Pontus Rumları veya Karadeniz Rumları Yunanca Πόντιοι Ελληνοπόντιοι Póntioi Ellinopóntioi Gürc�

Pontus Rumları veya Karadeniz Rumları (Yunanca: Πόντιοι, Ελληνοπόντιοι Póntioi, Ellinopóntioi; Gürcüce: პონტოელი ბერძნები, Pontoeli Berdznebi), geleneksel olarak Pontus bölgesinde, Karadeniz'in kıyısında Pontus Alpleri'nde (Kuzey Anadolu Dağları) yaşayan etnik Rum grubudur. Daha sonraları 1461'de Osmanlı İmparatorluğu'nun Trabzon İmparatorluğu'nu fethetmesi ve 1828-1829 Osmanlı-Rus Savaşı sonucu pek çok Pontuslu Rum Güney Kafkasya'daki Gürcistan'a ve Rus İmparatorluğu'nun Kars Oblastı'na göç etti. Güney Rusya, Ukrayna ve Kırım'dakiler Kuzey Pontus Rumu olarak adlandırılır. Gürcistan, kuzeydoğu Anadolu ve eski Rus bölgesi Güney Kafkasya'dakiler, çağdaş Yunan akademik çevrelerinde sıklıkla Doğu Pontus Rumu ya da Kafkasyalı Rumlar olarak anılır, ama aynı zamanda bu tabirler Rum asıllı olup Türkçe konuşan Urumları da içerir. Pontus Rumları, Çağdaş Yunancadan farklı bir evrim geçirmiş Pontus Rumcasını konuşurlar. Pontus Rumları, Pontus (günümüzde kuzeydoğu Türkiye), Gürcistan ve Doğu Anadolu bölgelerinde en az MÖ 700'den 1922'ye kadar sürekli bir mevcudiyete sahiptiler. 1915'ten 1922'ye kadar Pontus Rumlarının bir kısmı Rum Kırımı'nda öldürülmüşlerdir, geri kalanların da büyük bir kısmı ise 1923'te, Yunanistan ile Türkiye arasında Lozan Antlaşması tarafından tanımlanan nüfus değişimi kapsamında Türkiye'den Yunanistan'a gönderilmişlerdir. Daha sonra Pontus Rumları, Yunanistan'da Nea Trapezounda (Yeni Trabzon) gibi kasabalar kurmuşlardır. Günümüzde Trabzon'un doğusunda Pontus Rumcasını konuşmaya devam eden Müslüman Rumlar bulunmaktadır.

Pontus Rumları
Έλληνες του Πόντου (Ρωμιοί)
Pontus Rumlarının bayraklarından biri
Toplam nüfus
c. 2,000,000 – 2,500,000y. 369.000 – 500.000

Önemli nüfusa sahip bölgeler
Yunanistan, Türkiye, Gürcistan, Rusya, Ukrayna, Kazakistan
Diller
Ağırlıklı olarak Modern Yunanca ve Pontus Rumcası. Ayrıca kendi ikamet ettikleri ülkelerin dilleri. (Bu diller Türkçe, Rusça, Gürcüce ve Urum dilidir)
Din
Yunan Ortodoks Kilisesi, Rus Ortodoks Kilisesi, Sünni İslam (Çoğunlukla Türkiye'de)

Bu makale Yunanca metin içerir. Tarayıcınızda bu karakterlere uygun bulunmadığı takdirde, görebilirsiniz.

Nüfus

Günümüzde, geniş çaplı evliliğe (aynı zamanda Pontuslu olmayan Yunanlarla) bağlı olarak, Pontus Rumlarının veya hâlâ Pontus'da yaşayan Rum kökenlilerin sayısı kesin olarak bilinmemektedir. 1988'den sonra, Sovyetler Birliği'ndeki Pontus Rumları, Yunanistan'da, Atina ve Selanik'e ve özellikle Yunan Makedonyası'na ve çevresine yerleşmeye başladılar.

Mitoloji

Karadeniz kıyısında bulunan iki Grek savaşçının mezarlık steli, , M.Ö. 4. yüzyıl

Yunan Mitolojisi'nde Karadeniz Bölgesi, Yason ve Argonotlar'ın Altın Post'u aramak için yelken açtıkları yerdir. Amazonlar (Yunan Mitolojisi'ndeki kadın savaşçılar) da Pontus'ta (özellikle Pontus Rumları'nın yerleşim yerlerinden biri olan Kırım'ın bölgesi) yaşıyorlardı. Bu yüzden Pontus Rumları’nın savaş tarzının Amazonlar'dan geldiği söylenir.

Tarihçe

Antik Çağ

Karadeniz'deki Grek Kolonileri, M.Ö. 8. yüzyıl- M.Ö. 3. yüzyıl

Eski Anadolu'nun kuzey kıyılarının bilinen ilk Grek kolonisi M.Ö 800 dolaylarında kurulan Sinope'dir. Bu koloninin sakinleri İyon kenti olan Miletos'dan gelen tüccarlardı. Karadeniz kıyılarının kolonize edilmesinden sonra Karadeniz'in Grek dünyasındaki adı, Πόντος Αξεινος (Pontos Aksenios) (Konuksevmez Deniz)'dan Πόντος Εὔξεινος (Pontos Euksenios) (Konuksever Deniz)'e çevrilmiştir. Zamanla, bölgeye yerleşen Greklerin sayısı önemli ölçüde arttıkça, günümüzdeki Türkiye, Bulgaristan, Gürcistan, Rusya, Ukrayna ve Romanya'nın Karadeniz kıyı şeridinde daha fazla koloni kuruldu.

Sinope'de bulunmuş Antik Yunan'dan kalma madeni para, bir yüzünde Nemf tasviri öbür yüzünde ise kanatlarını açmış bir kartal, M.Ö. 4. yüzyıl

Trapezus Bölgesi'nden (daha sonra Trapezonda, günümüzde Trabzon), Ksenofon tarafından yazılan ve kendisi ile 10.000 paralı Grek askerinin 'un (Genç) Pers tahtını ağabeyi 'den almak için başlattığı isyanın başarısız olmasından sonra Karadeniz'e geri çekilişlerinin hikâyesini anlattığı Anabasis adlı kitapta bahsedilir.Ksenofon kitabında, denizi gördükleri zaman ”Thalatta! Thalatta!” (Deniz! Deniz!) diye bağırdıklarını ve yerel halkın da onları anladığını çünkü onların da Grek olduğunu ve 300 yıldan fazla bir süredir orada yaşadıklarını da ekler. Çeşitli Grek kolonileri arasında ticaret gelişmekle birlikte Pontus'un iç kesimlerinde yaşayan kabileler ile de ticaret gelişmiştir.Daha sonra Trapezus diğer koloniler arasında önemli bir konuma yükseldi ve ”Pontus Rum Kültürü ve Medeniyeti”nin kalbi haline geldi. Bölgenin önemli yerleşimcilerinden biri de Karadeniz kıyısındaki Tieon bölgesinde doğan ve Pergamon Krallığı'nı M.Ö. 2. yüzyılda yöneten Grek kökenli Filetarios'dur.


