Rus çerkes Savaşı Adigece Урыс адыгэ зауэ Rusça Русско черкесская война 17 Temmuz

Rus-Çerkes Savaşı (Adigece: Урыс-адыгэ зауэ; Rusça: Русско-черкесская война), 17 Temmuz 1763'te (E.U.) Rusya'nın Çerkesya'da hak iddia etmesi ve Çerkeslerin bunu reddetmesi ile başlayan, 21 Mayıs 1864'te (E.U.) son Çerkes ordusunun mağlup edilmesiyle sona eren askerî mücadele. Savaş 101 yıl sürmesi sebebiyle hem Rusya hem de Çerkesya tarihindeki en uzun savaştı.

Rus-Çerkes Savaşı

Kafkas Savaşı

Tarih	17 Temmuz 1763 (E.U.) – 21 Mayıs 1864 (E.U.) Dağınık Çerkes direnişi 1880'lere kadar dağlarda devam etti, ancak savaş 1864'te sona erdi.
Bölge	Çerkesya
Sonuç	Rus zaferi

Taraflar

Rus İmparatorluğu

Kalmuk Hanlığı(1769–1771)
Megrelya Prensliği (1803–1864)
Guria Prensliği (1810–1829)
Çerkesya Ermenileri (1836'dan sonra)

Çerkesya

Kabarda (1822'ye kadar)

Destek:
Osmanlı İmparatorluğu (Ekipman desteği)
Abhazya Prensliği (1808–1810)
Kafkasya İmamlığı (1848–1859)

Avrupalı maceracılar (1818–1856)

Komutanlar ve liderler

II. Katerina (1763–1796)

I. Pavel (1796–1801

I. Aleksandr (1801–1825)

I. Nikolay (1825–1855)

II. Aleksandr (1855–1864)

Pavel Tsitsianov (1787–1806)

Fyodor Bursak (1799–1827) ×

Georgi Emmanuel (1815–1831)

Aleksey Yermolov (1817–1827)

Maksim Vlasov (1819–1843)

Nikolay Yevdokimov (1820–1864)

Aytek Kanokov (1828–1844)

Grigori Zass (1830–1848)

Pavel Grabbe (1831–1842)

Davit Dadiani (1841–1845)

Aleksandr Baryatinsky (1856–1862)

Dimitri Milyutin (1861–1864)

Mihail Romanov (1862–1864)

Qasey Atajuq (1763–1773)
Mısost Bematıqo (1763–1788)
Qalebatıqo Şupago (1807–1827)
İsmail Berzeg (1823–1846)
Hawdıqo Mansur (1839–1846)
Muhammed Emin (1848–1859)
Seferbiy Zaneqo (1807–1860) ×
Gerandıqo Berzeg (1820–1864) ×
Hırtsıjıqo Ale (1776-1830lar) (ölü)
Mansur Uşurma (1784–1791) × (esir)
Pşıqo Ahecaqo (1797–1838)
Tığujıqo Qızbeç (1810–1840) × (ölü)
Canbolat Boletoqo (1814–1836) X
Qerzeç Şırıhuqo (1816–1864)
Ayteç Qanoqo (1828–1844) T
Aslan Bey Çaçba (1808–1810)

James Bell (1836–1839)
Teofil Lapinski (1857–1859)

Çatışan birlikler

Rus İmparatorluk Ordusu

1861 sonrası:
Çerkes Konfedere Ordusu
1861 öncesi:
Düzensiz ordu
Abrekler
Murtazıklar (1848–1859)

Gönüllüler

Abhaz gönüllüler
Çeçen gönüllüler
Poloyanlı gönüllüler (1857)

Güçler

Düzenli olarak 150.000–300.000

Düzenli olarak 20.000–100.000

Kayıplar

Askerî kayıplar:
77.000–130.000 muharebede ölü
800.000 toplam askerî ölüm
Sivil kayıplar:
5.000–20.000 (Tahmini)

Toplam:
882.000–916.079 (Tahmini)

Askerî kayıplar:
80.000 muharebede ölü (Tahmini)
200.000–300.000 toplam askerî ölüm (Tahmini)
Sivil kayıplar:

1763–1818:
315.000+
1818 sonrası:
1.200.000+

Toplam:
1.795.000–1.895.000+ (Tahmini)

Savaş sırasında ve sonrasında Rus İmparatorluğu, sistematik olarak sivilleri katletme stratejisi uyguladı ve bu 1.500.000'e kadar Çerkes'in (toplam nüfusun %85-97'si) ya öldürüldüğü ya da Osmanlı İmparatorluğu'na sürüldüğü Çerkes Soykırımına sebep oldu. Savaş başlangıçta münferit bir çatışma iken, Rusya'nın tüm bölgeye yayılması kısa süre sonra Kafkasya'daki bir dizi başka ulusu çatışmanın içine çekti. Bu nedenle savaş genellikle Kafkas Savaşı'nın batı yakası olarak incelenir.

Savaş sırasında Rus İmparatorluğu, Çerkesya'yı bağımsız bir bölge olarak tanımadı. Bölge hiçbir zaman Rus kontrolünde olmamış olmasına rağmen, Çerkesler Rus toprağında isyan çıkaran bir grup asi olarak görüldü ve Rus generaller Çerkesleri milli isimleriyle değil, "dağlılar", "haydutlar" ve "yırtıcılar" olarak adlandırdı.

Savaş tarihsel revizyonizme maruz kalmış ve daha sonraki Rus kaynakları tarafından çoğunlukla görmezden gelinmiş, küçümsenmiş veya inkâr edilmiştir. Bazı Rus devlet medyası ve yetkilileri, çatışmanın "hiç yaşanmadığını" ve Çerkesya'nın "16. yüzyılda gönüllü olarak Rusya'ya katıldığını" iddia ettiler. Rusya'da bulunan Çerkes bölgelerinde "Çerkesya'nın Rusya'ya gönüllü katılışı" resmî bayramdır ve büyük hükûmet törenleri düzenlenmektedir. 2011'de Rus hükûmeti "Rus-Kafkas savaşı diye bir şeyin olmadığı, aksine bunun küçük bir çatışma olduğu" ve böyle bir savaş olduğunu iddia edenlerin "Kuzey Kafkasya'da kaos yaratmak" istediğini açıkladı. Rusya'da konuyla ilgilenen akademisyenler bazen "aşırılık yanlısı", "terörist" veya CIA ajanı olarak tanımlamaktadır.

Savaştan önce

5. ve 6. yüzyıllar arasında Bizans etkisiyle Hristiyanlaşan Çerkesler, Müslüman komşularından korunmak için Ruslarla iyi ilişkiler sürdürmek istemişlerdir. 1557'de Doğu Çerkesya'dan Temruk Idar, Rus Çarı İvan ile ittifak kurdu ve olası düşmanlara karşı bir savunma kurdu. Çerkesler bu dönemde Hristiyandı ve İslamiyet yayılmaya başlamamıştı. 1561'de İvan, Temruk'un kızı Goşenay ile evlendi ve ona Mariya adını verdi. Temruk, Rusya ile ittifakı nedeniyle daha sonradan bazı Çerkesler tarafından eleştirildi.

1578'de Müslüman komşularla kurulan ilişkiler neticesinde Doğu Çerkesya'da İslam yayılmaya başladı. Ardından Hatukay, Jane, Bolakay ve Besleney Çerkesleri Müslüman oldu. Ancak Batı Çerkesya'da İslam 1700'lere kadar zayıftı. Daha sonra mutasavvıf ve imamların gayretleriyle hızla yayılmaya başladı. Buna rağmen Çerkes halkı arasında hâlâ Paganlar ve Hristiyanlar vardı. Çerkeslerin İslam'ı kabul etmesi ve daha Osmanlı yanlısı bir politika benimsemesiyle Rusya Çerkeslere karşı agresif bir tavır takınmaya başladı. Çerkes-Rus saldırmazlık dönemi, 13 Mayıs 1711'de Çar I. Petro'nun Astrahan Valisi Araksin'e Çerkesya'yı yağmalaması ve "cezalandırması" emrini vermesiyle sona erdi. Araksin 26 Ağustos 1711'de 30.000 adamıyla Çerkeslerin topraklarına girdi ve Kopyl kasabasını (şimdi Slavianski) ele geçirdi. Oradan Karadeniz'e doğru ilerleyerek Kuban'daki limanları ele geçirdi ve onları yağmaladı. Ardından, köyleri yağmalayarak Kuban Nehri boyunca ilerledi. Rusya, 1711'den 1763'e kadar olan süreçte Çerkesya'ya karşı bu tür savaşları sürdürdü, ancak bu tür operasyonlar Çerkesya'yı ilhak etmek için değildi. Amaç, artık bir Osmanlı müttefiki olarak algıladıkları Çerkesya'yı zayıflatmaktı.

1739 Belgrad Antlaşması gereğince Doğu Çerkesya'daki Kabardey bölgesi, Osmanlı ve Rus etki alanları arasında tarafsız bölgeler olarak kabul edildi. 1774 Küçük Kaynarca Antlaşması sonucu ise Osmanlı İmparatorluğu Kabardey bölgesinin Rus etki alanında olduğunu tanıdı.

Öncül bilgiler

Savaşın siyasi sebepleri

Çerkesya konumu itibarıyla Rusya, İngiltere, Fransa ve Osmanlı İmparatorluğu arasındaki güç mücadelesinin ortasında kilit bir stratejik bölgeydi. Rusya gözünü Karadeniz boyunca genişleyerek sıcak denizlere inmeyi hedefliyordu. İngiltere ise Rusya'yı engellemek istiyordu. Rusya, İran'ın düşüşünü kolaylaştırmak için Karadeniz'de tersanelere ihtiyaç duyacaktı, bu da kıyı şeridiyle Çerkesya'yı hedef haline getirdi. Çerkes toprakları, verimli vadileri nedeniyle Ruslar için özellikle cazipti. Ancak artık Müslüman olan Çerkeslerin Ruslara karşı Osmanlıları tercih etmeleri Rus İmparatorluğu'nu rahatsız ediyordu. Çerkesya'nın stratejik önemini gösteren bir istatistiğe göre, 1853'te Karadeniz Rus ticareti için çok önemli hale geldi ve ihracatının üçte birinden sorumluydu.

Savaşın başlangıç tarihi

Rus-Çerkes Savaşı'nın başlangıç tarihi tarihçiler arasında tartışma konusu olmuştur. Genel görüş küçük çaplı çatışmalar 1711'den beri devam etse de organize savaşın Rusya'nın Çerkes topraklarında tahkimatlar kurduğu 1763'ten sonra gerçekleştiğidir. Rus tarihçiliğinde yaygın olan bir diğer görüş ise, gerçek savaşın 1817'de Aleksey Yermolov'un gelişiyle başladığı ve ondan önce sadece çatışmalar olduğu yönündedir.

Dünya güçlerinin tepkisi

Büyük Britanya

Gazetelere, belgelere ve seyahatnamelere göre Çerkesya, 1830'lu yıllardan itibaren İngiltere'nin yoğun ilgisini çekmiştir. Rusya'nın Çerkeslere yönelik olumsuz tasvirlerinin aksine, Avrupalı ve özellikle İngiliz medyası, Çerkeslerin barbar Rusya'ya kahramanca savaşan asil şövalyeler olduğuna dair romantik bir vizyon yarattı.

19. yüzyılda Britanya hükûmeti Çerkesya'ya heyetler gönderdi. Aynı zamanda bağımsız tüccarlar ve maceracılar da Çerkesya'ya gitti. Bu Britanyalı diplomatlar ve maceracılar, Çerkesya ile Anadolu arasında "yasadışı ticareti" organize ederek Çerkeslere silah ve teçhizat sağladılar. Mecliste bazı kişiler Rusya'ya savaş açılarak Çerkesya'ya destek olunması gerektiğini savundu.

Britanyalı maceracı James Stanislaus Bell, David Urquhart'ın emriyle 1836'da Çerkesya'ya silah yardımı yapmak için ticaret kisvesi altında geldi. Kasım 1836'da Rus hükûmeti Bell'i gözaltına aldı. ell kendisini diplomat olarak tanıttı ve canını kurtardı, ancak gemiye ve kargoya el konuldu ve Rus Karadeniz filosuna dahil edildi. Londra bu gözaltına öfkeli bir tepki verdi. Muhafazakarlar, Rusya'nın Çerkesya'daki hak iddiasının yasallığı konusunda Parlamento'ya bir soru getirdiler. Rusya savaşla tehdit edildi. Londra'dan gelen kızgın açıklamaların ardından, Rusya Çarı I. Nicholas, orduya ve filoya savaşa hazır olma durumunu emretti ve iki ülke savaşın eşiğine geldi. Nisan 1837'de Rus-İngiliz ilişkileri düzeldi.

Çerkesler özellikle İskoçya'dan büyük destek gördü. "Çerkes davası" o kadar popülerdi ki, bir noktada "Çerkesya'yı kurtarma" hareketi ulusal bir hareketti. Rosser-Owen, İskoç örgütlerinin hayırsever çabalarının ve Çerkeslerin iyiliğiyle ilgili kaygının en yoğun olarak İskoçya'da yaşandığını, çünkü Çerkeslerin Rusya'ya karşı mücadelesinin İskoç tarihindeki geçmiş travmalara benzediğini vurguluyor.

Osmanlı İmparatorluğu

Osmanlı Devleti genel olarak rakipleri Rusların ilerleyişinden rahatsız olmuş ve bu nedenle Kuzey Kafkasya'daki direnişe sempatiyle yaklaşmıştı, fakat gerçek anlamda bir ittifak kurulmadı. 14 Eylül 1829’da Edirne Antlaşması imzalandı. Bu antlaşmaya göre, Osmanlı İmparatorluğu Çerkesya dahil olmak üzere Kafkasya'yı Rus toprağı olarak tanıyordu, böylece Osmanlı İmparatorluğu'nun Çerkeslere desteği son buldu.

Polonya

1830-31 Kasım Ayaklanması'nın ardından Polonyalılar, Ruslar tarafından sert bir şekilde bastırıldı. Ayaklanmanın başarısızlıkla sonuçlanmasının ardından binlerce Polonyalı Rus ordusu için savaşmak üzere Kafkasya'ya gönderildi ve bunların birçoğu kaçarak Kafkas direnişine, özellikle de Çerkes direnişine katıldı. Polonyalı liderler ise Çerkesleri ortak bir düşmandan dolayı doğal müttefik olarak görüyorlardı.

1835 yılında bir Polonyalı gönüllü heyeti Kafkasya'ya gönderildi. 1836'da Edmund Spencer, Çerkeslerin yanında yüzlerce Polonyalının savaşa katıldığını, hatta Osmanlıların bile Çerkesya'ya birçok Polonyalı göçmen gönderdiğini yazdı. Polonyalılar ve Çerkeslerle olan bu özel bağ savaşın sonuna kadar devam edecekti. 1841'den 1852'ye kadar Polonyalı göçmenler Çerkes ordusunun tek önemli dış desteği kaynağıydı.

Çerkeslerin liderlerinden olan Gerandıqo Berzeg, 14 Mayıs 1846'da Polonya Ulusal Hükûmeti Başkanı Adam Czartoryski'ye şunları yazdı:

Halklarımız, ortak bir düşmanın varlığının yanı sıra özgürlük ve bağımsızlık arzusuyla birleşiyor. Rus ordusundan firar eden Polonyalıları ve diğerlerini ağırlayacağım ve onlara iyi davranacağım. Ayrıca Topçu ve Mühendislik Birlikleri Binbaşı Kazimir Gordon'u benimle birlikte Çerkesya'ya kabul edeceğim, ona çok iyi bakacağım ve ortak düşmana karşı mücadelemizde bize yardım etmesi için ihtiyaç duyacağı her şeyi sağlayacağım. Onun tavsiyesini dinleyeceğiz ve ona Polonya başkanının bir elçisi gibi davranacağız.

1857'de Polonyalı Albay Teofil Lapinski Çerkesya'ya bir birlik ile geldi ve Çerkes ordusu için savaştı.

Savaş dönemi

İlk dönem: 1763-1817

Mozdok krizi

II. Katerina döneminde Rus ordusu Çerkes topraklarına girmeye başladı ve Rusya, Çerkesya'yı hızla ilhak etmek amacıyla tahkimatlar inşa etmeye başladı. 17 Temmuz (O.S.), 1763'te Rus kuvvetleri, Doğu Çerkesya'daki Mezdeug (günümüz Mozdok) kasabasına girerek orayı bir Rus tahkimatına dönüştürdü. Böylece Çerkesler ile Rus İmparatorluğu arasındaki düşmanlıklar başladı. 15 Çerkes soylusu, Osmanlı ve Kırım ile ittifak görüşmeleri yapıp Ruslarla savaşmak isterken, 13 soylu ise Rusya ile barış yapmaya çalışmak istiyordu. Ocak 1764'te, aralarında Mısost Bematıqo'nun da bulunduğu birkaç Çerkes Kabardey soylusu, Rus Kizlyar komutanı N. A. Potapov'un temsilcisi ile bir araya geldi ve Ruslar tarafından inşa edilen Mozdok kalesinin yıkılmasını talep etti. Bu talep kabul edilmedi. 1764’de Keysin Keytiqo ve Kundeyt Şebez-Giray Petersburg’da II. Katerina ile görüştüler. II. Katerina diplomasiyi reddetti ve elçiler geri gönderildi. 21 Ağustos 1765'te Rus General Johann De-Medem Çerkes vatandaşlarına Rus kontrolünü kabul etmeleri veya Rus ordusuyla yüzleşmeleri talimatını verdi.

Bunun ardından Kabardey Kabile Meclisi (Xase) toplandı ve savaşın kaçınılmaz olduğu kararını aldı. 1765 yılında Kabardey Çerkesleri Kizlyar kalesini işgal etti. Haziran 1767'de Mısost Bematıqo, Rusya'ya karşı askeri bir sefer başlattı.

18 Ekim 1768'de Rusya'ya savaş ilan eden Osmanlı padişahı, Bematıqo'ya halife olarak Kafkasya'daki tüm Müslüman halkların resmen Rusya ile savaşa katılmalarını emrettiğini belirten bir mektup gönderdi. Ocak 1769'da Kizlyar komutanı Tümgeneral N. A. Potapov, Bematıqo'ya Osmanlı halifesini dinlemeyi bırakıp teslim olması için baskı yapan bir mektup gönderdi. Bematıqo mektubu ciddiye almadı.

Kırım Tatar-Çerkes ittifağı

Aynı esnada, Batıda Ruslar Kırım ile savaşıyordu. 1769 yılında Kırım Hanı, Azak Kalesini ele geçirdi. Aynı yıl Rus ordusu Kabardey Çerkeslerine karşı savaştı. Kalmık Hanı Ubaşi'nin 20.000 süvarisi onları destekledi ve galip geldi. Haziran 1769'da Nartsane bölgesinde büyük bir Rus ordusu Kabardey'e girip Peştu dağlarının yakınında mevziler aldığında başka bir büyük savaş meydana geldi. Mısost Bematıqo liderliğindeki Çerkes kuvvetleri, her iki taraf da kayıplar verince geri çekildi.

Bu noktada Rus çarlık hükûmeti ile işbirliği yapmayı reddeden Rus karşıtı grubun başında Bematıqo vardı. O ve destekçileri, Kumy nehrinin üst kısımlarına taşındı. Müttefiklere ihtiyaç duyan Bematıqo ve arkadaşları, yardım için Kırım Hanı Devlet Giray ile iletişime geçti. Han, küçük bir müfreze gönderme sözü verdi ancak bu gerçekleşemeden Rus ordusu Kabardey'e girdi.

1771'de Soqur Qaramirza komutasındaki Çerkesler birçok Kozak ve Rus kışlasını işgal ederek yaktı. 29 Eylül 1771'de Malka Nehri yakınlarında bir savaş çıktı. Savaşı General Yakobi komutasındaki Ruslar kazandı ve Çerkes ordusu ağır hasar gördü. 1772'de Dağıstan'da ciddi bir çarpışma meydana geldi. Her iki taraf da ciddi kayıplar verdi ve Ruslar kazandı.

Aynı yıl Kabardey prensleri Kırım Hanı Devlet-Girey'e başka bir elçi göndererek onu kendilerine yardım etmeye çağırdı. Haziran 1774'te Kırım Hanlığı Çerkesya'ya asker sevk etti ve Rus ordusuna karşı savaştı. Ancak aynı zamanda Çerkes köylerini yağmaladı. Osmanlı Devleti, 1774 Küçük Kaynarca Antlaşması ile Kırım Hanlığı üzerindeki himayesini kaybetti. Bu olayların ardından bölgedeki Rus varlığı güçlendi ve Çerkesler Osmanlılardan yardım ve ittifak talep etmeye başladı.

Doğu Çerkesya'da çatışmalar

1776'da Rus ordusu, Kabardey Çerkeslerini kuzeyden kuşatmak için Terek'te birkaç kale inşa etti. Çerkesler 14.000 kişilik bir ordu toplamayı başardılar ve birkaç kaleyi geri aldılar. Aynı yıl Çerkesler Ruslara karşı Don bölgesine bir sefer düzenledi. 1777'den itibaren Ruslar Mozdok'tan Azak'a kadar bir dizi kale inşa ettiler. 1778'de Albay Kulbakov komutasındaki Rus birlikleri ile Çerkesler arasında bir savaş meydana geldi.

1779'da general Yakobi, Kabardey'de bütün yaz süren bir saldırı düzenledi. Malka Nehri yakınlarındaki Kabardey Çerkes bölgesi 29 Eylül 1779'da saldırıya uğradı ve işgal edildi. Bu çatışmada Rus karşıtı olan Kabardey prensleri bulunuyordu ve 50 tanesi öldü. Çeçenlerin de savaşa dahil olmasıyla Çerkesler ve Çeçenler kurulan tahkimatlara sık sık saldırılar düzenliyorlardı. Azak ve Astrahan arası tamamen Rus ordusunun kışlası haline gelmişti. Rusların amacı Çerkesleri abluka altına alıp, bölgeyle tüm ilişkilerini kopartmaktı. 10 Ekim 1779 tarihinde 3.000 kişilik Kabardey, Hatukuay, Çemguy ve Besleney kuvvetleri 10.000 kişilik Rus ordusu ile savaştı ve Rus ordusuna büyük kayıplar verdirdi. Liderler Misostiqo Bat ve Qownshayiqo Adildjeri idi. Sonuç olarak Rus orduları geçici olarak Çerkesya'dan çekildi. 1781'de Osmanlılar Çerkesya'da, Çerkesya'da Türk nüfuzunu sağlamak için bir üs olarak güçlü bir kale inşa ettiler. 1782'de Ferah Ali Paşa, Osmanlı İmparatorluğu'ndan dai ve diplomat olarak Batı Çerkesya'daki Soğucak Kalesi'ne geldi.

Kabardeylerin durumu, Rusya'nın 1781'de Kuban'ı işgal etmesi ve 1783'te Kırım'ı ilhak etmesiyle daha da kötü hale geldi. Çerkesler ve Nogaylar, 1784 yılında Batı Kafkasya'da Ruslara karşı ortak saldırılar düzenlediler ancak başarılı olamadılar. 1783-1785 yılları arasında General Potyomkin komutasındaki Rus kuvvetleri Kabardey bölgesine saldırdı.

