Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Alaska yerli sanatı (İngilizce: Alaska Native art), Amerika Birleşik Devletlerinin Alaska eyaletinde beş ana kültür grubuna ayrılan ve Amerika yerlilerinden ayrı değerlendirilen avcı ve toplayıcı Alaska yerlilerinin sanatıdır. Türkiye'nin iki katı büyüklüğündeki Alaska'nın dünyanın geri kalanından uzak olması bu sanatların yeterince tanınmamasının ana sebebidir. Günümüzde adlı kâr amacı gütmeyen kurum tarafından tanıtım ve dağıtımı yapılan bu sanatın ürünleri zengin ve çeşitlidir. Bu sanatta Kızılderili halklarından Tlingitler ve Haydalar totem direği gibi tahta oymacılık ürünleriyle tanınırken, Atabask dillerini konuşan Kızılderililer (Alaska Atabaskları) boncuk işi ve sepet yapımıyla, Eskimo halklarından İnyupikler fildişi oymacılığıyla, Yupikler ise daha çok maskelerle öne çıkarlar. Alaska yerli sanatı örnekleri dünyanın değişik müzelerinde sergilenmektedir ve Alaska'daki örnekleri Alaska Yerli Dil Merkezinde de bulunmaktadır.
Yerliler
Alaska yerlileri beş ana kültür grubuna ayrılır ve ilk üçünü Eskimo-Aleut halkları son iki grubu da Kızılderililer oluşturur:
- 1. Aleutlar (Unangan), Supik Eskimoları
- 2. Yupik Eskimoları ( ve Nunivak Çupikleri dahil)
- 3. Sibirya Yupikleri ve İnyupik Eskimoları
- 4. Atabask dillerini konuşan Kızılderililer (Alaska Atabaskları): Ahtnalar (Atnahwt’aene), (Dena’ina), Guçinler (Gwich’in), Hanlar (Hwëch’in), (Deg Hitʼan), Holikaçuklar (Doogh Hit’an), Koyukonlar (Denaakkʼe, Dinaak̲'a), (Dinakʼi), Aşağı Tananalar (Menhti), Tanakroslar (Neeʼaanděgʼ), Yukarı Tananalar (Neeʼaaneegnʼ, Nee'aaneek)
- 5. Eyak, Tlingit, Hayda ve Çimşiyan Kızılderilileri
Beşinci grupta yer alan Alaska Kızılderililerinden Tlingit, Hayda ve Çimşiyanların sanatı, Kanada'daki Kanada Kızılderililerinden (Kwakiutl) ile (Nootka) halklarıyla birlikte (Northwest Coast art of Pacific Northwest) adı altında da ele alınırlar.
Tarih
Alaska tarihinde sanat anlayışı dekoratif değil gelenekseldir ve çoğu kullanımlık ürünlerdir veya şamanistik öğelerdir. Dekoratif sanat anlayışı ancak son yüzyılda Batılıların etkisiyle oluşmuş ve son yıllarda da İnternetin gelişimine bağlı olarak tanınmaya başlamıştır.
Malzeme ve ürünler
Alaska yerli sanatında ana malzemeler arasında deniz (fok, mors) ve kara (Kutup ayısı, Kutup tilkisi, kızıl tilki, boz kurt, tavşan, lemming, gelengi, gelincik, kakım, Kutup porsuğu, köpek) memelilerinin derileri, mamut ve morsun dişleri (fildişi), Grönland balinasının dişleri (balina çubuğu) ve kemiği, misk sığırının boynuzu ve tüyleri, Dall yaban koyununun boynuzu, sığın'ın boynuzu, derisi ve tüyleri, rengeyiğinin post, tüy ve boynuzu, oklu kirpinin ok denilen dikenleri, huş ağacının kabuğu (huş kabuğu), ağaç (çam, ladin, mazı, kavak, kızılağaç) odun ve kütükleri, Elaeagnus commutata iğdesinin çekirdeği, buğdaysı ya da kamışsı otların sapları, deniz kabuğu (midye, istiridye, denizdişi kabuğu, deniz salyangozu) sayılabilir. Minerallerden nefrit ile yeşim taşları da malzeme olarak kullanılır. Eskimolarda ayrıca balık (Pasifik sombalığı, ) derisi, kuş (ördek, kaz, pufla, dalgıç kuşu, dalıcı martı, kuğu, kar baykuşu) derisi, fok bağırsağı gibi oldukça farklı malzemeye de çokça rastlanır. Boncuk işinde (beadwork) kullanılan boncuklar Avrupa kökenlidir.
Bütün bu malzemelerden esas olarak kullanıma yönelik giysi (parka, qaspeq (kuspuk), eldiven, pantolon, maklak, kar ayakkabısı), kar gözlüğü, aksesuar (labret, kolye, bilezik, yüzük), araç gereç (zıpkın, kayık, Eskimo kayığı, kano, tobagan, kızak, ulu bıçağı), bebek, oyuncak ya da kap kacak veya şamanistik törenlerde kullanılan maske ya da totem direği yapılır. Dokuma sanatı örnekleri daha çok Pasifik Kıyısı Kızılderililerinde (Hayda, Tlingit ve Çimşiyanlar) görülür.