Pontus Kralı VI. Mithridatis (135-63 M.Ö.) ve Sinoplu Diyojen (408-323 M.Ö.)

Bu bölge M.Ö. 281 yılında soyu Grek kenti olan Kius'un Fars hükümdarı olan I. Ariobarzanes'e dayanan I. Mithridatis tarafından bir krallık olarak şekillendi. I. Mithridatis'in soyundan gelenler arasından en çok öne çıkan kişi M.Ö. 90-65 yılları arasında Roma Cumhuriyeti'ne karşı yenilene kadar 3'ü de birbirinden şiddetli olan 'nı yapan VI. Mithridatis'dir. Hatıralarında, Grek dünyasının barbar Romalılara karşı koruyucusu olduğunu belirten VI. Mitridatis (Büyük), 'nda yenilip krallığı yıkılmadan önce Pontus Krallığı'nı Bitinya, Kırım, Propontis'e kadar genişletmişti. Pontus Krallığı'nın yıkılmasıyla, adı altında M.S. 4. yüzyılda Hunlar'a yenilene kadar Roma'ya bağlı Kırım merkezli vasal bir devlet oluşturuldu.Pontus'un geri kalanı ise Roma İmparatorluğu'nun bir parçası olmuş, dağlık iç kısım (Haldia) ise 6. yüzyılda tamamen Doğu Roma İmparatorluğu'na bağlanmıştır.

Orta Çağ

Pontus, Bizans İmparatorluğu'nu 1082'den 1185'e, imparatorluğun Anadolu'yu Selçuklu Türklerinden geri almak için yeniden dirildiği bir dönemde yöneten Komnenos Hanedanı'nın doğum yeriydi. Konstantinopolis'in Dördüncü Haçlı Seferi sonucu düşüşü ardından Bizans İmparatoru I. Aleksios'un soyundan gelen ve o zaman Komnenos Hanedanı'nın reisi olan I. Aleksios, Trabzon Rum İmparatorluğu'nu kurmuştur. İmparatorluk, Komnenoslar'ın Türk asıllı soylu bir aile olan ve İoannis Aksuh gibi ünlü politikacıları da içeren Aksuh ailesi ile evlilikler yapması sonucu oluşan ve Komnenos Hanedanı'nın bir kolu olan Megas Komnenos Aksuh (Aksuhos ya da Afuhekos da denir) ailesi tarafından da yönetildi.


Trabzon Rum İmparatoru III. Aleksios (1338-1390) ve Pontuslu bir Rum bilgini, devlet adamı ve kardinal olan (1395-1472)

Trabzon Rum İmparatorluğu, Fatih Sultan Mehmed tarafından 1461 yılında fethedilinceye kadar 250 yıldan fazla bir süredir varlığını korumuştur. Ancak Osmanlıların, bu bölgedeki Rum direnişini tamamen ortadan kaldırması 18 yıl daha sürecekti. Bu uzun süren direniş sırasında birçok Rum asil ve aristokrat, özellikle Orta Çağ Rusyası, , Safevî ve Karakoyunlu soyluları ile evlilik bağı kurarak kendilerine Osmanlılara karşı destek ve koruma elde etmeye çalıştılar. Osmanlı, bu bölgede mutlak hakimiyeti sağladıktan sonra ise buradaki Rumlar'ın birçoğu Müslüman olmuş ve Müslüman olanların büyük bir kısmı Türk kültürünü benimsemiştir. Ancak günümüzde bile varlıklarını koruyan Trabzon’un doğusundaki Pontuslu Rum Müslümanlar, Pontus kültürünü büyük ölçüde korumuşlardır. 1461 ve 1828-29 arası dönemde Pontuslu Rumların bir kısmı ekonomik nedenlerle (Madencilik, hayvan yetiştiriciliği vb.) Gürcistan ve Ermenistan civarına yerleşmiştir. Daha sonra bu grup kendilerini olarak tanımlamıştır. Osmanlı Dönemi'nde Pontus Rumları'nın birçoğu Müslüman olmuş ve Türkçe'yi benimsemişlerdi. Bunun kendi istekleri dahilinde olmuş olma ihtimali yüksektir. Her ne kadar Osmanlıların, gayrimüslimlerden cizye alması ve Devşirme sistemi sebep olarak gösterilebilse de o zamanki Rum ruhban sınıfının bozulmuş olması, Rumların Müslüman olmasına daha büyük bir etkisi oldu. Örneğin; Rum Kilisesi hiyerarşisinin Hristiyanları büyük vergi ile yüklemesi ve Hristiyanların cenaze töreni hakkı için yüksek ücret istemesi, Rumlar'ın İslam'a geçmesinde etkili oluyordu.Hatta Hristiyan din adamlarının çocukları köle olarak sattığı bile iddia ediliyordu. İslam'a geçişin başka bir nedeni ise Rum Kilisesi'nin dogmatizmi idi. "Kutsal Ayin'de mayalı veya mayasız ekmek kullanmak” gibi ehemmiyetsizliğine sonsuz muhavere sağlayan Hristiyan doktrinlerin aksine İslam ilkelerinin açık anlayışı olması İslam'a geçişin en önemli sebeplerinden biri olarak görülür.

