların dışında Hurrilerin Mezopotamya'ya girişi ve daha sonra Mitannilerin liderliğinde önemli bir siyasi konuma gelmeleriyle Hurrice de, en azından bir dönem için, Mezopotamya'nın önemli dillerinden biri sayılmıştır. Mezopotamya dilleri içinde Sümerce gibi Elamca da bir izole dildir.
Hukuk
Hammurabi kendi yasaları ile ünlü kraldır, Hammurabi Kanunları (M.Ö 1780) bulunmuş en eski kanunlar olup eski Mezopotamya'dan günümüze en iyi korunarak gelebilmiş eserdir. Kanunlar 282 adet yasa içerir. Hukukun temeli atılan Mezopotamya'da Hammurabi Kanunlarında yer alan, evlilik ile ilgili kurallar da medeni hukukun temeli olmuştur.[]
Din ve mitoloji
Antik Mezopotamya dini, kayıtları bilinen en eski dindir. Antik Mezopotamya dininin temelleri tarafından atılmış, daha sonra oluşan uygarlıklar ve bölgeye yerleşen kavimler bu dini yapıyı benimsemiştirler. Her ne kadar bölgenin bölümleri arasında farklılık gözlense de temel dini figürler, destanlar ve inanışlar aynı kalmıştır.
Sümerce "evren" sözcüğü an-ki'dir. Bu tanrı An (veya Anu) ve tanrıça Ki'yi işaret eder. Bu çiftin çocuğu Enlil, hava tanrısıdır ve zamanla Sümerlerin ve daha sonraki kavimlerin baş tanrısı olmuştur.
Destanlar çoğu zaman hem tarihi, hem de dini/mitolojik öğeler taşımaktaydı. Yine tarihi kayıtlarda da dini ve mitolojik unsurlara rastlanır; örneğin kral listelerinde mitolojik unsurlarla gerçekler karışık biçimdedir. Daha sonraları ortaya çıkan birçok dinde de geçen ve araştırmacılarca Mezopotamya kaynaklı olduğu düşünülen anlatılara "Tufan" ve "Yaratılış" örnek olarak verilebilir.
Mezopotamya mitolojisi Sümer, Akad, Asur ve Babil odaklı olmakla beraber bölgeyi etkilemiş sayısız halkın mitolojilerinden yoğun biçimde etkilenmiştir. Politeistik bir din olan Mezopotamya dininin tanrı ve tanrıçaları zaman içinde isim değiştirse de özellikleri genelde aynı kalmıştır. Bazı önemli tanrı ve tanrıçalar şunlardır:
- An, Sümer gök tanrısı daha sonraları Anu olarak anılmaya başlanır. Ki ile evlidir fakat diğer Mezopotamya dinlerinde olarak anılan bir eşi vardır.
- Marduk, Babil'in baş tanrısı.
- Gula veya diğer bölgelerde Ninişina, şifa tanrıçasıydı. Birisi hastalandığında şifa için ona dua edilirdi.
- Nanna (bazı bölgelerde Suen, Nanna-Suen veya Sin), ay tanrısı. Enlil'in çocuklarındandı.
- Utu (Šamaš veya Sahamaş), güneş tanrısı.
- İşTar, Asurlu aşk ve cinsellik tanrıçası. Sümer tanrıçası İnanna'dan köken aldığı düşünülür.
- Enlil, Mezopotamya dininin en güçlü tanrısı olarak görülürdü. Karısı Ninlil çocukları ise: İnanna, , , Nergal, Ninurta, Pabilsag, , Utu, ve .
- Nabu, yazı ve bilgelik tanrısı.
- Ninurta, Sümer savaş tanrısı.
Zigguratlar Mezopotamya'da kil ve balçıktan yapılan tapınaklardır. Zigguratlar 7 katlı olup 3 ana bölümden oluşur. İlk katlar erzak deposu, orta katlar okul ve tapınak, son (yani en yüksek) katlar ise rasathane olarak kullanılmıştır.
Ayrıca bakınız
Bölgedeki erken dönem kentleri:
Konuyla ilgili yayınlar
- Hand J. Nissen, Ana Hatlarıyla Mezopotamya,
- A Dweller in Mesopotamia 25 Mayıs 2005 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., being the adventures of an official artist in the Garden of Eden, by Donald Maxwell, 1921 (a searchable facsimile at the University of Georgia Libraries; DjVu & layered PDF 6 Eylül 2005 tarihinde Wayback Machine sitesinde . format)
- Mesopotamian Archaeology 15 Şubat 2005 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., by Percy S. P. Handcock, 1912 (a searchable facsimile at the University of Georgia Libraries; DjVu & layered PDF 7 Ekim 2005 tarihinde Wayback Machine sitesinde . format)
- A Companion to the Ancient Middle East, edited by Daniel Snell (Malden 2004)
- Dholavira Ancient Metropolitan City.