İmam Mansur ve Anapa

Anapa kalesi, günümüzün Krasnodar Kray bölgesinde, Karadeniz kıyısında yer almaktaydı. Yanında Bığurqal adında bir Çerkes yerleşimi vardı. Çerkesler Türklerle ticaret yapmak için Anapa Kalesi'ne geliyorlardı ve bu da bölge ekonomisine katkı sağlıyordu. Anapa yüzyıllar boyunca bu rolü üstlendi. Pek çok Türk, Rum ve Cenevizlinin Çerkesya ve Abhazya'dan mal ve köle satın almak için geldiği canlı bir ticaret merkeziydi. Kalenin başına bir Türk paşası vardı ve kalenin korumasının çoğunu Çerkes askerler oluşturuyordu.

Bu dönemde Çeçen savaşçı ve İslam alimi olan İmam Mansur popülerliğini arttırarak halkı Rus ordusuna karşı savaşmaya çağırıyordu. İmam Mansur kısa sürede bir ordu topladı, bu dönemde diğer Kafkas halklarına mektuplar yazdı. Çerkesler zaten 1763'ten beri Rusya'ya karşı savaşıyorlardı ve Mansur'un ordusuna katıldılar.

Kısa sürede Mansur'un mucizeler sergilediği, bir avuç toz ile Rus ordusunu yok ettiğine dair söylentiler yayılmaya başladı. Bu söylentileri duyan Antepli Osmanlı din adamı Seyyid Halil Efendi 200 öğrencisiyle beraber Mansur'un ordusuna katıldı. Bu söylentiler İstanbul'a ulaşınca Abhazya prensi Keleş Bey Çaçba olayı araştırması için Osmanlı hükûmeti tarafından görevlendirildi. Çerkesya'da bulunan Ferah Ali Paşa'da Şeyh Mansur ile görüşmesi için bir adamını gönderdi. 1785 İmam Mansur ve ordusu Kizlyar Kuşatması'nı gerçekleştirdi. Mansur daha sonra Çerkesya'ya geldi ve Çerkes ordularının başına geçti.

1787'de Osmanlılar, Ruslardan Kırım'ı boşaltmalarını ve Karadeniz yakınındaki topraklarından vazgeçmelerini talep etti. Rusya bunu bir savaş nedeni olarak gördü ve savaş ilan etti. Böylece 1787-1792 Osmanlı-Rus Savaşı patlak verdi.

Bunun ardından İmam Mansur ordusuyla birlikte Anapa kalesine doğru yola çıkarak kaleyi savunmaya hazırlandı. Osmanlı padişahı hediye olarak bir saat ve dürbün göndererek Mansur'u Kafkas halkının lideri olarak tanıdı. Osmanlılar da İmam Mansur'a destek vermek üzere Trabzon Valisi Köse Mustafa Paşa'yı Anapa'ya gönderdi. Mansur, Osmanlı yürüyüşünü öğrendi ve onları karşılamaya gitti.

1786-1790 arasında Rus ordusu Kuban nehrini geçerek birçok Çerkes köyüne saldırdı. Anapa Kuşatması (1787) bunun ardından gerçekleşti: Rus Çariçesi Katerina, Osmanlı kaleleri Tsemez ve Anapa'yı fethetmek için bir ordu gönderdi ve General Potemkin liderliğindeki 8.000 asker ve 35 toptan oluşan bir Rus kuvveti Anapa'ya doğru yürüdü.

Laba ile Urup nehri arasında bir yer olan Obun'da İmam Mansur Rus ordusuyla karşılaştı. Mansur 20-22 Eylül tarihleri arasında Ruslarla savaştı. İmam Mansur'un kuvvetleri Ruslarla rekabet edemedikleri için geri çekildiler. Bu savaşın hemen ardından Potemkin Anapa'ya yürüdü ve 25 Eylül'de oraya ulaştı. Ruslar Anapa'nın terk edildiğini düşünüyordu; Ancak İmam, 300 kişilik bir müfrezeyle karanlığın altında Rus birliklerinin artçı birliklerine saldırdı. Mansur başta avantajı eline alsa da, iki saatlik bir savaşın ardından geri çekildi. Ruslar büyük kayıplar verdi. Aynı gün General Radiyev ve birlikleri Kuban'ın ötesine çekilme emri aldı. Sefer ve kuşatma başarı ile sonuçlanmadı. Rus tarafında 200'e yakın kişi öldü, çok sayıda da yaralandı. Daha sonra 25 Eylül'de Potemkin, birliklere Kuban kıyılarına dönme emri verdi. Jilehoy Muharebesi gerçekleşti ve Ruslar Abaza, Besleney, Çemguy ve Hatukay bölgelerine baskın düzenledi ve yüze yakın köyü yaktı. Bunun ardından Ruslar tekrar Anapa'yı almaya çalıştı. Anapa'ya doğru yola çıkan 12.000 kişilik yeni Rus ordusunun başında General Yuri Bibikov vardı. Bibikov, civardaki Çerkes ve Nogay boylarına saldırmaya başladı ve onları mağlup etti.

Bibikov, civardaki Kafkasyalı boylarına karşı zaferinin ardından 24 Mart'ta Anapa kalesine saldırdı ve Anapa Kuşatması (1790) gerçekleşti. Rus birliklerinin tırmanma merdivenleri, atları ve yiyecekleri yoktu ve çevredeki Çerkes nüfusu, Rus kamplarına saldırmaya başladı. Güçlü topçu savunması ve Mansur kuvvetlerinin sürekli olarak yanlardan saldırıları nedeniyle Rus ordusu birçok askerini kaybederek geri çekilmek zorunda kaldı. Bibikov en az 5.000 adamını kaybetti ve 1.000 hasta ve yaralı daha 40 gün sonra öldü. Rus Çariçesi Katerina, Bibikov'u görevden aldı ve daha sonra duruşmaya çıkardı. Aynı yıl Rus orduları Bjeduğ bölgesine girdi ve birkaç köyü yaktı. Bu sırada İmam Mansur, İstanbul'a çok sayıda mektup göndererek padişahın ordusunun desteğini istedi. 26 Kasım 1788'de Osmanlı idaresi tarafından bu konuda Serasker olan Battal Hüseyin Paşa görevlendirildi.

Ruslar daha sonra General Radiyev, General Palakin ve General Rabinder komutasındaki üç hatta bölünmüş 10.000 ek birlik ile takviye edildi. Kuşatmayı yeniden başlattılar. Çatışmalar ilkbahar ve yaz boyunca devam etti ve Rus tarafının büyük kayıplar vermesine rağmen kimse zafer ilan edemedi. 22 Eylül 1788'de Rus kuvvetleri neredeyse Anapa'yı ele geçirdi, ancak başarısız oldular.

Osmanlı Devleti bu dönemde Çerkeslerin Ruslara verdirdiği ağır kayıplardan yararlanmış ve bu durum nedeniyle hem karada hem de denizde savunmadan saldırıya geçmiştir. Ancak 9 Ağustos 1789'da Osmanlı deniz kuvvetlerinin saldırısı başarısızlıkla sonuçlandı ve Ruslara mağlup oldular. Aynı gün Battal Hüseyin Paşa Kabardey'e (Doğu Çerkesya) yürüyüş emrini verdi. Kabardey ve Dağıstan liderleri de bu orduya katıldı. Mansur'un da bu çabaya katılmasıyla Battal Paşa'nın ordusunun asker sayısı 30.000'e ulaştı.

Kuban civarında Battal Hüseyin Paşa ve kuvvetleri Rus ordusuyla karşı karşıya geldi ve Ruslar galip geldi. Bazı kaynaklara göre, Battal Hüseyin Paşa rehin alındı, diğerlerine göre ise ihanet etti. Battal Hüseyin Paşa'nın teslim olması üzerine Rus kuvvetleri Anapa'ya yeni saldırılar düzenledi. Yeni Anapa valisi, Serasker Sarı Abdullah Paşa, Anapa'ya gelerek görevinin başına geçmedi. Bunu fırsat bilen Ruslar Anapa'ya tekrar saldırdılar ve Anapa Kuşatması (1791) gerçekleşti ve Ruslar bu sefer kaleyi ele geçirebildiler. İvan Gudoviç liderliğindeki Rus ordusu kaleye girdiğinde, kale yerle bir edildi, kuyular zehirlendi ve evler yakıldı. 10 Temmuz'da Rus birlikleri Anapa'dan ayrıldı. İmam Mansur, kalede yakalanarak Sankt Petersburg'a getirildi ve ağır koşullarda ömür boyu hapsedildi. Anapa'nın kaybı, Türk hükûmetinin Çerkesya'yı terk etmesine ve Rusya ile barış yapmasına neden oldu: Yaş Antlaşması imzalandı.

Rusya, Çerkesya'nın tamamını Rus toprağı olarak görüyordu ve Çerkesya'yı bağımsız bir devlet olarak tanımıyordu. Bu nedenle, ana taktikleri, hızla bir dizi kale inşa etmek ve bunları araziyi "yönetmek" için kullanarak otoriteyi empoze etmekti. Ancak Çerkesler tahkimatları ele geçirip ellerinde tuttuklarında bu strateji geri tepti. 1799'da Rus general Fyodor Bursak, Batı Çerkeslerine karşı birkaç baskın düzenledi ve adamlarına, Rus İmparatorluğu'na sadık olanlar da dahil olmak üzere Çerkes köylerini yakma emri verdi.

1799 yılında Gürcistan'ın Rusya’ya ilhak olmasının ardından savaş yayıldı ve cephe genişledi. Artık Gürcistan sıkıntı oluşturmadığından oradaki tüm ordular Çerkesya'ya yönlendirildi. Rus orduları, Mart 1814'te Kuban Nehri'ni tekrar başarıyla geçtiler. Batı Çerkesleri Osmanlı İmparatorluğu'na Rus eylemlerinden şikayet eden bir heyet gönderdiler. General Bursak 1800-1811 arasında Bjeduğ, Natuhay, Şapsığ ve Abzeh köylerine saldırarak birçok esir aldı. 1802'de Karakuban yakınlarında Batı Çerkesleri Karadeniz'de bir Rus gemisini ele geçirdiler ve yaktılar. Bu sırada Çerkeslerin lideri Qalebatıqo Şupago idi. Çatışma sırasında 2 Rus amiral ve 14 Kozak askeri öldürüldü, geri kalanı teslim oldu, Çerkesler tarafından affedildi ve ayrıldı. 1803'te Çerkesler Rus başkentini ele geçirmeye çalıştılar. Çerkesler ve Çeçenler ortak seferde Don Nehri'ne kadar ulaştı ancak geri dönmek zorunda kaldılar.

1807'de Anapa kalesi Ruslar tarafından yeniden ele geçirildi ve Seferbiy Zaneqo esir alındı. 1808'de bir Rus komisyonu, Rus İmparatorluğu'na karşı Çerkes direnişini sona erdirmek için Çerkeslerin anavatanlarından çıkarılması gerektiğine karar verdi. Ocak 1810'da Çerkesler, Ivanovskaya ve Stebliyevkaya'daki Kozak yerleşimlerine baskın düzenlediler ve yağmaladılar. Olginsk Kalesi'nde, kale komutanı Albay Tikhovski de dahil olmak üzere 146 Kozağı öldürdüler. Bu operasyonlar sırasında Çerkes ordusu yaklaşık 500 kayıp verdi.

İkinci dönem: 1817-1856

Doğu Çerkesya'nın düşüşü

1804'te Kabardey Çerkesleri ve komşu Abazinler, Osetler ve Çeçenler askeri bir harekette birleştiler. Kislovodsk kalesini yok etmeyi amaçladılar. General Tsitsianov'un tehditlerine rağmen, güçler Kislovodsk kalesini tehdit etmeye başladı. General Glazenap komutasındaki Rus kuvvetleri Georgievsk'e geri püskürtüldü ve ardından kuşatma altına alındı, ancak saldıran Kabardey güçleri sonunda geri püskürtüldü ve misilleme olarak Kabardey köyleri yakıldı. 1805-1807 yıllarında Bulgakov’un ordusu 280’den fazla köyü yaktı. Küçük Kabardey’de 1810 yılında 300 aile kalmıştı. 1763 yılında 350.000 olan Kabardey nüfusu 1817’de 37.000 kadardı.

1817'de Rus kıdemli general Kafkasya'ya geldi ve Çerkeslerin teslim olmayacağına karar vererek, "korkutma"nın etkili olacağı sonucuna vardı. Rusya, Çerkes nüfusunu korkutma ve yok etme stratejilerini resmî strateji olarak onlayladı. Mayıs 1818'de, Yermolov'dan emir alan General Ivan Petrovich Delpotso komutasındaki Rus kuvvetleri tarafından Tram köyü kuşatıldı, yakıldı ve sakinleri öldürüldü:

Bu sefer kendimi bununla sınırlıyorum. Gelecekte suçlu eşkıyalara acımayacağım, köyleri yıkılacak, malları alınacak, karıları ve çocukları öldürülecek.
— Ivan Petrovich Delpotso

Eski tahkimat inşa etme stratejisi başarısız olduğu için Yermolov, tahkimat inşasını yavaşlattı ve öncelikle "korkutma stratejisine" odaklandı. Rus ordusu, baskınlar için orantısız bir misilleme stratejisi uygulamaya başladı: bir Çerkes'in bir Rus kalesine saldırması sonucu 10'dan fazla Çerkes köyü yakılabilirdi. Rus birlikleri, köyleri veya direniş savaşçılarının saklandığı düşünülen herhangi bir yeri yok ederek misilleme yaptı. Bu yeni "korkutma stratejisi" Çerkesleri daha da kızdırdı.

Çerkes direnişinin köyler tarafından beslenmeye bağlı olduğunu anlayan Rus ordusu, aynı zamanda sistematik olarak ekinleri ve hayvanları da yok etti. Ruslar, hem çevre hem de demografik olarak araziyi değiştirermeye başladı. Ormanları temizlediler, yerli köyleri yok ettiler ve genellikle Ruslardan veya Rus yanlısı Ortodoks halklardan oluşan halkları Çerkesya'ya yerleştirmeye başladılar. Köylerin, içindeki herkes ve her şeyle birlikte tamamen yok edilmesi, Rus ordusu ve Kozak birlikleri tarafından standart bir eylem haline geldi. Bunun bir sonucu olarak, daha önce Rus yönetimini kabul eden köyler bile Ruslarla savaşmaya başladı.

Eylül 1820'de Rus kuvvetleri, Doğu Çerkesya sakinlerini zorla yeniden yerleştirmeye başladı. Çatışma boyunca Rusya Karaçay-Balkarlar gibi komşu halkları Çerkeslere karşı kışkırtmaya başladı. 1822'de Kabardey'in tamamı (Doğu Çerkesya) Rus Çarının mülkü ilan edildi. Kabardeyler bir süre daha direndi, ancak gücün kırılması sonucu bir kısmı Batı Çerkeslerine yardım etmeye gitti, bir kısmı ise doğuya Kafkas İmamlığı ordusuna katıldı.

Batı Çerkesya'nın işgali

Gerilimin yükselmesi

Doğu Çerkesya'nın düşüşüyle beraber Rusya Batı Çerkesya'ya odaklanmaya başladı. Batı Çerkesya'da bir dizi boy hakimdi; Besleney, Abzeh, Ubıh, Şapsığ, Hatukay ve Natuhay. Rus ve Çerkes kuvvetleri, özellikle her iki taraftan süvarilerin serbestçe manevra yapabildikleri Kuban ovalarında defalarca çatıştı. Rusya Çerkesleri uluslararası toplumdan soyutlamak istiyordu, ancak Çerkesya ile ticaret engellenemedi ve hem Türkler hem de İngilizler, Çerkeslere Ruslarla savaşmak için ateşli silahlar ve cephane sağladı. İngiltere ayrıca birkaç danışman sağlarken, Osmanlılar Çerkesleri diğer ulusların desteğini çekecek bir Kutsal Savaş (Cihat) başlatmaya ikna etmeye çalışıyordu.

1808 yılında Abhazya prensi Aslan Bey Çaçba Rusya'ya karşı savaşmaya başladı. Ancak 1810'da Rus birliklerinin birkaç kesin askerî zaferinden sonra Türkiye'ye gitti. Aynı yıl 1810'da Şapsığ Çerkes soylusu olan Tığujıqo Qızbeç Rus tahkimatlarına saldırılar düzenlemeye başladı. 1821'de Şapsığ topraklarında bir Rus seferini bozguna uğrattı. 1818'de Fransız şövalye ve seyyah Edouard Taitbout de Marigny Çerkesya'ya geldi ve Ruslar ile Çerkesler arasında arabuluculuk yaparak savaşı bitirmeye çalıştı. De Marigny, Çerkeslerin ve Rusların birlikte barış içinde yaşamayı kabullenmesi gerektiğini düşünüyordu.

2 Ekim 1821'de 3.000 kişilik bir Çerkes grubu komutanlarından bağımsız olarak Rusya'nın Karadeniz hattındaki garnizonlarına saldırdılar ve Kalaus Muharebesi yaşandı. Ruslar ve Kozaklar Çerkeslere top atışı başlattı, Çerkesler tüfek ile Ruslara karşılık vermeye çalışsalar da Rus top atışına cevap veremediler. Muharebe yaşanmadan Çerkes ordusu top atışıyla öldürüldü.

Kozak komutanı Ataman ve general Maksim Vlasov 1822 yılında Kuban’ı geçip 17 köyü yaktı. Bu sırada Çerkes komutan Canbolat Boletoqo, süvari kuvvetlerini Rus topraklarına götürüyordu. Nisan 1823'te Boletoqo ve kuvvetleri Rus hattına saldırdı. Ruslar geri çekildi ve 20'den fazla esiri Çerkeslere bıraktı. Aynı yılın Mayıs ayında Çerkesler, Kruglolesskoe'da büyük bir Rus kalesini yaktı.

1823'te Boletoqo önderliğinde Çerkes süvarileri Rus kamplarına yöneldi. Müfrezenin yarısı, savaşmaya devam etmek için gelen Kabardeylerden oluşuyordu. Birden fazla Kozak ordusu bu müfreze tarafından mağlup edildi. Daha sonra 1823'te 30 Çerkes bölge lideri Belaya Nehri'nin arkasındaki Boletoqo köyünde toplandı. Kabardey'i Ruslardan geri almak için bir plan yapıldı. 1832'de Boletoqo bu planı uygulamaya çalıştı ama başarısız oldu.

1825 yazında Rus kuvvetleri birkaç askeri operasyon gerçekleştirdi. 18 Ağustos'ta General Velyaminov komutasındaki bir grup Rus subayı, Abzeh bölgesindeki Çerkes direnişinin yaşlı destekçilerinden Hacı Tlam'ın evini yaktı ve tüm ailesini öldürdü. 31 Ocak'ta Canbolat, Hacı Tlam'ın intikamını almak için Marevskoye kalesini yaktı. 4 Haziran 1828'de Canbolat Boletoqo, 2.000 süvarisiyle Rus topraklarına seferine başladı. Halifeye duyulan saygının bir sembolü olarak bir de Türk bayrağı taşıdılar. Ruslar, onun Kabardey'e gidip Terek ve Sunja nehirlerinde ikinci bir cephe açmayı planladığı sonucuna vardılar. Earl Paskevich, Rusya-İran savaşından dönen 2. Ulan tümenine Çerkeslerin Kabardey'e giden yolunu kesmesini emretti. Ancak Canbolat aniden yön değiştirerek Rusya'nın Kafkasya'daki yönetim merkezi olan Georgievsk kasabasına yöneldi. Bu bir intihar operasyonu gibi görünüyordu ancak Çerkesler, Marinskaya kalesinden uzakta yüksek bir tepeye yerleti ve Volzhskiy alayının sol kanadını tüm kuvvetleriyle yok ederek savaşı kazandı.

Siyasi analist Sultan Hangeriy'e göre, mareşal Paskevich'in bölgeden ayrılmasının ardından Canbolat için durum değişti. Yeni başkomutan Baron Rosen, yerli Çerkeslerin Ruslara kıyasla herhangi bir hakka sahip olduğuna inanmıyordu.

İsmail Berzeg ve Gerandıqo Berzeg'in mensup olduğu Berzeg ailesinin tamgası

1827'den başlayarak İsmail Berzeg, Karadeniz kıyısında yaşayan Çerkeslerden oluşan bir askeri konfederasyon örgütlemeye girişti. 1839'un sonunda, Tuapse ve Gagra arasındaki nüfusu bir birlik içinde birleştirmişti. Bu bölgenin dışındaki diğer Çerkesler de, çok daha özerk olmalarına rağmen, onun otoritesini kabul ettiler. Mayıs 1828'de Rus General Emmanuel, Çerkesya'nın iç bölgelerine kadar baskın düzenleyerek birçok köyü yağmaladı. Bunun ardından Karaçay-Balkarlar General Emmanuel'e teslim oldu.

Edirne antlaşması

14 Eylül 1829’da Edirne Antlaşması imzalandı. Bu antlaşmaya göre, Osmanlı İmparatorluğu Çerkesya dahil olmak üzere Kafkasya'yı Rus toprağı olarak tanıyordu. Çerkesler bu antlaşmanın Ruslar tarafından Osmanlı'yı kötülemek için uydurulduğunu düşünüyorlardı ve gerçekliğine inanmadılar. Çerkes Kabile Meclisi bir acil durum görüşmesi yaptı ve bizzat padişah ile durumu görüşmek için 200 kişilik bir delegasyon oluşturuldu. Delegasyonun başında Seferbiy Zaneqo da bulunuyordu. Delegasyonun görevi, halife ile durumu görüşmek ve desteğini almaktı. Fakat delegeler İstanbul'a vardıklarında Rus sefiri tutuklanmalarını talep etti ve delegeler Çerkesya'ya dönmek zorunda kaldı, sadece Seferbiy Zaneqo kalabildi, çünkü onun Osmanlı vatandaşlığı vardı. Antlaşmanın gerçek olduğu doğrulandıktan sonra Çerkes elçileri İngiltere, Fransa ve Osmanlı topraklarına gönderilerek antlaşmanın Çerkesler için geçersiz hükmünde olduğu bildirildi.

Çerkesler padişahın otoritesini dini anlamda tanıyordu, idari anlamda tanımıyordu. Rus General Nikolay Rayevski'nin Çerkeslerle yaptığı görüşmede "Türk padişahı anlaşma ile Çerkesya'yı Rus İmparatorluğu'na vermiştir!" demesi üzerine Şapsığların lideri öne çıktı ve:

Peşkeş!

dedi, ardından ağaçtaki bir kuşu göstererek:

Pekâla, general, size bu kuşu veriyorum, artık size aittir, alın bakalım! Alabilirseniz.

diye ekledi. Bu görüşmeyi yazıya aktaran F. Tornau, bağımsızlık arzusunu bu kadar yüksek olan Çerkeslerin azmini ancak şiddetin kırabileceğini yazıyor.

1830'dan önce Batı Çerkesya'da her iki taraftan da sürekli saldırılar oldu ama sınırlarda bir değişiklik olmadı. Rusya Çerkeslerin bölge ile bağlantısını kesip ablukaya almıştı. 1831’de general Bergman karadan ve denizden kuşatarak Gelincik, Gagra, Ptsinda ve Bambari’yi aldı. Ancak Hawdıqo Mansur, Qerzeç Şırıhuqo ve Tığujıqo Qızbeç liderliğindeki Çerkes güçleri bu toprakları geri almayı başardılar. Bu dönemde Hırtsıjıqo Ale, kısa sürede askerî başarılarıyla ünlendi. Ğış Nuh, onu şu şekilde tarif etmişti:

Hırtsıjıqo Ale ve yakın arkadaşlarının en belirgin özellikleri kin ve intikam değil, cesur ve şakacı olmalarıdır. Hayatlarında yiğitlik ve şakalar o kadar iç içedir ki, bilmeseniz düşmanla oynuyorlar zannedersiniz. Korku denen şey akıllarına gelmez, hareketlerinde de görülmez. Hedeflerine ulaşmada bir sorunla karşılaştıklarında, arkadaşlarından biri her zaman bir çıkış yolu bulur. Hırtsıjıqo Ale, yönetici ve komutan olarak her zaman ön plandadır. En zor işleri yönetir. Arkadaşları da yanındadır. Onu dikkatle izlerler ve yiğitlik söz konusu olduğunda ondan geri kalmazlar. Ale savaşta askerlerine komuta ederken, arkadaşları da bu arada büyük bir sorunla uğraşır.