Halklarına göre sanat
İnyupikler, balık derisi, kuş derisi ya da fok bağırsağı gibi oldukça farklı malzemeden yaptıkları çoğu kullanımlık ürünlerle bilinirler. Ürünler arasında ok, yay, zıpkın, şamandıra, deri kazıyıcı, yağ sökücü, labret, kaşık, halat, kemer, maklak ve diğer giyim aksesuarları sayılabilir. Bunlar, balık derisi, rengeyiği derisi, kutup ayısı derisi, balina çubuğu ve morsun ya da mamutun (kiligivak, kiḷigvak) fildişinden yapılır.Maskeler törenlerde kullanılmak üzere yapılır ve dekoratif değildir. Avcılar için ufak çocuk biçiminde muska heykelcikler yapılır. Nesneler genellikle kömürle boyanır ve balık yağı ile verniklenir. Ayakkabı ve parkalar kadınlar tarafından yapılır ve bu sanata "deri-dikiş" (skin-sewing) adı verilir.King Adası İnyupiklerinin mors fildişi oymacılık ürünleri British Museum gibi değişik müzelerde sergilenmektedir. İnyupik fildişi oymacılığı dekoratif olduğu kadar ayrıca geçim sağlayıcı bir uğraştır. Alaska'da Nome Altına Hücumundan sonra en popüler uğraş fildişi oymacılığı 1900 lerden sonra revaçta olmuş ve oymacıların sayısı artmıştır. İnyupik oyuncak bebekleri daha kaba oyulmuş olup ağızları da küçük ve düzken, Yupik bebeklerinde hilal kaşların aynadaki tersidir. İnyupik bebekleri gerçek insanlar gibi kürklüdür. Kemik ve fildişi üzerini gravürle işleyerek yapılan süsleme sanatı (scrimshaw) günümüzde daha çok dekoratiftir.
Sibirya Yupikleri, yaygın olarak morsun dişinden ve kemiğinden labret ya da sepet tutamağı olarak kullanımlık oymacılık sanatını uygularlar. Bu sanat, Avrupa'dan ilgili aletlerin gelmesiyle daha da ince hale gelmiştir. Günümüzde, Sibirya Yupikleri'nin ana geçim kaynaklarından birini oluşturur. Oymacılığın yanında, kürkten mozaik biçiminde kırkyama da görülür.
Alaska Yupikleri de İnyupikler gibi, balık derisi, kuş derisi ya da fok bağırsağı gibi oldukça farklı malzemeden yaptıkları çoğu kullanımlık ürünlerle bilinirler. Kendi araçlarına ufak fonksiyonları olan süslemeler yaparlar. Yupiklerin en çok tanınan sanat ürünleri arasında maskeler (Yupikçe kegginaquq sg kegginaquk dual kegginaqut pl; Nunivak Çupikçesi agayu) gelir ve bu Yupik maskeleri geçmişte şamanistik törenlerde maskenin temsil ettiği ruha dönüşüm için kullanılırken günümüzde daha çok kullanımlık değil dekoratif amaçlıdır. Danslarda daha çok kegginaquq maskeleri kullanılırken, şamanistik törenlerde kullanılan şaman maskeleri (nepcetaq) de vardır. Boyu birkaç inç, ağırlığı da birkaç kilo gelebilir. Yapımında birkaç kişinin emeği bulunabilir. Avın bereketli geçmesi için kullanılır. Maskeler törenlerde geleneksel olarak kullanıldıktan sonra imha edilir. Yupik maskeleri sürrealisttir ve mücevher tasarımcılarına da ilham kaynağı olur. Yupik sanat ürünleri arasında labret, oyuncak bebek (irniaruaq) ve giyim kuşam örnekleri de bulunur. Yupiklerde gerçeğinden stilize taklit edilerek oluşturulan oyuncak ürünler de görülür. Bunlar, geçmişte bir maskenin kullanımlık aksesuarı olabildiği gibi, günümüzde de tek başına biblo gibi dekoratif amaçlı da olabiliyor. Bu oyuncaklar Yupikçede "taklit" anlamını veren -r/g-uaq ekiyle ifade edilirler. Fildişi ya da ağaçtan oyma kuzgun (tulukaruguaq), kar baykuşu (aniparuaq), turna (qucillgaruaq), ördek (yaquleguaq), Grönland balinası (arveruaq), mors (asveruaq), sakallı fok (maklaguaq), canavar (carayaguaq), davul (cauyaruaq), kızak (ikamraruaq), Eskimo kayığı (qayaruaq), qasgi (qasgiruaq) gibi oyuncak ya da aksesuarlar yanında ot sapından örme çaydanlık (caaniiguaq) ve soba (kaminiaruaq) gibi oyuncakların örnekleri değişik müzelerde görülebilir.