Dış bağlantılar
| Wikimedia Commons'ta Mezopotamya ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır. |
- Mezopotamya Uygarlıkları, Vahap Polat, Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi 13 Ocak 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
Kaynakça
- ^ Britannica
- ^ . 18 Mayıs 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Mayıs 2015.
- ^
![image]()
Hogg, Hope Waddell (1911). "Mesopotamia". Chisholm, Hugh (Ed.). Encyclopædia Britannica. 18 (11. bas.). Cambridge University Press. ss. 179–187. - ^ Finkelstein, J.J. (1962), "Mesopotamia", Journal of Near Eastern Studies, 21 (2), ss. 73-92, doi:10.1086/371676, JSTOR 543884
- ^ Foster, Benjamin R.; Polinger Foster, Karen (2009), Civilizations of ancient Iraq, Princeton: Princeton University Press, ISBN
- ^ Matthews, Roger (2003), The archaeology of Mesopotamia. Theories and approaches, Approaching the past, Milton Square: Routledge, ISBN
- ^ a b Miquel, A.; Brice, W.C.; Sourdel, D.; Aubin, J.; Holt, P.M.; Kelidar, A.; Blanc, H.; MacKenzie, D.N.; Pellat, Ch. (2011), "ʿIrāḳ", Bearman, P.; van Donzel; Heinrichs, W.P. (Ed.), Encyclopaedia of Islam, Second Edition, Leiden: Brill Online, OCLC 624382576 Bilinmeyen parametre
|Editör3-ilk=görmezden gelindi (|editör3-ilk=kullanımı öneriliyor) (); Bilinmeyen parametre|Editör4-ilk=görmezden gelindi (|editör4-ilk=kullanımı öneriliyor) (); Bilinmeyen parametre|Editör3-son=görmezden gelindi (|editör3-son=kullanımı öneriliyor) (); Bilinmeyen parametre|Editör2-son=görmezden gelindi (|editör2-son=kullanımı öneriliyor) (); r|ad2=eksik|soyadı2=(); r eksik|soyadı3=() - ^ a b Bahrani, Z. (1998), "Conjuring Mesopotamia: imaginative geography a world past", Meskell, L. (Ed.), Arkeoloji ateş altında: Nationalism, politics and heritage in the Eastern Mediterranean and Middle East, Londra: Routledge, ss. 159-174, ISBN
- ^ Scheffler, Thomas; 2003. "'Fertile crescent', 'Orient', 'Middle East': the changing mental maps of Southeast Asia", European Review of History 10/2: 253-272.
- ^ Guo, Rongxing (2017). An Economic Inquiry into the Nonlinear Behaviors of Nations: Dynamic Developments and the Origins of Civilizations. Palgrave Macmillan. s. 23. ISBN . 14 Nisan 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 8 Temmuz 2019.
It was not until the widespread use of a syllabic script was adopted under Sargon's rule that significant portions of Sumerian population became literate.
- ^ Woods C. 2006 "Bilingualism, Scribal Learning, and the Death of Sumerian". In S.L. Sanders (ed) Margins of Writing, Origins of Culture: 91–120 Chicago [1] 29 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- ^ Woods C. 2006 "Bilingualism, Scribal Learning, and the Death of Sumerian". In S.L. Sanders (ed) Margins of Writing, Origins of Culture: 91–120 Chicago [2] 29 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- 10 Mayıs 2006 tarihli İngilizce Vikipedi Mezopotamya maddesinden alıntı içerir.
- Kemalettin Köroğlu, Eski Mezopotamya Tarihi, İletişim Yayınları
- Kemalettin Köroğlu, Tarih Öncesinden Perslere Kadar Mezopotamya, s.16-s.27, Toplumsal Tarih, Aylık Tarih Dergisi, Sayı:149, Mayıs 2006.