Natuhay boyunun yok edilişi

1831'de Rus hükûmeti, Natuhay kabilesinin yok edilmesi planını ilk defa ortaya koydu. 1831'in sonlarında, Rus General Frolov birkaç köyü yok etti. 20 Kasım'da bir "korku harekatı" başladı. Köyler toplarla kuşatıldı ve kurşuna dizildi. Hedefler yerel evlerin yanı sıra camilerdi. Operasyon bir raporda açıklandı:

…Bu operasyonda 10 asker kaybettik, bir subay ve 16 asker yaralandı. Çatışma mahallinde süngülerle öldürülen 150'den fazla dağlı cesedi ve topçu atışı nedeniyle öldürülen 50'ye kadar kadın ve çocuk vardı…

Başka bir raporda General Rosen, Aralık 1831'de 381 Çerkes'i esir aldığını ayrıntılı olarak anlatıyor ve köylere ateş ederek 100 erkek ve 50 kadını öldürmekle övünüyor. Ayrıca raporunda, Midvideiv adlı bir Rus askerinin, camiyi yakmasına engel olmaya çalışan bir Çerkes'i öldürdüğünü övgü ile anlatıyor.

Grigori Zass'ın operasyonları

1833'te Albay Grigori Zass, Kuban Hattı'nın Batalpashinsky bölümünün komutanlığına atandı. Daha önce Kafkasya'da zaman geçirmiş olduğundan, Kafkasyalıların askeri gelenekleri hakkında bilgi sahibiydi. Dağ savaşı taktiklerinde ustalaşmak için zaman harcadı. Zass, Çerkesleri, özellikle Almanlar ve Ruslar olmak üzere "Avrupa Irkından" daha aşağı insanlar olarak görüyordu. Daha sonra stratejileri soykırımsal olarak nitelendirildi ve Nazi yöntemleriyle kıyaslandı. 1829-1848'de Kafkasya'daki savaşa katılan Decembrist V. Tolstoy onun hakkında şunları yazdı:

Zass bir istisnaydı. Tek bir eğitim ve iman belirtisi dahi olmayan bir adam... Herhangi bir yerli [Kafkas] kabilesini cezalandırmak gerektiğinde, Velyaminov tarafından bu görev ona verilirdi. Geri kalan zamanlarda ise, derler ya, tasmalı tutulurdu...

Zass'ın ana taktiği saldırılara orantısız biçimde cevap vermekti, küçük bir Çerkes saldırısına karşılık yıl boyunca onlarca köyün yok edilmesiyle sonulanan bir "ceza seferi" başlatabilirdi. Ona göre Çerkeslerle baş etmenin tek yolu onları korkutmaktı. Zass, Çerkesleri psikolojik olarak "terörize" etmeyi amaçlıyordu; halkı sürekli korku altında tuttu. Diri diri yakmak, kelle toplamak, kafaları kazığa geçirmek, çocukları diri diri gömmek, köy yakmak, salgın hastalıklar yaymak ve toplu tecavüz dahil olmak üzere bu düşünceye dayanan yöntemler kullandı. Kopmuş Çerkes vücut parçalarından oluşan bir koleksiyona sahipti. Böylece Çerkesler arasında korku ve şok yayarak onları teslim olmaya zorlamayı amaçlıyordu. Bu yöntemin başarısı nedeniyle başkomutan olarak atandı ve tam yetki verildi. Decembrist Lorer ile yaptığı görüşmede Zass şunları söyledi:

Rusya ne pahasına olursa olsun Kafkasya'yı fethetmek istiyor. Onlar düşmanımızken, korkuyu ve gök gürültüsünü kullanmazsak ne yapabiliriz? ... Burası hayırseverlik yeri değil. Köyleri yağmalamak ve yakmak, Alexey Petroviç Yermolov'un bizden daha fazlasını yapmayı başardığı tek şey bu. Bugün bile adı dağlarda korkuyla anılıyor ve küçük çocuklar bundan korkuyor.

Zass, düşmanın moraline çok dikkat ediyordu. Raporlarında sık sık köylerin yok edilmesiyle övünür, sivillerin toplu öldürülmesini şiirsel bir üslupla yüceltirdi. Raporlarında yaygın olarak "köy yerle bir edildi", "köyle birlikte direnenler ateş ve kılıçla bir oldu", "köy halkı tamamen yok edildi" gibi ifadeler bulunmaktadır. Zass, Berlin'deki anatomi profesörü arkadaşlarına kopmuş Çerkes vücut parçaları gönderdi.

Ağustos 1833'te Zass, Çerkes topraklarına ilk seferini yönetti. Köylerin yanı sıra birden fazla kasaba da yok edildi. Ağustos - Ekim 1833'te birkaç Trans-Kuban seferi daha yaptı. Kuban ve Laba nehirleri yakınındaki Çerkes köylerini sistematik olarak yok etti ve araziyi yeniden yerleşimi zorlaştıracak şekilde değiştirdi.

"Rus askerleri Çerkes kafalarını kazığa geçiriyor, Grigori Zass Zass keyifle izliyor", Nikolay İvanoviç Lorer

Kasım ve Aralık ayları arasında Besleney bölgesine saldırdı. Besleney'in başkenti Qanoqo köyü de dahil olmak üzere Besleney bölgesindeki çoğu yerleşim yerini yok etti. Bu saldırıdan raporunda şöyle bahseti:

Daha sonra askerler ve atlarından inen Kozaklar üzerlerine saldırdı, süngü veya kılıçlarla neredeyse hepsini öldürdü ve daha sonra yağmalanan köyü yaktı.

Aralık 1833'ün ortalarında Zass, iki Besleney Çerkes köyüne daha saldırdı. Raporunda hayatta kalanları aç bırakma planını yazdı:

Saman ve darı rezervlerini yaktım... böylece onları hayvan besleme ve saklama fırsatından mahrum bıraktım.

1834-1835 yılları arasında özellikle Abzeh, Besleney ve Şapsığ bölgelerinde Çerkes nüfusunu yok etmeye devam etti. 1834'te Albay Zass, General Rosen'e Çerkesya seferini detaylandıran bir rapor gönderdi:

…Ot toplamaya giden üç vahşi dağlı yakaladım. Gönüllü olarak bize teslim olmak istemediler, ben de yok edilmelerini emrettim.…

Daha sonra bir mahalleyi nasıl yok ettiğini anlatıyor:

…Vahşiler paniğe kapıldı ve silahlarını geride bırakarak evlerinden kaçmaya başladı. Ormana kaçmaya çalıştılar ama çoğu Kozaklar tarafından öldürüldü… Askerler savaşa hazır dizildi, top mermileriyle temizlik devam etti ve oraya iki piyade tugayı gönderdim. Ancak sadece 11 tanesini daha canlı yakalayabildiler ve geri kalanlar ya öldürüldü ya da yakıldı. İşte böyle mahalleyi yıkıp yıktık…

Zass liderliğindeki alayların askeri başarıları, yüksek komuta tarafından büyük beğeni topladı ve Zass ödüllendirildi. 1835'te terfi etti. Tüm Kuban hattı emrine verildi. 1836'nın sonlarında Çerkesya Ermenileri Rusya'ya bağlılıklarını ilan ettiler ve Zass'tan kendilerine yaşayacak bir yer vermesini istediler. 1839'da Zass bir Ermeni kolonisi kurdu. Ermenilere yer açmak için Çerkes köyleri yok edildi. Bu yıl Armavir'in resmi kuruluş yılı olarak kabul edilmektedir. Ekim 1836'da General Zass, Çerkes komutan Canbolat Boletoqo'ya barış yapmak istediğini bildirdi. Boletoqo şartları kabul etti ve kararlaştırılan tarihte, Zass'ın Prochnyi Okop kalesindeki karargahına giderken, Kuban Nehri'nin kıyısındaki ormanda saklanan bir Rus keskin nişancı tarafından öldürüldü. Bu Zass'ın planlarından birisiydi, böylece Çerkeslerin en başarılı komutanlarından birini yok etmiş oldu.

1838'de Zass, ciddi şekilde hasta olduğuna dair yanlış söylentiler yaydı, ardından öldüğüne dair sahte haberler yaydı. Çerkesler onun ölümünü kutlarken, aniden "dirilen" Zass, iki köyü yerle bir eden bir baskın başlattı. 1836'da tümgeneralliğe ve 1840'ta korgeneralliğe terfi etti ve Kafkas hattının sağ kanadının şefi olarak atandı. Onun inisiyatifiyle yeni tahkimatlar yapılmaya başlandı (bunlardan birinin adı "Zassovsky").

Mart 1842'de Zass ovadaki köylere saldırdı. Ferz nehri önünde Zass'ın ordusu ağır kayıplar vererek geri çekildi. 1842'de Zass, aralarında Pavel Grabbe'nin de bulunduğu üstleriyle bir tartışma yaşadı. 1843'e gelindiğinde Rus köyleri Urupskaya, Voznesenskaya, Chemlykskaya ve Labinskaya'yı kurdu ve köyler arasında kaleler inşa etti. Bu yıl ağır bir hastalık kaparak emekli oldu.

Vixen krizi ve diplomatik görüşmeler

1835 ve 1836'da İsmail Berzeg liderliğindeki Çerkes orduları, Rusya garnizonlarını zayıflatmak için çeşitli operasyonlar düzenledi. Tam bu dönemde İngiliz maceracı James Stanislaus Bell, 1836'da Çerkesya'ya geldi. Kasım 1836'da Rus askeri tugayı "Ajax", Bell'in gemisini alıkoydu. Bell'in kendisini diplomat olarak tanıttı ve canını kurtardı, ancak gemiye ve kargoya el konuldu ve Rus Karadeniz filosuna dahil edildi.

Çerkes Süvarileri, O. Barnard tarafından Bell'in 1840 yılında Bell's Journal of a Residence in Circassia'da 1837, 1838 ve 1839 yıllarında yayınlanan bir çiziminden gravür.

Gemisiz kalan Bell, Çerkesya'da kaldı. Zaman kaybetmedi ve Çerkeslere askeri işlerde yardım etti. Kendisini İngiliz diplomat olarak tanıtan birisinin Çerkeslere yardım ettiği ortaya çıkınca Rusya ve İngiltere arasında bir kriz ortaya çıktı, iki ülke savaşın eşiğine geldi. 1837'de bir Çerkes delegasyonu "Rusya'ya teslim olup Çerkesya'yı terk etmeleri ve kan dökmeyi kesmeleri" için bir şans verdiklerini iletti. Buna cevap olarak General Yermolov 36 Çerkes köyünü ateşe verdi. Bunun ardından Tığujıqo Qızbeç Kuban kenarındaki Rus tahkimatlarına saldırdı. 1840'a gelindiğinde, Bell tarafından eğitilen Polonyalı asker kaçaklarının desteğiyle, Karadeniz ve Gelendzhik kordon hatlarındaki Rus tahkimatlarına birkaç saldırı düzenlendi. Çerkesler top kullanmak gibi Bell tarafından kendilerine öğretilen askeri taktikleri daha sonraki savaşlarda kullandılar.

1836'da Çerkes bayrağı kabul edildi. Tüm Çerkes vilayetlerinin reisleri toplanarak bayrağı kabul ettiler ve komutan Ale Hırtsıjıqo bayrağı ilk defa Çerkes toprağına dikti. Şahit olan İngiliz seyyah ve Çerkes hayranı Edmund Spencer olayı şöyle tarif eder:

Ateşli silahlarımızı boşaltırken (gelişi prense önceden duyurulmuştu), çok sayıda cesur savaşçı çadırlardan ve çalılıklardan fırladı ve birkaç saniye içinde yüz seçkin Çerkesya yurtseveri tarafından kuşatıldık. Bazıları ülkelerinin basit kostümlerini giymiş, bazıları ise parlak dövme demir zırhlar giymişti.
İşte o zaman cesur lider Hirsis Sultan Oglou, İstanbul'dan yeni aldığı, Türk İmparatorluğu'nda yüksek statüye sahip bir Çerkes prensesinin güzel elleriyle süslenmiş güzel ulusal bayrağı açtı.
Uzun zamandır beklenen ulusal bayrağın görülmesi üzerine binlerce kılıç havaya uçtu ve kalabalıktan uzun süreli bir sevinç çığlığı yükseldi. Ortak tehdit, başarıya ulaşmanın ilk ve en gerekli unsuru olarak birlik duygusu uyandırdığı için, ülke genelinde herkes Ruslara asla boyun eğmeyeceğine, onlarla ticari ilişkilere girmeyeceğine, herhangi bir anlaşmayı sürdürmeyeceğine yemin etti.
Prensler ve boylar arasında o güne kadar süregelen rekabet sona erdi; şimdiye kadar birbirlerinin topraklarına saldıran Çerkesler artık el ele, en yakın kardeşlik bağlarıyla birleşmiş olarak görülebiliyordu.

Spencer, daha sonra gerçekleşen toplantıyı da anlatıyor:

Konuşmacı meclise hitap etmek için koltuğundan kalkar kalkmaz, derin ve saygılı bir sessizlik gözlemlendi, ta ki söylediği bir şey genel bir coşku çığlığına yol açana kadar, kılıçların yüksek sesli çarpışması buna ek bir etki verdi; Bu sırada yaşlılardan birinin kalabalığı susturmak için elini sallaması gerekti. Bu vatansever halkın heyecanlı coşkusunu resmetmeye kalkışmak benim için imkânsız olurdu...
..."Nerede!" diye haykırdı yaşlı savaşçı, "Vatanım nerede? Halkımın başlarını örten yüzlerce çadır nerede; sürüleri nerede; halkımın kadınları ve çocukları nerede? Ah, Moskova! Nefret dolu Moskova! Nefret dolu Ruslar, tozlarını göklerin dört rüzgârına saçtı; ve eğer işgalciye karşı kılıçlarınızı bırakırsanız sonunuz böyle olacak, ey Adigey'in evlatları!
Bir zamanlar cesur ve güçlü olan, yabancı boyunduruğun en ufak belirtisinde kılıçları kınlarından fırlayan İnguş dostlarımıza, Osetyalılara, Gaudomakarii'ye, Avarlara ve Çeçenlere bakın, şimdi neredeler? Köleler! Ey Adige! Nefret edilen Moskova'nın kendi bölgenize girmesine izin verirseniz olacağı budur. Önce silahlı adamları için taştan evler inşa ettiler, sonra kandırılan yerlilerin topraklarını çaldılar, onları silahsızlandırdılar ve daha sonra onları zalimlerin ordularını takviye etmeye görevlendirdiler.
Moskova'da korku uyandıran tüm denizlerin ve Hint Adaları'nın büyük hükümdarının (İngiltere Hükümdarı) bize bir müttefik elini teklif ettiğini duydum. Böylesine güçlü bir hükümdar, dağların kahraman evlatlarıyla ittifak kurmaya gerçekten layıktır; ama bağımsızlığınızı hatırlayın ve bir yabancının boynunuza boyunduruk atmasına asla izin vermeyin."
...Bunları söyledikten sonra duygudan bitkin bir halde kanepesine çöktü ve derin bir sessizlik içinde korudan dışarı çıkarıldı. Pek çok cesur ve tecrübeli savaşçı yanaklarından süzülen gözyaşlarını tutmaya çalıştı...

Temmuz 1838'de Rus General Rayevski'nin karargahı, "tüm yasadışı askeri tahkimat inşaatlarına son verilmesini ve Çerkes topraklarına Rus tecavüzünün durdurulmasını talep eden" bir Çerkes delegasyonu tarafından ziyaret edildi. Bu heyetin başkanı İsmail Berzeg'di. Rus general, İngiliz maceraperestlerin ve danışmanların Çerkesya'daki varlığından rahatsız olduğunu belirtti ve şunu söyledi:

İngilizlerin dağlarınızda saklandığını biliyorum; İngiltere'den yardım konusunda kafanızı karıştırıyorlar ama inanın sizi kandırıyorlar ve asla yardım alamayacaksınız. Onları bana teslim etseniz daha iyi; çok zengin olan Çarımızdan bol bol gümüş alacaksınız.
— General Rayevski

Olay yerine tanık olan bir Rus subayı olan Lorer, daha sonra anılarında İsmail Berzeg'in şu cevabı verdiğini yazar:

Sözleriniz beni oldukça şaşırttı, general. Sizin sahibinizin bu kadar zengin olduğu doğruysa, bizim fakirliğimizi neden kıskanıyor ve yoksul dağlarımıza darı ekmemize neden engel oluyor? Şu Çar denen adam muhtemelen çok açgözlüdür. İngilizlere gelince, onları teslim edemeyiz, çünkü onlar bizim dostumuz ve misafirimizdir. Altın ve gümüş bizi şeref yolundan alıkoyamaz.
— İsmail Berzeg

1838 yazında Çerkesya'nın tüm bölgelerinden 1250 kişi bir dilekçe imzaladı ve İngiltere Kraliçesi ile İngiliz hükûmetine bir dilekçe gönderdi. 1841'de Soçi'de Çerkesler ve Ruslar arasında yine diplomatik görüşmeler gerçekleşti, ancak sonuç alınamadı.

Deniz ve kıyı savaşları

Ruslar uzun süredir Çerkesya'nın Karadeniz kıyısına çıkarma yapıp tahkimatlar inşa ediyorlardı. Mayıs 1834'te Çerkesler cevap olarak Rus kalesi Bombory yakınlarına sürpriz bir deniz çıkarması başlattılar ve böylece savaş denize taşındı. Deniz savaşı ancak bu çıkarmadan sonra savaşın büyük bir parçası oldu; bu çıkarmadan önce, Çerkes ve Rus devriyeleri denizde karşılaştıklarında küçük deniz çatışmaları meydana geliyordu. Ekim 1836'da Rus savaş gemisi "Nartsiss" 7 Çerkes kadırgası tarafından saldırıya uğradı. Bu karşılaşmanın ayrıntılarının çoğu, raporunda "Çerkesler organize bir şekilde savaştı, şiddetli çarpışma sonucu son anda kurtulduk" diye yazan geminin kaptanı Varnitskiy'den gelmekte.

Ruslar Karadeniz kıyısına daha fazla çıkarma yaparak tahkimatlarını güçlendirmeye başladılar ve kontrol elde ederek büyük bir ordu topladılar. 1834 yılında Tığujıqo Qızbeç 700 askeriyle (bazı kaynaklara göre 1.700) 14.000 kişilik Rus ordusunu tuzağa düşürerek yok etti. Aynı yılda 1.200 askeriyle 6.000 kişilik bir Rus ordusunu daha tuzağa düşürerek yok etti. Ardından Maryanskaya, Georgie, Afepskaya ve Apenskaya dahil olmak üzere birçok Rus garnizonunu yok etti. 1837 yılında Nikolayev kalesini ele geçirdi.

Şubat 1838'de 4 Çerkes kadırgası ile bir Rus gemisi arasında şiddetli bir çarpışma oldu. 13 Nisan 1838'de Soçi Nehri'nin ağzında bir savaş gerçekleşti ve 12 Mayıs 1838'de Ruslar bir deniz istilasıyla Tuapse'ye çıkarma yaptı. Tuapse'de Rus çıkarması sabah 10:00'da başladı ve savaş Rusların ağır kayıplar vermesiyle öğleden sonra 5:00'e kadar sürdü.

1839'da Rus kuvvetleri Subashi'ye çıktı ve bir kale inşa etmeye başladı. Çerkesler onları yok etmeye çalıştı ama Rus donanmasının top ateşiyle geri püskürtüldüler. 1000 kadar Çerkes askeri Rus mevzilerine taarruz etti, ancak Rusların askeri yığınak yapmasını engelleyemediler. Ardından Hacı İsmail Berzeg ve Copua İsmail ordularını birleştirip benzer saldırılar yaptılar. Bu saldırı modeli birkaç yıl boyunca devam etti. Qerzeç Şırıhuqo, bu dönemde Çerkes ordularının reformunda ve liderliğinde büyük rol oynadı.

1839'da Çerkesler, Anapa kalesi yakınlarındaki Çerkes yerleşimi Bığurqal'ı yeni başkentleri olarak ilan ettiler. Hawdıqo Mansur, Çerkes Konfederasyonunun yeni lideri ilan edildi. 1840 yılında Hawdıqo Mansur bir konuşma yaptı. Aynı yıl İsmail Berzeg, Hawdıqo Mansur, Ayteç Boletoqo ve Jambolet Hatoşoqo kıyıdaki Rus tahkimatlarına saldırdılar ve Rusların iç bölgelere girmelerini önlediler.

1840'da Tığujıqo Qızbeç; Waya, Tuapse ve Şaps garnizonlarını ele geçirdi. Çerkesler Karadeniz'deki Rus tahkimatlarına Hawdıqo Mansur, Qerzeç Şırıhuqo, Tığujıqo Qızbeç ve İsmail Berzeg liderliğinde saldırmaya başladılar. Lazarevski Kuşatması 7 Şubat 1840 gecesi gerçekleşti. 3 saatlik bir savaşın ardından kale Çerkesler tarafından alındı. Çerkesler daha sonra 11.000 kişilik bir orduyla iki küçük kaleyi daha ele geçirdiler. Şubat-Mart aylarında Mihaylovski Kuşatması [189] ve Velyaminovski Kuşatması gerçekleşti.

Çerkesler Adler, Golovinskoe ve Navaginskoe tahkimatlarını da işgal etmek için girişimlerde bulundu. Doğu Kafkasya'daki Çeçen ve Dağıstan isyancıları da bu dönemde Çerkes zaferlerinden ilham aldılar ve İmam Şamil'in faaliyetleri çıtayı daha yüksek bir seviyeye çıkardı. Tığujıqo Qızbeç ise, 29 Şubat 1840'ta aldığı yaralardan öldü. O sırada altı farklı ölümcül yarası vardı.

1840'da Gerandıqo Berzeg 2000 kişilik süvari ordusuyla, Abhazya’daki Rus ordusuna karşı savaştı ve Athara ve Gagra tahkimatlarını Ruslardan geri aldı. Ardından 1841'de Sadz bölgesini geri aldı. Ekim 1842'de Hamış'da 18.000 kişilik Rus süvarisi, 5.000 kişilik Çerkes ordusu tarafından saldırıya uğradı. Şaşkın ve hazırlıksız yakalanan Rus süvarileri cevap veremedi ve 3.500 Rus askeri öldürüldü. Kalan Rus kuvvetleri, kıyıdaki Rus gemilerine ve Scotcha kalesine çekildi.

Naibler döneminin başlangıcı

Çeçenya ve Dağıstan'ın lideri İmam Şamil, Çerkesya'yı İslam çatısı altında birleştirmek istiyordu ve bu görev için üç Sufi naibi gönderdi.

İlk Naib, Mayıs 1842'de Çerkesya'ya ulaşan Hacı-Muhammed'di (1842–1844). Ekim ayına kadar Şapsığlar ve bazı Natuhaylar tarafından lider olarak kabul edildi. Sonraki Şubat ayında güneye Ubıh ülkesine taşındı ama sonunda bir iç savaş başlattı ve geri çekildi. 1844 baharında Ruslara yenildi, dağlara çekildi ve Mayıs ayında orada öldü.