Modern Çağ

1. Dünya Savaşı'ndan sonra kurulan Pontus Cumhuriyeti ve bayrağı

20. yüzyıl başlarında Hristiyan Pontuslu Rum aile

Hristiyan Pontus Rumları 1920'lere kadar Pontus bölgesinde ve 1990'lara kadar Gürcistan ve Ermenistan'da önemli bir nüfusa sahiptiler (nüfusun yaklaşık %25'i). Hatta günümüzde bile Türkiye'de 2018'den yana 345.000 Pontus Rumu'nun yaşadığı tahmin edilir. Bu sayıyı veren kaynaklar bunlardan Hristiyan olanları, etnik gerilimden dolayı kimliklerini ve dinlerini ifşa etmekten çekindiklerini belirtir. Dillerini ve kültürlerini büyük ölçüde korumuş olan Pontuslu Rum Müslümanlar dilsel ve etnik mensupluklarına rağmen Hristiyanları Rum (Ελληνικος), Müslümanları ise Türk (Τούρκος) olarak tanımlamaktadırlar. Tahmin edilen 345.000 Pontus Rum'unun önemli bir kısmı Türkleştirilerek asimile edilmiştir. Önceleri, 19. yüzyılda Rus yanlısı Pontus Rumları, Pontus Alpleri'nden ve Erzurum'dan ayrılarak Kars civarına yerleşti (Güney Gürcistan'daki Kafkas Rumları ile birlikte).Dağlık bir bölgede olan Kars vilayeti 93 Harbi'nin ardından 1878 San Stefano Antlaşması ile Rus İmparatorluğu'na teslim edildi. Bunun üzerine Pontusluların bir kısmı İslam'ı reddetti ve ana yurtlarını terk etti. Onların “Ortodoks Dünyasının Koruyucuları“ ise onları, Kars vilayetini Hristiyanlaştırmak adına Gürcüler, güneydeki Ruslar hatta Ortodoks olmayan Ermeniler, Almanlar ve Estonyalılar ile birlikte yeni ele geçirdikleri bu yere yerleştirdi. I. Dünya Savaşı arifesinde Osmanlı İmparatorluğu'nda iktidarı ele geçiren Jön Türkler ülkenin içindeki Hristiyan olan Ermeniler'i, Asurlar'ı ve Rumlar'ı, o dönemdeki durum sebebiyle Osmanlı'ya bağlamak ve kendi devletlerini kurmamaları için tedbirler almıştır. Ancak bu tedbirler Osmanlı sonrası dönemde ırkçı bir hal almış ve I. Dünya Savaşı sırasındaki Arap İsyanı sebebiyle bu durumun Türk olmayan Müslümanlar'a dahi etkileri olmuştur. Bu tedbirler daha sonraları Hristiyanlar'ın büyük bir bölümünün başka ülkelere göçüyle sonuçlanacaktı. 1916'da Trabzon, Rus İmparatorluğu kuvvetleri tarafından ele geçirildi. Ancak Ekim Devrimi sebebiyle Rus kuvvetleri Rus İç Savaşı'na katılmak için Trabzon'u terk ettiler.


20. yüzyıl başlarında Pontuslu Rum fikir insanları ve işadamları

1917-1922 yılları arasında Trabzon Metropoliti Hrisanthus tarafından yönetilen ancak hiçbir devlet tarafından tanınmayan Pontus Cumhuriyeti kuruldu. 1917 yılında Yunanistan ve İtilaf devletleri tarafından Ponto-Ermeni Federasyonu'nun bir parçası olarak Helenik bir özerk bölge oluşturması planlanmıştı.Paris Barış Konferansı'nda alınan kararlar sonucu Hrisanthus, tamamen bağımsız bir Pontus Cumhuriyeti'nin kurulmasını önermişti. Ancak bu teklifi ne Yunanistan ne de diğer ülkelerin delegeleri tarafından desteklendi.

Anadolu ve Küçük Asya'nın 1911 yılındaki etnik dağılımı (Mavi:Rum nüfusunun yoğun olduğu yerler)

Ruslar Pontus'u boşalttıktan sonra bölgedeki Rumlar ve Ermeniler, bölgedeki Türk milisleriyle çatışma içine girdiler. Süryani Kırımı ve Ermeni Kırımı sonucu Pontus Rumları aynı şeyin kendi başlarına gelmemesi için 1923 yılında Türkiye ile Yunanistan arası nüfus mübadelesini kabul eden Lozan Antlaşması imzalanana kadar sürecek bir silahlı direnişe (αντάρτικο του Πόντου) geçtiler. Hristiyan Rumların çoğu, Ekim Devrimi sebebiyle oluşan kaos sonucu Rusya'ya sığınmayıp Yunanistan'a göç etti. İslam'ı kabul etmiş olup bölgenin kuzeydoğusunda yaşayan Rumlar, devlet tarafından Türk sayıldı ve Türk kültürünü bölgede hâkim kılmak için asimile edilmeye çalışıldılar. Ancak halen dilini ve kültürünü korumuş Müslüman Rumlar da bulunmaktadır. Pontus Rumları'nın ana dili olan Pontus Rumcası, Türkiye’de halen konuşulmaktadır. Nüfus mübadelesi sonrası birçok Pontus Rum’u Attika ve Makedonya'ya yerleştirildi. Sovyetler Birliği'ndeki Pontus Rumları ise ağırlıklı olarak Gürcistan SSC ve Ermenistan SSC'ye yerleşmişti. Ayrıca Pontus Rumları, Karadeniz'deki Odessa ve Sohum'da da önemli bir varlığa sahiptirler. II. Dünya Savaşı sonrası 100.000 Rum (37.000'i Kafkasya'dan), Stalin tarafından Orta Asya'ya sürülmüştür. Bu Eski Sovyet Ülkeleri'nde Pontus Rum toplulukları halen mevcuttur. Ayrıca Almanya, Avustralya ve Amerika Birleşik Devletleri'nde de çok sayıda Pontus Rum'u bulunur.

Rum Kırımı ve Nüfus Mübadelesi

Süryaniler, Ermeniler ve diğer Osmanlı azınlıkları gibi Pontuslu Rumlar da özellikle Trabzon‘da ve Kars Oblastı'nda (1918 yılında Osmanlı kontrolüne geçti), Ruslar ve Ermeniler ile işbirliği yaptıkları için öldürüldü. Ekim Devrimi'ni takiben Rusların bu bölgelerden çekilmesi üzerine Pontuslular ayaklandılar ve Pontus Cumhuriyeti'ni kurdular. Pontus Ayaklanması sırasında birçok Rum'un çatışmalar neticesiyle öldüğü belirtilir. Sayı tam olarak belli olmasa da Türk kaynaklarında 200.000, yabancı kaynaklarda 400.000 Pontus Rum'unun çatışmalar, Kırım ve amele taburunda çalıştırılma suretiyle öldürüldüğü belirtilir. 1923 yılında Lozan Antlaşması'nın imzalanması sonucu nüfus mübadelesi sebebiyle Pontus Rumları Yunanistan'a göç etti. Neal Ascherson bu durum hakkında ”Karadeniz” adlı kitabında der ki

“

Taksim Meydanı'ndaki Türk gazeteleri 1923 felaketinin hesabını şu şekilde sunuyor:Cumhuriyet’in ilan edilmesiyle bu bölgede yaşayan Yunanlar kendi ülkelerine geri döndüler[…].' Kendi ülkelerine mi? Dönmek mi? Onlar Pontus’da 3000 yıla yakın bir süredir yaşıyorlardı. Onların lehçeleri 20. yy. Atinalılarınca anlaşılabilir değildi.