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Mezopotamya Antik Yunanca Mesopotamia Mesopotamia iki irmak arasindaki bolge Suryanice ܒ ܝܬ ܢ ܗܪ ܝ ܢ Beyt Nahrin nehirler ulkesi Orta Dogu da Dicle ve Firat nehirleri arasinda kalan bolge Mezopotamya gunumuzde Irak kuzeydogu Suriye Guneydogu Anadolu Bolgesi ve guneybati Iran topraklarindan olusmaktadir Buyuk bolumu bugunku Irak in sinirlari icinde kalan bolge tarihte bircok medeniyetin besigi olmustur Mezopotamya da yer alan sehirler gunumuzde surekli gelismektedir Ayrica bu bolgede bol miktarda petrol bulunmaktadir MezopotamyaMezopotamya yi gosteren harita Kuzeyden guneye Vasukanni Nineveh Hatra Asur Nuzi Palmira Mari Sippar Babil Kis Nippur Isin Lagash Uruk Charax Spasinu ve Ur gosterilmektedir Mezopotamya nin modern bir uydu goruntusu Ekim 2020 MezopotamyaFirat DicleAsuroloji SumerolojiImparatorluklar SehirlerSumerlerEridu Kis Uruk Ur Lagas Nippur GirsuAkad ImparatorluguAkad MariAmorilerIsin LarsaBabil ImparatorluguBabil KaldeAsur ImparatorluguAsur Nemrut Horsabad Ninova NinevehElamSusaKassitler Hurriler MitanniKronolojiMezopotamya tarihiSumer kral listesi Asur krallari listesi Babil krallari listesi Hitit krallari listesiDilSumerce AkadcaElam dili AramiceHurrice HititceMitolojiEnuma Elis GilgamisZiggurat NibiruMarduk Mezopotamya bazi kaynaklarda medeniyetlerin besigi olarak adlandirilir Verimli topraklari ve uygun iklim sartlari nedeniyle cok eski zamanlardan beri yerlesmeye sahne olmus ve bircok istilaya ugramistir Bilinen ilk okur yazar topluluklarin yasadigi bolgede bircok medeniyet gelismistir Mezopotamya Sumer Babil Asur Akad Kaldea ve Elam gibi en eski ve buyuk medeniyetlerin dogdugu ve gelistigi yerdir Hicbir zaman Mezopotamya olarak anilan belirli bir siyasi mevcudiyet olmadigi gibi sinirlari belirli bir idari bolge de degildir Basit anlamda Yunan tarihcileri bu bolgeyi anmak icin bu ismi kullanmislardir EtimolojiIki nehir arasindaki bolgeyi ifade eden Mezopotamya teriminin kokleri eski Yunanca kelimelere dayanmaktadir Orta anlamina gelen mesos ve nehir anlamina gelen potamos kelimelerinden turetilmistir Bu isim muhtemelen daha eski bir Aramice terimden kaynaklanmis ve Akadca birit narim teriminden etkilenmis olabilir MO 250 lere tarihlenen Yunanca Septuagint Ibranice ve Aramice Naharaim terimini cevirmek icin Mezopotamya terimini kullanmistir MS 2 yuzyilin sonlarinda yazilan ancak Buyuk Iskender in zamanindaki kaynaklara atifta bulunan Iskender in Anabasis inde Mezopotamya kuzey Suriye de Firat in dogusundaki topraklari tanimlamak icin kullanilmistir Akad dilindeki biritum birit narim terimi de benzer bir cografi kavrama karsilik geliyordu Daha sonra Mezopotamya terimi daha genel olarak Firat ve Dicle arasindaki tum topraklara uygulandi boylece sadece Suriye nin bazi kisimlarini degil ayni zamanda neredeyse tum Irak ve guneydogu Turkiye yi de iceriyordu Firat in batisindaki komsu bozkirlar ve Zagros Daglari nin bati kismi da genellikle buyuk Mezopotamya bolgesinin bir parcasi olarak kabul edilir Genellikle Kuzey veya Yukari Mezopotamya ile Guney veya arasinda bir ayrim daha yapilir Yukari Mezopotamya Cezire olarak da bilinen bolge Firat ve Dicle nehirlerinin kaynaklarindan Bagdat a kadar olan bolgedir Asagi Mezopotamya Bagdat tan Basra Korfezi ne kadar olan bolgedir ve Kuveyt ile bati Iran in bazi bolgelerini icerir Modern akademik kullanimda Mezopotamya terimi genellikle kronolojik bir cagrisima da sahiptir Genellikle ne kadar olan bolgeyi belirtmek icin kullanilir bu tarihten sonra bolgeyi tanimlamak icin Suriye Cezire ve Irak gibi isimler kullanilir Bu sonraki ortmecelerin kaynak belirtilmeli 19 yuzyildaki cesitli Bati tecavuzlerinin ortasinda bolgeye atfedilen terimler oldugu iddia edilmistir CografyaMezopotamya Dicle ve Firat nehirleri arasinda yer alir Bu isim genis anlamda Dicle ve Firat nehirlerinin vadileri ile bu iki nehrin arasinda kalan topraklar icin kullanilmaktadir Mezopotamya guneyde Basra Korfezi kuzeyde doguda Zagros Daglari batida Suriye Colu ve Arabistan Colu ile cevrilidir Dogu