İkinci naib, Şubat 1845'te Abzehler arasına gelen Süleyman Efendi'ydi (1845). Süleyman Çerkesya'yı umursamıyordu, amacı bir Çerkes kuvveti toplamak ve onu Çeçenya'ya geri götürmekti. Asker toplamakta iki kez başarısız olduktan sonra, Rusya'ya teslim oldu ve para karşılığında önemli bilgiler verdi.

Üçüncü Naib Muhammed Emin

Muhammed Emin hükümeti tarafından kullanılan "Çerkes İslam bayrağı"

1848'de Rus-Çerkes Savaşı'nın genel gidişatını önemli ölçüde etkileyen bir olay gerçekleşti. Abzeh bölgesinden Çerkesler, İmam Şamil ile temasa geçtiler ve önceki ikisinden farklı olarak uygun bir Naib'in kendilerine katılmasını istediler. İmam Şamil, en iyi adamlardından olan Muhammed Emin'i göndermeyi kabul etti. Diğer iki naibin aksine, Muhammed Emin liderlik yeteneğine ve derin dini eğitime sahipti. Savaşçı bir alimin geldiğini öğrenen binlerce aile, onun yönetimini kabul etmek için Abzeh bölgesine taşındı. Naib'in mutlak yönetimi neredeyse tüm Çerkesler tarafından kabul edildi. 1849 baharında Abzeh, Mahoş, Yecerıkuay ve Çemguylar Naib'e bağlılıklarını ilan ettiler; Ubın Nehri kıyısındaki Şapsığlar da ona bir ittifakla destek sözü verdiler. Kalan küçük aşiretler ona direnecek güce sahip değildi ve onun emirlerine uymak zorundaydılar. Muhammed Emin, mutlak otoritenin bir gereklilik olduğuna inanıyordu. Kutsal değerlere dayalı yeni bir düzen olan "Nizam"ı yarattı. Bölgedeki 15 ile 60 yaşları arasındaki her Çerkes'i topladı ve gerçekten Müslüman olduklarını doğrulamak için şehadetlerini tekrar etmelerini istedi. Daha sonra mahkemeler kurdu, camiler, okullar inşa etti, kanunlar koydu ve sürekli bir ordu kurdu. Naib'in yönetimi demir yumruğa dayanıyordu ve yasaları çiğneyenlere acımasız cezalar vermekten çekinmedi.

Naib, kısa sürede Çerkesya'da devrimler gerçekleştirmeyi başardı. Daha önce Dağıstan'da kullanılan Murtaziq birliklerini Çerkesya'ya getirdi. Ele geçirilen düşman askerleri uzun süre hapsedilip ikna edildikten sonra şehadet getirerek Muhammed Emin'in ordusuna alınıyordu. Muhammed Emin liderliğinde Çerkesler, 1849 yılı boyunca Rus mevzilerine 101 saldırı düzenledi. Ruslar da Çerkeslere karşı daha sert misillemede bulundular. Muhammed Emin'in sert yönetiminin sonucunda muhalefet oluşmaya başladı. Nüfusun önemli bir kısmı, özellikle de son zamanlarda boyun eğenler, Naib'in emirlerini görmezden gelmeye başlayarak, Çerkesya'nın idari sisteminin çökmesine neden oldu. Naib, kendisine itaat etmeyenlere idam ve taşlama gibi sert cezalar vermeye başladı ve bu gerilimi daha da artırdı. Muhalefet liderlerinin önderliğindeki halk, hükûmet binalarını ateşe verdi ve Naib'in kişisel ordusunu bölgeden kovdu. Emin, Unbi (Umpa) Dağlarında Ruslara yenilince eski gücünü ve prestijini tamamen kaybetti. 16 Temmuz 1851'de Şapsığ bölgesi, Emin yanlısı olan tüm din adamlarını yönetimden uzaklaştırma kararı aldı.

Kırım Savaşı başladıktan ve Osmanlılar Ruslara karşı savaşa katıldıktan sonra, Muhammed Emin bundan yararlanarak egemenliğini yeniden kurdu. 9 Ekim 1853'te Osmanlı padişahı, İmam Şamil'e bir mektup göndererek Rusya'ya kutsal savaş ilan etmesini önerdi. Muhammed Emin, bu kutsal savaşın Çerkes kısmına önderlik etmeyi görev edindi ve Rusya'ya karşı seferberliğe başladı. Daha fazla asker almaya başladı. 1857'de muhalefet liderleri, Emin'i iktidardan indirmeyi başardı. Kargaşadan yararlanan Rus ordusu Abzeh bölgesine girerek Abzeh köylerini dağıttı.

Paris antlaşması

1856 Paris Antlaşması'nda İngiliz temsilcisi Clarendon Kontu Edward Villiers Çerkesya'nın bağımsız bir devlet olarak kalması konusunda ısrar ettiyse de Fransız ve Rus temsilciler Çerkes topraklarını Rusya'ya vermek istediler. Villiers daha sonra anlaşmaya Rusya'nın Çerkesya'da tahkimatlar inşa edemeyeceğini eklemeye çalıştı. Ancak bu, Fransız temsilcisi tarafından yine engellendi. Nihai antlaşma ile Çerkesler, Rusya'nın Çerkeslere başka yerlerdeki Rus vatandaşlarıyla aynı hakları verme zorunluluğu olmaksızın antlaşma ile de jure Rus egemenliği altına alındı. Çerkesler bu anlaşmaya şiddetle karşı çıktılar.

Üçüncü dönem: 1856-1864

Son direnişler

Çerkesya için savaşan Polonyalı gönüllülerin lideri Teofil Lapinski

1854 yılında Gerandıqo Berzeg komutasındaki Çerkes kuvvetleri, Rus ordusunun ele geçirdiği bölgeleri ve tahkimatları geri almak için yola çıktı ve kısmen başarılı oldu. 1857'de Abın'da toplanan Çerkes meclisinde "teslim olup ölmektense Ruslara karşı savaşa devam edip ölmek" kararlaştırıldı. 1857’de Gerandıqo Berzeg komutasındaki Ubıhlar ve İsmail Zayuş komutasındaki Çerkes-Abhazlar deniz kıyısındaki Rus ordularını yenilgiye uğrattılar. Şubat 1857'de Teofil Lapinski komutasındaki Polonyalı gönüllüler Çerkesya için savaşmak üzere Kafkasya'ya geldi.

Aynı yıl 1857'de, Dimitri Milyutin Çerkes halkının yok edilmesi gerektiğini savunduğu belgeyi yayınladı. Milyutin'e göre, mesele Çerkes topraklarını boşaltmak değil, Çerkeslere son vermek olmalıydı. Çar II. Aleksandr öneriyi kabul etti ve Milyutin savaş bakanı olarak terfi edildi. Buna ek olarak Rostislav Fadeyev öneriyi destekleyerek, "Çerkesleri evcilleştirmek mümkün değil, yarısını tamamen yok edersek, diğer yarısı silahlarını bırakacaktır." fikrini ortaya koydu.

1858’de Şeyh Şamil ele geçirildikten sonra, Petersburg’da yeni bir savaş stratejisi geliştirildi. 1859 Ocak ayında general Loris-Melikov komutasındaki Rus ordusu Abhazya’ya girdi. 1859 yılında, Ruslar Osmanlı hükûmeti ile detayları görüşmeye başladılar. Ruslar Kafkasya'da Çerkes varlığını yok etmek istiyordu, Osmanlılar ise Balkanlardaki isyanlara karşı bir güç olarak Müslüman nüfusa ihtiyaç duyuyorlardı. Böylece 1860 yılında iki taraf 50.000 Çerkesin sürgün edilmesinde karar kıldı, ancak Ruslar bu rakama sadık kalmayacaklardı.

1860'a gelindiğinde Rusların Çerkesya'da yetmiş bin askeri vardı. 1860 yılında Psıhu kıyısında general Garganov komutasında büyük bir Kozak ve Rus ordusu Ubıh-Abhaz ordusu ile savaşmaya başladı. Ubıh ve Abhazlar büyük bir direnişle karşılık verdiler ama buna rağmen sayıca üstün olan Rus ordusu savaşı kazandı.

Bu dönemde Rus siyasetçi Viktor Koçubey, bölgeyi ziyaret eden Amerikalılara şöyle demişti:

Bu Çerkesler tıpkı sizin Amerikalı Kızılderilileriniz gibi - evcilleştirilemezler ve uygarlaşmamışlar ... onları yalnızca imha etmek sessiz tutabilir.

Çerkes meclisi

Çerkes ileri gelenleri ve askerî liderleri arasındaki bir toplantıda geleneksel meclis toplantılarını terk edip tam anlamıyla modern bir meclis kurulması gerektiği kararı alındı ve 13 Haziran 1861 tarihinde Çerkes Meclisi kuruldu. Meclisin merkezi olarak günümüzde Soçi olarak bilinen Şaçe bölgesi seçildi. Meclis başkanı ve Çerkesya başkanı olarak Gerandıqo Berzeg seçildi. Tüm Çerkesya'nın ortak hükûmeti bu meclis idi.

Uluslararası camiada farkındalığı arttırma çabasıyla, meclis resmi olarak bağımsız Çerkesya devletini dünyaya ilan etti ve derhal Çerkes ulusunun tanınmasının yanı sıra savunma operasyonlarını finanse etmek için silah ve malzeme desteği sağlama çabalarını iki katına çıkarmaya çalıştı. Komutanlar taktikleri tartıştılar, ittifaklar planladılar ve son direnişe hazırlanmak için çaba sarf ettiler. Meclis, Ağustos 1861'de İngiltere'nin Sohum'daki (Abhazya) konsolosluğuna Çerkeslerin politik durumunu ve isteklerini açıklayan bir deklerasyon sundu:

"4 Zilhicce 1277'de (13 Haziran 1861), tüm Çerkesler, gücü birleştirmek ve bağımsızlığı tesis etmek için Meclis'e davet edildi. Hepsi, iç düzeni korumak için olağanüstü bir birlik kurmak ve buna ayak uydurmak konusunda oybirliğiyle anlaştılar. Bu birliğe kulak asmayanlar cezalandırılacaktır.
Çerkes bölgesinde 15 ulema ve aydınlardan oluşan bir Meclis kurulmuştur. Bu Meclis'e "Büyük Özgürlük Meclisi" adı verildi. Meclisin emriyle ülkemizde 12 vilayet kurulmuştur. Her vilayetin bir müftüsü, bir kadısı ve bir muhtarı vardır. Bunlar Meclis'in emirlerine uymalı ve birlik ile uyum içinde hareket etmelidirler.
Bir Çerkes'in mülkiyetinde ise her 100'den 1'i alınır. Böylece eyalet mahkemesinin emrini yerine getiriyorlar: gelir toplamak ve vergi dağıtmak, gasp edilen mülkleri kurtarmak ve izlemek. Her halükarda gelirler giderleri aştı ve elhamdülillah ülkeyi yöneten Büyük Çerkes Özgürlük Meclisi amacına hizmet ediyor."

Eylül 1861'de Çerkes Meclisi'nden bir heyet Çar II. Aleksandr ile bir araya geldi. Çerkes heyeti, Rusya'nın anlaşmaları bozduğundan şikayetlendi. Sonra Rusya Çerkeslerin Çerkesya'da yaşamalarına izin verirse "onurlu davranacak bir Rus yönetimini" kabul edeceklerini söyledi. Çar Aleksandr, "Elimizden geleni yaparız" dedi. Ancak görüşmelerin devamında Çar araya girerek Çerkeslerin tüm koşullarının reddedildiğini ve Çerkeslerin koşulsuz şartsız teslim olması gerektiğini söyledi. Ardından Gerandıqo Berzeg, Meclis muhtırasını yazılı olarak Çar'a teslim etti:

Bu topraklar bize ait, onları atalarımızdan miras aldık ve sizinle uzun husumetimizin nedeni bu toprakları elimizde tutmak istememizdir.
Yeni bir devlet yapılanmasını benimsedik ve amacımız ülkemizi katı adalet ve insanlıkla, kimseye haksızlık etmeden yönetmektir.
Bizim gibi bu kadar iyi niyetli bir halk, sizinki gibi güçlü bir güce sempati uyandırmalıdır. Bağımsızlık için çabalayan diğer insanlara sempati duydunuz, neden bize de aynı sempatiyi göstermiyorsunuz?
Ülkemizi adil bir şekilde yönetmek ve çıkardığımız yeni yasalara bağlı kalmak için elimizden gelen her şeyi yapıyoruz. Vatandaşlarımıza adil davranmak ve bizi ziyaret eden yabancıların can ve mallarına saygı duymak istiyoruz.
Sizinki gibi güçlü bir ülkenin görevi nedir: bu kadar küçük bir halkı yok etmek mi yoksa reformlarımızı gerçekleştirmemize yardım etmek mi?
Davamızı tüm büyük ülkelere iletmeye karar verdik: siz onlardan birisiniz ve davamızı size doğru bir şekilde sunuyoruz.
Bize adaletli davranın, mallarımızı ve camilerimizi harap etmeyin, kanımızı dökmeyin. Güçlü bir devletin gereksiz yere bir insanın canını alması utanç vericidir.
Bu haksız savaşın sürdürülmesinden çıkacak tek şey çaresiz kadın ve çocukların esir alınmasıdır. Bizim vahşi bir halk olduğumuz dedikodusunu yayarak tüm dünyayı yanıltıyorsunuz ve bu bahaneyle bizimle savaşıyorsunuz; biz de sizin gibi insanız. Kanımızı dökmeye kalkışmayın, çünkü biz vatanımızı sonuna kadar savunmaya karar verdik.

Çar, bu metne cevap verme yetkisini Yevdokimov'a verdi. Yevdokimov Çerkeslerin koşulsız teslim olmasını istedi. Çar Aleksandr, babası I. Nikolay'ın politikasını tutarlı bir şekilde sürdürdü ve Çerkes barış önerilerini reddetti. Rus Çarı, Çerkeslerin ya Osmanlı topraklarına ya da Sibirya'ya sürgün edileceğini ilan etti ve Çerkeslere karar vermeleri için bir ay süre verdi. Meclis bir toplantı yaptı ve Rus taleplerinin reddine karar verdi. Çerkesler "son adamlarına kadar" savaşmak istiyorlardı. Sadece meclis üyesi İsmail Bey Rusya ile görüşmelere devam edilip özerklik kazanmak gerektiğini düşünüyordu, ancak bu düşüncesinde yalnızdı. Rus Çarı, Çerkeslerin ya Osmanlı topraklarına ya da Sibirya'ya sürgün edileceğini ilan etti. Ayrılmayı reddedenlerin kaderi ise Rus generallerin insafına bırakılmıştı, ki çoğu durumda generaller nüfusu katletmeyi tercih ediyordu. Çerkes temsilcilere karar vermeleri için bir ay süre verdi.

Mecliste alınan karara göre Çerkesya'nın vilayetleri

Meclis, katledilmekte olduklarını ve yakında sürgüne gönderileceklerini ileri sürerek her iki ülkeden de destek almak için hızla Osmanlı İmparatorluğu ve Birleşik Krallık'a heyetler gönderdi. İngiliz delegeleri, bağımsız bir Çerkesya'nın tanınmasının yanı sıra, tutarlı bir devlette birleşirlerse Paris'ten olası tanınma sözü verdiler. Osmanlı'da ise Çerkes işleriyle ilgili özel bir komite oluşturuldu ve yerel Müslüman halktan bağışlar alındı.

Meclis binası Temmuz 1862'de bir çıkartma birliği tarafından yakıldı. Bundan sonra Meclis toplantıları, Meclis Başkanı Gerandıqo Berzeg'in memleketi olan Mutıxwa (şimdiki ‘Plastunki’) bölgesinde yapılmaya başlandı. "Çerkesleri Çerkesya'dan uzaklaştırma" fikri resmi olarak 10 Mayıs 1862 tarihinde çar tarafından onaylandı. Çar II. Aleksandr'ın verdiği emir Çerkesleri katletmek yerine sürgün etmek olmasına rağmen, Rus komutanlar bunun yerine Çerkes nüfusunun büyük bir kısmının katledilmesi fikrini tercih ettiler.

Rus askeri Ivan Drozdov'un anılarına göre, Rus ordusu çoğunlukla Çerkeslerin yaşadığı bölgeleri ayrım gözetmeksizin yok etmeyi tercih etti. Eylül 1862'de bir Çerkes köyüne saldırdıktan ve bazı sakinlerinin ormana kaçtığını gördükten sonra General Yevdokimov ormanı altı saat boyunca bombaladı, ardından hayatta kalan kimsenin kalmadığından emin olmak için ormanı ateşe verdi. Drozdov, Çerkeslerin ailelerinin ve köylerinin geri kalanının kaçmasına izin vermek için kendilerini toplara feda etmeye yemin ettiklerine kulak misafiri olduğunu bildirdi.Lev Tolstoy'un bildirdiğine göre Rus askerleri gece Çerkes köylerine dalıyorlardı.

1862'de Çerkesler, davalarını savunmak için Britanya'daki büyük şehirlere bir liderler heyeti göndererek Londra, Manchester, Edinburgh ve Dundee gibi büyük İngiliz ve İskoç şehirlerini ziyaret ettiler. Ziyaretler başta İskoçlar olmak üzere Britanyalılar tarafından destekle karşılandı. Politikacılar ve gazeteler "Çerkes davasını" ele almaya ve "Çerkesya'yı katliamdan kurtarmak için" müdahale çağrısında bulunmaya başladılar ve bir noktada Parlamento, Rusya ile savaşmaya ve mücadele eden Çerkesya üzerinde bir manda kurmaya girişmeye yaklaştı.Ancak sonunda, bu tür girişimler İngiliz hükûmet politikasını değiştirmede başarısız oldu. Londra'nın eylemsizliğine kızan birçok kişi tarafından organize edilen Çerkes Yardım Komitesi, Çerkes yetimler için şilte, battaniye, yastık, yün ve giysi temini için 2.067 £ toplamayı başardı. Ancak Komite daha sonra Rus düşmanlığı ile suçlandı ve kapatıldı.

1863 sonbaharından itibaren başlatılan operasyonla Çerkes köyleri ve erzakları yakılıyor ve bu süreç General Yevdokimov'un bölge sakinlerinin tamamının öldüğüne ikna olana kadar devam ediyordu. Güneydoğuda Çerkesler, Rus askeri ilerlemelerine karşı son direnişlerini sürdürmeye hazırlandılar. Teslim olmayı reddetmesiyle, Çerkes aşiretleri Rus ordusu tarafından birer birer hedef alındı.

Dilekçe

9 Nisan 1864'te Çerkesler tarafından "Çerkes Liderlerden Majesteleri Kraliçe Victoria'ya Dilekçe" imzalandı:

Rahman ve rahim olan Allah'ın adıyla.
İngiltere Kraliçesi ve İmparatoru Majestelerine en alçakgönüllü dilekçemiz şu şekildedir:
Rus Hükûmeti'nin, dünyanın yaradılışından bu yana bizim evimiz ve ülkemiz olan Çerkesya'yı hukuka aykırı bir şekilde boyunduruk altına almak ve ilhak etmek için uğraşmaya başlamasının üzerinden seksen yıldan fazla bir süre geçti. Eline düşen çocukları, çaresiz kadınları, yaşlıları koyun gibi keser. Kafalarını kavun keser gibi süngü ile uçurur, uygarlığın ve insanlığın sınırlarını aşan, tarif edilemeyen, yapmadığı hiçbir baskı ve zulüm yoktur.
Nesilden nesile canımız ve malımız pahasına, bizim için canımızdan daha değerli olan vatanımızı savunmak için bu hükûmetin zalimane uygulamalarına karşı çıkmaktan kaçınmadık. Ancak son birkaç yılda, Yüce Allah'ın bize uygun gördüğü kuraklık ve yine onların kendi yıkımlarının neden olduğu kıtlıktan yararlanarak denizden ve karadan yapılan şiddetli saldırılarla bize büyük sıkıntı verdiler. Savaşlarda, dağlarda açlıktan, deniz kıyısındaki sefaletten ve denizde beceri eksikliğinden kaybedilen hayatlar çoktur.
Bu nedenle, Rus hükûmetinin ülkemize yönelik acımasız saldırılarını püskürtmek ve ülkemizi ve halkımızı birlikte kurtarmak için, insanlığın koruyucusu ve adaletin merkezi olduğunu duyduğumuz İngiliz hükûmeti ve halkının arabuluculuğunu ve değerli yardımını istiyoruz.
Ancak, ülkemizin ve halkımızın korunması için bu yardımı karşılamak mümkün değilse, o zaman düşmanın saldırıları ve kıtlık sonucu çaresiz ve sefil çocuklarımızın ve kadınlarımızı güvenli bir yere götürmek için bize kolaylıklar sağlanması için sizden ricada bulunuyoruz.
Ve bu iki istekten hiçbiri dikkate alınmazsa, hükûmetlerin merhametine ve lütfuna yaptığımız çağrılara rağmen bu çaresiz durumumuzda tamamen yok edilirsek, o zaman Âlemlerin Rabbi karşısında hakkımızı aramaktan vazgeçmeyeceğiz. Zayıfları korumak maksadıyla saltanatını, kuvvetini ve kudretini Majestelerine emanet etti O.
Ekselanslarından (Sir Henry Bulwer), büyük İngiliz Hükümetine ve şanlı İngiliz ulusuna çaresizlik ve sefalet durumumuzu bildirme aracı olması için yalvarıyoruz ve bu nedenle Ekselanslarına en mütevazı dilekçemizi sunmaya cesaret ettik. Bu dilekçenin bir nüshası da Bâb-ı Ali Hükûmetine ve diğer Devletlerin Elçiliklerine sunulmuştur.
Çerkesya Halkı tarafından imzalanmıştır. 29 Şevval, 1280

Qbaade muharebesi

21 Mayıs 1864'te 20.000 kişilik Çerkes ordusu ile 100.000 kişilik bir Rus ordusu arasında Qbaade Muharebesi gerçekleşti. Rus kuvvetleri dört taraftan ilerledi. Çerkes güçleri hattı kırmaya çalıştı, ancak birçoğu cepheye ulaşmayı başaramadan Rus topçuları ve piyadeleri tarafından vuruldu. Kalan savaşçılar militan olarak savaşmaya devam ettiler ve kısa sürede yenildiler. Rus ordusu zaferi kutlamaya başladı ve bir askeri-dini geçit töreni düzenlendi, 100 Çerkes savaşçı otorite kurmak için halka açık bir infazda kolları ve bacakları kesilerek idam edildi. Muharebenin yaşandığı yerin günümüzdeki ismi "Krasnaya Polyana", yani kızıl çayır, adını tepeden nehre akan Çerkes kanından alır. Qbaade muharebesinin ardından Çerkes sürgünü hız kazanmış oldu.