Guçinlerin Gwichyaa Zhee olarak da bilinen Fort Yukon'daki Gwich’yaa Gwich’in kabilesi, geçmişte oklu kirpinin (Erethizon dorsatum) ok denilen dikenleriyle kirpi işini (porcupine quillwork) ceket ve eldivenlerde birincil süsleme öğesi olarak yaparken, 1800 lerin sonunda cam boncukların Avrupa'dan gelişiyle birlikte hızlı bir değişim yaşanmış ve kirpi işi yerini büyük ölçüde boncuk işine (beadwork) bırakmıştır. Günümüzde bot, ceket ve eldivenlere yaptıkları kullanımlık ve dekoratif boncuk işi sanat ürünleriyle tanınırlar. Geleneksel huş ağacının kabuğundan yapılan kanolar ile kar ayakkabısı bir diğer sanat ürünleridir. Guçinlerde ayrıca resim sanatı da gözde olan yeni sanatlar arasındadır. Guçinlerin rengeyiği derisinden yaptıkları geleneksel giysileri de vardır ve bunlar yerli kültüre sahip çıkma kaygısıyla ve ekonomik getirisinden dolayı günümüzde proje hâlinde desteklenip teşvik edilmektedir. Bu deri giysilerde aksesuar olarak oklu kirpi dikeni ile Elaeagnus commutata türünden iğdenin tohumları (çekirdekleri) kullanılır.
söğüt kökü sepetçiliği (willow root basketry) ile tanınırlar. Buna karşın diğer Alaska Atabasklarından kadınlar esas olarak huş ağacının kabuğundan (huş kabuğu) sepet örer.
Aşağı ve Yukarı Tananalar ise kahve kutusu sepetleriyle (coffee can basket) bilinirler.
Tlingitlerde, sanat çalışmaları daha çok fonksiyoneldir. Deriden giyim kuşam ürünleri ile ağaçtan oyma kano ve özellikle de totem direği en çok tanınan ve örnekleri dünyanın değişik müzelerinde görülen sanat eserleridir. Geleneksel yontma aracı olarak denizkabuğu, taş ve kemikten yapılan bıçak, yontu malzemesi olarak da yabani koyun ve keçi kemikleri de kullanılsa da daha çok ağaç tercih edilir. Kano ve totemlerde kullanılan ağaç olarak yöredeki mazı (Thuja) türleri olan Batı mazısı ve boylu mazı tercih edilir. Ahşaba yemek tadını geçirmediği için kap kacak daha çok kızılağaçtan yapılır. Geleneksel Tlingit kültürü sözlü tarihe dayandığından totemler genellikle bir hikâye anlatımını tasvir eder. Bir Tlingit kabilesi (ḵwáan) olan (Jilḵáat Ḵwáan) tarafından geliştirilen ve sonra da diğer Tlingitlere ve Hayda ile Çimşiyanlara da geçen adı verilen dokuma örnekleri Alaska yerli sanatının en çok tanınan örneklerindendir.
Haydaların Alaska'da yaşayan Kaigani denen kabilesi hariç çoğu Kanada'da yaşar. Hayda sanat ürünleri arasında maskeler, sepetler, dokumalar ve totem direği ile heykel oymaları görülür. Alaska ve Kanadalı Hayda sanatçıları arasında ladin kökünden sepet yapan , sepet ve düğme battaniye (button-blanket) ören , sepetçi ile , oymacı , , , ile sayılabilir.
Günümüzde kültürlerarası iletişimim fazla olması farklı gruplardan yerlilerin birbirinden etkilenebilmesine sebep oluyor. İnyupik Eskimoları Grönland balinasının kaburga kemiklerinden heykelcikler oyar ve bu geleneği günümüzde Kızılderili Alaska Atabasklarından modern sanatçılar da sürdürür.
Günümüzde
Günümüzde İnternetin gelişimiyle birlikte Alaska yerli sanat ürünleri de geniş kitlelere ulaşmış ve tanınmaya başlamıştır. Yerli ekonomisine katkısı dolayısıyla adlı kâr amacı gütmeyen kurum tarafından desteklenmektedir. Fairbanks Alaska Üniversitesi (UAF, University of Alaska Fairbanks) 1965 yılında yerli sanatı programı oluşturmuş ve bu amaçla da kurulmuştur.
'da Alaska yerli sanatına ait çağdaş stilize tasarımların örnekleri bulunmaktadır.
Yeni sanatlar
Alaska yerli sepetçiliği birbirinden oldukça farklı teknik ve stillerde yapılır. Güneydoğudaki ladin kökü ve sedir kabuğundan örülen girift sepetlerden Aleut adalarındaki mikroskobik ince örümlü çim sepetlere ve Arktik kıyının söğüt ve balina çubuğundan yapılan sepetlerine kadar değişkenlik gösterir. Bir asır önce oldukça yaygın olan geleneksel sepetçilik, modernleşmeyle birlikte günümüzde azalsa da, daha çok yeniden keşfedilme ilgisiyle ayakta durmaktadır.
Alaska yerlilerinin kullanımlık geleneksel sanatlarına benzeyen fakat nispeten son dönemde yapılıp gelenekselleşen dekoratif sanatlar da bulunur. Bunlar içinde Kuzey Alaska sahil İnyupiklerinin (Taġiuġmiut) ile içbölgedeki Nunamiut İnyupiklerinin rengeyiği postundan yaptıkları maskeler dekoratif olduğu kadar yerli ekonomisine hatırı sayılır katkı yapan ürünlerdir.