Anadolu Bolgesi ndeki karli daglardan dogan ve Guneydogu Toroslardaki kar ve yagmur sulariyla kabaran Dicle ve Firat Bagdat yakinlarinda birbirlerine cok yaklasir ve Kurne de birlesirler Birlestikten sonra Sattu l Arap ismini alan nehir Basra Korfezi nden denize dokulur Nehirlerin olusturdugu dar toprak seridinin iki yani coldur Dicle ve Firat in surukleyip getirdigi topraklar Mezopotamya nin guneyinin cok verimli olmasina sebebiyet vermistir Dumduz uzanan ova Mezopotamya nin kuzeyinde oldukca bereketli ve daha iliman iklimli bir yaylaya donusur TarihAntik Mezopotamya haritasi Mezopotamya tarih boyunca farkli kavimlerin bir arada yasadigi bir bolge olmustur Bolgeye uzun sure devam eden surekli gocler hem siyasi iktidarin belirli bir cizgi izlemesini engellemis hem de kulturel ve teknolojik anlamda kent ve toplumlarin gelisimini koruklemistir Mezopotamya bolgesi dunyanin en taninmis ve koklu medeniyetlerinden birkacina ev sahipligi yapmistir Sumerler Akadlar Babilliler Asurlular ve Aramiler gibi Bunlarin disinda daha bircok kavim Mezopotamya da yasamistir Verimli topraklari ve uygun iklim sartlari nedeniyle cok eski zamanlardan beri yogun goce sahne olmus Mezopotamya bircok farkli kultur ve halkin karistigi bir bolge olmustur ve bu nedenle de medeni gelisime sahne olmustur Bilinen ilk okur yazar topluluklara ev sahipligi yapmis bolgede bircok medeniyet gelismistir ve bu sebeplerden Medeniyetler Besigi olarak da anilmistir Hicbir zaman Mezopotamya olarak anilan belirli bir siyasi mevcudiyet olmadigi gibi sinirlari belirli bir bolge degildir Son buz devrinin sonlarina dogru hala hukum suren buzul veya buzul arasi iklim kosullarindan kacmak icin insanlar topluluklar halinde guneye dogru goc etmislerdir Bu donemlere dair kuzey Irak ta ve cevre bolgelerde cesitli yerlesim alanlari goze carpar Daha sonra iklimin tarim icin uygun hale gelmesiyle kuru tarim basladigi gibi yerlesim birimleri de olusmaya baslamistir Guneydogu Anadolu Bolgesi nde Cayonu Diyarbakir Turkiye ve Gobekli Tepe Sanliurfa Turkiye gibi yerlesim yerleri Neolitik donemde Mezopotamya daki goze carpan yerlesim bolgeleridir Bunlara kuzey Irak taki da eklenebilir Bu yerlesimler donemin kulturel ve teknolojik gelisimini anlamak icin onemlidirler Tarim gelisimi ve koy yasaminin baslangicindan yazinin ortaya cikisina kadarki donemin unlu yerlesim bolgelerine ornek olarak Samarra Tell Halaf ve verilebilir Bu donemde her kent ayni zamanda ayri bir kulturel tarz ortaya sunmaktaydi Bu kentlerin ortak yonu konutlarin ortaya cikisidir Yine de konutlarin mimari tarzi kentten kente degisiklik gosterir MO 5500 MO 5000 dolaylarinda Mezopotamya da one cikan iki kultur kuzeyde Halaf Kulturu ve guneyde Ubaid Obeyd kulturleridir Uruk doneminden bir heykelcik Bolgenin bir sonraki evresi Uruk donemi MO 4000 MO 3100 olarak anilabilir Bu donemde guneydeki kentler buyuk oranda gelismistir Bu gelismeler sadece kulturel planda degil ayni zamanda teknolojik plandadir da Uruk kenti donemi karakterize eden kent olarak cok onemli bir konumdadir Sulu tarimin gelistigi bu donemde madencilik ve teknoloji dallarinda da ortaya cikan gelismeler kentlerin genel durumunu yukseltmistir Uruk kentinin unlu Mezopotamya kahramani Gilgamis in evi oldugu da soylencelerde yer alir Bu donemde ticaret buyuk oranda gelismistir ve Mezopotamya nin o donemde bilinen sinirlari iceresinde yogun bir ticaret agi olusmustur Ayrica Anadolu ile yapilan ticaret Anadolu halklarinin kulturunu de Mezopotamya ya sinirli anlamda da olsa tasimistir Bu donemin sonlarinda yazi gelistirilmis ve kayit tutumu da baslamistir Bu donemlerde ve daha sonra bir sure guneydeki gelisimlerin kuzeye gecmesi uzun zaman almistir Sumerler Mezopotamya da yasayan bircok farkli kavimden ilk one cikan ve daha sonraki medeni olusumlarin temelini atan Sumerlerdir Yazi dil tip astronomi matematik din fal buyu ve mitoloji gibi alanlarda ilk one cikan ve bilinen toplum Sumerlerdir Yaratilis ve Tufan a ilk kez Sumerlerde rastlanir Sumer doneminde Mezopotamya da 18 i buyuk olan yaklasik 35 sehir ve