Savaşın sonunun Mihail Nikolayeviç tarafından duyurulması

1864'teki yenilginin ardından, Berzeg savaşı bitirmek ile direnmeye devam etmek arasında kaldı. Konuyu tartışmak için İslam alimlerine danıştı ve hatta Abhazya prensi Mihail Çaçba ile görüştü. O yokken 3 bin kişilik ordusu Rus ordusunun saldırısına uğradı ve tamamen yok edildi. Bundan sonra başta direnmeye devam etme kararı alsa da, yeterince asker toplayamayan Berzeg 24 Mart 1864'te Berzeg, Çerkeslerin askeri faaliyetlerini durduracağını ilan etti ve Osmanlı topraklarına sürgüne gönderildi. Sürgüne gitmeden önce son bir konuşma yaptı:

Hayatım boyunca, yüreğim vatanımın özgürlüğü için amansız bir tutkuyla yandı. Düşmanımız Ruslara karşı savaşmadığım ender anlarda kendimi yaralarımı sarmaya ve gençleri beslemeye adadım. Anavatanımı korumak için ömür boyu süren görevimin bir sonucu olarak, savaş alanında bana katılacak yaşa gelene kadar kendi oğlumla doğru dürüst tanışmadım. Şimdi bile, önünüzde dururken, vahşi işgalcilere karşı 35 yıllık onurlu mücadelede kazanılan on altı savaş yarası taşıyorum. Savaşta yenilgiye uğramış olsak da insanlığımızdan ve onurumuzdan asla vazgeçmeyeceğiz. Aramızdaki hainler yenilgimize sebep oldular ama vatanımız Allah'ın lütfuyla sonsuza kadar kalbimizde, ruhlarımıza silinmez bir şekilde kazınacak. Şimdi bile uğrunda savaştığım insanlar gözlerinde yaşlarla yalvarıyorlar, onları bırakmamamı istiyorlar. Bir gün asil atım üzerinde zaferle vatanıma döneceğime yemin ederim. Buna gücüm yetmezse, bari beni sevgili vatanımın toprağına yatırın.

Berzeg, Osmanlı topraklarına geldikten sonra Osmanlı Padişahı Abdülaziz tarafından bizzat davet edildi ve ödüllendirildi. Kendisine İstanbul'da bir asilzade evi teklif edildi, fakat o bu teklifi reddederek Manyas'ta küçük bir köye taşındı. Dağlarda yaşayan bazı Çerkes aşiretleri, özellikle de Hak'uçlar, direnişlerini 1870'li yıllara kadar sürdürdüler.

Mihail Nikolayeviç ise askerlerini böyle tebrik etmişti:

Bu 1864 yılında, tarihte eşi benzeri olmayan bir iş başarıldı: dağlı sakinlerinin hiçbiri eski ikamet yerlerinde kalmıyor ve bölgeyi yeni Rus nüfusuna hazırlamak için temizlik önlemleri alınıyor.
— Mihail Nikolayeviç Romanov

Bölgede bulunan Britanyalı diplomat Sir Pelgrave durumu "yok olmalarını izlemek üzücü, tek suçları Rus olmamaktı" şeklinde yorumlamıştı.

Savaştan sonra

Sürgün

1861'den 1864'e kadar sürgünleri gerçekleştirme sorumluluğu Yevdokimov'a verildi. Yevdokimov'un birlikleri, Çerkes köylerini yok ettikten sonra, kalan Çerkesleri kıyıya kaçmaya zorladı. Kıyıya sürülen Çerkesler burada Osmanlı İmparatorluğu'na gönderilmeyi beklediler. Yevdokimov'un tehcir operasyonları sırasında ölen Çerkeslerin sayısı kesin olarak bilinmemekle birlikte modern tahminler en az 625.000 ile başlamaktadır. Bazıları, ayrılmayı beklerken kalabalıklar arasında salgın hastalıklardan öldü. Diğerleri, yoldaki gemiler fırtınalar sırasında battığında veya kâr odaklı nakliyecilerin kârı en üst düzeye çıkarmak için gemilerini aşırı yüklediği durumlar nedeniyle öldü. Olaylara şahit olan Rus tarihçi Adolf Berge durumu böyle açıklamıştı:

Novorossiisk limanında gördüklerimi asla unutmayacağım, on yedi bin dağlı kıyıda toplanmış, yılın geç, sert ve soğuk zamanı, evsiz, yiyeceksiz ve doğru dürüst giyecek giysisi olmayan bu insanlar tifüs ve çiçek hastalığının pençesindeydiler. Zayıf bir kadın cesedi çöplüğe iki bebeğiyle beraber atılmış, birisi hayat mücadelesi içinde, diğeri annesinin göğsünde besin arıyor. Kim bunu görür de etkilenmez ki? Böyle sahneler hiç de nadir değildi.
— Adolf Petroviç Berge, Ahmed 2013, pp. 162–163.

Ivan Drozdov şunları kaydeti:

Yolda gözlerimiz insanı şok eden bir görüntüyle karşılaştı. Köpeklerin kısmen parçalayıp yedikleri kadın, çocuk, yaşlı cesetleri; açlıktan ve hastalıktan bir deri bir kemik kalmış, neredeyse ayakları üzerinde duramayacak kadar güçsüz, bitap düşmüş ve daha canlıyken köpeklere yem olan sürgünler.
— Ivan Drozdov

Başlangıçta, 17 Mayıs 1863'te Çar II. Aleksandr, göç etmeyi "seçenlerin" kendi yollarının bedelini ödemesi gerektiğine karar verdi. Yolculuk masraflarını karşılamak için Çerkesler bazen sığırlarını, eşyalarını ve hatta kendilerini köle olarak satmaya zorlandılar. Çerkesler tipik olarak, kiralanmamış gemileri kullanarak ayrılmaya zorlandılar, böylece kendilerini bu tür gemilerin kaptanları tarafından suiistimallere maruz bıraktılar. Bazı durumlarda 1.800 kadar Çerkes hayvan ve ev eşyalarıyla birlikte tek bir gemiye tıkıştırıldı. Çoğu durumda, bu tür gemiler battı. Eğer gemiler batmadıysa, bu tür kalabalık ortamlar hastalıkların yayılmasına ve susuzluğa müsait hale geliyor ve gidecekleri yere vardıklarında sadece yolcularının cesetlerini barındırıyordu. Bu tür gemiler, gözlemciler tarafından "yüzen mezarlıklar" olarak anılıyordu.

Kötü niyetli kaptanların elindeki suistimaller de bildirildi. Bir vakada, Kıbrıs'a giden bir gemi, parçalanmış ve başları kesilmiş cesetlerle bulundu ve mültecilerin hala canlıyken bağlanıp denize atılmalarına ilişkin dedikoduları doğruladı. Bu gemide yolcuların sadece üçte biri hayatta kalabilmişti.

Başka bir Rus gözlemci olan Olshevsky, durumdan en çok Yevdokimov komutasındaki Rus komutanlığını sorumlu tuttu:

Vatanlarından sürülen Abzahlar ve Şapsığlar neden bu kadar korkunç acılar ve ölümler yaşadılar? Bunun nedeni, yalnızca birliklerimizin aceleci ve erken hareket etmesiydi. Dakhovsky Müfrezesi bir veya iki hafta sonra hareket etseydi bu olmayacaktı.

Şartlara rağmen Yevdokimov komutasındaki Rus kuvvetleri Çerkesleri kıyıya sürmeye devam etti. Ocak ayında Yevdokimov Ubıh köylerini yok etti ve Ubıhlara kıyıya gitmekten veya kışın donmaktan başka çare bırakmadı. Mart ayında Çerkeslerin Tuapse limanındaki mülteci kalabalığı yirmi bine yaklaştı. Çerkes kıyılarını terk edenlerin sadece bir kısmı Osmanlı limanlarına ulaşabildi. Osmanlı kıyılarına ulaşmayı başaran kesimden çok daha fazlası kısa süre sonra orada hastalıklardan öldü. Bir İngiliz görgü tanığı olan Laurence Oliphant şunları yazdı:

Erkek, kadın ve çocuk yığınları tam anlamıyla deniz kıyısını kapladı. Hepsi zayıf ve aç görünüyordu. Çoğu çıplaktı. Birkaçı ölüydü.

1864'te Bâb-ı Âli, kıyılarında meydana gelen insani felaket nedeniyle Rus hükûmetinden tehcirleri durdurmasını defalarca istedi. Osmanlı talepleri defalarca reddedildi.

Rusya, tehcir edilenlerin hayatta kalmasının öncelik olmadığını açıkça ortaya koyduğunda, Osmanlı ve İngiliz gemileri Çerkesleri taşımak için geldi.

25 Haziran 1861'de Çar II. Aleksandr, "Kuzey Kafkasya Yerleşimi" başlıklı bir imparatorluk fermanı imzaladı:

Artık Tanrı'nın yardımıyla, Kafkasya'nın tamamen fethi meselesi sonuca yakındır. Düşman dağlıları işgal ettikleri verimli ülkelerden tamamen kovmak ve bir Rus Hristiyan nüfusunu sonsuza kadar yerleştirmek için sadece birkaç yıllık ısrarlı çabalar gerekiyor. Bu eylemi gerçekleştirmenin onuru, esas olarak Kubanski silahlı kuvvetlerinin Kozaklarına aittir.
— II. Aleksandr

Osmanlı'ya gönderilen Çerkesler, Balkanlar, Anadolu ve Arabistan başta olmak üzere imparatorluğun her bölgesine yerleştirildi.

Notlar

^ Bu modern isimlemenin dışında Çerkesler tarafından Gavur Savaşı (Adigece: Джауэр зауэ) olarak da bilinir, Ruslar tarafından ise Kafkas Savaşı'nın (Rusça: Кавказская война) bir parçası olarak görülür