(baleen basketry) İnyupik Eskimolarının Kuzey Alaska'da balina çubuğundan yaptığı yeni sanat ürünlerinin başında gelir. Balina çubuklu sepet ilk önce turistik amaçlı olarak 1914-1918 yılları arasında üretilmiş olup zamanla farklı stiller geliştirilmiştir. Önceleri erkeklerce yapılan sepetçilik 1970 lerden beri daha çok kadınlarca yapılmaktadır.Point Hope yöresinde sepetlerde tutamak olarak St. Lawrence Adasındaki Sibirya Yupikleri ya da King Adası İnyupiklerinin yaptığı fildişi oyma heykelcikler kullanılır.
Nunamiutlarda rengeyiği derisinden ve postundan yapılan maskeler Noel zamanı kutlamaları neşelendirmek amacıyla 1950 lerde Bob Ahgook, Justus Mekiana ve Zaccharias Hugo tarafından yapılmaya başlanmış ve zamanla bir gelenek hâline dönüşmüştür. Bütünüyle deri ilk maskeyi 1951 yılında Bob Ahgook ile Zaccharias Hugo yapmıştır. Ahşap kalıplı deri maskeleri ise 1956 yılında Justus Mekiana yapmış ve bu maske yapımında bir dönüm noktası olmuştur. Deriler demlenmiş çayla kahverengi tonda renge boyanırlar. 1960 ların ortalarında Anaktuvuk Pass köyünde çoğu yetişkin için önemli kazanç kaynağı hâline gelmiştir. Bugün bu gelenek sürdürülmekte ve teşvik edilmektedir.
Ayrıca bakınız
Kaynakça
- ^ "Alaska Native Heritage Center". 31 Ekim 2012 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Ekim 2012.
- ^ Bockstoce, J.R. (1977). Eskimos of Northwest Alaska in the Early Nineteenth Century. Oxprint Limited.
- ^ Amber Lincoln, John Goodwin, Pearl Goodwin, Faye Ongtowasruk, Ron Senungetuk, Barbara Weyiouanna, Living With Old Things: Iñupiaq Stories, Bering Strait Histories 18 Kasım 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- ^ a b c d Ray, Dorothy Jean. Eskimo Art: Tradition and Innovation in North Alaska. Seattle: University of Washington Press, 1977. .
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Ekim 2012.
- ^ Molly Lee (2006), Not Just a Pretty Face: Dolls and Human Figurines in Alaska Native Cultures 3 Kasım 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- ^ Native American Dolls 20 Kasım 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., Smithsonian in your classroom, Fall 2004
- ^ . 28 Ekim 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ekim 2012.
- ^ (İngilizce). library.thinkquest.or g. 13 Şubat 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Eylül 2010.
- ^ . 30 Ağustos 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ekim 2012.
- ^ Ray, Dorothy (1961). Artists of the Tundra and the Sea. University of Washington Press.
- ^ . 25 Eylül 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Eylül 2008.
- ^ Ray, Dorothy (1967). Eskimo Masks: Art and Ceremony. University of Washington Press.
- ^ Reif, Rita (1997). "Masks with the Power of Transfiguration". New York Times.
- ^ Feinup-Riordan, Ann (2005). Yup'ik Elders at the Ethnologisches Museum Berlin: Fieldwork Turned on Its Head. University of Washington Press.
- ^ . 26 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ekim 2012.
- ^ (PDF). 16 Nisan 2012 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ekim 2012.
- ^ "Yuungnaqpiallerput : The Way We Genuinely Live / Masterworks of Yupik Science and Survival". 27 Ekim 2012 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Ekim 2012.
- ^ "Porcupine quillwork and hair". 6 Kasım 2012 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 25 Ekim 2012.
- ^ . 22 Haziran 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Ekim 2012.
- ^ Ingrid Kritsch and Karen Wright-Fraser (2002), The Gwich’in Traditional Caribou Skin Clothing Project: Repatriating Traditional Knowledge and Skills 15 Eylül 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., Arctic, vol. 55, no. 2 (june 2002) pp. 205– 213
- ^ a b Susan W. Fair (2006), Alaska Native Art: Tradition, Innovation, Continuity 19 Mart 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., University of Alaska Press
- ^ . 6 Ekim 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Eylül 2008.
- ^ . 4 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Kasım 2012.
- ^ Berlo, Janet C. and Ruth B. Phillips. Native North American Art. Oxford: Oxford University Press, 1998.
- ^ "Rabinowitz Courthouse Artwork" (PDF). 4 Şubat 2013 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 27 Kasım 2012.
- ^ Gathering of Alaskan Basket Makers, March 6 - 9, 2003, Ketchikan, Alaska[]
- ^ Molly Lee (1998), Baleen Basketry of the North Alaskan Eskimo 19 Ağustos 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. University of Washington Press, Seattle
- ^ . 17 Ocak 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ekim 2012.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 19 Ağustos 2014 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Ekim 2012.