kasaba vardi Bunlara ornek vermek gerekirse Kis Nippur Umma Lagas Eridu Uruk ve Ur zikredilebilir Lagas ta iktidara gelen yaptirdigi insaatlarla one cikmistir Urukagina da ilk yazili reformlari sayesinde taninmistir Son donemlerde Sumerlerin bas tanrisi konumundaki Enlil in tapinagi Nippur da idi bu nedenle Nippur Sumerlerin dini baskenti sayilirdi MO 2400 2350 yillarinda Sumerler dususe gecerken Akadlar yukselise gecmistir Bir Akkad kralinin zafer anitinin parcasi MO 2300 dolaylarina ait Akadlar Akadlar Sami kokenli bir topluluktur Sumerler doneminde Mezopotamya ya gocen bu topluluk Sumer kulturunu benimsemistir Sumerler sonrasinda Mezopotamya nin lideri konumuna gelen halk Mezopotamya daki medeni gelisimin oncusu Akadlar olmustur Ayrica Akadlar daha sonra Mezopotamya da guclu konuma ulasarak yine Sami kokenli Asur ve Babil halklarina da onculuk etmislerdir Zafer Aniti ni insa etmislerdir Cok tanrili dinlere inanmislardir Akadlar Sumerlerden farkli olarak kent kralliklarindan ziyade Evren veya Dunya kralligi kavramini Mezopotamya ya getirmistir Bolgenin merkezi bir idare eline gecmesi de ilk kez Akadlar doneminde olmustur MO 2150 de guclenen Sumerliler bu devleti yikmislardir Akad hanedaninin kurucusu kral Sargon dur isimli bir baskent kuran Sargon kayitlara gore 34 savas yapmistir Yine de Sargon a dair bilgilerde mitoloji ile gerceklik karisiktir Sargon un torunu olan Akad krali Naram Sin de dedesinin yolundan gitmis bircok sefer yapmistir Fakat Naram Sin den sonra bolgedeki guc dengeleri degismis ve Akadlar dususe gecmistir Kisa bir sure icinde Zagros Daglari ndan inen ve isgale baslayan Gutiler yonetimi ellerine gecirmislerdir Ucuncu Ur Hanedani Akadlarin yonetimindeki zayifliklar nedeniyle bircok kentin yonetici hanedani yonetimi tekrar ellerine gecirmislerdir Bu kentlerden one cikani Ur kenti ve yoneticisi 3 Ur Hanedanidir Hanedan Akadlarin izinden giderek butun bolgeyi kontrol altina almak istemistir Yaklasik 100 yil kadar MO 2100 MO 2000 suren bir donemde kenti Mezopotamya nin en buyuk siyasi gucu olmustur Donemlerinin sonu yogun gocler ve cevre topluluklarin saldirilari ile gelmis ve yonetimleri zayiflamistir Ur Sulalesinin yonetiminin sonu ayni zamanda Sumerlerin Mezopotamya daki yonetimlerinin sonu demektir Daha sonra Sumer kokenli olmayan kavim ve sulaleler egemen olmuslardir Yine de bu donem kulturel dini ve mimari acidan medeni gelisimi buyuk oranda etkilemistir Hammurabi kanunnamesi Louvre Muzesi Asur ve Babil cokusunden sonra kuzeyde buyuk bir siyasi guc olarak Asur guneyde ise din ve kultur merkezi olarak Babil one cikmistir Ayni zamanda 2 binyilin erken donemlerinde bolgeye gelen Hurri ve veya Amoritler bolgenin gerek nufus gerekse kulturel yapisini buyuk oranda etkilemis daha sonraki siyasi olaylara da etki etmistirler 2 binyilin baslarinda yukselen kavimlerden biri Asurlardir Ozellikle olusturduklari genis ticaret agi onlarin Mezopotamya kulturunu farkli bolgelere yaymasina ve farkli kulturleri de Mezopotamya ya tasimasina neden olmustur Anadolu ya yazinin gelmesi de yine bu donemdeki Asurlu tuccarlar sayesinde olmustur Diger yukselen kavim ise guneyli Babil dir kokenli olan Eski Babil sulalesi 5 kral Hammurabi ile donemin diger kralliklari uzerinde egemenlik kurmustur Bu siralarda Anadolu da fetihlere baslamis ve sonunda Hitit Krali I Mursili MO 1595 yilinda Babil i alarak Babilin egemenligine son vermistir III Tukulti Apil Esarra III Tiglat Pileser i gosteren rolyef MO 8 yuzyilin ucuncu ceyreginden Louvre Muzesi Daha sonraki donemlerde one cikmis Anadolu daki Hititler guclenmis Hurriler Mitannilerin onderliginde yeni bir siyasi guc olusturmuslardir Yaklasik iki yuzyil suren Mitanni Hurri egemenliginin zayiflamasi Asurlarin yukselmesine olanak vermis ve MO 13 yuzyilda Asur krali I Salmaneser Mitanni Hurri devletini sonlandirmis ve Asur egemenligini kesin olarak baslatmistir Fakat bu Asur egemenligi de yogun goc dalgalari sebebiyle zayiflamistir MO 9 yuzyilin basinda kuzeyde Asur un tekrar yukselmesine kadar bolge karisik bir donem gecirmistir