”

Pontuslu Rumların bir kısmı Yunanistan'a giderken öldü. Bu yolculukların kayda değer hesapları Steve Papadopoulos’un ”Pontus Tarihi ve Kültürü” üzerine yaptığı çalışmalarına dahil edildi. Göç eden Pontus Rumları Birleşik Devletler'e şöyle bir yazı göndermişlerdi:

“

Birçok yaşlı ve çocuk yolculuk sırasında öldü. Mürettebat öldüklerini fark edince onları denize attılar. Ölen çocukların annesi, çocukları yaşıyormuş gibi davranmaya başladı. Ölülere ne yapıldığına tanık olanlar da Yunanistan'da düzgün bir cenaze yapılabilmesi için aynı şekilde sanki onlar ölmemiş gibi davranmaya başladılar.

”

1928 yılında Yunanistan'daki nüfus sayımına göre toplam 240.695 tane Pontus Rum'u Yunanistan'a göç etmişti. Bunlardan 11.435'i Rusya'dan, 47.091'i Kafkasya'dan ve 182.169'u Pontus bölgesinden geliyordu. Türkiye'de ise 345.000 Pontus Rum'unun yaşadığı tahmin ediliyor. Ancak tahminlerin daha da fazla olduğu tahmin ediliyor.

Yerleşim Yerleri

Pontus Rumları'nın zamanında yerleştiği bölgeler (bölgelerin günümüzdeki isimleri parantez içinde belirtilmiştir):

Pontus'ta: Amasea, Samsunda (Amisos), , Argyrion (Akdağmadeni), Argyropolis (Gümüşhane), Athina (Pazar), Bafra, Comana Pontica (Gümenek), Etonia (Gümüşhacıköy), Fatsa, Galiana (Konaklar), Gemoura (Yomra), Hopa, Imera (Olucak), , Kelkit, Cerasus(Giresun), Kissa (Fındıklı), Kolonia (Şebinkarahisar), Nikopolis (Koyulhisar), Kotyora (Ordu), Kromni (Yağlıdere), Livera (Yazlık), Matsouka (Maçka), Meletios (Mesudiye), Suşehri (Andıryas), Gölova (Avganıs), Akıncılar (Ezbider), İmranlı (Ümraniye Habeş), Myrsiphon (Merzifon), , Neocaesarea (Niksar), Ofis (Of), Oinoe (Ünye), Platana (Akçaabat), Rizounta (Rize), Santa (Dumanlı), Sinope (Sinop), Sourmena (Sürmene), Therme (Terme),Themiskira, Evdokia (Tokat), Thoania (Tonya), Trebizond (Trabzon), Tripolis (Tirebolu), Cheriana (Şiran).

Pontus dışında: Adapazarı, Palea (Balya), Baiberdon (Bayburt), Efchaneia (Çorum), Sebastia (Sivas), Theodosiopolis (Erzurum), Erzincan (daha fazla bilgi için bakınız:Doğu Anadolu Rumları) Rusya Küçük Asyası (bakınız; Batum Oblastı, Kars Oblast ve ) ve Rusya Transkafkasyası (bakınız; Černomore Guberniya, Kutais Guberniya, Tiflis Guberniya, Bathys Limni, Dioskourias (Sevastoupolis), Gonia, Phasis, Pytius ve Tsalka).

Kırım ve Kuzey Azak Denizi: Chersonesos, Kerkinitida, , Soughdaia (Sudak), Tanais, Theodosia (Feodosiya).

Taman Yarımadası, Krasnodar Krayı ve Stavropol Krayı (özellikle Yessentuki'de): , Gorgippa (Anapa), Heraclea Pontica, .

Ukrayna'nın güneybatı kıyıları ve Balkanlar'ın doğusu: , Apollonia (Sozopol), , Mariupol, Mesembria (Nesebar), , Odessos (Varna), , Tira.

Doğu Anadolu Rumları

Doğu Anadolu'nun yüksek platosuna özgü olan ve Trabzon Rum İmparatorluğu sınırlarının hemen güneyinde yer alan etnik Rumlar (Erzurum Vilayeti) hem Pontus Rumlarından hem de Kafkasyalı Rumlardan farklılaşır. Buradaki Rumların bir kısmının kökeni 1461 yılında Trabzon'un fethedilmesiyle bu bölgelere göç eden Rumlara dayanır. Buradaki Rumların büyük bir kısmının kökeni, geç Roma ve Bizans döneminde buraya Pontus Alpleri'nden gelen çiftçilere, askerlere, devlet memurlarına ve tüccarlara dayanır. Batı, Orta Karadeniz ve Pontus Alpleri'nde bulunan büyük Rum nüfusunun aksine Erzurum ve Erzincan bölgelerinde çoğunlukla Türkçe ve Ermenice konuşulur. Rumlar bu bölgede nüfusun sadece küçük bir kısmını oluşturur. Sonuç olarak bu bölgeye yerleşen Rumlar, Ermeni v e Türk kültütel etkilerine maruz kalmışlar ve yaşadıkları bölge Bizans'tan sonra Selçuklu Hanedanının ve Türk beyliklerin hakimiyeti altında kalmasından dolayı Rumlar arasında Türkçenin kullanımı artmıştır. Bu bölgedeki Rumlar’ın çoğunluğunun İslam'ı kabul ederek “Türk olduğu” ve bir kısmının ise 19. yüzyılda tekrar Hristiyan olmak üzere gizli Hristiyan olduğu bilinmektedir. 19. yüzyıl ve 20. yüzyılın başlarında Erzurum, Ruslar tarafından birçok kere işgal edildi. Bu dönemde Hristiyan olan Pontus Rumları'nın, Ruslar ile işbirliği yaptığı ve Erzurum'un kuzeyindeki bölgelere yerleştiği bilinmektedir.