Kaynakça

^ . Cerkesyaorg. 12 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Mayıs 2021.
^ Gvosdev 2000, ss. 111–112.
^ (Gürcüce) "გურიის სამთავრო" (Principality of Guria). In: ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია (Encyclopaedia Georgiana). Vol. 3: p. 314-5. Tbilisi, 1978.
^ Berkok, Ismail Hakkı (1958). Tarihte Kafkasya. İstanbul.
^ Richmond 2008.
^ Çirg, Ashad (1993). "Adıgelerin XIX. yüzyıldaki politik tarihinin incelenmesi gerekir" [Adyghe XIX. century political history needs to be studied]. Kafkasya Gerçeği dergisi. 11: 61-62.
^ Polvinkina (2007). Çerkesya Gönül Yaram [Circassia Heart Wound]. Ankara. ss. 281-285.
^ Askerov, Ali (2015). Historical Dictionary of the Chechen Conflict. Rowman & Littlefield. s. 3.
^ Natho, Kadir (2005). "The Russo-Circassian War". 12 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 18 Mart 2023.
^ Mackie 1856:291
^ J. F. B., The Russian Conquest of the Caucasus
^ Clodfelter, S. 241.
^ Mackie 1856:292
^ Kappeler; Simon; Brunner, S. 231.
^ Boris Z. Urlanis: Bilanz der Kriege. Die Menschenverluste Europas vom 17. Jahrhundert bis zur Gegenwart. Berlin (Ost) 1965, S. 320/328
^ ^a ^b ^c ^d ^e . 9 Mayıs 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^ Веденеев Д. 77 тысяч // Родина : российский исторический иллюстрированный журнал. — М., 1994. — № 3—4. — С. 123
^ From 1801 to 1864 24,947 killed 65,125 wounded 6007 captured
^ Hozhay, Dalhan (1998). Чеченцы в русско-кавказской войне [Chechens in the Russian-Caucasian war]. SEDA. ISBN . (Rusça)
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Richmond, Walter (9 Nisan 2013). The Circassian Genocide. . ISBN . 23 Ocak 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 16 Şubat 2020.
^ Richmond, Walter. The Circassian Genocide. .
^ Altın, Hakan (2017). "XIX. Yüzyılda Osmanlı Devleti'ne Yapılan Çerkes Göçleri (Çerkes Sürgünü)". Belgi, 14. 12 Ağustos 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 13 Ağustos 2023.
^ Henze 1992
^ King, Charles (2008). The Ghost of Freedom: A History of the Caucasus. : Oxford University Press. ISBN .
^ ^a ^b Bashqawi, Adel (15 Eylül 2017). Circassia: Born to Be Free. ISBN .
^ King, Charles (2008). The Ghost of Freedom: A History of the Caucasus. : Oxford University Press. ISBN .
^ ^a ^b ^c ^d ^e Richmond, Walter (9 Nisan 2013). The Circassian Genocide. Rutgers University Press. ISBN . 23 Ocak 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 16 Şubat 2020.
^ King, Charles (2008). The Ghost of Freedom: A History of the Caucasus. New York City: Oxford University Press. ISBN .
^ ^a ^b ^c L.V.Burykina. Pereselenskoye dvizhenie na severo-zapagni Kavakaz. Reference in King.
^ Richmond 2008, s. 79.
^ Capobianco, Michael (13 Ekim 2012). . Caucasus Forum. 24 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^ Akın, Orhan (2020). Kafkasya İşgali ve Çerkes Sürgünü. Cinius Sosyal Matbaası. ISBN . 13 Kasım 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 13 Kasım 2023.
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Richmond, Walter (9 Nisan 2013). The Circassian Genocide. Rutgers University Press. ISBN . 23 Ocak 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 16 Nisan 2023.
^ Andrei Smirnov (September 13, 2006), "Disputable anniversary could provoke new crisis in Adygeya" 3 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., Volume 3, Number 168. Jamestown Foundation
^ ^a ^b Dzutsati, Valery (18 Mayıs 2016). "Moscow Uses Russian Orthodox Church to Divide Circassian Activists". Jamestown (İngilizce). 30 Ocak 2024 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Ocak 2024.
^ Shenfield 1999, s. 150.
^ внутренняя и внешняя политика Ивана Грозного. Запустение Новагорода. Спасение Пскова. Казни в Москве. Царские шуты.
^ Shenfield 1999:150
^ ^a ^b Khasht, Ali. Circassian prince Temroqwa.
^ ^a ^b . cherkessia.net. 2013. 5 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ocak 2021.
^ ^a ^b Özsaray, Mustafa (20 Şubat 2012). Çerkeslerin İslamlaşması. İz Yayıncılık. ISBN .
^ История Кабардино-Балкарской АССР с древнейших времен до наших дней, т. 1, М., 1967;
^ Hatk, Isam Journal "Al-Waha"-"Oasis", Amman 1992
^ Ashad Ç'ırğ, "Tehlike Kuzeyden Geliyordu"
^ Charles King, The Black Sea: A History, p.167
^ Rosser-Owen, Sarah (2007). The First 'Circassian Exodus' to the Ottoman Empire (1858-1867), and the Ottoman Response, Based on the Accounts of Contemporary British Observers.
^ Mackie p.11
^ ^a ^b Natho, Kadir. . 17 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Eylül 2021.
^ Kazemzadeh, Hamed (2018). The Circassian Question; The formation of linguistic and cultural identity in the Caucasus from the mid-nineteenth century to modern times (PDF) (Tez). Uniwersytet Warszawski. 30 Ocak 2024 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 30 Ocak 2024.
^ Baddeley, preface
^ ^a ^b ^c Kazemzadeh, Hamed (2018). The Circassian Question; The formation of linguistic and cultural identity in the Caucasus from the mid-nineteenth century to modern times (PDF) (Tez). Uniwersytet Warszawski. 30 Ocak 2024 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 30 Ocak 2024.
^ Akbaş, Taner (31 Ocak 2020). Travel literature as a political act: Discourse historical analysis of james Stanislaus bell`s journal of a residence in circassia (Tez) (İngilizce). Sosyal Bilimler Enstitüsü. 19 Haziran 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 20 Haziran 2023.
^ Schrek, Katalin (2014). "Great Power Clashes in the Caucasus Region: Examination of the Vixen Conflict (1836) Based on the British Archives" (İngilizce). Budapeşte. 21 Haziran 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 20 Haziran 2023.
^ ^a ^b ^c ^d Journal of a residence in Circassia during the years 1837, 1838 and 1839. Vol. 1-2. London, 1840
^ ^a ^b Peter Hopkirk Büyük oyun: Yüksek Asya'da Gizli Servis Üzerine, Bölüm 12 "Dünyanın En Büyük Kalesi", s. 158–159, Oxford University Press, 2001
^ ^a ^b O. Ayrapetov "Rus İmparatorluğu'nun dış politikası (1801–1914)"("Внешняя политика Российской имPERии (1801–1914)") s. 149–153
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Kazemzadeh, Hamed (2018). The Circassian Question; The formation of linguistic and cultural identity in the Caucasus from the mid-nineteenth century to modern times (PDF) (Tez). Uniwersytet Warszawski. 30 Ocak 2024 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 30 Ocak 2024.
^ Rosser-Owen 2007, ss. 45–49.
^ ^a ^b John Emerich Edward Dalberg Acton (1907). The Cambridge Modern History. Macmillan & Co. s. 202.
^ Polovinkina, T. V. (1999). Cherkesiia—Bol’ Moia. Istoricheskii Ocherk. (drevneishee vremia—nachalo XX v.). Maykop: RIPO.
^ Kukiel, M. (1955). Czartoryski and European Unity 1770–1861. New Jersey: Princeton.
^ Köremezli, İbrahim (2004). The Place of the Ottoman Empire in the Russo-Circassian War (1830-1864) (Tez). 30 Ocak 2024 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Ocak 2024.
^ Lewak, A. (1935). Dzieje Emigracji Polskiej w Turcji, 1831-1878. Warszawa: Nak. Instytutu Wschodniego.
^ В. И. Ворошилов. История убыхов. Майкоп, 2006.
^ "Çerkez komutanın mezarı restore edilecek". Haberler. 22 Mart 2022. 22 Mart 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Mart 2022.
^ "Çerkez Komutanın Mezarı Restore Edilecek". Olay53.com. 22 Mart 2022. 12 Mart 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Mart 2022.
^ Kazemzadeh, Hamed (2018). The Circassian Question; The formation of linguistic and cultural identity in the Caucasus from the mid-nineteenth century to modern times (PDF) (Tez). Uniwersytet Warszawski. 30 Ocak 2024 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 30 Ocak 2024.
^ Berzegov, A. (2008). ‘Teofil Lapinski: Hero and Leader of the Circassian War for Independence’. (Part One) Publication: North Caucasus Weekly Volume: 9 Issue: 22. (Online Access: https://jamestown.org/program/teofil-lapinski-hero-and-leader-of-the-circassian-war-for-independence-partone/)
^ Kazemzadeh, Hamed (2018). The Circassian Question; The formation of linguistic and cultural identity in the Caucasus from the mid-nineteenth century to modern times (PDF) (Tez). Uniwersytet Warszawski. 30 Ocak 2024 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 30 Ocak 2024.
^ Мальбахов Б. К. Кабарда на этапах политической истории (середина XVI — первая четверть XIX века). — Москва: «Поматур», 2002. — С. 293. — .
^ ^a ^b ^c ^d ^e Natho, Kadir (2005). "The Russo-Circassian War".
^ Мальбахов Б. К. Кабарда на этапах политической истории (середина XVI — первая четверть XIX века). — Москва: «Поматур», 2002. — С. 299. — .
^ Мальбахов Б. К. Кабарда на этапах политической истории (середина XVI — первая четверть XIX века). — Москва: «Поматур», 2002. — С. 302. — .
^ Мальбахов Б. К. Кабарда на этапах политической истории (середина XVI — первая четверть XIX века). — Москва: «Поматур», 2002. — С. 305. — .
^ ^a ^b King, Ghost of Freedom, p93-94
^ ^a ^b ^c Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; Circassiancenter isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: )
^ V. A. Potto, Kafkas Savaşı–Cilt 1, Sayfa 60
^ ^a ^b ^c Мальбахов Б. К. Кабарда на этапах политической истории (середина XVI — первая четверть XIX века). — Москва: «Поматур», 2002. — С. 307. — .
^ ^a ^b ^c ^d Jaimoukha, Amjad. A Brief History of Kabarda [from the Seventh Century AD]. s. 19.
^ Hatk, Isam (2009). "Russian-Circassian War of 1763–1864". 16 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 18 Mart 2023.
^ Мальбахов Б. К. Кабарда на этапах политической истории (середина XVI — первая четверть XIX века). — Москва: «Поматур», 2002. — С. 316. — .
^ Gen. İsmail Berkok, Tarihte Kafkasya, İstanbul, 1958, s. 371.
^ ^a ^b ^c Çetao, İbrahim. Hırtsıjıko Ale. 13 Mayıs 2014.
^ İ. İ. Dmitriyenko.
^ Namitok, Aytek. Kabarda’nın Rusya’ya "Gönüllü" Katılımı.
^ Ali Kasumov-Hasan Kasmov, Çerkes Soykırımı, Ankara, 1995, s. 90.
^ Evliya Çelebi ve Haşim Efendi'nin "Çerkezistan Notları", İstanbul, 1969, 2.Kısım,s.99-184
^ ^a ^b Berkok, İsmail. Tarihte Kafkasya. İstanbul Matbaası.
^ ^a ^b Taitbout de Marigny, Edouard (1836). Voyages en Circassie (Fransızca). 12 Mart 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 12 Mart 2023.
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Aydın, Mustafa (2010). TDV İslâm Ansiklopedisi. TDV İslâm Araştırmaları Merkezi. 6 Nisan 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 28 Ağustos 2023.
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Oztas, Ahmet (2013). A Page from the History of the North Caucasus: Imam Mansur Ushurma. . ss. 1-14. 5 Ekim 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 11 Ekim 2023.
^ Николаевич, Карпухин Николай (2017). "Участие кабардинцев в движении под предводительством шейха Мансура". Историческая и социально-образовательная мысль. 9 (4-2): 24-30. 19 Ağustos 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 14 Ekim 2023.
^ Gammer, Moshe. “Review Article: A Preliminary to Decolonizing the Historiography of Shaykh Mansur.” Middle Eastern Studies, vol. 32, no. 1, 1996, pp. 191–202. JSTOR, http://www.jstor.org/stable/4283782. Accessed 12 June 2023.
^ ^a ^b Dowling 2014, s. 841.
^ İsmail Berkok, “Tarihte Kafkasya”, Istanbul – 1958, p. 386
^ ^a ^b ^c Oztas 2013.
^ ^a ^b Kutlu 2005.
^ Şahin 2017.
^ Алаудин Мусаев, p. 68
^ Алаудин Мусаев, p. 69
^ Berkok, İsmail. Tarihte Kafkasya. İstanbul Matbaası.
^ ^a ^b The Black Sea Encyclopedia, p. 93
^ Semen Esadze, “Çerkesya’nın Ruslar Tarafından İşgali”, Traduc. Murat Papşu, Ankara1999, p 6.
^ ^a ^b M. Sadık Bilge, 155
^ P. Boutkov, Materials for the New History of the Caucasus – Part I, 228
^ Ahmed Cevdet Pasha, “Tarih-i Cevdet”, Vol III, Istanbul-1854, p.151
^ ^a ^b Ahmet Burak Oztas, p. 8
^ John F. Baddeley, “The Russian conquest of the Caucasus”, London-1908, p.78
^ Alexandre Bennigsen, “Un mouvement populaire au Caucase du XVIII’ siècle: la ‘Guerre Sainte’ de Sheikh Mansour (1785–1794). Page mal conue et controversée des relations Russo-Turques”, Cahiers du Monde Russe et Sovietique, Vol V, No 2 (April–June 1964), p.190
^ Ahmed Cevdet Pasha, “Tarih-i Cevdet”, Vol III, Istanbul-1854, p.144
^ Cemal Gökçe, “Kafkasya ve Osmanlı İmparatorluğu’nun Kafkasya Siyaseti”, Istanbul-1979), p.151
^ (Kadircan KAFLI. Şimâlî Kafkasya, İstanbul 1942, s.87)
^ King, Ghost of Freedom, 47
^ ^a ^b ^c . Jamestown (İngilizce). 25 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ocak 2021.
^ 6. AKAK, v. 5, p. 872.
^ Ibid., p. 873.
^ Хотко, Самир (2014). "КАВКАЗСКАЯ ВОЙНА: УРОКИ ИСТОРИИ И СОВРЕМЕННОСТЬ". Майкоп: Материалы научной конференции, посвященной 150-летию окончания Кавказской войны. Erişim tarihi: 25 Ekim 2023.
^ İsmail Berkok (1958). Tarihte Kafkasya. İstanbul Matbaası.
^ Точная дата этого события неизвестна. Х.Х.Хапсироков в статье о Сефер-бее считает, что это произошло после 1807 г., когда мальчику было 10–12 лет (Сефер-бей Зан // Хапсироков Х.Х. Жизнь и литература. Сб. статей. М., 2002. С. 236). В этом случае дата рождения Сефер-бея должна приходиться на 1795 или 1797 год, тогда как принятой датой его рождения считается 1789 год: Хаджебиекова Ф.М. Деятельность Мухаммеда-Амина и Сефер-бей Зана как военно-политических лидеров кубанских горцев в период Кавказской войны. Автореферат дисс. к.и.н. Краснодар, 2012. С. 19. ↑
^ Hatk, Isam. “Russian-Circassian War 1763- 21 May 1864.” Al Waha – Oasis. 51. (1992): 10–15.
^ Capobianco, Michael (2012). "Blood on the Shore: The Circassian Genocide"
^ Vestnik Vladikavazkoyjeleznoy dorogi
^ Circassia 2 Ocak 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., Unrepresented Nations and People Organisation (UNPO) (). Retrieved on 2007
^ Baddeley p.92
^ Baddeley p.73
^ Jaimoukha, Amjad. A Brief History of Kabarda [from the Seventh Century AD]. s. 19.
^ Richmond, sayfa 56
^ ^a ^b ^c ^d Ahmed 2013, s. 161.
^ King, Ghost of Freedom, p47-49. Quote on p48:This, in turn, demanded...above all the stomach to carry the war to the highlanders themselves, including putting aside any scruples about destroying, forests, and any other place where raiding parties might seek refuge... Targeted assassinations, kidnappings, the killing of entire families and the disproportionate use of force became central to Russian operations...
^ ^a ^b King, Charles (2008). The Ghost of Freedom: A History of the Caucasus. : Oxford University Press. s. 74. ISBN .
^ King, Ghost of Freedom, pp. 47–49. Quote on p. 48:This, in turn, demanded ... above all the stomach to carry the war to the highlanders themselves, including putting aside any scruples about destroying, forests, and any other place where raiding parties might seek refuge. ... Targeted assassinations, kidnappings, the killing of entire families and the disproportionate use of force became central to Russian operations...
^ King, Charles (2008). The Ghost of Freedom: A History of the Caucasus. : Oxford University Press. ss. 74-75. ISBN .
^ King, Charles (2008). The Ghost of Freedom: A History of the Caucasus. : Oxford University Press. ss. 93-94. ISBN .
^ Henze, Paul B. The North Caucasus Barrier: The Russian Advance Towards The Muslim World
^ Baddeley p.135
^ Karpat, Kemal H. Ottoman population 1830–1914, 1985
^ ^a ^b ^c ^d Kasht, Ali M. Kizbech
^ ^a ^b Taitbout de Marigny, Edouard (1836). Voyages en Circassie (Fransızca). 12 Mart 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 12 Mart 2023.
^ Ayrı Denemelerde, Bölümlerde, Efsanelerde ve Biyografilerde Kafkas Savaşı 5 Kasım 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde . . 5 ciltte. (2. baskı) (St. Petersburg, 1887-1889). Cilt 2. Ermolovo zamanı. Sayfa 578-580
^ Chernomortsy. Tarihsel deneme 7 Kasım 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde . - St. Petersburg: Tip. departman eklentiler, 1874. - 212, 76, III s. s.175-176
^ Kuban Kazak ordusunun tarihi 23 Mayıs 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde . . - Yekaterinodar, 1910-1913. — 2 t. 236-238
^ Turenko A. M. Karadeniz ordusu hakkında tarihsel notlar 7 Kasım 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde . . - K.: Tip. A. Davidenko, 1887. - 149 s. Sayfa 123-124
^ Potto V. Kavkazskaya Voina, v.2, p. 45
^ Eurasia Daily Monitor Volume: 8 Issue: 206
^ Ibid., p. 59.
^ Golitsyn N. B. Zhizneopisanie Generala Ot Kavalerii Emmanuelya (Moscow: «Sobranie», 2004), p. 240
^ Sherbina F. A. Istoriya Armavira I Cherkeso-gayev (Ekaterinodar, 1916), p. 11.
^ Bell, James. Journal of a residence…, p. 422.
^ "Memoirs of Grigory Ivanovich Philipson", Philipson G.I., 1885 g.
^ (P. 65-66) "[I.S. Shukin. Materials for the work of Karachay." The Russian Journal of Anthropology ", 1 – 2. Moscow, 1913]. "The fact that the Karachays showed almost no resistance in the Russian-Caucasian wars can be explained by the fact that they have not attempted war since then, because they saw the strength of the Russians in 1828."
^ ^a ^b Bashqawi, Adel. Circassia: Born to Be Free. ISBN .
^ Khoon 2015, ss. 77–79.
^ King, Charles. The Ghost of Freedom: A History of the Caucasus. ss. 92-93.
^ ^a ^b Торнау Ф.Ф. Воспоминания кавказского офицера. — Москва, 2000. — С. 33-34.
^ ГЪЫЩ, Нухь (2017). "ГъукIэлIым иIашэр гущыI". Adıge Maq dergisi. 10 Nisan 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 22 Nisan 2023.
^ noname. (Rusça). 18 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mart 2023.
^ ^a ^b F.A. Cherbin, The History of Cossack Kuban Forces
^ Rosen, Baron. Letter to Chionchev. 12 Dec. 1831. P. Boutkov, Materials for the New History of the Caucasus – Part I
^ ^a ^b ^c . Jamestown (İngilizce). 25 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ocak 2021.
^ Yasar, Murat (2015). "Review of The Circassian Genocide". The Russian Review. 74 (2): 328-330. ISSN 0036-0341. 4 Ağustos 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 4 Ağustos 2023.
^ Zhemukhov, Sufian (2014). "The Circassian Genocide. By Walter Richmond. Genocide, Political Violence, Human Rights Series. New Brunswick: Rutgers University Press, 2013.218 pp. Notes. Bibliography. Index. Maps. $29.95, paper". Slavic Review (İngilizce). 73 (2): 393-395. doi:10.5612/slavicreview.73.2.393. ISSN 0037-6779.
^ Толстой В. С. Характеристики русских генералов на Кавказе
^ ^a ^b Bashqawi, Adel (2017). Circassia: Born to Be Free (İngilizce). ISBN . Erişim tarihi: 5 Ağustos 2023.
^ Koobak, Redi; Tlostanova, Madina; Thapar-Björkert, Suruchi (22 Mart 2021). Postcolonial and Postsocialist Dialogues: Intersections, Opacities, Challenges in Feminist Theorizing and Practice (İngilizce). Routledge. ISBN . 4 Ağustos 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 4 Ağustos 2023.
^ Daniel Zander: Der Völkermord des Zaren. Russlands Krieg gegen die Tscherkessen im Kaukasus 1765–1864. S. 237–246. Unter Saß gab es mehr und systematisch wiederholte Massaker in Tscherkessendörfern. Sein „Markenzeichen“ war das Aufspießen der Köpfe getöteter Feinde an den Toren der Festungen der Kaukasuslinie.
^ Service, BU News (21 Mayıs 2021). . Boston University News Service (İngilizce). 21 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Nisan 2023.
^ Dönmez, Yılmaz (31 Mayıs 2018). . ÇERKES-FED. 14 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ağustos 2021.
^ Н. И. Лорер. Записки моего времени. - М.: Правда, 1988.
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k Узел, Кавказский. "Засс Григорий Христофорович". Кавказский Узел. 23 Nisan 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 21 Ekim 2023.
^ "Огромное значение Засс уделял воздействию на моральное состояние противника. В его рапортах часто встречались сообщения: «аул истреблён до основания», «сопротивляющиеся вместе с аулом преданы огню и мечу», «в пламени аула погибли жители» и т. д. В разговоре с декабристом Лорером, фон Засс сказал: «Россия хочет покорить Кавказ во что бы то ни стало. С народами, нашими неприятелями, чем взять, как не страхом и грозой?… Тут не годится филантропия, и Ермолов, вешая беспощадно, грабя и сожигая аулы, только этим и успевал более нашего. Ещё до сих пор имя его с трепетом произносится в горах, и им пугают маленьких детей». Также Лорер упоминает, что «в поддержание проповедуемой Зассом идеи страха на нарочно насыпанном кургане у Прочного Окопа при Зассе постоянно на пиках торчали черкесские головы, и бороды их развевались по ветру»."
^ Bashqawi, Adel (2017). Circassia: Born to Be Free. ISBN .
^ ^a ^b Военная энциклопедия / Под ред. В. Ф. Новицкого и др.. — СПб.: т-во И. В. Сытина, 1911—1915.
^ "ЗАСС Григорий Христофорович фон (1797–1883), барон, генерал от кавалерии, герой Кавказской войны". Encyclopedia of Germans of Russia (Rusça). 11 Aralık 2018 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 21 Ekim 2023.
^ Natho, Kadir I. Circassian History. Page 357.
^ Shtybin, Vitaliy.The Adventures of James Stanislaus Bell in Circassia.
^ . www.vostlit.info. 29 Kasım 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Kasım 2019.
^ ^a ^b Spencer (capt.), Edmund (1837). Travels in Circassia, Krim Tartary, &c (İngilizce). 19 Haziran 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 23 Ekim 2023.
^ ^a ^b Спенсер, Eдмонд. "ПУТЕШЕСТВИЯ В ЧЕРКЕСИЮ". www.vostlit.info (Rusça). 29 Kasım 2011 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 23 Ekim 2023.
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Hatajuqua, Ali. "Hadji-Ismail Dagomuqua Berzeg, Circassian Warrior and Diplomat". Eurasia Daily Monitor. 7 (38).
^ A.Y.Chirg- Krasnodar Kültür Enstitüsü
^ Мамырыкъо, Нуриет (8 Temmuz 2022). (Adigece). 16 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Haziran 2023.
^ Пэнэшъу, Аскэр (21 Mayıs 2021). (Adigece). 15 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Haziran 2023.
^ Açumıj, Hilmi (2021). "Milletin Özgürlüğü İçin Canla Başla Mücadele Ettiler!". cherkessia.net. 15 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 15 Ağustos 2021.
^ Mackie p.207
^ Baddeley p.313
^ Fadeev, 1935, p. 147-148.
^ AKAK, 1884, p. 480-481, no. 415. Acts collected by the Caucasian Archaeographic Commission /
^ Rakovich D.V. Tenginsky regiment in the Caucasus. 1819-1846
^ Ракович 1900.
^ "Юров А. 1840, 1841 и 1842 годы на Кавказе // Кавказский сборник. — Тф.: Тип. Окружн. штаба Кавк. воен. округа, 1886. — Т. 10. — С. 226—266". 8 Haziran 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 12 Haziran 2023.
^ Архив Раевских: в 5 томах. 3: Письма 1839—1841 гг (Изд. bas.). СПб.: Тип. . ред. и примеч. . 1910. s. 422.
^ (1966). Роман М. Ю. Лермонтова «Герой нашего времени»: Комментарий (PDF). -. s. 125.
^ Шадури В. С. (1981). Классическое наследие и современность ( bas.). Л.: ; Лен. отд. Редкол.: (отв. ред.), , , . s. 144. Bilinmeyen parametre |часть= görmezden gelindi ()
^ D., S. Osmanlı devri İstanbul ve İngiliz Gazeteleri: Belgeler
^ ^a ^b ^c Saltık, Turabi (2000). Tarihsel Mücadele Sürecinde Adığeler, Abhazlar, Alanlar (Osetinler), Çeçenler. Berfin Yayınları.
^ Казиев Ш.М. Имам Шамиль / Изд. 2-е испр. — М.: Молодая гвардия, 2003. — 378 с.
^ AKAK, Vol. X, p.590, document No. 544, Vorontsov to Chernyshev (secret), 8 [20] November 1847, No. 117
^ Карлгоф Н. Магомет-Амин II // Кавказский календарь на 1861 год. — Тф.: Тип. Гл. управ. намес. кавказского, 1860. — С. 77—102 (отд. 4).
^ ^a ^b NA, F.O. 195/443, “Report of Mehmed Emin…”, 15 August 1854
^ ^a ^b ^c ^d İsmail Hakkı Berkok (1958). Tarihte Kafkasya. İstanbul Matbaası. 12 Mart 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 12 Mart 2023.
^ Teofil Lapinski [Tefik Bey], Die Bergvölker des Kaukasus und ihr Freiheitskampf gegen die Russen (Hamburg: Hoffmann und Campe, Vol. 1, 1863), p.276
^ Jineps Gazetesi, September 2006-Add 1, p.10-11.
^ . Jamestown (İngilizce). 12 Şubat 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Şubat 2022.
^ AnaBritannica, Circassians; Jineps, September 2006 Annex-1, p.10-11.
^ ^a ^b Khoon, Yahya (2010). Muhammad Amin: Imam Shamil’s Naib to the Circassians in the Northwest Caucasus.
^ Istanbul, Başbakanlık Osmanlı Arşivi [hereafter: BOA], İrade Dahiliye [İ.DH.], 281/17605, 5 Muharrem 1270 [8 October 1853]
^ Sadâret Amedi Kalemi [A.AMD.], 49/77, 5 Muharrem 1270
^ A. Fonwill, The War of Independence of Circassia (1863-1864), Istanbul, 1996, p. 44-47.
^ Fonvill, Arthur (1863). Çerkesya Bağımsızlık Savaşı. ISBN .
^ ^a ^b Richmond, Walter. The Circassian Genocide. Page 63
^ ^a ^b Baumgart. Peace of Paris. Pages 111– 112
^ ^a ^b Conacher. Britain and the Crimea. pages 203, 215– 217.
^ Erer, Muammer. "Giranduko Berzeg". Kafkasevi. 31 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından .
^ Tornike, 2014 94-95
^ Дашлай, Фазил (2011). . Слобода - Голос Эпохи (Rusça). ИП Бурина А.В. 23 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^ ^a ^b ^c ^d King, Charles. The Ghost of Freedom: A History of the Caucasus. Page 94. In a policy memorandum in of 1857, Dmitri Milyutin, chief-of-staff to Bariatinskii, summarized the new thinking on dealing with the northwestern highlanders. The idea, Milyutin argued, was not to clear the highlands and coastal areas of Circassians so that these regions could be settled by productive farmers...[but] Rather, eliminating the Circassians was to be an end in itself – to cleanse the land of hostile elements. formally approved the resettlement plan...Milyutin, who would eventually become minister of war, was to see his plans realized in the early 1860s.
^ Richmond 2008, s. 79. "In his memoirs Milutin, who proposed deporting Circassians from the mountains as early as 1857, recalls: "the plan of action decided upon for 1860 was to cleanse [ochistit'] the mountain zone of its indigenous population.".
^ Rosser-Owen (2007). "The First Circassian Exodus". Page 15: "Although the Russian Government did not give the plan official sanction until May 1862, in 1859 they had already started talks with the Ottomans to provide for a limited number of Circassian migrants. "
^ Kuzey Kafkasya KD,sayı 87-88,s.8;İstoriya narodov Severnogo Kavkaza,Moskva,1988,s.206-207
^ Rosser-Owen (2007). "The First Circassian Exodus". Page 20
^ Neumann 1840
^ ^a ^b Ahmed 2013, s. 161.
^ ^a ^b ^c Ruslan, Yemij (August 2011). Soçi Meclisi ve Çar II. Aleksandr ile Buluşma. 12 Ağustos 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
^ Фадеев А.В. Указ. соч.
^ ^a ^b Фадеев А.В. Убыхи в освободительном движении на Западном Кавказе //Исторический сборник. – М.; Л., 1935. – № 4.
^ Блиев М.М., Дегоев В.В. Кавказская война. – М., 1994.
^ CYO, The Circassian Khasa
^ ^a ^b ^c ^d ^e Панеш, Аскербий Дзепшевич (2019). ""меджлис Вольности Черкесской".адыгская Государственностьна Последнем Этапе Кавказской Войны". Вестник Науки Адыгейского Республиканского Института Гуманитарных Исследований Имени Т.м. Керашева (Rusça), 18 (42). Erişim tarihi: 12 Ağustos 2023.
^ ^a ^b Richmond, Walter (9 Nisan 2013). The Circassian Genocide (İngilizce). Rutgers University Press. ISBN . 17 Mayıs 2016 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 13 Ekim 2017.
^ ^a ^b Grassi, Fabio L. A new homeland: The Massacre of The Circassians, Their Exodus To The Ottoman Empire and Their Place In Modern Turkey (İngilizce). Aydin University International. ISBN .
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Владимировна, Чунтыжева Рима (2014). "Сочинский меджлис: опыт общественно-политического творчества адыгов в XIX веке". Вестник Майкопского государственного технологического университета (4): 15-19. ISSN 2078-1024. 9 Mart 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 9 Mart 2023.
^ ^a ^b РГВИА. Ф. 38. ОП. 7. Ед. хр. 410.
^ Половинкина Т.В. Черкесия – боль моя. Исторический очерк (древнейшее время – начало XX в.). – Майкоп, 1999.
^ Olşevsky, Kavkaz c 1841 po 1866 god (Richmond tarafından atıfta bulkunulmuştur)
^ РГВИА. Ф. 38. ОП. д. 396. С. 85-86
^ Kasumov and Kasumov. Genotsid Adygov. Page 140
^ "А.Д. Панеш: "Меджлис вольности черкесской" »". natpressru.info. 25 Nisan 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 25 Nisan 2021.
^ Richmond Defeat and Deportation 27 Eylül 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde . University of Southern California, 1994
^ Richmond 2013, s. 76.
^ Richmond 2013, s. 77.
^ Drozdov, Ivan. Poslednaia Borjba. pp. 434–437, 441–444. Cited in Richmond, Walter. The Circassian Genocide. p. 77
^ [They Sent the Cut Heads of Circassians to Berlin]. Haberler. 29 Nisan 2015. 14 Aralık 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Mart 2022.
^ Rosser-Owen 2007, s. 46.
^ Rosser-Owen 2007, s. 46: "With the Highland Clearances still fresh in the minds of many, the Circassian issue seems to have generated particular sympathy in Scotland. One frustrated letter sent in to The Scotsman reflects this sentiment: 'The Scotchmen whose ancestors fought and bled for their national liberty over and over, are they to meet and talk and do nothing at the call of both freedom and humanity, or instead of being first, to be last? If they are, they are unworthy of the blessings they themselves enjoy ... why not call a public meeting, and appoint a committee to receive contributions?
^ Richmond 2013, s. 33.
^ Rosser-Owen 2007, ss. 47–49.
^ Field notes of Evdokimov for June–December 1863, available from the Georgian State Archives, Tbilisi. f.416, op. 3, doc. 1177, 100–190 passim.
^ Shenfield 1999, s. 151.
^ The First ‘Circassian Exodus’ to the Ottoman Empire (1858-1867), and the Ottoman Response, Based on the Accounts of Contemporary British Observers. 2007.
^ On Horseback Through Asia Minor. 2007.
^ Enclosed in Despatch No.3 From Sir Henry Bulwer to Earl Russell, Constantinople, April 12, 1864 (FO 881/1259)
^ Неизвестные войны России. Взятие Кбааде и завершение Кавказской войны в 1864 г.
^ Kafkasya Bülteni, 19 Mayıs 1864
^ King, Ghost of Freedom, p. 47–49.
^ ^a ^b ^c . 21 Haziran 2018. 13 Haziran 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Haziran 2023.
^ В. И. Ворошилов. История убыхов. Майкоп, 2006.
^ Jersild 2002, s. 12.
^ Grassi 2018.
^ Levene, Mark; Roberts, Penny (1999). The Massacre in History. Berghahn Books. s. 151. ISBN . 27 Mart 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 27 Mart 2023.
^ O'Flynn, Thomas (2017). The Western Christian Presence in the Russias and Qājār Persia, c.1760–c.1870. BRILL. s. 367. ISBN . 27 Mart 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 27 Mart 2023.
^ Jones, Adam (2016). Genocide: A Comprehensive Introduction. Taylor & Francis. s. 109. ISBN .
^ Jones, Adam (2016). Genocide: A Comprehensive Introduction. Taylor & Francis. s. 110. ISBN .
^ King 2008.
^ Rosser-Owen 2007, s. 24.
^ Ahmed 2013, ss. 162–163.
^ Drozdov, Ivan. Posledniaia Bor'ba s Gortsami na Zapadnom Kavkaze. pp. 456–457.
^ ^a ^b Richmond 2013, s. 88.
^ Rosser-Owen 2007, ss. 23–24.
^ "The Circassian Slave Trade", The Scotsman, August 30, 1864, p. 4. Cited in Rosser-Owen 2007
^ Rosser-Owen 2007, s. 22: "The deportations were not conducted with any kind of efficiency on the part of the Russians, with the Circassians often left to find unchartered transports, which also left them open to abuses by the captains of the vessels."
^ King 2008, ss. 96–97.
^ "The Circassian Exodus", The Times, May 9, 1864, p. 11. Cited in Rosser-Owen 2007, s. 24
^ Rosser-Owen 2007, ss. 38–39.
^ Olshevsky, Walter Richmond (2013), Circassian Genocide, kaynak kaynakları tarafından
^ Richmond 2013, s. 87.
^ Rosser-Owen 2007.
^ Rosser-Owen 2007, s. 25.
^ "The Circassian Exodus", a letter to the Editor of The Times, June 17, 1864, p. 7. Cited in Rosser-Owen 2007, s. 26
^ Rosser-Owen 2007, s. 23.
^ Rosser-Owen 2007, s. 23: "As the deportations increased, Russian, Ottoman, and even British vessels were chartered to convey the refugees in what must have itself been a massive operation ... the burden of the operation landed on the shoulders of the Ottoman Government and the transporting of refugees took a huge toll on Ottoman finances, leading to a suggestion by Sir Henry Bulwer, British Ambassador at Istanbul, that the British Government either allocate a loan or agree to charter British merchant steamers to be used for this purpose." In footnote: "Neither the loan nor the transports were forthcoming on this occasion, although the British did provide transports at various points, and independent steamers also transported refugees."
^ Quoted in Natho, Kadir I (2009). Circassian History. Page 361