Bu zamana kadar Mezopotamya ve cevresinde bircok yeni devlet ve kavim ortaya cikmisti MO 9 yuzyildan yaklasik MO 5 yuzyila kadar suren Asur yonetimine Yeni Asur Kralligi denmistir Bu donemde yogun bir yayilma politikasi benimsenmis her kral sayisiz sefer yapmistir Yine de guney Mezopotamya da Babil egemenligini korumustur Babil disinda Urartular ve Medler de bagimsiz birer guc olarak konumlarini korumuslardir Bir donem Asur zayiflasa da III Tukulti Apil Esarra III Tiglat Pileser ile tekrar yukselmeye baslamis Urartu kralini yenmis ve yayilma politikasiyla diger onemli gucleri Babil ve Medleri rahatsiz etmistir II Sargon ve sonrasinda Asur un konumu daha da yukselmis Asur bircok kralligi egemenligi altina aldigi gibi Misir a yapilan buyuk seferlerle Misir i da yagmalamistir Yeni Asur Kralligi nin en genis oldugu donemde Medler ve Babilliler Iskitlerle birleserek Asur a savas acmis ve sonunda Asur un yikilmasina neden olmustur Yeni Asur Kralligi sonrasi donemde Babil yukselise gecmis ve olarak anilan bir donem baslamistir Yeni Babil Asur un butun topraklarina egemen oldugu gibi cevre kralliklara bircok sefer duzenlemistir Bu siralarda Medler Urartu devletine son vermistir MO 539 yilinda Perslerin Babil i ele gecirmesiyle son bulmustur Bu donem ve sonrasinda Persler tum Mezopotamya yi egemenlikleri altina almislardir Sonraki donemlerde Mezopotamya Mezopotamya Buyuk Iskender in Persleri egemenligi altina alisina kadar Perslerin egemenligi altinda olmustur Daha sonra bir sure Pers imparatorluklarinin egemenligi altinda kalmis daha sonra Romalilar kuzeybati bolumunu egemenlikleri altina almislardir Pers Sasani Imparatorlugu doneminde egemenlikleri altindaki Mezopotamya nin buyuk kismi Del i Iransahr yani Iran in Kalbi olarak anilmaya baslanir ve baskent Mezopotamya da yer alir M S 7 yuzyilin erken donemlerinde Sam i kontrol altina alir ve zaman icinde Mezopotamya Araplarin egemenligi altinda tekrar birlesir Yine de bu donemde iki vilayet seklinde idare edilir kuzeyde Musul baskent guneyde Bagdat baskenttir ki Bagdat daha sonra hilafetin de baskenti olur ve 1258 yilina kadar boyle kalir 1508 1534 arasinda Safaviler kisa bir donem icin Mezopotamya yi kontrolleri altina alsalar da 1535 te Osmanlilar Turkler Bagdat i egemenlikleri altina alirlar Osmanli Devleti nin egemenligi sirasinda Mezopotamya uc vilayete ayrilarak idare edilir Musul Bagdat ve Basra I Dunya Savasi nin sonunda Mezopotamya kisa bir sure icin Ingilizlerin yonetimine gecer ve Ingilizler bugunku Suriye ve Irak i bir Hasimi yoneticiye bagli bir devlet olarak kurar 1920 de Ingilizler tarafindan Irak ulus devleti kurulur ki bugunku Irak sinirlarinin yani sira bugunku Kuveyt Irak sinirlarina dahildir Daha sonra 1961 yilinda Kuveyt bagimsizligini ilan eder Egitim ve bilimYazinin gelisimi Ilk yazi denemeleri piktogramlardan gelistirilmistir Bunlar hikayeleri tarihi ve bazi olaylari anlatan tabletlere cizilmis resimlerdir Daha sonralari farkli harfler icin farkli isaretler gelistirmeye baslarlar ki buna civi yazisi denilmistir Bu yeni yazi turu kisa surede yayginlasir ve piktogramlardan daha fazla kullanilmaya baslar Harfler kil tabletler uzerine cizilir ve pisirilirdi arkeologlar tarafindan C Tapinagi olarak tanimlanan ve tanrica Inanna ya adanmis Uruk taki E tapinaginda yedi arkaik tablet de dahil olmak uzere en eski civi yazili metinler kesfedilmistir Erken donem logografik civi yazisini ogrenmek zorlu bir gorevdi ve uzun yillar suren bir egitim gerektiriyordu Sonuc olarak sadece sinirli sayida kisi katip olmak ve bu egitimden gecmek icin secilmistir Mezopotamya nufusunun daha buyuk bir kismi Sargon un yonetimi sirasinda daha erisilebilir bir hece yazisinin benimsenmesine kadar okuryazar hale gelmedi Okuryazarligin yayilmasinda cok onemli bir rol oynayan Eski Babil yazici okullarinin arkeolojik kalintilarinda genis metin koleksiyonlari bulunmustur Kesin zamanlamasi hala tartisilsa da MO 3 binyildan 2 binyila geciste Mezopotamya da konusulan dil olarak Sumercenin yerini yavas yavas Akadca almistir Bu degisime ragmen