Kuzey Anadolu Rumları Klasik Osmanlı dönemi ve 1829 arasında, Kars'a, Ermenistan'a, Gürcistan'a ve Güney Rusya'ya göç etmiştir. Bu bölgelere göç edenler Kafkas kültürü etkisinde kalmaları sonucu bu bölgedeki Rumlar olarak adlandırılır. 20. yüzyılın başlarına kadar Hristiyan kalan Rumlar ya 1923 nüfus mübadelesi sonucu Yunanistan'a gönderildi ya da Rum Kırımı sırasında öldü.

Kültür

Pontus Kültürü, farklı bölgelerin topoğrafyasından etkilenmiştir. Trapezonda, Samsunda, Karasunda ve Sinopi gibi ticari şehirlerde; sanat ve eğitim kozmopolit bir orta sınıfın kontrolü altında gelişti. Argipolis gibi iç kesimde kalan şehirlerde ekonomi tarım ve madenciliğe dayanıyordu Bu durum, gelişmiş limanları bulunan şehirler ile Pontus Alpleri'nin tabanından uzanan vadi ve ovalarda kurulmuş şehirler arasında kültürel ve ekonomik bir fark yarattı.

Dil

Kemerkaya Rum Koleji (*Φροντιστήριο Τραπεζούντος* Frontistirio Trapezuntas), 20. yüzyıl başları

Pontus Rumcası, çoğu Modern Yunanca lehçeleri gibi Helenistik ve Roma dönemlerinde MÖ 4. yy ve MS 4. yy arasında konuşulan Koini Yunancası'ndan türemiştir. M.S. 11. yy'da Selçuklu Devleti'nin Küçük Asya'yı ele geçirmesinden sonra Pontus bölgesi Bizans İmparatorluğu'ndan ayrı kaldı. Pontusluların ana karadaki Yunanlardan ayrı kalması sonucu Pontus Rumcası, belirgin bir şekilde farklı olarak gelişti. Bununla birlikte Pontus Rumcası, yakın bölgelerde konuşulan Türkçe, Farsça ve Kafkas dillerinden etkilenmiştir.

Eğitim

Pontuslu Rum öğrenciler ve öğretmenleri, 1902-1903 Trabzon

Pontus Rumlarının zengin kültürü, bölgedeki eğitim kurumlarına, kiliselerine ve manastırlarına yansımıştır. Bu yapıların arasından en çok bilineni 1682-1921 yılları arasında bölgedeki Rumların eğitiminin hızlı bir şekilde gelişmesini sağlayan Kemerkaya Rum Koleji'dir (Φροντιστήριο Τραπεζούντος Frontistirio Trapezuntas). Bu okul, halen Trabzon'da Kanuni Anadolu Lisesi adıyla eğitimini sürdürmektedir.

Diğer Rum kurumlarına örnek olarak 1682-1722 yılları arasında kullanılan Argyrupolis'deki okul, Sinope’de 38 lise, Karesunda'da 39 lise ve pek çok kilise ve manastır örnek verilebilir. Kiliselere örnek olarak Trapezonda'daki Hagios Evgenios Kilisesi ve Ayasofya Kilisesi, manastırlara ise başta aralarında en ünlü olan Panagia Sumela olmak üzere St. George ve St. Ioannes Vazelonos Manastırları örnek verilebilir. 19. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu'ndaki okuryazar oranı en yüksek olan yerlerden biri Trabzon Vilayeti'dir. Bunda bölgede bulunan Pontus Rumları'nın kurduğu okulların büyük bir payı vardır. Osmanlı vergi kayıtlarına göre günümüz Trabzon'unun Çaykara ve Dernekpazarı ilçelerinde yer alan 17. yüzyılda İslam'ı kabul etmiş olan Pontus Rumları, eğitimdeki ustalıkları ile tanınırlardı. Bu bölgede eğitim görmüş olan hocalar, Anadolu’da binlerce öğrenciye medreselerde dersler verdi. Bu bölgedeki okulların bir kısmı Arapça ile Pontus Rumcası da öğretti (daha az derecede Farsça ve Osmanlı Türkçesi de öğretildi). Cumhuriyet'in ilk dönemlerinde medreseler kaldırılsa da, bazı medreseler uzak konumlarından dolayı 20. yüzyılın ikinci yarısına kadar devam etti. Bu eğitim mirasının etkileri, günümüzde bile devam etmekte olup pek çok din adamı, bilim insanı ve siyasetçi, Nakşibendilik tarikatına bağlı olan Rum alimlerden önemli bir ölçüde etkilenmiştir.

Türküler

Geleneksek Pontus müzik enstrümanları: Kemençe, davul, zurna, 1950 civarı Trapezonda

Pontus müziği; Antik Yunan, Bizans ve Kafkasya'nın (özellikle Kars'ta) müzikal öğelerini taşır. Muhtemelen, bu duruma bölgedeki Rumlar ile yaşayan diğer halkların da bir katkısı vardır ancak bu etki belirgin değildir.

Dil ve diğer kültürel özellikler gibi müzik tarzı da Pontus topografyasından etkilenmiştir. Bölgenin dağları ve nehirleri bölgedeki Rum toplulukları arasındaki iletişimi engelledi ve bu durum müziğin tarzının yöreden yöreye değişmesine yol açtı. Bu müzik tarzlarının şekillenmesinde, bölgedeki Rum olmayan halkların da etkisi vardır. Bu nedenle Doğu Pontus'un müzik tarzı, Batı ve Güneybatı Pontus'unkinden daha farklıdır. Örneğin Kars'taki Pontus müziğinde; Kafkas müziğinin ve Anadolu'daki çalgıların etkileri görülebilir. Türklerin Karadeniz Bölgesi'ndeki müzik ve dansları Pontus Rumlarınınkine çok benzer ve Türklerin yaygın müzikleri melodi bakımından Rumlarınki ile aynıdır. Bazı ağıtlar ve baladlar dışında bu müzik daha çok halk oyunlarında kullanılır. Pontus müziğinin kökeni, 9. yüzyılda Bizans İmparatorluğu'nda ortaya çıkan epik ya da dayanan Akritik müziğe dayanmaktadır. Akritik müzik, Bizans İmparatorluğu'nun doğu sınırlarını savunan Akriteslerin maceralarını konu alan müzik türüdür. Pontus müzik enstrümanları arasındaki en popüleri; kit kema ve Rebek gibi Orta Çağ Avrupası'ndaki diğer yaylı müzik enstrümanları ile ilişkilendirilen kemençedir (Yunanca:Ποντιακή λύρα). Ayrıca dankiyo, tulum, aulos ve kaval da kullanılan enstrümanlara örnek verilebilir.