- ^ Simon Paneak Memorial Museum : Skin Masks[]
Dış bağlantılar
- Western Alaska Artist's Categories 3 Kasım 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- http://fna.community.uaf.edu/about-festival/ 4 Mart 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- http://www.aaanativearts.com/alaskan-natives/athabascan.htm 18 Ocak 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- (Yupik maske resimleri)
- Shop By Culture / Yup'ik (Yupik sanatı örnekleri)
- Athabascan Beadwork Designs Inspire Sidewalk Mosaics 13 Eylül 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- http://www.spiritwrestler.com/catalog/index.php 20 Ekim 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Alaska yerli sanati Ingilizce Alaska Native art Amerika Birlesik Devletlerinin Alaska eyaletinde bes ana kultur grubuna ayrilan ve Amerika yerlilerinden ayri degerlendirilen avci ve toplayici Alaska yerlilerinin sanatidir Turkiye nin iki kati buyuklugundeki Alaska nin dunyanin geri kalanindan uzak olmasi bu sanatlarin yeterince taninmamasinin ana sebebidir Gunumuzde adli kar amaci gutmeyen kurum tarafindan tanitim ve dagitimi yapilan bu sanatin urunleri zengin ve cesitlidir Bu sanatta Kizilderili halklarindan Tlingitler ve Haydalar totem diregi gibi tahta oymacilik urunleriyle taninirken Atabask dillerini konusan Kizilderililer Alaska Atabasklari boncuk isi ve sepet yapimiyla Eskimo halklarindan Inyupikler fildisi oymaciligiyla Yupikler ise daha cok maskelerle one cikarlar Alaska yerli sanati ornekleri dunyanin degisik muzelerinde sergilenmektedir ve Alaska daki ornekleri Alaska Yerli Dil Merkezinde de bulunmaktadir Sepet oren Hayda Kizilderilisi Diane Douglas Willard Ketchikan AlaskaGuneydogu Alaska dan totem direkleri 1902Tlingit Kizilderililerinin totem diregi Ketchikan AlaskaYerlilerAlaska yerlileri bes ana kultur grubuna ayrilir ve ilk ucunu Eskimo Aleut halklari son iki grubu da Kizilderililer olusturur 1 Aleutlar Unangan Supik Eskimolari 2 Yupik Eskimolari ve Nunivak Cupikleri dahil 3 Sibirya Yupikleri ve Inyupik Eskimolari 4 Atabask dillerini konusan Kizilderililer Alaska Atabasklari Ahtnalar Atnahwt aene Dena ina Gucinler Gwich in Hanlar Hwech in Deg Hitʼan Holikacuklar Doogh Hit an Koyukonlar Denaakkʼe Dinaak a Dinakʼi Asagi Tananalar Menhti Tanakroslar Neeʼaandegʼ Yukari Tananalar Neeʼaaneegnʼ Nee aaneek 5 Eyak Tlingit Hayda ve Cimsiyan Kizilderilileri Besinci grupta yer alan Alaska Kizilderililerinden Tlingit Hayda ve Cimsiyanlarin sanati Kanada daki Kanada Kizilderililerinden Kwakiutl ile Nootka halklariyla birlikte Northwest Coast art of Pacific Northwest adi altinda da ele alinirlar TarihAlaska tarihinde sanat anlayisi dekoratif degil gelenekseldir ve cogu kullanimlik urunlerdir veya samanistik ogelerdir Dekoratif sanat anlayisi ancak son yuzyilda Batililarin etkisiyle olusmus ve son yillarda da Internetin gelisimine bagli olarak taninmaya baslamistir Malzeme ve urunlerAlaska Atabasklarina ait sigin kilindan boncuklu kutu Fairbanks Alaska Alaska yerli sanatinda ana malzemeler arasinda deniz fok mors ve kara Kutup ayisi Kutup tilkisi kizil tilki boz kurt tavsan lemming gelengi gelincik kakim Kutup porsugu kopek memelilerinin derileri mamut ve morsun disleri fildisi Gronland balinasinin disleri balina cubugu ve kemigi misk sigirinin boynuzu ve tuyleri Dall yaban koyununun boynuzu sigin in boynuzu derisi ve tuyleri rengeyiginin post tuy ve boynuzu oklu kirpinin ok denilen dikenleri hus agacinin kabugu hus kabugu agac cam ladin mazi kavak kizilagac odun ve kutukleri Elaeagnus commutata igdesinin cekirdegi bugdaysi ya da kamissi otlarin saplari deniz kabugu midye istiridye denizdisi kabugu deniz salyangozu sayilabilir Minerallerden nefrit ile yesim taslari da malzeme olarak kullanilir Eskimolarda ayrica balik Pasifik sombaligi derisi kus ordek kaz pufla dalgic kusu dalici marti kugu kar baykusu derisi fok bagirsagi gibi oldukca farkli malzemeye de cokca rastlanir Boncuk isinde beadwork kullanilan boncuklar Avrupa kokenlidir Butun bu malzemelerden esas olarak kullanima yonelik giysi parka qaspeq kuspuk eldiven pantolon maklak kar ayakkabisi kar gozlugu aksesuar labret kolye bilezik yuzuk arac gerec zipkin kayik Eskimo kayigi kano tobagan kizak ulu bicagi bebek oyuncak ya da kap kacak veya samanistik torenlerde kullanilan maske ya da totem diregi yapilir Dokuma sanati ornekleri daha cok Pasifik Kiyisi Kizilderililerinde Hayda Tlingit ve Cimsiyanlar gorulur Halklarina gore sanatInyupiklere ait mors fildisi oymasi 19 yy Alaska British