Sumerce Mezopotamya da MS 1 yuzyila kadar kutsal torensel edebi ve bilimsel amaclarla kullanilmaya devam etmistir Matematik tip ve astronomi Mezopotamyalilar iki sayi sistemine sahipti Sumerler zamani altmis dakikalik saatlerde olcen ilk insanlardir ve haftada yedi gunluk bir takvim de olusturmuslardir Babilli astronomlar gun donumu ve tutulmalari hesaplayabiliyorlardi Astronominin gelisimi din ve mitoloji ile ic icedir zira insanlar astronominin bir amaci olduguna inaniyorlar ve ona bazi dini veya mistik unsurlar yukluyorlardi Ornegin tutulmalar kotuye isaretti Her ne kadar anatomi ve tip konusunda bilgileri olmasa da tibbi tani listeleri olusturmuslar hastaliklari gozlemlemislerdir Mezopotamya dilleriMezopotamya buyuk oranda goc almis bircok kavime ev sahipligi yapmistir Fakat goc eden topluluklarin cogu var olan Mezopotamya kulturunu benimsemis ayri bir kultur veya dil olarak barinamamistir Bu nedenle Mezopotamya da var olmus cogu halkin yazili kayitlar sayesinde sadece isimleri bilinmektedir Bugune ulasan civi yazili kayitlar tabletler sayesinde Mezopotamya nin en yaygin dillerinin Sumerce ve Akadca oldugu soylenebilir Bu dillerden Sumerce izole dil olarak siniflandirilirken Akadca nin Sami dillere ait oldugu gorusu hakimdir Bu iki dil Babil ve Asur da da Sumer ve Akadlar in yikilmasindan sonra varliklarini surdurmus ancak ilerleyen zamanlarda ilk Sumerce daha sonra da Akadca yerini Aramice gibi dillere birakmistir Bunlarin disinda Hurrilerin Mezopotamya ya girisi ve daha sonra Mitannilerin liderliginde onemli bir siyasi konuma gelmeleriyle Hurrice de en azindan bir donem icin Mezopotamya nin onemli dillerinden biri sayilmistir Mezopotamya dilleri icinde Sumerce gibi Elamca da bir izole dildir HukukHammurabi kendi yasalari ile unlu kraldir Hammurabi Kanunlari M O 1780 bulunmus en eski kanunlar olup eski Mezopotamya dan gunumuze en iyi korunarak gelebilmis eserdir Kanunlar 282 adet yasa icerir Hukukun temeli atilan Mezopotamya da Hammurabi Kanunlarinda yer alan evlilik ile ilgili kurallar da medeni hukukun temeli olmustur kaynak belirtilmeli Din ve mitolojiAntik Mezopotamya dini kayitlari bilinen en eski dindir Antik Mezopotamya dininin temelleri tarafindan atilmis daha sonra olusan uygarliklar ve bolgeye yerlesen kavimler bu dini yapiyi benimsemistirler Her ne kadar bolgenin bolumleri arasinda farklilik gozlense de temel dini figurler destanlar ve inanislar ayni kalmistir Sumerce evren sozcugu an ki dir Bu tanri An veya Anu ve tanrica Ki yi isaret eder Bu ciftin cocugu Enlil hava tanrisidir ve zamanla Sumerlerin ve daha sonraki kavimlerin bas tanrisi olmustur Destanlar cogu zaman hem tarihi hem de dini mitolojik ogeler tasimaktaydi Yine tarihi kayitlarda da dini ve mitolojik unsurlara rastlanir ornegin kral listelerinde mitolojik unsurlarla gercekler karisik bicimdedir Daha sonralari ortaya cikan bircok dinde de gecen ve arastirmacilarca Mezopotamya kaynakli oldugu dusunulen anlatilara Tufan ve Yaratilis ornek olarak verilebilir Mezopotamya mitolojisi Sumer Akad Asur ve Babil odakli olmakla beraber bolgeyi etkilemis sayisiz halkin mitolojilerinden yogun bicimde etkilenmistir Politeistik bir din olan Mezopotamya dininin tanri ve tanricalari zaman icinde isim degistirse de ozellikleri genelde ayni kalmistir Bazi onemli tanri ve tanricalar sunlardir An Sumer gok tanrisi daha sonralari Anu olarak anilmaya baslanir Ki ile evlidir fakat diger Mezopotamya dinlerinde olarak anilan bir esi vardir Marduk Babil in bas tanrisi Gula veya diger bolgelerde Ninisina sifa tanricasiydi Birisi hastalandiginda sifa icin ona dua edilirdi Nanna bazi bolgelerde Suen Nanna Suen veya Sin ay tanrisi Enlil in cocuklarindandi Utu Samas veya Sahamas gunes tanrisi IsTar Asurlu ask ve cinsellik tanricasi Sumer tanricasi Inanna dan koken aldigi dusunulur Enlil Mezopotamya dininin en guclu tanrisi olarak gorulurdu Karisi Ninlil cocuklari ise Inanna Nergal Ninurta Pabilsag Utu ve Nabu yazi ve bilgelik tanrisi Ninurta Sumer savas tanrisi Zigguratlar Zigguratlar Mezopotamya da kil ve balciktan