Zurnanın türü bölgeden bölgeye değişir. Bafra tarzı zurna büyüklüğü ve çıkardığı farklı ses ile diğer türlerinden belirgin bir biçimde ayrılır. Kema, Bafra ve Batı Pontus'ta çok popülerdi. Kapadokya kökenli olan Kemane, Kapadokya ve Pontus'da yaşayan Rumlar arasında çok popülerdi. Kars'da ise def, ud ve klarnet çok popülerdi.

Halk oyunları

Horon, Yunan ve Fars dans stillerinin özelliklerini korur. Bu dansın adı, köken olarak Yunancada ”dans“ anlamına gelen ”Horoi” (Χοροί, tekili; Χορος) kelimesinden gelmektedir. Bu oyun dairesel olarak ve kısa adım atarak oynanır. Pontus halk oyunlarından benzersiz olanı ise hızlıca dönerek oynanan tremulodur (Rumca:Τρέμουλο). Diğer Yunan oyunları gibi bu oyunlar da bir daire içinde çizgisel bir hareket içinde oynanır. Ayrıca Pontus dansları diğer Orta Doğu oyunları ile tek bir kişi tarafından yönetilmemesi bakımından benzerlik taşır. En ünlü halk oyunları arasında: Horon, Serra, , , Koçari ve bulunur.

Pontus Rum mutfağı

Pontus Rum mutfağına özgü yemeklerden birkaçı:

Felia (Φελία): Bir çeşit tatlıdır.
Kinteata (Κινθέατα): Mısır unu ve ısırgan otu ile yapılan bir çorbadır.
Otía (Ωτία): Bir çeşit kızartma tatlısıdır.
(πιροσκί): Rusya'da da yenilen bir yiyecektir.
Pita (Πισία) : Araplar tarafından da yenilen Orta Doğu'ya özgü bir pidedir.
Sousamópita (Σουσαμόπιτα): Adı “Saray tatlısı” olarak da bilinir.
Tanoménon sorvá ya da Tanofái (τανωμένον σορβά ή τανοφάι): Adı ”Yayla çorbası” olarak da bilinir. Karadenizli Türkler arasında da yaygındır.
Tsirichtá (Τσιριχτά): Lokmanın Pontus'a özgü versiyonudur. Lokmadan farkı ise şerbetsiz olarak da yenilmesi ve şeklinin lokmanın aksine yuvarlak olmamasıdır.
Varenika (βαρένικα): Mantının Pontus'a özgü şeklidir. Suyu ile yenmez.
Perek (Περέκ): Mantının Pontus'a özgü şeklidir. Varenika'dan farkı suyu ile yenmesidir.
Lahana çorbası (Λάχανα σορβά): Karadenizli Türkler arasında da yaygın olan bir çorbadır.
Paskalya yumurtası (Πασχαλινά αυγά): Zamanında bölgedeki Hristiyanlar yapıyordu.
Fustoron (Φούστορον): Pontus'a özgü bir omlet çeşididir.
İmambayıldı (Ιμάμ μπαϊλντί): Türkler arasında da yaygın bir yemektir.
Bereketi (Μπερεκέτι) : Lavaş ve köy peyniri ile tavada yapılan bir börektir.
Lavaş (Λαβάσια): Ekmeğin bir çeşididir.
Makarina (Μακαρίνα): Pontus'a özgü bir makarnadır.
Tsatsupel (Τσατσουπέλ): Pontus'a özgü bir sostur.
Pontus salatası (Ποντιακή σαλάτα): Pontus'a özgü bir salatadır.
Siron (Σιρόν): Pontus'a özgü bir yemektir. Karadenizli Türkler arasında da yaygındır
Pontus patates kızartması: Patates kızartmasının Pontus'a özgü versiyonudur.
Tiroklosti (Τυροκλωστη): Peynir kuymağı. Günümüzde Çaykara ve Beşköy yörelerinde yapılmaya devam edilen Pontus'a özgü kahvaltılık bir yemektir.

Popüler kültürde Pontus Rumları

Theodoros Angelopoulos tarafından yönetmenliği yapılan ve 1984 yılında vizyona giren (Ταξίδι στα Κύθηρα) adlı filmin ana karakteri Yunan İç Savaşı sonucu Sovyetler Birliği’ne sürgün edildi. 32 yıl sonra ise ana karakter Yunanistan'a geri döner.
tarafından yönetmenliği yapılan ve 1998 yılında vizyona giren (Από την άκρη της πόλης) adlı filmde Atina'nın gizli fuhuş dünyasındaki Kazakistanlı Pontus Rumu bir gencin yaşamı anlatılıyor.
1999 yılında vizyona giren Toprak ve Su (Χώμα και νερό) karakterlerden biri, striptiz kulübü için kadın-kaçakçılığı yapan Gürcistanlı bir Pontus Rumu.
'nun annesi Sano Halo'nun anlattığı anılardan yola çıkarak kaleme aldığı ve 2000 yılında basılan kitabı "Halen benim adım değil: Türkiye'deki Ölüm Yürüyüşünden Amerika'daki Yeni Eve, Genç Bir Kızın Kırım ve Hayatta Kalmasının Gerçek Hikayesi", Pontus'taki yaşam tarzı ve Rum Kırımı'nı anlatıyor.
2000 yılında vizyona giren Aşırı Zavallı, Inc. (Πάμπτωχοι Α.Ε.) adlı filmde karakterlerden biri Sovyetler Birliği’nden gelen Thymios Hloridis adında bir Pontus Rumudur. Kaos teorisinde uzman olan Hloridis kaçak puro satarak geçimini sağlamaya çalışıyor.
2004 yapımı Türk filmi olan Bulutları Beklerken adlı filmde nüfus mübadelesi sırasında Yunanistan'a gitmeden Mersin'de evlatlık edinilen Ayşe, uzun bir süre sonra giden kardeşini bulmak için Yunanistan'a gider. Yolculuk sırasında Sovyetler Birliği’nden gelen ve Pontuslu Rum olan Thanassis ile tanışır. Filmde Rum Kırımı'na göndermeler yapılmıştır.
Peter Stefanidis'in senaryosunu yazdığı ve yönettiği 2008 yılında vizyona giren adlı kısa filmdeRum Kırımı iki karakterin perspektifinden anlatılmıştır: Kemal (Lee Mason) ve Pantzo (Ross Black).
2012 yılında tarafından yazılan Karadeniz adlı kitapta Pontus Rumları'nın göçü hayal edilerek yazılmıştır. Kitap Sheep Meadow Press tarafından basılmıştır.