Museum Londra Inyupikler balik derisi kus derisi ya da fok bagirsagi gibi oldukca farkli malzemeden yaptiklari cogu kullanimlik urunlerle bilinirler Urunler arasinda ok yay zipkin samandira deri kaziyici yag sokucu labret kasik halat kemer maklak ve diger giyim aksesuarlari sayilabilir Bunlar balik derisi rengeyigi derisi kutup ayisi derisi balina cubugu ve morsun ya da mamutun kiligivak kiḷigvak fildisinden yapilir Maskeler torenlerde kullanilmak uzere yapilir ve dekoratif degildir Avcilar icin ufak cocuk biciminde muska heykelcikler yapilir Nesneler genellikle komurle boyanir ve balik yagi ile verniklenir Ayakkabi ve parkalar kadinlar tarafindan yapilir ve bu sanata deri dikis skin sewing adi verilir King Adasi Inyupiklerinin mors fildisi oymacilik urunleri British Museum gibi degisik muzelerde sergilenmektedir Inyupik fildisi oymaciligi dekoratif oldugu kadar ayrica gecim saglayici bir ugrastir Alaska da Nome Altina Hucumundan sonra en populer ugras fildisi oymaciligi 1900 lerden sonra revacta olmus ve oymacilarin sayisi artmistir Inyupik oyuncak bebekleri daha kaba oyulmus olup agizlari da kucuk ve duzken Yupik bebeklerinde hilal kaslarin aynadaki tersidir Inyupik bebekleri gercek insanlar gibi kurkludur Kemik ve fildisi uzerini gravurle isleyerek yapilan susleme sanati scrimshaw gunumuzde daha cok dekoratiftir Sibirya Yupikleri yaygin olarak morsun disinden ve kemiginden labret ya da sepet tutamagi olarak kullanimlik oymacilik sanatini uygularlar Bu sanat Avrupa dan ilgili aletlerin gelmesiyle daha da ince hale gelmistir Gunumuzde Sibirya Yupikleri nin ana gecim kaynaklarindan birini olusturur Oymaciligin yaninda kurkten mozaik biciminde kirkyama da gorulur Nunivak Cupiklerine ait kayak kokpitinde bilezik destekleri Ayaperviik Iki tane olup tahtadan yapilir ve birisine gulumseyen erkek digerine de asik suratli bir kadin yuzu resmedilir Yupiklere ait hus agaci kabugundan yapilan siperlikli avci sapkasi elqiaq BerlinYupiklere ait agac Tuunraq maskesi nepcetaq 1905 Qissunaq Alaska Yupikleri de Inyupikler gibi balik derisi kus derisi ya da fok bagirsagi gibi oldukca farkli malzemeden yaptiklari cogu kullanimlik urunlerle bilinirler Kendi araclarina ufak fonksiyonlari olan suslemeler yaparlar Yupiklerin en cok taninan sanat urunleri arasinda maskeler Yupikce kegginaquq sg kegginaquk dual kegginaqut pl Nunivak Cupikcesi agayu gelir ve bu Yupik maskeleri gecmiste samanistik torenlerde maskenin temsil ettigi ruha donusum icin kullanilirken gunumuzde daha cok kullanimlik degil dekoratif amaclidir Danslarda daha cok kegginaquq maskeleri kullanilirken samanistik torenlerde kullanilan saman maskeleri nepcetaq de vardir Boyu birkac inc agirligi da birkac kilo gelebilir Yapiminda birkac kisinin emegi bulunabilir Avin bereketli gecmesi icin kullanilir Maskeler torenlerde geleneksel olarak kullanildiktan sonra imha edilir Yupik maskeleri surrealisttir ve mucevher tasarimcilarina da ilham kaynagi olur Yupik sanat urunleri arasinda labret oyuncak bebek irniaruaq ve giyim kusam ornekleri de bulunur Yupiklerde gerceginden stilize taklit edilerek olusturulan oyuncak urunler de gorulur Bunlar gecmiste bir maskenin kullanimlik aksesuari olabildigi gibi gunumuzde de tek basina biblo gibi dekoratif amacli da olabiliyor Bu oyuncaklar Yupikcede taklit anlamini veren r g uaq ekiyle ifade edilirler Fildisi ya da agactan oyma kuzgun tulukaruguaq kar baykusu aniparuaq turna qucillgaruaq ordek yaquleguaq Gronland balinasi arveruaq mors asveruaq sakalli fok maklaguaq canavar carayaguaq davul cauyaruaq kizak ikamraruaq Eskimo kayigi qayaruaq qasgi qasgiruaq gibi oyuncak ya da aksesuarlar yaninda ot sapindan orme caydanlik caaniiguaq ve soba kaminiaruaq gibi oyuncaklarin ornekleri degisik muzelerde gorulebilir Gucinlere ait boncuk isi boyunluk onceki buyuk reis Gucinlerin Gwichyaa Zhee olarak da bilinen Fort Yukon daki Gwich yaa Gwich in kabilesi gecmiste oklu kirpinin Erethizon dorsatum ok denilen dikenleriyle kirpi isini porcupine quillwork ceket ve eldivenlerde birincil susleme ogesi olarak yaparken 1800 lerin sonunda cam boncuklarin Avrupa dan gelisiyle birlikte hizli bir degisim yasanmis ve kirpi isi yerini buyuk olcude boncuk isine beadwork birakmistir Gunumuzde bot ceket ve eldivenlere yaptiklari kullanimlik ve dekoratif boncuk isi sanat urunleriyle taninirlar Geleneksel hus agacinin kabugundan yapilan kanolar ile kar ayakkabisi bir diger sanat urunleridir Gucinlerde ayrica resim sanati da gozde olan yeni sanatlar arasindadir Gucinlerin rengeyigi derisinden