yapilan tapinaklardir Zigguratlar 7 katli olup 3 ana bolumden olusur Ilk katlar erzak deposu orta katlar okul ve tapinak son yani en yuksek katlar ise rasathane olarak kullanilmistir Ayrica bakinizNeolitik Jarmo Halaf Donemi Uruk donemi Bolgedeki erken donem kentleri Asagi Mezopotamya Sumer Uruk Isin Lagas Akkad Babil Kis Nippur Yukari Mezopotamya Asur Asur veya Assur Nineveh Mari HalepKonuyla ilgili yayinlarHand J Nissen Ana Hatlariyla Mezopotamya A Dweller in Mesopotamia 25 Mayis 2005 tarihinde Wayback Machine sitesinde being the adventures of an official artist in the Garden of Eden by Donald Maxwell 1921 a searchable facsimile at the University of Georgia Libraries DjVu amp layered PDF 6 Eylul 2005 tarihinde Wayback Machine sitesinde format Mesopotamian Archaeology 15 Subat 2005 tarihinde Wayback Machine sitesinde by Percy S P Handcock 1912 a searchable facsimile at the University of Georgia Libraries DjVu amp layered PDF 7 Ekim 2005 tarihinde Wayback Machine sitesinde format A Companion to the Ancient Middle East edited by Daniel Snell Malden 2004 Dholavira Ancient Metropolitan City Dis baglantilarWikimedia Commons ta Mezopotamya ile ilgili ortam dosyalari bulunmaktadir Mezopotamya Uygarliklari Vahap Polat Hacettepe Universitesi Egitim Fakultesi 13 Ocak 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde Kaynakca Britannica 18 Mayis 2015 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 6 Mayis 2015 Hogg Hope Waddell 1911 Mesopotamia Chisholm Hugh Ed Encyclopaedia Britannica 18 11 bas Cambridge University Press ss 179 187 Finkelstein J J 1962 Mesopotamia Journal of Near Eastern Studies 21 2 ss 73 92 doi 10 1086 371676 JSTOR 543884 Foster Benjamin R Polinger Foster Karen 2009 Civilizations of ancient Iraq Princeton Princeton University Press ISBN 978 0 691 13722 3 Matthews Roger 2003 The archaeology of Mesopotamia Theories and approaches Approaching the past Milton Square Routledge ISBN 978 0 415 25317 8 a b Miquel A Brice W C Sourdel D Aubin J Holt P M Kelidar A Blanc H MacKenzie D N Pellat Ch 2011 ʿIraḳ Bearman P van Donzel Heinrichs W P Ed Encyclopaedia of Islam Second Edition Leiden Brill Online OCLC 624382576 Bilinmeyen parametre Editor3 ilk gormezden gelindi editor3 ilk kullanimi oneriliyor yardim Bilinmeyen parametre Editor4 ilk gormezden gelindi editor4 ilk kullanimi oneriliyor yardim Bilinmeyen parametre Editor3 son gormezden gelindi editor3 son kullanimi oneriliyor yardim Bilinmeyen parametre Editor2 son gormezden gelindi editor2 son kullanimi oneriliyor yardim r ad2 eksik soyadi2 yardim r eksik soyadi3 yardim a b Bahrani Z 1998 Conjuring Mesopotamia imaginative geography a world past Meskell L Ed Arkeoloji ates altinda Nationalism politics and heritage in the Eastern Mediterranean and Middle East Londra Routledge ss 159 174 ISBN 978 0 415 19655 0 Scheffler Thomas 2003 Fertile crescent Orient Middle East the changing mental maps of Southeast Asia European Review of History 10 2 253 272 Guo Rongxing 2017 An Economic Inquiry into the Nonlinear Behaviors of Nations Dynamic Developments and the Origins of Civilizations Palgrave Macmillan s 23 ISBN 9783319487724 14 Nisan 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 8 Temmuz 2019 It was not until the widespread use of a syllabic script was adopted under Sargon s rule that significant portions of Sumerian population became literate Woods C 2006 Bilingualism Scribal Learning and the Death of Sumerian In S L Sanders ed Margins of Writing Origins of Culture 91 120 Chicago 1 29 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde Woods C 2006 Bilingualism Scribal Learning and the Death of Sumerian In S L Sanders ed Margins of Writing Origins of Culture 91 120 Chicago 2 29 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde 10 Mayis 2006 tarihli Ingilizce Vikipedi Mezopotamya maddesinden alinti icerir Kemalettin Koroglu Eski Mezopotamya Tarihi Iletisim Yayinlari Kemalettin Koroglu Tarih Oncesinden Perslere Kadar Mezopotamya s 16 s 27 Toplumsal Tarih Aylik Tarih Dergisi Sayi 149 Mayis 2006