Wolfdieter Bihl: Die Kaukasus-Politik der Mittelmächte. 2 Bände; Teil 1: Ihre Basis in der Orient-Politik und ihre Aktionen 1914-1917, Böhlau, Wien / Köln / Graz 1975, ISBN 3-205-08564-7 (Zugleich Habilitationsschrift an der Universität Wien) und Teil 2: Die Zeit der versuchten kaukasischen Staatlichkeit 1917-1918, Böhlau, Wien / Köln / Weimar 1992, ISBN 978-3-205-05517-4.
Baddeley, John F. (1908). The Russian conquest of the Caucasus. London: Longmans, Green and Co. ISBN . 20 Şubat 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 16 Şubat 2020.
Goble, Paul. 2005. Radio Free Europe / Radio Liberty, 15 July 2005, 8(23).
Karpat, Kemal H. 1985. Ottoman Population, 1830-1914: Demographic and Social Characteristics. Madison, Wis.: University of Wisconsin Press.
Levene, Mark. 2005. Genocide in the Age of the Nation State. London; New York: I. B. Tauris.
King, Charles. 2008. The Ghost of Freedom: A History of the Caucasus. Oxford Univ. Press.
Mackie, J[ohn] Milton. 1856. Life of Schamyl: and narrative of the Circassian War of independence against Russia.16 Şubat 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
McCarthy, Justin. 1995. Death and Exile: The Ethnic Cleansing of Ottoman Muslims, 1821-1922. Princeton, NJ: Darwin. Chapter 2: Eastern Anatolia and the Caucasus.
. 1840. Russland und die Tscherkessen. Stuttgart und Tübingen: J. G. Cotta. In PDF through Google Books16 Şubat 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
Shenfield, Stephen D. 1999. The Circassians: a forgotten genocide?. In Levene, Mark and Penny Roberts, eds., The massacre in history. Oxford and New York: Berghahn Books. Series: War and Genocide; 1. 149-162.
Unrepresented Nations and People Organisation (UNPO). 2004. The Circassian Genocide3 Temmuz 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., 2004-12-14.
Ibid. 2006. Circassia: Adygs Ask European Parliament to Recognize Genocide16 Şubat 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., 2006-10-16.
Journal of a residence in Circassia during the years 1837, 1838, and 1839 – Bell, James Stanislaus (English)
The Annual Register. 1836. United Kingdom
Butkov, P. G. 1869. Materials for New History of the Caucasus 1722-1803.
Jaimoukha, A., The Circassians: A Handbook, London: RoutledgeCurzon; New York; Routledge and Palgrave, 2001.
Khodarkovsky, Michael. 2002. Russia's Steppe Frontier: The Making of a Colonial Empire, 1500-1800. Bloomington: Indiana University Press. Series: Indiana-Michigan series in Russian and East European studies.
Leitzinger, Antero. 2000. The Circassian Genocide. In The Eurasian Politician, 2000 October 2000, Issue 226 Haziran 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde ..
Richmond, Walter. The Circassian Genocide22 Aralık 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., , 2013.
Shapi Kaziev. . Imam Shamil. "Molodaya Gvardiya" publishers. Moscow, 2001, 2003, 2006, 201012 Mayıs 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde . 12 Mayıs 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
Анапа // [Алжирские экспедиции — Аракчеев, граф, Алексей Андреевич]. — СПб. ; [М.] : Tip. т-va И. Д. Сытина, 1911. — С. 417—419. - (Военная энциклопедия: [в 18 т.] / под ред. В.Ф. Новицкого … [и др.] ; 1911—1915, t. 2).
Бантыш-Каменский Д. Hayır. 39-й генерал-фельдмаршал граф Иван Васильевич Гудович // Биографии российских генералиссимусов и генерал-фельдмаршал ов. В 4 hafta. 1840 yılında yeniden yazıldı. — Пушкино: Культура, 1991.
Викторов А. «Анапа-Тахтамыш-Анапа» // Независимое военное обозрение, № 24, 2001.
Дубровин N. F. История войны ve владычества русских на Kavkazе: 6 saatte. — СПб.: Tip. İ. Hayır. Скороходова, 1886. — T. 2. — 318 с.
Лубченков Ю. Иван Васильевич Гудович / Кавалеры ордена Святого Георгия. — M., 1993.
Веселовский N. İ. Çok iyi. 1791 // Военно-исторический очерк Анапы. - Пг., 1914.
Bu Потто В. A. Граф Гудович (Падение Анапы) // Кавказская война в отдельных очерках, эпизодах, легендах и биографиях: в 5 томах. — 2-e tarih. — СПб.: Tip. E. Евдокимова, 1887. — T. 1: Ермолова'ya doğru yola çıktım. — 738 с.
Энциклопедия военных ve морских наук: в 8 томах / Под ред. Г. A. Leera. — СПб.: Tip. В. Безобразова ve К°, 1883. — Т. 1: Аахенский конгресс — Бюрней. — Ç. 151.
Henze, Paul B. 1992. "Circassian resistance to Russia." In Marie Bennigsen Broxup, ed., The North Caucasus Barrier: The Russian Advance Towards The Muslim World. London: C Hurst & Co, 266 pp. (Also New York: St. Martin's Press, 252 pp.) Part of it can be found . Retrieved 11 March 2007.
Richmond, Walter (2008). . Routledge. ISBN . 27 Eylül 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi: Chapter 4 (excerpt)
Tsutsiev, Arthur, Atlas of the Ethno-Political History of the Caucasus, 2014
Мусаев, Алаудин (2007). Шейх Мансур [Sheikh Mansur] (Rusça). ss. 73-74.
Oztas, Ahmet (2013). A Page from the History of the North Caucasus: Imam Mansur Ushurma. . ss. 1-14.
Sergei R. Grinevetsky، Igor S. Zonn، Sergei S. Zhiltsov، Aleksey N. Kosarev، Andrey G. Kostianoy (2014), The Black Sea Encyclopedia.[1]
M. Sadık Bilge (2005), Osmanlı Devleti ve Kafkasya: Osmanlı varlığı döneminde Kafkasya'nın siyasî-askerî tarihi ve idarî taksimâtı, 1454-1829.[2]
Dowling, Timothy C., (Ed.) (2014). Russia at War: From the Mongol Conquest to Afghanistan, Chechnya, and Beyond [2 volumes]. ABC-CLIO. ISBN .
Dowling, Timothy C., (Ed.) (2015). Russia at War: From the Mongol Conquest to Afghanistan, Chechnya, and Beyond. ABC-CLIO. ISBN .
Kutlu, Tarık (2005). Çeçen direniş tarihi [History of the Chechen resistance]. . ss. 1-637. ISBN .
Владимир Владимирович Дегоев: Большая игра на Кавказе: история и современность. Moskau 2003.
Michael Clodfelter: Warfare and Armed Conflicts. A Statistical Reference to Casualty and Other Figures, 1500-2000. London 2002 (Artikel: Murid Wars 1830-59)
Moshe Gammer: Muslim Resistance to the Tsar: Shamil and the Conquest of Chechnia and Daghestan. London 2003.
Яков Аркадьевич Гордин: Кавказ: земля и кровь. Россия в Кавказской войне XIX века. СПб. 2000.
Karl Grobe-Hagel: Tschetschenien. Neuer ISP Verlag, Köln 2001, ISBN 978-3-929008-19-7.
Austin Jersild: Orientalism and Empire. North Caucasus Mountain Peoples and the Georgian Frontier 1845-1917. London 2003.
Andreas Kappeler, Gerhard Simon, Georg Brunner (Hrsg.): Die Muslime in der Sowjetunion und in Jugoslawien. Markus, Köln 1989, ISBN 3-87511-040-4.
Michael Kemper: Herrschaft, Recht und Islam in Daghestan. Von den Khanaten und Gemeindebünden zum ǧihād-Staat. Wiesbaden 2005.
Paul Lies: Ausbreitung und Radikalisierung des islamischen Fundamentalismus in Dagestan. Lit, Berlin 2008, ISBN 978-3-8258-1136-5 (Zugleich Magisterarbeit an der Universität Mannheim).
Rudolf A. Mark: Die Völker der ehemaligen Sowjetunion. Die Nationalitäten der GUS, Georgiens und der baltischen Staaten. Ein Lexikon. 2. Auflage. VS, Köln 2002, ISBN 978-3-531-12075-1.
Jeronim Perović: Der Nordkaukasus unter russischer Herrschaft, Köln 2015, ISBN 978-3-412-22482-0
Василий Александрович Потто: Кавказская война в отдельных очерках, эпизодах, легендах и биографиях. 5 Bände. Tiflis 1899 (Neuauflage: Moskau 2006, behandelt nur die Zeit 1817–29).
Manfred Quiring: Der vergessene Völkermord. Sotschi und die Tragödie der Tscherkessen. Mit einem Vorwort von Cem Özdemir, Links Verlag, Berlin 2013, ISBN 978-3-86153-733-5 (Vorschau bei Google Books).
Emanuel Sarkisyanz: Geschichte der orientalischen Völker Rußlands bis 1917. München 1961.
Clemens P. Sidorko: Dschihad im Kaukasus. Antikolonialer Widerstand der Dagestaner und Tschetschenen gegen das Zarenreich (18. Jahrhundert bis 1859). Reichert, Wiesbaden 2007, ISBN 978-3-89500-571-8 (Zugleich Dissertation an der Universität Zürich 2006).

[22] Bu modern isimlemenin dışında Çerkesler tarafından Gavur Savaşı (Adigece: Джауэр зауэ) olarak da bilinir, Ruslar tarafından ise Kafkas Savaşı'nın (Rusça: Кавказская война) bir parçası olarak görülür

[1] . Cerkesyaorg. 12 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Mayıs 2021.

[FOOTNOTEGvosdev2000111–112-2] Gvosdev 2000, ss. 111–112.

[3] (Gürcüce) "გურიის სამთავრო" (Principality of Guria). In: ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია (Encyclopaedia Georgiana). Vol. 3: p. 314-5. Tbilisi, 1978.

[4] Berkok, Ismail Hakkı (1958). Tarihte Kafkasya. İstanbul.

[FOOTNOTERichmond2008-5] Richmond 2008.

[6] Çirg, Ashad (1993). "Adıgelerin XIX. yüzyıldaki politik tarihinin incelenmesi gerekir" [Adyghe XIX. century political history needs to be studied]. Kafkasya Gerçeği dergisi. 11: 61-62.

[7] Polvinkina (2007). Çerkesya Gönül Yaram [Circassia Heart Wound]. Ankara. ss. 281-285.

[8] Askerov, Ali (2015). Historical Dictionary of the Chechen Conflict. Rowman & Littlefield. s. 3.

[multiple2-9] Natho, Kadir (2005). "The Russo-Circassian War". 12 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 18 Mart 2023.

[10] Mackie 1856:291

[Baddeley-11] J. F. B., The Russian Conquest of the Caucasus

[12] Clodfelter, S. 241.

[13] Mackie 1856:292

[14] Kappeler; Simon; Brunner, S. 231.

[15] Boris Z. Urlanis: Bilanz der Kriege. Die Menschenverluste Europas vom 17. Jahrhundert bis zur Gegenwart. Berlin (Ost) 1965, S. 320/328

[militari-16] . 9 Mayıs 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi.

[17] Веденеев Д. 77 тысяч // Родина : российский исторический иллюстрированный журнал. — М., 1994. — № 3—4. — С. 123

[18] From 1801 to 1864 24,947 killed 65,125 wounded 6007 captured

[Hozhay_1998-19] Hozhay, Dalhan (1998). Чеченцы в русско-кавказской войне [Chechens in the Russian-Caucasian war]. SEDA. ISBN . (Rusça)

[:022-20] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Richmond, Walter (9 Nisan 2013). The Circassian Genocide. . ISBN . 23 Ocak 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 16 Şubat 2020.

[ReferenceD-21] Richmond, Walter. The Circassian Genocide. .

[23] Altın, Hakan (2017). "XIX. Yüzyılda Osmanlı Devleti'ne Yapılan Çerkes Göçleri (Çerkes Sürgünü)". Belgi, 14. 12 Ağustos 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 13 Ağustos 2023.

[Henze_1992-24] Henze 1992

[:yuh-25] King, Charles (2008). The Ghost of Freedom: A History of the Caucasus. : Oxford University Press. ISBN .

[:12-26] Bashqawi, Adel (15 Eylül 2017). Circassia: Born to Be Free. ISBN .

[KingTwoTypes-27] King, Charles (2008). The Ghost of Freedom: A History of the Caucasus. : Oxford University Press. ISBN .

[:07-28] Richmond, Walter (9 Nisan 2013). The Circassian Genocide. Rutgers University Press. ISBN . 23 Ocak 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 16 Şubat 2020.

[King_2008-29] King, Charles (2008). The Ghost of Freedom: A History of the Caucasus. New York City: Oxford University Press. ISBN .

[Burykina2-30] L.V.Burykina. Pereselenskoye dvizhenie na severo-zapagni Kavakaz. Reference in King.

[Richmond2008792-31] Richmond 2008, s. 79.

[32] Capobianco, Michael (13 Ekim 2012). . Caucasus Forum. 24 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi.

[33] Akın, Orhan (2020). Kafkasya İşgali ve Çerkes Sürgünü. Cinius Sosyal Matbaası. ISBN . 13 Kasım 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 13 Kasım 2023.

[:072222-34] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Richmond, Walter (9 Nisan 2013). The Circassian Genocide. Rutgers University Press. ISBN . 23 Ocak 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 16 Nisan 2023.

[smirnov-35] Andrei Smirnov (September 13, 2006), "Disputable anniversary could provoke new crisis in Adygeya" 3 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., Volume 3, Number 168. Jamestown Foundation

[:9-36] Dzutsati, Valery (18 Mayıs 2016). "Moscow Uses Russian Orthodox Church to Divide Circassian Activists". Jamestown (İngilizce). 30 Ocak 2024 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Ocak 2024.

[Shenfield1502-37] Shenfield 1999, s. 150.

[:vunter-38] внутренняя и внешняя политика Ивана Грозного. Запустение Новагорода. Спасение Пскова. Казни в Москве. Царские шуты.

[39] Shenfield 1999:150

[:2-40] Khasht, Ali. Circassian prince Temroqwa.

[:123-41] . cherkessia.net. 2013. 5 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ocak 2021.

[:53-42] Özsaray, Mustafa (20 Şubat 2012). Çerkeslerin İslamlaşması. İz Yayıncılık. ISBN .

[43] История Кабардино-Балкарской АССР с древнейших времен до наших дней, т. 1, М., 1967;

[44] Hatk, Isam Journal "Al-Waha"-"Oasis", Amman 1992

[45] Ashad Ç'ırğ, "Tehlike Kuzeyden Geliyordu"

[46] Charles King, The Black Sea: A History, p.167

[47] Rosser-Owen, Sarah (2007). The First 'Circassian Exodus' to the Ottoman Empire (1858-1867), and the Ottoman Response, Based on the Accounts of Contemporary British Observers.

[48] Mackie p.11

[:0-49] Natho, Kadir. . 17 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Eylül 2021.

[:323-50] Kazemzadeh, Hamed (2018). The Circassian Question; The formation of linguistic and cultural identity in the Caucasus from the mid-nineteenth century to modern times (PDF) (Tez). Uniwersytet Warszawski. 30 Ocak 2024 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 30 Ocak 2024.

[51] Baddeley, preface

[:3232-52] Kazemzadeh, Hamed (2018). The Circassian Question; The formation of linguistic and cultural identity in the Caucasus from the mid-nineteenth century to modern times (PDF) (Tez). Uniwersytet Warszawski. 30 Ocak 2024 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 30 Ocak 2024.

[:043-53] Akbaş, Taner (31 Ocak 2020). Travel literature as a political act: Discourse historical analysis of james Stanislaus bell`s journal of a residence in circassia (Tez) (İngilizce). Sosyal Bilimler Enstitüsü. 19 Haziran 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 20 Haziran 2023.

[:23-54] Schrek, Katalin (2014). "Great Power Clashes in the Caucasus Region: Examination of the Vixen Conflict (1836) Based on the British Archives" (İngilizce). Budapeşte. 21 Haziran 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 20 Haziran 2023.

[:54-55] Journal of a residence in Circassia during the years 1837, 1838 and 1839. Vol. 1-2. London, 1840

[:08-56] Peter Hopkirk Büyük oyun: Yüksek Asya'da Gizli Servis Üzerine, Bölüm 12 "Dünyanın En Büyük Kalesi", s. 158–159, Oxford University Press, 2001

[:14-57] O. Ayrapetov "Rus İmparatorluğu'nun dış politikası (1801–1914)"("Внешняя политика Российской имPERии (1801–1914)") s. 149–153

[:32322-58] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Kazemzadeh, Hamed (2018). The Circassian Question; The formation of linguistic and cultural identity in the Caucasus from the mid-nineteenth century to modern times (PDF) (Tez). Uniwersytet Warszawski. 30 Ocak 2024 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 30 Ocak 2024.

[FOOTNOTERosser-Owen200745–49-59] Rosser-Owen 2007, ss. 45–49.

[Acton-60] John Emerich Edward Dalberg Acton (1907). The Cambridge Modern History. Macmillan & Co. s. 202.

[61] Polovinkina, T. V. (1999). Cherkesiia—Bol’ Moia. Istoricheskii Ocherk. (drevneishee vremia—nachalo XX v.). Maykop: RIPO.

[62] Kukiel, M. (1955). Czartoryski and European Unity 1770–1861. New Jersey: Princeton.

[63] Köremezli, İbrahim (2004). The Place of the Ottoman Empire in the Russo-Circassian War (1830-1864) (Tez). 30 Ocak 2024 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Ocak 2024.

[64] Lewak, A. (1935). Dzieje Emigracji Polskiej w Turcji, 1831-1878. Warszawa: Nak. Instytutu Wschodniego.

[:57-65] В. И. Ворошилов. История убыхов. Майкоп, 2006.

[:63-66] "Çerkez komutanın mezarı restore edilecek". Haberler. 22 Mart 2022. 22 Mart 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Mart 2022.

[:73-67] "Çerkez Komutanın Mezarı Restore Edilecek". Olay53.com. 22 Mart 2022. 12 Mart 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Mart 2022.

[:323222-68] Kazemzadeh, Hamed (2018). The Circassian Question; The formation of linguistic and cultural identity in the Caucasus from the mid-nineteenth century to modern times (PDF) (Tez). Uniwersytet Warszawski. 30 Ocak 2024 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 30 Ocak 2024.

[69] Berzegov, A. (2008). ‘Teofil Lapinski: Hero and Leader of the Circassian War for Independence’. (Part One) Publication: North Caucasus Weekly Volume: 9 Issue: 22. (Online Access: https://jamestown.org/program/teofil-lapinski-hero-and-leader-of-the-circassian-war-for-independence-partone/)

[:324-70] Kazemzadeh, Hamed (2018). The Circassian Question; The formation of linguistic and cultural identity in the Caucasus from the mid-nineteenth century to modern times (PDF) (Tez). Uniwersytet Warszawski. 30 Ocak 2024 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 30 Ocak 2024.

[71] Мальбахов Б. К. Кабарда на этапах политической истории (середина XVI — первая четверть XIX века). — Москва: «Поматур», 2002. — С. 293. — .

[:6-72] Natho, Kadir (2005). "The Russo-Circassian War".

[autogenerated43-73] Мальбахов Б. К. Кабарда на этапах политической истории (середина XVI — первая четверть XIX века). — Москва: «Поматур», 2002. — С. 299. — .

[autogenerated83-74] Мальбахов Б. К. Кабарда на этапах политической истории (середина XVI — первая четверть XIX века). — Москва: «Поматур», 2002. — С. 302. — .

[autogenerated32-75] Мальбахов Б. К. Кабарда на этапах политической истории (середина XVI — первая четверть XIX века). — Москва: «Поматур», 2002. — С. 305. — .

[King,_Ghost_of_Freedom,_p93-94-76] King, Ghost of Freedom, p93-94

[Circassiancenter-77] Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; Circassiancenter isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: )

[78] V. A. Potto, Kafkas Savaşı–Cilt 1, Sayfa 60

[autogenerated13-79] Мальбахов Б. К. Кабарда на этапах политической истории (середина XVI — первая четверть XIX века). — Москва: «Поматур», 2002. — С. 307. — .

[amjad26-80] Jaimoukha, Amjad. A Brief History of Kabarda [from the Seventh Century AD]. s. 19.

[:hatk-81] Hatk, Isam (2009). "Russian-Circassian War of 1763–1864". 16 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 18 Mart 2023.

[autogenerated22-82] Мальбахов Б. К. Кабарда на этапах политической истории (середина XVI — первая четверть XIX века). — Москва: «Поматур», 2002. — С. 316. — .

[83] Gen. İsmail Berkok, Tarihte Kafkasya, İstanbul, 1958, s. 371.

[:46-84] Çetao, İbrahim. Hırtsıjıko Ale. 13 Mayıs 2014.

[85] İ. İ. Dmitriyenko.

[86] Namitok, Aytek. Kabarda’nın Rusya’ya "Gönüllü" Katılımı.

[87] Ali Kasumov-Hasan Kasmov, Çerkes Soykırımı, Ankara, 1995, s. 90.

[88] Evliya Çelebi ve Haşim Efendi'nin "Çerkezistan Notları", İstanbul, 1969, 2.Kısım,s.99-184

[:1452-89] Berkok, İsmail. Tarihte Kafkasya. İstanbul Matbaası.

[:05-90] Taitbout de Marigny, Edouard (1836). Voyages en Circassie (Fransızca). 12 Mart 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 12 Mart 2023.

[:025-91] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Aydın, Mustafa (2010). TDV İslâm Ansiklopedisi. TDV İslâm Araştırmaları Merkezi. 6 Nisan 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 28 Ağustos 2023.

[:15-92] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Oztas, Ahmet (2013). A Page from the History of the North Caucasus: Imam Mansur Ushurma. . ss. 1-14. 5 Ekim 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 11 Ekim 2023.

[93] Николаевич, Карпухин Николай (2017). "Участие кабардинцев в движении под предводительством шейха Мансура". Историческая и социально-образовательная мысль. 9 (4-2): 24-30. 19 Ağustos 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 14 Ekim 2023.

[94] Gammer, Moshe. “Review Article: A Preliminary to Decolonizing the Historiography of Shaykh Mansur.” Middle Eastern Studies, vol. 32, no. 1, 1996, pp. 191–202. JSTOR, http://www.jstor.org/stable/4283782. Accessed 12 June 2023.

[FOOTNOTEDowling2014841-95] Dowling 2014, s. 841.

[:322-96] İsmail Berkok, “Tarihte Kafkasya”, Istanbul – 1958, p. 386

[FOOTNOTEOztas2013-97] Oztas 2013.

[FOOTNOTEKutlu2005-98] Kutlu 2005.

[FOOTNOTEŞahin2017-99] Şahin 2017.

[100] Алаудин Мусаев, p. 68

[101] Алаудин Мусаев, p. 69

[:04-102] Berkok, İsmail. Tarihte Kafkasya. İstanbul Matbaası.

[The_Black_Sea_Encyclopedia,_p._93-103] The Black Sea Encyclopedia, p. 93

[104] Semen Esadze, “Çerkesya’nın Ruslar Tarafından İşgali”, Traduc. Murat Papşu, Ankara1999, p 6.

[M._Sadık_Bilge,_155-105] M. Sadık Bilge, 155

[106] P. Boutkov, Materials for the New History of the Caucasus – Part I, 228

[107] Ahmed Cevdet Pasha, “Tarih-i Cevdet”, Vol III, Istanbul-1854, p.151

[:024-108] Ahmet Burak Oztas, p. 8

[109] John F. Baddeley, “The Russian conquest of the Caucasus”, London-1908, p.78

[110] Alexandre Bennigsen, “Un mouvement populaire au Caucase du XVIII’ siècle: la ‘Guerre Sainte’ de Sheikh Mansour (1785–1794). Page mal conue et controversée des relations Russo-Turques”, Cahiers du Monde Russe et Sovietique, Vol V, No 2 (April–June 1964), p.190

[111] Ahmed Cevdet Pasha, “Tarih-i Cevdet”, Vol III, Istanbul-1854, p.144

[112] Cemal Gökçe, “Kafkasya ve Osmanlı İmparatorluğu’nun Kafkasya Siyaseti”, Istanbul-1979), p.151

[113] (Kadircan KAFLI. Şimâlî Kafkasya, İstanbul 1942, s.87)

[114] King, Ghost of Freedom, 47

[:0224-115] . Jamestown (İngilizce). 25 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ocak 2021.

[116] 6. AKAK, v. 5, p. 872.

[117] Ibid., p. 873.

[118] Хотко, Самир (2014). "КАВКАЗСКАЯ ВОЙНА: УРОКИ ИСТОРИИ И СОВРЕМЕННОСТЬ". Майкоп: Материалы научной конференции, посвященной 150-летию окончания Кавказской войны. Erişim tarihi: 25 Ekim 2023.

[:03-119] İsmail Berkok (1958). Tarihte Kafkasya. İstanbul Matbaası.