Tanınmış Pontus Rumları

Antik dönem

Orta Çağ dönemi

Modern dönem

Video

Pontus Rumlar’ının kültürü, şarkıları ve halk oyunları hakkında bir belgesel YouTube'da ΤΟ ΑΛΑΤΙ ΤΗΣ ΓΗΣ - Ποντος HD
Pontus Rum müziği ve halk oyunlarını gösteren bir belgesel YouTube'da ΤΟ ΑΛΑΤΙ ΤΗΣ ΓΗΣ - Ποντιακό γλέντι HD

Galeri

Cenevre'de zengin bir Pontus Rum'u aile.
Orta sınıf bir Pontus Rum'u aile.
Trabzon'da evinin avlusunda Pontus Yunan aile.
Trabzon'da Pontuslu Rum bayanlar ve çocukları.
Trabzon'da Pontus Rum'u çift.
Giresun'da Pontus Rum atletizm takımı.
Pontus Rum'u kız öğrencileri.
Batum'daki Pontus Rumları.
'Pontos', Pontus Rum takımı.
Trabzon sahilinde Pontus Rumları kanosu.
Rus İmparatorluk Ordusu üyesi olarak Kafkasya'dan Pontus Rumları.

Ayrıca bakınız

Trabzon, Pontus Rumları’nın kültürel başkenti
Kapadokya Rumları
Urumlar
Lazlar
Lazların Helenleştirilmesi
Rum Kırımı
Müslüman Rumlar

Konuyla ilgili yayınlar

Halo, Thea. Not Even My Name. Picador. 2000. .
Berikashvili, Svetlana. Morphological aspects of Pontic Greek spoken in Georgia. LINCOM GmbH, 2017.

Dış bağlantılar

Yunanistan’daki Pontusluların kurduğu birlik25 Ağustos 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
Greklerin Karadeniz’i nasıl kolonize ettiklerini harita üzerinde gösteren bir websitesi23 Nisan 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
Pontus Rumları hakkında bir websitesi24 Mart 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde .

Kaynakça

^ Dufoix, Stephane (2008). Diasporas. University of California Press. s. 40. ISBN . For example, there are 2 million Pontic Greeks worldwide, mostly in Russia, Ukraine, Greece, Germany, and Sweden.
^ Phrankoulē-Argyrē, Ioustinē (2006). Spyridon, Archbishop of America, 1996 – 1999: the heritage. Hellēnika Grammata. s. 175. Οι ξεριζωμένοι και διασκορπισμένοι στα πέρατα της οικουμένης έλληνες του Πόντου συμποσούνται σήμερα γύρω στα 2.500.000.
^ "Pontic people group in all countries | Joshua Project". joshuaproject.net. 5 Haziran 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 15 Haziran 2023.
^ Bateman, Jessica. "The revival of a second Greek language". www.bbc.com (İngilizce). 19 Ekim 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 15 Haziran 2023.
^ Alan John Day; Roger East; Richard Thomas (2002). A Political and Economic Dictionary of Eastern Europe. Psychology Press. s. 454. ISBN . Pontic Greeks An ethnic Greek minority found in Georgia and originally concentrated in the breakaway republic of Abkhazia. The Pontic Greeks are ultimately descended from Greek colonists of the Caucasus region (who named the Black Sea the Pontic Sea)
^ Totten, Samuel; Bartrop, Paul Robert; Jacobs, Steven L. (2008). Dictionary of Genocide: A-L. ABC-CLIO. s. 337. ISBN .
^ Wood, Michael (2005). In Search of Myths & Heroes: Exploring Four Epic Legends of the World. University of California Press. s. 109. ISBN .
^ Who are the Pontians? 30 Mart 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. Angelfire.com. Retrieved on 2011-02-12.
^ ^a ^b Renée Dreyfus; Ellen Schraudolph (1996). Pergamon: The Telephos Frieze from the Great Altar. University of Texas Press. s. 24. ISBN . Philetairos of Tios on the Black Sea, son of a Greek father and a Paphlagonian mother, a high-ranking officer in the army of King Lysimachos and also his confidant, was the actual founder of Pergamon.
^ Bunson, Matthew (2004). OSV's encyclopedia of Catholic history. Our Sunday Visitor Publishing. s. 141. ISBN . BESSARION, JOHN (c. 1395-1472) + Greek scholar, cardinal, and statesman. One of the foremost figures in the rise of the intellectual Renaissance
^ The Preaching of Islam (1896, 1913) - Thomas Walker Arnold
^ Pentzopoulos, Dimitri (2002). The Balkan exchange of minorities and its impact on Greece. C. Hurst & Co. Publishers. ss. 29-30. ISBN . 11 Aralık 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 3 Nisan 2019.
^ ^a ^b "Arşivlenmiş kopya". 29 Mart 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 29 Mart 2019.
^ A Short History of Modern Greece, 1821-1940, Edward Seymour Forster, 1941, p. 66.
^ Dimitri Kitsikis, Propagande et pressions en politique internationale, 1919-1920 (Paris, 1963) pp. 417-422.
^ . repairfuture.net. 21 Mayıs 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Ocak 2019.
^ "The Pre-war Ottoman Empire and The Greek Genocide". academia.edu. 9 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından .
^ Ascherson, Neal (1996). Black Sea. s. 184. ISBN .
^ Standard Languages and Language Standards: Greek, Past and Present, Alexandra Georgakopoulou, Michael Stephen Silk, page 52, 2009
^ . Ortodokslar Topluluğu(The Orthodox society). 24 Eylül 2014. 13 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Ocak 2019.
^ Topalidis, Sam, 'A Pontic Greek History' (2006), introduction.
^ Koromela, Marianna and Evert, Lisa,'Pontos-Anatolia : northern Asia Minor and the Anatolian plateau east of the upper Euphrates : images of a Journey', (1989), p. 37.
^ Topalidis, Sam, 'A Pontic Greek History' (2006), pp. 39-46.
^ Xanthopoulou-Kyriakou, Artemis, 'The Diaspora of the Greeks of the Pontos: Historical Background', Journal of Refugee Studies, 4, (1991), pp. 26-31.
^ Topalidis, Sam, 'A Pontic Greek History' (2006), pp. 22-25.
^ ^a ^b . 20 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Nisan 2019.
^ Özdalga, Elisabeth (2005). Late Ottoman society: the intellectual legacy. Routledge. s. 259. ISBN . 10 Aralık 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 22 Nisan 2019.
^ Bryer, Anthony; Winfield, David (2006). The post-Byzantine monuments of Pontos. Ashgate. s. xxxiii. ISBN . 10 Aralık 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 22 Nisan 2019.
^ A Nation of Empire - Ottoman Legacy Turkish Modernity 17 Kasım 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Michael E. Meeker - University of California Press, 2001
^ Trabzon Greek - A language without a Tongue 11 Haziran 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Ömer Asan on Karalahana.com
^ Taxidi sta Kythira (1984) 23 Ağustos 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., imdb.com
^ Apo Tin Akri Tis Polis 7 Eylül 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., imdb.com
^ kai nero, imdb.com
^ The Very Poor, Inc. 9 Şubat 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., imdb.com
^ Waiting for the Clouds 7 Eylül 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., imdb.com
^ Pontos (2008) 10 Şubat 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., imdb.com