yaptiklari geleneksel giysileri de vardir ve bunlar yerli kulture sahip cikma kaygisiyla ve ekonomik getirisinden dolayi gunumuzde proje halinde desteklenip tesvik edilmektedir Bu deri giysilerde aksesuar olarak oklu kirpi dikeni ile Elaeagnus commutata turunden igdenin tohumlari cekirdekleri kullanilir sogut koku sepetciligi willow root basketry ile taninirlar Buna karsin diger Alaska Atabasklarindan kadinlar esas olarak hus agacinin kabugundan hus kabugu sepet orer Asagi ve Yukari Tananalar ise kahve kutusu sepetleriyle coffee can basket bilinirler Gaanax adi klanindan Tlingitlere ait Naas shagi yeil s aaxw sapkasi Haydalardan sepet oren kadin Britanya Kolumbiyasi KanadaHaydalara ait orme kadin sapkasi xaad dajaangaa Tlingitlerde sanat calismalari daha cok fonksiyoneldir Deriden giyim kusam urunleri ile agactan oyma kano ve ozellikle de totem diregi en cok taninan ve ornekleri dunyanin degisik muzelerinde gorulen sanat eserleridir Geleneksel yontma araci olarak denizkabugu tas ve kemikten yapilan bicak yontu malzemesi olarak da yabani koyun ve keci kemikleri de kullanilsa da daha cok agac tercih edilir Kano ve totemlerde kullanilan agac olarak yoredeki mazi Thuja turleri olan Bati mazisi ve boylu mazi tercih edilir Ahsaba yemek tadini gecirmedigi icin kap kacak daha cok kizilagactan yapilir Geleneksel Tlingit kulturu sozlu tarihe dayandigindan totemler genellikle bir hikaye anlatimini tasvir eder Bir Tlingit kabilesi ḵwaan olan Jilḵaat Ḵwaan tarafindan gelistirilen ve sonra da diger Tlingitlere ve Hayda ile Cimsiyanlara da gecen adi verilen dokuma ornekleri Alaska yerli sanatinin en cok taninan orneklerindendir Haydalarin Alaska da yasayan Kaigani denen kabilesi haric cogu Kanada da yasar Hayda sanat urunleri arasinda maskeler sepetler dokumalar ve totem diregi ile heykel oymalari gorulur Alaska ve Kanadali Hayda sanatcilari arasinda ladin kokunden sepet yapan sepet ve dugme battaniye button blanket oren sepetci ile oymaci ile sayilabilir Gunumuzde kulturlerarasi iletisimim fazla olmasi farkli gruplardan yerlilerin birbirinden etkilenebilmesine sebep oluyor Inyupik Eskimolari Gronland balinasinin kaburga kemiklerinden heykelcikler oyar ve bu gelenegi gunumuzde Kizilderili Alaska Atabasklarindan modern sanatcilar da surdurur GunumuzdeGunumuzde Internetin gelisimiyle birlikte Alaska yerli sanat urunleri de genis kitlelere ulasmis ve taninmaya baslamistir Yerli ekonomisine katkisi dolayisiyla adli kar amaci gutmeyen kurum tarafindan desteklenmektedir Fairbanks Alaska Universitesi UAF University of Alaska Fairbanks 1965 yilinda yerli sanati programi olusturmus ve bu amacla da kurulmustur da Alaska yerli sanatina ait cagdas stilize tasarimlarin ornekleri bulunmaktadir Yeni sanatlarAlaska yerli sepetciligi birbirinden oldukca farkli teknik ve stillerde yapilir Guneydogudaki ladin koku ve sedir kabugundan orulen girift sepetlerden Aleut adalarindaki mikroskobik ince orumlu cim sepetlere ve Arktik kiyinin sogut ve balina cubugundan yapilan sepetlerine kadar degiskenlik gosterir Bir asir once oldukca yaygin olan geleneksel sepetcilik modernlesmeyle birlikte gunumuzde azalsa da daha cok yeniden kesfedilme ilgisiyle ayakta durmaktadir Inyupik Eskimolarina ait Kinguktuk 1871 1941 tarafindan Barrow da balina cubugundan orulen fildisinden kutup ayisi tutamakli sepet ABD Alaska yerlilerinin kullanimlik geleneksel sanatlarina benzeyen fakat nispeten son donemde yapilip geleneksellesen dekoratif sanatlar da bulunur Bunlar icinde Kuzey Alaska sahil Inyupiklerinin Taġiuġmiut ile icbolgedeki Nunamiut Inyupiklerinin rengeyigi postundan yaptiklari maskeler dekoratif oldugu kadar yerli ekonomisine hatiri sayilir katki yapan urunlerdir baleen basketry Inyupik Eskimolarinin Kuzey Alaska da balina cubugundan yaptigi yeni sanat urunlerinin basinda gelir Balina cubuklu sepet ilk once turistik amacli olarak 1914 1918 yillari arasinda uretilmis olup zamanla farkli stiller gelistirilmistir Onceleri erkeklerce yapilan sepetcilik 1970 lerden beri daha cok kadinlarca yapilmaktadir Point Hope yoresinde sepetlerde tutamak olarak St Lawrence Adasindaki Sibirya Yupikleri ya da King Adasi Inyupiklerinin yaptigi fildisi oyma heykelcikler kullanilir Nunamiutlarda rengeyigi derisinden ve postundan yapilan maskeler Noel zamani kutlamalari neselendirmek amaciyla 1950 lerde Bob Ahgook Justus Mekiana ve Zaccharias Hugo tarafindan yapilmaya baslanmis ve zamanla bir gelenek haline donusmustur Butunuyle deri ilk maskeyi 1951 yilinda Bob Ahgook ile Zaccharias Hugo yapmistir