[120] Точная дата этого события неизвестна. Х.Х.Хапсироков в статье о Сефер-бее считает, что это произошло после 1807 г., когда мальчику было 10–12 лет (Сефер-бей Зан // Хапсироков Х.Х. Жизнь и литература. Сб. статей. М., 2002. С. 236). В этом случае дата рождения Сефер-бея должна приходиться на 1795 или 1797 год, тогда как принятой датой его рождения считается 1789 год: Хаджебиекова Ф.М. Деятельность Мухаммеда-Амина и Сефер-бей Зана как военно-политических лидеров кубанских горцев в период Кавказской войны. Автореферат дисс. к.и.н. Краснодар, 2012. С. 19. ↑

[121] Hatk, Isam. “Russian-Circassian War 1763- 21 May 1864.” Al Waha – Oasis. 51. (1992): 10–15.

[Capobianco,_Michael_20122-122] Capobianco, Michael (2012). "Blood on the Shore: The Circassian Genocide"

[123] Vestnik Vladikavazkoyjeleznoy dorogi

[UNPOP12-124] Circassia 2 Ocak 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., Unrepresented Nations and People Organisation (UNPO) (). Retrieved on 2007

[125] Baddeley p.92

[126] Baddeley p.73

[amjad25-127] Jaimoukha, Amjad. A Brief History of Kabarda [from the Seventh Century AD]. s. 19.

[128] Richmond, sayfa 56

[Ahmed161322-129] Ahmed 2013, s. 161.

[130] King, Ghost of Freedom, p47-49. Quote on p48:This, in turn, demanded...above all the stomach to carry the war to the highlanders themselves, including putting aside any scruples about destroying, forests, and any other place where raiding parties might seek refuge... Targeted assassinations, kidnappings, the killing of entire families and the disproportionate use of force became central to Russian operations...

[King,_The_Ghost_of_Freedom,_742-131] King, Charles (2008). The Ghost of Freedom: A History of the Caucasus. : Oxford University Press. s. 74. ISBN .

[132] King, Ghost of Freedom, pp. 47–49. Quote on p. 48:This, in turn, demanded ... above all the stomach to carry the war to the highlanders themselves, including putting aside any scruples about destroying, forests, and any other place where raiding parties might seek refuge. ... Targeted assassinations, kidnappings, the killing of entire families and the disproportionate use of force became central to Russian operations...

[King,_p74-75-133] King, Charles (2008). The Ghost of Freedom: A History of the Caucasus. : Oxford University Press. ss. 74-75. ISBN .

[134] King, Charles (2008). The Ghost of Freedom: A History of the Caucasus. : Oxford University Press. ss. 93-94. ISBN .

[ReferenceE-135] Henze, Paul B. The North Caucasus Barrier: The Russian Advance Towards The Muslim World

[136] Baddeley p.135

[ReferenceF-137] Karpat, Kemal H. Ottoman population 1830–1914, 1985

[:112-138] Kasht, Ali M. Kizbech

[:013-139] Taitbout de Marigny, Edouard (1836). Voyages en Circassie (Fransızca). 12 Mart 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 12 Mart 2023.

[:02-140] Ayrı Denemelerde, Bölümlerde, Efsanelerde ve Biyografilerde Kafkas Savaşı 5 Kasım 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde . . 5 ciltte. (2. baskı) (St. Petersburg, 1887-1889). Cilt 2. Ermolovo zamanı. Sayfa 578-580

[:1-141] Chernomortsy. Tarihsel deneme 7 Kasım 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde . - St. Petersburg: Tip. departman eklentiler, 1874. - 212, 76, III s. s.175-176

[:24-142] Kuban Kazak ordusunun tarihi 23 Mayıs 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde . . - Yekaterinodar, 1910-1913. — 2 t. 236-238

[:32-143] Turenko A. M. Karadeniz ordusu hakkında tarihsel notlar 7 Kasım 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde . . - K.: Tip. A. Davidenko, 1887. - 149 s. Sayfa 123-124

[144] Potto V. Kavkazskaya Voina, v.2, p. 45

[145] Eurasia Daily Monitor Volume: 8 Issue: 206

[146] Ibid., p. 59.

[147] Golitsyn N. B. Zhizneopisanie Generala Ot Kavalerii Emmanuelya (Moscow: «Sobranie», 2004), p. 240

[148] Sherbina F. A. Istoriya Armavira I Cherkeso-gayev (Ekaterinodar, 1916), p. 11.

[149] Bell, James. Journal of a residence…, p. 422.

[150] "Memoirs of Grigory Ivanovich Philipson", Philipson G.I., 1885 g.

[151] (P. 65-66) "[I.S. Shukin. Materials for the work of Karachay." The Russian Journal of Anthropology ", 1 – 2. Moscow, 1913]. "The fact that the Karachays showed almost no resistance in the Russian-Caucasian wars can be explained by the fact that they have not attempted war since then, because they saw the strength of the Russians in 1828."

[:1222-152] Bashqawi, Adel. Circassia: Born to Be Free. ISBN .

[FOOTNOTEKhoon201577–79-153] Khoon 2015, ss. 77–79.

[154] King, Charles. The Ghost of Freedom: A History of the Caucasus. ss. 92-93.

[:4-155] Торнау Ф.Ф. Воспоминания кавказского офицера. — Москва, 2000. — С. 33-34.

[156] ГЪЫЩ, Нухь (2017). "ГъукIэлIым иIашэр гущыI". Adıge Maq dergisi. 10 Nisan 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 22 Nisan 2023.

[157] . (Rusça). 18 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mart 2023.

[:3b4-158] F.A. Cherbin, The History of Cossack Kuban Forces

[159] Rosen, Baron. Letter to Chionchev. 12 Dec. 1831. P. Boutkov, Materials for the New History of the Caucasus – Part I

[:022423-160] . Jamestown (İngilizce). 25 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ocak 2021.

[161] Yasar, Murat (2015). "Review of The Circassian Genocide". The Russian Review. 74 (2): 328-330. ISSN 0036-0341. 4 Ağustos 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 4 Ağustos 2023.

[162] Zhemukhov, Sufian (2014). "The Circassian Genocide. By Walter Richmond. Genocide, Political Violence, Human Rights Series. New Brunswick: Rutgers University Press, 2013.218 pp. Notes. Bibliography. Index. Maps. $29.95, paper". Slavic Review (İngilizce). 73 (2): 393-395. doi:10.5612/slavicreview.73.2.393. ISSN 0037-6779.

[163] Толстой В. С. Характеристики русских генералов на Кавказе

[:142-164] Bashqawi, Adel (2017). Circassia: Born to Be Free (İngilizce). ISBN . Erişim tarihi: 5 Ağustos 2023.

[:19-165] Koobak, Redi; Tlostanova, Madina; Thapar-Björkert, Suruchi (22 Mart 2021). Postcolonial and Postsocialist Dialogues: Intersections, Opacities, Challenges in Feminist Theorizing and Practice (İngilizce). Routledge. ISBN . 4 Ağustos 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 4 Ağustos 2023.

[:25-166] Daniel Zander: Der Völkermord des Zaren. Russlands Krieg gegen die Tscherkessen im Kaukasus 1765–1864. S. 237–246. Unter Saß gab es mehr und systematisch wiederholte Massaker in Tscherkessendörfern. Sein „Markenzeichen“ war das Aufspießen der Köpfe getöteter Feinde an den Toren der Festungen der Kaukasuslinie.

[:010-167] Service, BU News (21 Mayıs 2021). . Boston University News Service (İngilizce). 21 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Nisan 2023.

[168] Dönmez, Yılmaz (31 Mayıs 2018). . ÇERKES-FED. 14 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ağustos 2021.

[169] Н. И. Лорер. Записки моего времени. - М.: Правда, 1988.

[:432-170] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k Узел, Кавказский. "Засс Григорий Христофорович". Кавказский Узел. 23 Nisan 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 21 Ekim 2023.

[171] "Огромное значение Засс уделял воздействию на моральное состояние противника. В его рапортах часто встречались сообщения: «аул истреблён до основания», «сопротивляющиеся вместе с аулом преданы огню и мечу», «в пламени аула погибли жители» и т. д. В разговоре с декабристом Лорером, фон Засс сказал: «Россия хочет покорить Кавказ во что бы то ни стало. С народами, нашими неприятелями, чем взять, как не страхом и грозой?… Тут не годится филантропия, и Ермолов, вешая беспощадно, грабя и сожигая аулы, только этим и успевал более нашего. Ещё до сих пор имя его с трепетом произносится в горах, и им пугают маленьких детей». Также Лорер упоминает, что «в поддержание проповедуемой Зассом идеи страха на нарочно насыпанном кургане у Прочного Окопа при Зассе постоянно на пиках торчали черкесские головы, и бороды их развевались по ветру»."

[172] Bashqawi, Adel (2017). Circassia: Born to Be Free. ISBN .

[ReferenceG-173] Военная энциклопедия / Под ред. В. Ф. Новицкого и др.. — СПб.: т-во И. В. Сытина, 1911—1915.

[174] "ЗАСС Григорий Христофорович фон (1797–1883), барон, генерал от кавалерии, герой Кавказской войны". Encyclopedia of Germans of Russia (Rusça). 11 Aralık 2018 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 21 Ekim 2023.

[175] Natho, Kadir I. Circassian History. Page 357.

[176] Shtybin, Vitaliy.The Adventures of James Stanislaus Bell in Circassia.

[vostlit.info-177] . www.vostlit.info. 29 Kasım 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Kasım 2019.

[:49-178] Spencer (capt.), Edmund (1837). Travels in Circassia, Krim Tartary, &c (İngilizce). 19 Haziran 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 23 Ekim 2023.

[:56-179] Спенсер, Eдмонд. "ПУТЕШЕСТВИЯ В ЧЕРКЕСИЮ". www.vostlit.info (Rusça). 29 Kasım 2011 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 23 Ekim 2023.

[:011-180] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Hatajuqua, Ali. "Hadji-Ismail Dagomuqua Berzeg, Circassian Warrior and Diplomat". Eurasia Daily Monitor. 7 (38).

[181] A.Y.Chirg- Krasnodar Kültür Enstitüsü

[:8-182] Мамырыкъо, Нуриет (8 Temmuz 2022). (Adigece). 16 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Haziran 2023.

[:62-183] Пэнэшъу, Аскэр (21 Mayıs 2021). (Adigece). 15 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Haziran 2023.

[:72-184] Açumıj, Hilmi (2021). "Milletin Özgürlüğü İçin Canla Başla Mücadele Ettiler!". cherkessia.net. 15 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 15 Ağustos 2021.

[185] Mackie p.207

[186] Baddeley p.313

[187] Fadeev, 1935, p. 147-148.

[188] AKAK, 1884, p. 480-481, no. 415. Acts collected by the Caucasian Archaeographic Commission /

[189] Rakovich D.V. Tenginsky regiment in the Caucasus. 1819-1846

[FOOTNOTEРакович1900-190] Ракович 1900.

[191] "Юров А. 1840, 1841 и 1842 годы на Кавказе // Кавказский сборник. — Тф.: Тип. Окружн. штаба Кавк. воен. округа, 1886. — Т. 10. — С. 226—266". 8 Haziran 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 12 Haziran 2023.

[192] Архив Раевских: в 5 томах. 3: Письма 1839—1841 гг (Изд. bas.). СПб.: Тип. . ред. и примеч. . 1910. s. 422.

[193] (1966). Роман М. Ю. Лермонтова «Герой нашего времени»: Комментарий (PDF). -. s. 125.

[194] Шадури В. С. (1981). Классическое наследие и современность ( bas.). Л.: ; Лен. отд. Редкол.: (отв. ред.), , , . s. 144. Bilinmeyen parametre |часть= görmezden gelindi ()

[195] D., S. Osmanlı devri İstanbul ve İngiliz Gazeteleri: Belgeler

[:3-196] Saltık, Turabi (2000). Tarihsel Mücadele Sürecinde Adığeler, Abhazlar, Alanlar (Osetinler), Çeçenler. Berfin Yayınları.

[197] Казиев Ш.М. Имам Шамиль / Изд. 2-е испр. — М.: Молодая гвардия, 2003. — 378 с.

[198] AKAK, Vol. X, p.590, document No. 544, Vorontsov to Chernyshev (secret), 8 [20] November 1847, No. 117

[199] Карлгоф Н. Магомет-Амин II // Кавказский календарь на 1861 год. — Тф.: Тип. Гл. управ. намес. кавказского, 1860. — С. 77—102 (отд. 4).

[ReferenceB-200] NA, F.O. 195/443, “Report of Mehmed Emin…”, 15 August 1854

[:143-201] İsmail Hakkı Berkok (1958). Tarihte Kafkasya. İstanbul Matbaası. 12 Mart 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 12 Mart 2023.

[202] Teofil Lapinski [Tefik Bey], Die Bergvölker des Kaukasus und ihr Freiheitskampf gegen die Russen (Hamburg: Hoffmann und Campe, Vol. 1, 1863), p.276

[203] Jineps Gazetesi, September 2006-Add 1, p.10-11.

[:012-204] . Jamestown (İngilizce). 12 Şubat 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Şubat 2022.

[205] AnaBritannica, Circassians; Jineps, September 2006 Annex-1, p.10-11.

[:16-206] Khoon, Yahya (2010). Muhammad Amin: Imam Shamil’s Naib to the Circassians in the Northwest Caucasus.

[207] Istanbul, Başbakanlık Osmanlı Arşivi [hereafter: BOA], İrade Dahiliye [İ.DH.], 281/17605, 5 Muharrem 1270 [8 October 1853]

[208] Sadâret Amedi Kalemi [A.AMD.], 49/77, 5 Muharrem 1270

[209] A. Fonwill, The War of Independence of Circassia (1863-1864), Istanbul, 1996, p. 44-47.

[:124-210] Fonvill, Arthur (1863). Çerkesya Bağımsızlık Savaşı. ISBN .

[ReferenceA-211] Richmond, Walter. The Circassian Genocide. Page 63

[ReferenceC-212] Baumgart. Peace of Paris. Pages 111– 112

[Conacher._pages_203,_215-213] Conacher. Britain and the Crimea. pages 203, 215– 217.

[:042-214] Erer, Muammer. "Giranduko Berzeg". Kafkasevi. 31 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından .

[215] Tornike, 2014 94-95

[216] Дашлай, Фазил (2011). . Слобода - Голос Эпохи (Rusça). ИП Бурина А.В. 23 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi.

[KingonMiliutin-217] King, Charles. The Ghost of Freedom: A History of the Caucasus. Page 94. In a policy memorandum in of 1857, Dmitri Milyutin, chief-of-staff to Bariatinskii, summarized the new thinking on dealing with the northwestern highlanders. The idea, Milyutin argued, was not to clear the highlands and coastal areas of Circassians so that these regions could be settled by productive farmers...[but] Rather, eliminating the Circassians was to be an end in itself – to cleanse the land of hostile elements. formally approved the resettlement plan...Milyutin, who would eventually become minister of war, was to see his plans realized in the early 1860s.

[Richmond200879-218] Richmond 2008, s. 79. "In his memoirs Milutin, who proposed deporting Circassians from the mountains as early as 1857, recalls: "the plan of action decided upon for 1860 was to cleanse [ochistit'] the mountain zone of its indigenous population.".

[219] Rosser-Owen (2007). "The First Circassian Exodus". Page 15: "Although the Russian Government did not give the plan official sanction until May 1862, in 1859 they had already started talks with the Ottomans to provide for a limited number of Circassian migrants. "

[220] Kuzey Kafkasya KD,sayı 87-88,s.8;İstoriya narodov Severnogo Kavkaza,Moskva,1988,s.206-207

[221] Rosser-Owen (2007). "The First Circassian Exodus". Page 20

[222] Neumann 1840

[FOOTNOTEAhmed2013161-223] Ahmed 2013, s. 161.

[:522-224] Ruslan, Yemij (August 2011). Soçi Meclisi ve Çar II. Aleksandr ile Buluşma. 12 Ağustos 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde .

[:17-225] Фадеев А.В. Указ. соч.

[:52-226] Фадеев А.В. Убыхи в освободительном движении на Западном Кавказе //Исторический сборник. – М.; Л., 1935. – № 4.

[:22-227] Блиев М.М., Дегоев В.В. Кавказская война. – М., 1994.

[228] CYO, The Circassian Khasa

[:111-229] Панеш, Аскербий Дзепшевич (2019). ""меджлис Вольности Черкесской".адыгская Государственностьна Последнем Этапе Кавказской Войны". Вестник Науки Адыгейского Республиканского Института Гуманитарных Исследований Имени Т.м. Керашева (Rusça), 18 (42). Erişim tarihi: 12 Ağustos 2023.

[:033-230] Richmond, Walter (9 Nisan 2013). The Circassian Genocide (İngilizce). Rutgers University Press. ISBN . 17 Mayıs 2016 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 13 Ekim 2017.

[:622-231] Grassi, Fabio L. A new homeland: The Massacre of The Circassians, Their Exodus To The Ottoman Empire and Their Place In Modern Turkey (İngilizce). Aydin University International. ISBN .

[:34-232] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Владимировна, Чунтыжева Рима (2014). "Сочинский меджлис: опыт общественно-политического творчества адыгов в XIX веке". Вестник Майкопского государственного технологического университета (4): 15-19. ISSN 2078-1024. 9 Mart 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 9 Mart 2023.

[РГВИА._Ф._38._ОП._7._Ед._хр._410-233] РГВИА. Ф. 38. ОП. 7. Ед. хр. 410.

[234] Половинкина Т.В. Черкесия – боль моя. Исторический очерк (древнейшее время – начало XX в.). – Майкоп, 1999.

[235] Olşevsky, Kavkaz c 1841 po 1866 god (Richmond tarafından atıfta bulkunulmuştur)

[236] РГВИА. Ф. 38. ОП. д. 396. С. 85-86

[237] Kasumov and Kasumov. Genotsid Adygov. Page 140

[:332-238] "А.Д. Панеш: "Меджлис вольности черкесской" »". natpressru.info. 25 Nisan 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 25 Nisan 2021.

[239] Richmond Defeat and Deportation 27 Eylül 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde . University of Southern California, 1994

[FOOTNOTERichmond201376-240] Richmond 2013, s. 76.

[FOOTNOTERichmond201377-241] Richmond 2013, s. 77.

[242] Drozdov, Ivan. Poslednaia Borjba. pp. 434–437, 441–444. Cited in Richmond, Walter. The Circassian Genocide. p. 77

[:7-243] [They Sent the Cut Heads of Circassians to Berlin]. Haberler. 29 Nisan 2015. 14 Aralık 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Mart 2022.

[FOOTNOTERosser-Owen200746-244] Rosser-Owen 2007, s. 46.

[245] Rosser-Owen 2007, s. 46: "With the Highland Clearances still fresh in the minds of many, the Circassian issue seems to have generated particular sympathy in Scotland. One frustrated letter sent in to The Scotsman reflects this sentiment: 'The Scotchmen whose ancestors fought and bled for their national liberty over and over, are they to meet and talk and do nothing at the call of both freedom and humanity, or instead of being first, to be last? If they are, they are unworthy of the blessings they themselves enjoy ... why not call a public meeting, and appoint a committee to receive contributions?

[FOOTNOTERichmond201333-246] Richmond 2013, s. 33.

[FOOTNOTERosser-Owen200747–49-247] Rosser-Owen 2007, ss. 47–49.

[248] Field notes of Evdokimov for June–December 1863, available from the Georgian State Archives, Tbilisi. f.416, op. 3, doc. 1177, 100–190 passim.

[FOOTNOTEShenfield1999151-249] Shenfield 1999, s. 151.

[250] The First ‘Circassian Exodus’ to the Ottoman Empire (1858-1867), and the Ottoman Response, Based on the Accounts of Contemporary British Observers. 2007.

[251] On Horseback Through Asia Minor. 2007.

[252] Enclosed in Despatch No.3 From Sir Henry Bulwer to Earl Russell, Constantinople, April 12, 1864 (FO 881/1259)

[:18-253] Неизвестные войны России. Взятие Кбааде и завершение Кавказской войны в 1864 г.

[254] Kafkasya Bülteni, 19 Mayıs 1864

[255] King, Ghost of Freedom, p. 47–49.

[:84-256] . 21 Haziran 2018. 13 Haziran 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Haziran 2023.

[257] В. И. Ворошилов. История убыхов. Майкоп, 2006.

[FOOTNOTEJersild200212-258] Jersild 2002, s. 12.

[FOOTNOTEGrassi2018-259] Grassi 2018.

[260] Levene, Mark; Roberts, Penny (1999). The Massacre in History. Berghahn Books. s. 151. ISBN . 27 Mart 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 27 Mart 2023.

[261] O'Flynn, Thomas (2017). The Western Christian Presence in the Russias and Qājār Persia, c.1760–c.1870. BRILL. s. 367. ISBN . 27 Mart 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 27 Mart 2023.

[262] Jones, Adam (2016). Genocide: A Comprehensive Introduction. Taylor & Francis. s. 109. ISBN .

[263] Jones, Adam (2016). Genocide: A Comprehensive Introduction. Taylor & Francis. s. 110. ISBN .

[FOOTNOTEKing2008-264] King 2008.

[FOOTNOTERosser-Owen200724-265] Rosser-Owen 2007, s. 24.

[FOOTNOTEAhmed2013162–163-266] Ahmed 2013, ss. 162–163.

[267] Drozdov, Ivan. Posledniaia Bor'ba s Gortsami na Zapadnom Kavkaze. pp. 456–457.

[FOOTNOTERichmond201388-268] Richmond 2013, s. 88.

[FOOTNOTERosser-Owen200723–24-269] Rosser-Owen 2007, ss. 23–24.

[SlaveTrade-270] "The Circassian Slave Trade", The Scotsman, August 30, 1864, p. 4. Cited in Rosser-Owen 2007

[271] Rosser-Owen 2007, s. 22: "The deportations were not conducted with any kind of efficiency on the part of the Russians, with the Circassians often left to find unchartered transports, which also left them open to abuses by the captains of the vessels."

[FOOTNOTEKing200896–97-272] King 2008, ss. 96–97.

[273] "The Circassian Exodus", The Times, May 9, 1864, p. 11. Cited in Rosser-Owen 2007, s. 24

[FOOTNOTERosser-Owen200738–39-274] Rosser-Owen 2007, ss. 38–39.

[275] Olshevsky, Walter Richmond (2013), Circassian Genocide, kaynak kaynakları tarafından

[FOOTNOTERichmond201387-276] Richmond 2013, s. 87.

[FOOTNOTERosser-Owen2007-277] Rosser-Owen 2007.

[FOOTNOTERosser-Owen200725-278] Rosser-Owen 2007, s. 25.

[279] "The Circassian Exodus", a letter to the Editor of The Times, June 17, 1864, p. 7. Cited in Rosser-Owen 2007, s. 26

[FOOTNOTERosser-Owen200723-280] Rosser-Owen 2007, s. 23.

[281] Rosser-Owen 2007, s. 23: "As the deportations increased, Russian, Ottoman, and even British vessels were chartered to convey the refugees in what must have itself been a massive operation ... the burden of the operation landed on the shoulders of the Ottoman Government and the transporting of refugees took a huge toll on Ottoman finances, leading to a suggestion by Sir Henry Bulwer, British Ambassador at Istanbul, that the British Government either allocate a loan or agree to charter British merchant steamers to be used for this purpose." In footnote: "Neither the loan nor the transports were forthcoming on this occasion, although the British did provide transports at various points, and independent steamers also transported refugees."

[282] Quoted in Natho, Kadir I (2009). Circassian History. Page 361