[Dufoix_2008-1] Dufoix, Stephane (2008). Diasporas. University of California Press. s. 40. ISBN . For example, there are 2 million Pontic Greeks worldwide, mostly in Russia, Ukraine, Greece, Germany, and Sweden.

[Phrankoulē-Argyrē_2006-2] Phrankoulē-Argyrē, Ioustinē (2006). Spyridon, Archbishop of America, 1996 – 1999: the heritage. Hellēnika Grammata. s. 175. Οι ξεριζωμένοι και διασκορπισμένοι στα πέρατα της οικουμένης έλληνες του Πόντου συμποσούνται σήμερα γύρω στα 2.500.000.

[3] "Pontic people group in all countries | Joshua Project". joshuaproject.net. 5 Haziran 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 15 Haziran 2023.

[4] Bateman, Jessica. "The revival of a second Greek language". www.bbc.com (İngilizce). 19 Ekim 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 15 Haziran 2023.

[Day,_Alan_John_2002_454-5] Alan John Day; Roger East; Richard Thomas (2002). A Political and Economic Dictionary of Eastern Europe. Psychology Press. s. 454. ISBN . Pontic Greeks An ethnic Greek minority found in Georgia and originally concentrated in the breakaway republic of Abkhazia. The Pontic Greeks are ultimately descended from Greek colonists of the Caucasus region (who named the Black Sea the Pontic Sea)

[Totten,_Samuel;_Bartrop,_Paul_Robert;_Jacobs,_Steven_L._2008_337-6] Totten, Samuel; Bartrop, Paul Robert; Jacobs, Steven L. (2008). Dictionary of Genocide: A-L. ABC-CLIO. s. 337. ISBN .

[Wood,_Michael_2005_109-7] Wood, Michael (2005). In Search of Myths & Heroes: Exploring Four Epic Legends of the World. University of California Press. s. 109. ISBN .

[8] Who are the Pontians? 30 Mart 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. Angelfire.com. Retrieved on 2011-02-12.

[Renée_Dreyfus,_Ellen_Schraudolph_1996_24-9] Renée Dreyfus; Ellen Schraudolph (1996). Pergamon: The Telephos Frieze from the Great Altar. University of Texas Press. s. 24. ISBN . Philetairos of Tios on the Black Sea, son of a Greek father and a Paphlagonian mother, a high-ranking officer in the army of King Lysimachos and also his confidant, was the actual founder of Pergamon.

[10] Bunson, Matthew (2004). OSV's encyclopedia of Catholic history. Our Sunday Visitor Publishing. s. 141. ISBN . BESSARION, JOHN (c. 1395-1472) + Greek scholar, cardinal, and statesman. One of the foremost figures in the rise of the intellectual Renaissance

[11] The Preaching of Islam (1896, 1913) - Thomas Walker Arnold

[Pentzopoulos_2002_29-30-12] Pentzopoulos, Dimitri (2002). The Balkan exchange of minorities and its impact on Greece. C. Hurst & Co. Publishers. ss. 29-30. ISBN . 11 Aralık 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 3 Nisan 2019.

[joshuaproject.net-13] "Arşivlenmiş kopya". 29 Mart 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 29 Mart 2019.

[14] A Short History of Modern Greece, 1821-1940, Edward Seymour Forster, 1941, p. 66.

[15] Dimitri Kitsikis, Propagande et pressions en politique internationale, 1919-1920 (Paris, 1963) pp. 417-422.

[:1-16] . repairfuture.net. 21 Mayıs 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Ocak 2019.

[17] "The Pre-war Ottoman Empire and The Greek Genocide". academia.edu. 9 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından .

[18] Ascherson, Neal (1996). Black Sea. s. 184. ISBN .

[19] Standard Languages and Language Standards: Greek, Past and Present, Alexandra Georgakopoulou, Michael Stephen Silk, page 52, 2009

[20] . Ortodokslar Topluluğu(The Orthodox society). 24 Eylül 2014. 13 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Ocak 2019.

[21] Topalidis, Sam, 'A Pontic Greek History' (2006), introduction.

[22] Koromela, Marianna and Evert, Lisa,'Pontos-Anatolia : northern Asia Minor and the Anatolian plateau east of the upper Euphrates : images of a Journey', (1989), p. 37.

[23] Topalidis, Sam, 'A Pontic Greek History' (2006), pp. 39-46.

[24] Xanthopoulou-Kyriakou, Artemis, 'The Diaspora of the Greeks of the Pontos: Historical Background', Journal of Refugee Studies, 4, (1991), pp. 26-31.

[25] Topalidis, Sam, 'A Pontic Greek History' (2006), pp. 22-25.

[Reference_H-26] . 20 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Nisan 2019.

[27] Özdalga, Elisabeth (2005). Late Ottoman society: the intellectual legacy. Routledge. s. 259. ISBN . 10 Aralık 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 22 Nisan 2019.

[28] Bryer, Anthony; Winfield, David (2006). The post-Byzantine monuments of Pontos. Ashgate. s. xxxiii. ISBN . 10 Aralık 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 22 Nisan 2019.

[29] A Nation of Empire - Ottoman Legacy Turkish Modernity 17 Kasım 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Michael E. Meeker - University of California Press, 2001

[30] Trabzon Greek - A language without a Tongue 11 Haziran 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Ömer Asan on Karalahana.com

[31] Taxidi sta Kythira (1984) 23 Ağustos 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., imdb.com

[32] Apo Tin Akri Tis Polis 7 Eylül 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., imdb.com

[33] ro, imdb.com

[34] The Very Poor, Inc. 9 Şubat 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., imdb.com

[35] Waiting for the Clouds 7 Eylül 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., imdb.com

[36] Pontos (2008) 10 Şubat 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., imdb.com