Ahsap kalipli deri maskeleri ise 1956 yilinda Justus Mekiana yapmis ve bu maske yapiminda bir donum noktasi olmustur Deriler demlenmis cayla kahverengi tonda renge boyanirlar 1960 larin ortalarinda Anaktuvuk Pass koyunde cogu yetiskin icin onemli kazanc kaynagi haline gelmistir Bugun bu gelenek surdurulmekte ve tesvik edilmektedir Ayrica bakinizKolomb oncesi sanat Potlac Totem diregiKaynakca Alaska Native Heritage Center 31 Ekim 2012 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 24 Ekim 2012 Bockstoce J R 1977 Eskimos of Northwest Alaska in the Early Nineteenth Century Oxprint Limited Amber Lincoln John Goodwin Pearl Goodwin Faye Ongtowasruk Ron Senungetuk Barbara Weyiouanna Living With Old Things Inupiaq Stories Bering Strait Histories 18 Kasim 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde a b c d Ray Dorothy Jean Eskimo Art Tradition and Innovation in North Alaska Seattle University of Washington Press 1977 ISBN 978 0 295 95518 6 Arsivlenmis kopya 4 Mart 2016 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 24 Ekim 2012 Molly Lee 2006 Not Just a Pretty Face Dolls and Human Figurines in Alaska Native Cultures 3 Kasim 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde Native American Dolls 20 Kasim 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde Smithsonian in your classroom Fall 2004 28 Ekim 2016 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 24 Ekim 2012 Ingilizce library thinkquest or g 13 Subat 2013 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 29 Eylul 2010 30 Agustos 2007 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 24 Ekim 2012 Ray Dorothy 1961 Artists of the Tundra and the Sea University of Washington Press 25 Eylul 2008 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 27 Eylul 2008 Ray Dorothy 1967 Eskimo Masks Art and Ceremony University of Washington Press Reif Rita 1997 Masks with the Power of Transfiguration New York Times Feinup Riordan Ann 2005 Yup ik Elders at the Ethnologisches Museum Berlin Fieldwork Turned on Its Head University of Washington Press 26 Eylul 2015 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 24 Ekim 2012 PDF 16 Nisan 2012 tarihinde kaynagindan PDF arsivlendi Erisim tarihi 24 Ekim 2012 Yuungnaqpiallerput The Way We Genuinely Live Masterworks of Yupik Science and Survival 27 Ekim 2012 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 24 Ekim 2012 Porcupine quillwork and hair 6 Kasim 2012 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 25 Ekim 2012 22 Haziran 2012 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 25 Ekim 2012 Ingrid Kritsch and Karen Wright Fraser 2002 The Gwich in Traditional Caribou Skin Clothing Project Repatriating Traditional Knowledge and Skills 15 Eylul 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde Arctic vol 55 no 2 june 2002 pp 205 213 a b Susan W Fair 2006 Alaska Native Art Tradition Innovation Continuity 19 Mart 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde University of Alaska Press 6 Ekim 2008 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 27 Eylul 2008 4 Kasim 2012 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 1 Kasim 2012 Berlo Janet C and Ruth B Phillips Native North American Art Oxford Oxford University Press 1998 ISBN 978 0 19 284218 3 Rabinowitz Courthouse Artwork PDF 4 Subat 2013 tarihinde kaynagindan PDF Erisim tarihi 27 Kasim 2012 Gathering of Alaskan Basket Makers March 6 9 2003 Ketchikan Alaska olu kirik baglanti Molly Lee 1998 Baleen Basketry of the North Alaskan Eskimo 19 Agustos 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde University of Washington Press Seattle 17 Ocak 2013 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 24 Ekim 2012 Arsivlenmis kopya 19 Agustos 2014 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 24 Ekim 2012 Simon Paneak Memorial Museum Skin Masks olu kirik baglanti Dis baglantilarWestern Alaska Artist s Categories 3 Kasim 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde http fna community uaf edu about festival 4 Mart 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde http www aaanativearts com alaskan natives athabascan htm 18 Ocak 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde Yupik maske resimleri Shop By Culture Yup ik Yupik sanati ornekleri Athabascan Beadwork Designs Inspire Sidewalk Mosaics 13 Eylul 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde http www spiritwrestler com catalog index php 20 Ekim 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde