Kars

Kars (Ermenice: Կարս veya Ղարս Gars, Azerice: Qars, Kürtçe: Qers, Rusça: Карс Kars), Kars ilinin merkezi olan şehirdir. Türkiye'nin rakımı en yüksek il merkezlerinden biri olan, köyleri ile birlikte nüfusu 100 bini aşan (Şehir merkezi: 90.523, toplam: 118.201) şehirlerinden biridir. Merkez ilçeye bağlı, 23 mahalle ve 72 köy bulunmaktadır. Çeşitli etnisitelerin birlikte yaşadığı il merkezinde kültürel farklılıklardan ve zenginliklerden bahsetmek mümkün olup kozmopolit bir yapı söz konusudur. Kars, Kültür ve Turizm Bakanlığının 2023 yılı için Türkiye Turizm Stratejisi 2023 ve Turizm Stratejisi Eylem Planı kapsamına alınan 15 il merkezinden birisidir. Bu proje ile hedeflenen, il merkezlerini "Kültür Turizmi Geliştirilecek Marka Kentler" ilan edip gelişmelerini sağlamaktır.

Kars
Şehir
İlçenin Kars'taki konumu
Ülke	Türkiye
Bölge	Doğu Anadolu Bölgesi
İl	Kars
İdare
• Belediye başkanı	(MHP)
Yüzölçümü
• Toplam	1804,58 km²
Rakım	1768 m
Zaman dilimi	(TSİ)
Posta kodu	36000
Alan kodu	0474
Plaka kodu	36
Resmî site kars.bel.tr

Kars, geçmişte Bagratlı Krallığı'na ve Cenub-u Garbi Kafkas Hükûmeti'ne (Güneybatı Kafkasya Cumhuriyeti) başkentlik yapmış bir sınır şehridir. Bu özelliği ile Türkiye'de herhangi bir ülkeye başkentlik yapmış ender şehirlerden birisidir.

Türkiye'nin Kafkasya'ya açılan kapısı konumundaki bu şehir, Kafkas Üniversitesinin açılmasıyla hızla gelişmeye başlamış ve zaman içinde bir öğrenci kenti durumuna gelmiştir. Ayrıca şehir merkezine altı kilometre uzaklıktaki havalimanı sayesinde de bölgesinde ulaşım ağının kesiştiği bir noktada yer alır. Bunun dışında kara ve demir yolu ağlarıyla ülkenin diğer yerleşim birimlerine ulaşımda da bir sorun yoktur.

Kentte 2004 yılından bu yana Azerbaycan Başkonsolosluğu bulunmaktadır.

Coğrafya

Coğrafi konumu

Kars merkez ilçesi, Doğu Anadolu Bölgesi'nin, Erzurum - Kars Bölümü'nde yer alır. Kuzeyinde; Susuz, Arpaçay ve Akyaka'yla, doğusunda; Ermenistan'la, güneyinde; Digor ve Kağızman'la, batısında ise Selim ve Erzurum sınırlarıyla çevrilidir. Merkez ilçe yedi ilçe içinde sadece Sarıkamış ile komşu değildir. Serhat şehri Kars'ın bazı merkezlere olan uzaklığı şöyledir:

bazı yurt içi merkezlere olan mesafe Güzergâh Mesafe Kars-Ardahan 93 km. Kars-Iğdır 140 km. Kars-Erzurum 202 km. Kars-Erzincan 390 km. Kars-Ankara 1064 km. Kars-İstanbul 1426 km. Kars-İzmir 1702 km.

Coğrafi şekilleri

Kars Çayı üzerinde yapılmış Taşköprü, arka planda Kümbet Camii (Havariler Kilisesi)'nin kubbesi ve Evliya Camii'nin minaresi görülmektedir

Rakımı ortalama 1768 metreyi bulan Kars arazisinin büyük bölümü yaylalardan oluşur. Akarsu vadileriyle yer yer parçalanan yörede yaylalar dalgalı düzlüklerden oluşur. Kars ilinde yer alan önemli yükseltiler olan Allahuekber Dağları, Kısır Dağı, Akbaba Dağı, Aladağ ve Aşağıdağ'ın bir kısmı merkez ilçe sınırları içerisindedir. Kars Çayı, kentin güneybatısından geçer. Kent aynı adlı ovanın üzerinde kurulmuştur.

İklimi ve bitki örtüsü

İklimi

Kars'ta karasal iklim hakimdir. Kars yaylalarının Kars yöresine ait olan iklimi, yüksek ve denizden sıradağlarla ayrılmış olduğundan çok serttir. Kışları kurak, yazları ise yağışlı geçen ilde en kurak geçen mevsim olan kışın sıcaklıklar zaman zaman -39 °C'ye kadar düşer. Karla kaplı gün sayısı ortalama 120'den fazladır. Burada don vakalarına sıklıkla rastlanmaktadır.

Ortalama Veriler
Aylar	Oca	Şub	Mar	Nis	May	Haz	Tem	Ağu	Eyl	Eki	Kas	Arl
Ortalama °C	-10.4	-8.8	-2.4	5.3	10.2	13.9	17.5	17.6	13.4	7.3	0.3	-6.5
Ort.En Yüksek °C	-4.8	-2.9	3.0	11.4	16.6	21.0	25.5	26.2	22.1	15.0	6.6	-1.2
Ort.En Düşük °C	-15.9	-14.6	-7.7	-0.3	3.8	6.7	9.9	9.8	5.3	0.6	-4.9	-11.5
Ort. Güneşlenme Süresi (saat)	3.1	4.0	5.1	5.5	7.2	9.2	10.3	10.1	8.3	6.3	4.3	3.0
Yağışlı Gün Sayısı	10.0	10.4	11.5	14.2	18.6	14.7	10.7	8.8	6.9	9.4	8.3	10.4
Aylık Toplam Ort.Yağış (kg/m2)	20.3	22.5	29.4	52.0	77.2	74.7	57.4	40.6	27.9	39.6	26.0	22.5
Kaynak: meteor.gov.tr

Bitki örtüsü

Ormanların çok yer tutmadığı şehrin doğal bitki örtüsü bozkırdır. Kars coğrafyası, önemli ekolojik sistemlerden sayılan plato ve dağ ça­yırlarına ev sahipliği yapmaktadır. Burada 1250'ye yakın tohumlu bitki doğal olarak yetişir. Bu bitkilerden 100 adeti dünyada başka hiçbir yerde yetişmeyen nadir bitki türleridir. Kars adını taşıyan birçok bitki çeşidi vardır. Örnek olarak: lathyrus karsianus, festuka karsiana, allium karsianum, caucalis karsianum ve nonea karsensis bunlardan birkaçıdır.

İlkbaharın gelmesi ile birlikte yörede kardelenler ve düğün çiçekleri açar. Ayrıca bahar aylarında yapılan tarla sürümlerinde ortaya çıkan lathyrus tuberosus yani koşkoz, yumrularının soyulması ile yenir. Bunun yanı sıra topuz dikeni, deli haşhaş, ısırgan otu, mantar, evelik, aş otu, kuşyemi ve yemlik gibi doğal bir şekilde yetişen bitkiler kaynatılarak yenir. Kars'ta sanayinin yeterince gelişmemesi olumsuzluk olarak değerlendirilse de toprak ve su kirlenmesinin pek yaşanmadığı bir olumlu özellik söz konusudur.

Nüfus

Yıl	Toplam	Şehir	Kır
1927	38.006	13.901	24.105
1935	50.702	18.059	32.643
1940	63.258	24.755	38.503
1945	65.185	22.360	42.825
1950	72.553	21.130	51.423
1955	76.847	31.143	45.704
1960	61.934	32.141	29.793
1965	78.644	41.376	37.268
1970	91.927	53.338	38.589
1975	97.225	54.892	42.333
1980	102.286	58.799	43.487
1985	113.660	69.293	44.367
1990	120.351	78.455	41.896
2000	114.071	78.473	35.598
2007	110.443	76.992	33.451
2008	110.283	75.291	34.992
2009	111.511	76.729	34.782
2010	108.064	73.826	34.238
2011	111.008	76.928	34.080
2012	111.597	78.100	33.497
2013	110.736	77.674	33.062
2014	111.278	79.289	31.989
2015	112.260	81.742	30.518
2016	113.559	82.975	30.584
2017	114.694	85.225	29.469
2018	115.891	86.349	29.542
2019	116.712	88.183	28.529
2020	118.201	90.523	27.678

Tarih

Etimoloji

Kâşgarlı Mahmud eserlerinde Kars kelimesi için: deve veya koyun yününden yapılan elbise ve karsak derisinden güzel kürk yapılan bir hayvan, bozkır tilkisi, olarak söz eder. Bir kaynağa göre Kars adı, MÖ 130-127 tarihleri arasında Kafkas Dağlarının kuzeyinden gelen Ön Bulgarların Velentur boyunun Karsak Oymağı'ndan gelmektedir. Bununla beraber, "Kars" adının Karsak oymağından geldiği önermesi akademik literatürde genel kabul görmemiş, tarihî gerçeklerle bağdaştırılamayacağı yönünde eleştiri almıştır.

Bölgenin 9. yüzyıldaki (yaklaşık MS 888) adı literatürde Vanand'dır. MS 928'den 961 yılına kadar Kars bölgenin başkentliğini yapmıştır ve eldeki bulgular şehrin o zamanki adının Ermenice: Ղարս "Ghars" veya Կարս "Kars" olduğunu göstermektedir.

Aynı zamanda Kars şehrinin adını Gürcücede kapı kenti anlamına gelen Kariskalaki kelimesinden aldığı da söylenmektedir.

Tarih öncesi dönemler

Paleolitik dönemden İlk Tunç Çağı'na

Kars yöresinde Alt Paleolitik Dönemin hareketli olduğu kazılarda ele geçen buluntulardan saptanmıştır. Tombultepe'de bu döneme ait şölyen-aşölyen tipte işlenmiş el baltaları ve büyük yongalar bulunmuştur. Merkez ilçenin yaklaşık 18 kilometre uzaklığında bulunan Borluk Vadisi'nde musteryen tipte araç; Ağzıacık Suyu'nun batısında ise bazalttan yapılmış ve çok aşınmış bir uç bulunmuştur. Bu örnekler Orta Paleolitik Dönemden kalmıştır. Üst Paleolitik Dönemde yöre insanlarının avcılık ve toplayıcılık ile ilgilendiklerine dair bilgi, yapılan kazılar sonucunda elde edilen araç-gereçlerden tespit edilmiştir. Ayrıca bu dönemde Camışlı Köyü'nde dağ keçileri ve geyiklerinin resmedildiği duvarlar bulunmuştur.Paleolitik Dönemin hemen ardından gelen Mezolitik Dönemde mikrolit adı verilen küçük araç ve gereçlere rastlanmıştır. Neolitik Dönemde yörede henüz doğru anlamda yerleşmelerden söz etmek mümkün değildir. Çıldır Gölü üzerinde bulunan Akçakale Adası'nda bu döneme ait taş anıtlar ve duvar resimleri bulunmuştur. Burada o dönem menhirlerine, dolmenlerine ve kromleklerine rastlanmıştır. Avrupa kültürüne has bu dolmenler doğuda ilk kez Kars'ta görülmüştür.

Azat Köyü'nde bulunan Dündartepe Höyüğü'nde, bakır madeninin kullanılmaya başlandığı Kalkolitik Dönemde, yapılan araç-gereçlere ait buluntular elde edilmiştir. Bunun dışında bakır ve kalay madenlerinin ilk kez karıştırıldığı Tunç Dönemine ait çanak, çömlek ve değişik gereçler de bulunmuştur. Kars Kalesi mevkiinde bu döneme ait bir açkı taşı, el değirmeni taşları, bir çekiç, delinmiş üstü çizgili ve süslü hayvan, küçük bir taş hayvan, el yapımı çanak-çömlekler ve yapı kalıntıları olduğu düşünülen iri taş yıkıntıları bulunmuştur.

Yazılı tarih dönemleri

Urartular döneminden Persler dönemine

Urartu çivi yazısı

Kars yöresinde yazılı tarih Urartuların bölgede hüküm sürmesi ile başladı. MÖ 9. ve 6. yüzyılları arasında bölgeyi hakimiyeti altına alan Urartular büyük bir krallıktı. Ayrıca bu krallığa bağlı yerli krallıklar da mevcuttu. Kars'taki krallığın ismi Diauekhi Krallığı idi. Yöre insanlarının o dönem vergi olarak hükümrana altın, gümüş, tunç, at, sığır ve koyun ödedikleri saptanmıştır.

MÖ 550 yılında Urartular'ın Persler egemenliğine girmesiyle yöre için yeni bir tarih sayfası açılmıştı. Pers hükümdarı krallar kralı lakaplı imparator I. Darius ülkeyi satraplık adı verilen 23 büyük ve 127 küçük birime bölüp yönetmişti. Kars o dönem 18. Saptrak'lık içinde yer almıştır. Bu yöre, Kral Darius'a her yıl 400 gümüş talent ve 20.000 at göndermekle yükümlüydü. Perslerin ardından bu yöre sırasıyla Arakslar, Tigranlar ve Sasanilerin eline geçmişti.

İslamiyet'in yayılış dönemi

Bugünkü Doğu Anadolu Bölgesi'ni ele geçirme amacıyla 638 yılında Araplar ilk seferine başlamışlardı. Halife Ömer döneminde İslam ordusunun kumandanı olan İyas bin Ganem komutasındaki Arap ordusu bu yılda ancak Van Gölü yöresine kadar ilerledi. 642 yılında bölgeye bu seferde Habib bin Mesleme komutasındaki ordu sefere girişti. O dönem Kars'ı da ele geçirmek isteyen kuvvetler sadece Divin'i almışlardı. Kars 646 yılında Araplar'a kendiliğinden teslim olmuş ama halkın büyük bir kısmı Selçuklu Hanedanı'nın bu bölgeye geldiği 1064 yılına kadar yani 420 yıl boyunca Hristiyan olarak kalmışlardı. Bu dört asırda Müslüman Araplar, Bagratlılar ve Bizanslılar arasında sürekli el değiştiren yöre Alparslan'ın Malazgirt Meydan Muharebesi'nden sonra Türkler'in eline geçmişti. Bu dönem ile bilinmesi gereken en önemli hususlardan bir tanesi de Kars'ın, Ermeni-Gürcü Bagrat Krallığı'na başkentlik yapmış olmasıdır.

Selçuklular dönemi

Alparslan'ın 1064 yılında Anadolu'ya düzenlediği sefer neticesinde bölge Selçuklu Hanedanı egemenliğine girmişti. Alparslan ve oğlu Melikşah'ın dönemlerinde yöre savaş yüzü görmeyen, ancak Melikşah'ın vefatı ile onun oğulları olan Muhammed Tapar, Berkyaruk ve Sencer arasında tahta çıkma mücadelesi baş göstermişti. Bununla birlikte artan düzensizlik Kars yöresini de etkilemişti. Muhammed Tapar ile Berkyaruk 1103 yılında o dönemin en önemli şehirleri arasında sayılan Divin'de karşı karşıya geldiler. Tarihte Divin Savaşı adını alan bu çarpışmanın galibi Berkyaruk oldu. Bölgeyi bir süre idare eden Berkyaruk'un ölümüyle idare yetkisini Muhammed Tapar aldı. Bundan kısa bir süre sonra Saltuklular Ani şehrine girmiş fakat Gürcüler'le yaptıkları savaşı kaybedince yöreyi onlara bırakmışlardı. 1164'te, yöre tekrar Selçuklular'ın eline geçti. Bu zamandan sonra tekrar bir Gürcü akını olmaması için yöredeki önemli kalelerin surları ve burçları onarıldı ancak 1174'te Gürcü Kralı III. Georgi'nin saldırısıyla yöre yeniden el değiştirdi. Neticede yapılan bakım ve onarım çalışmalarının yetersiz kaldığı anlaşıldı. 1243 yılında yapılan Kösedağ Savaşı'nın ardından tüm bölge Moğollar'ın hakimiyeti altına girdi. Yöre daha sonra Altın Orda Devleti, Karakoyunlular ve Akkoyunlular'ın egemenliği altına girdi.

Osmanlılar dönemi

Tahta geçtikten 14 yıl sonra Kars'ı Osmanlı topraklarına katan genç Süleyman

Özellikle 19. yüzyılda Osmanlılar ile Ruslar arasında paylaşılamayan Kars'ın savaş sonrası Ruslar tarafından alınışının tasviri (1828). Arka planda Kars Kalesi

Yavuz Sultan Selim doğuya yapmış olduğu son seferinde yöreyi Osmanlı topraklarına katmak istemişse de bunu gerçekleştiremeden İstanbul'a dönmüştü. 1534 yılında ise oğlu Kanuni Sultan Süleyman tarafından Osmanlı Devleti topraklarına bu yöre dahil edilmişti. 1745 yılında Afşar-Osmanlı Savaşında Nadir Şahın tanık oldu. Kars 19. yüzyıla kadar birçok kez Ruslar ve İranlılar'ın saldırısına uğradı. Bu yüzyılda Ruslar ve Osmanlılar arasında sürekli el değiştiren yöre, 1828-1829 Osmanlı-Rus Savaşı sırasında Rus ordusunun komutanı olan tarafından ele geçirildi. Kars'ı Rus topraklarına katan Paskeviç, 11.000 Osmanlı askerini de esir almıştı. Bundan kısa bir süre sonra yöre, Osmanlılar tarafından alındı. 1877-1878 yılları arasında yaşanan ve 93 Harbi olarak bilinen savaşın ardından şehir kırk yıl kadar Rusya'nın kontrolünde kaldı. 1918'de Bolşevik İhtilali'nin ardından yapılan Brest-Litovsk Antlaşması ile Osmanlılar'a bırakıldı. Kısa bir süre sonra, önce Ermeni egemenliğine giren yöreyi daha sonra İngilizler ele geçirdi. Kars'ı daha sonra Ermeniler'e ve Gürcüler'e bırakan İngilizler buradan çekildi.

25 Nisan 1918'de Kars, kırk yıldan sonra tekrar Osmanlı topraklarına dahil edildi. Mart-Nisan 1918'de Ermeniler tekrar şehre girmiş, Osmanlı ordusu buradan çekilmeye mecbur kalmıştı. Buna engel olmak isteyen Karslılar kendi imkânları dahilinde, Wilson Prensipleri'ne uyarak 5 Kasım 1918'de Millî İslam Şurası adıyla demokratik bir yerli hükûmet kurdular. Batum, Artvin, Ahıska, Ahılkelek, Nahcıvan ve Ordubad'daki halk Kars'taki bu yerli hükûmete katılarak sancak ve ilçe teşkilatını kurdular. Böylece, başkenti Kars olan 36.000 km²'lik bölgede yerli Türk hükûmeti kuruldu. Bu hükûmet 18 Ocak 1919'da 131 temsilcinin katılımıyla gerçekleştirilen Büyük Kongre ile Güneybatı Kafkasya Cumhuriyeti adını aldı.

Kars, Türk Kurtuluş Savaşı'yla 30 Ekim 1920'de Türk kuvvetleri tarafından alındı. Kars halkının Türk millî mücadelesinde gösterdiği fedakarlıktan ötürü şehre Gazi unvanı verildi. 1921 yılında yapılan Moskova ve Kars Antlaşmaları'yla yeni sınırlarına kavuşan Kars, Cumhuriyet'in ilanından sonra aynı adlı ilin merkezi yapıldı.

Cumhuriyet dönemi

Cumhuriyet'in ilanıyla birlikte Türkiye'nin kuzeydoğusundaki sınırların bir kısmına sahip şehir, Türkiye Cumhuriyeti'nin ilk siyasi partisi olan Cumhuriyet Halk Fırkası'nın devamı olan CHP'nin kalesi konumundaydı. Bu durum 1990'lı yılların ortalarına dek böyle devam etti. 1992 yılında Kars'a bağlı olan Ardahan ve Iğdır ilçeleri o dönemin Bakanlar Kurulu'nun aldığı bir kararla il yapıldılar.

Ermenistan ve Azerbaycan arasında yaşanan Dağlık Karabağ Savaşı süresinde, Ermenistan Silahlı Kuvvetleri'nin desteği ile Karabağ Ermeni güçlerinin Azerbaycan'ın Kelbecer bölgesini zapt etmesi nedeniyle, 1993 Nisan ayında Türkiye, Ermenistan'a tüm yolları kapatmıştır. Bu durumda Ermenistan ile Türkiye arasındaki eski Doğu Sınır Kapısı da, Azerbaycan'a destek ve Ermenistan'a baskı amacıyla Türkiye tarafından kapatılmıştır.

Ekonomi ve sanayi

Ekonomi

Kars'ta en önemli geçim kaynağı tarım ve hayvancılıktır. Çayır ve otlak alanlarının geniş yer kaplaması küçük ve büyük baş hayvancılığı geliştirmiştir. Kümes hayvancılığı da oldukça gelişmiştir. Ayrıca hayvan ürünleri de halkın en büyük geçim kaynaklarındandır. Zavod denilen mandıralarda bu ürünler işlenerek Türkiye'nin dört bir yanına dağıtılır. Özellikle, Kars Kaşarı ve Kars Balı'na Türkiye genelinde ciddi talep vardır. Kars Kaşarı, İzmir Enternasyonal Fuarı'nda yine burada üretilen gravyer, beyaz peynir ve kreması ile birlikte 1937'den 1950'ye kadar Türkiye birincilik ödülünü almıştır. Kars Balı ise tamamen organik bir üründür. Bu bal Kars ve Ardahan'ın mera ve yaylalarında doğal olarak yetişmekte olan çok sayıda polen ve nektar kaynağı çiçekten üretilmektedir. Bu bitkilerin yetişebilmesi için herhangi bir ilaçlama ve gübreleme işlemi yapılmamaktadır. Bu balı Kafkas Arısı ırkı yapmaktadır. Ekili alanların %90'dan fazlası tahıl üretimine ayrılmıştır. Tahıl türleri arasında buğday başta gelmekle birlikte, bazı yıllar arpa üretiminin buğdat üretimini geçtiği olur. Kış sebzesi olarak lahana ve şalgam yetiştirilir. Üretim bakımından önde gelen kuru sebze patatestir. Ayrıca, yulaf da yetiştirilen tahıllar içerisindedir. Yer altı kaynakları bakımından oldukça yoksul olan yörede magnezit ve asbest yatakları mevcuttur.

Çalışan nüfus

Aşağıda çalışan nüfusun sektörlere dağılımı görülmektedir. Buradan da anlaşılacağı üzere bu nüfusun çok büyük bir kısmı tarım ve hayvancılık sektöründe çalışmaktadır.

Çalışan nüfusun sektörlere göre dağılımı (rakamlar %'lik ifade etmektedir) iyi tanımlanmamış sektörde 0,19 Toplum hizmetleri ile sosyal ve kişisel hizmet sektöründe 13,21 Mali kurumlar, sigorta, taşınmaz mallar ve kurumlarda 0,49 Ulaştırma, haberleşme ve depolama sektöründe 1,40 Toptan, perakende, lokanta ve otellerde 2,66 İnşaat sektöründe 1,70 Elektrik, gaz ve su hizmetlerinde 0,19 İmalat sanayinde 2,71 Madencilik ve balıkçılıkta 0,02 Tarım ve hayvancılık sektöründe 77,43

Tarım ve hayvancılık sektörü

Merkez ilçe genelindeki uzun süren kış mevsimi tarımsal üretimi etkilemektedir. Yılda sadece bir kez ekin biçin yapılır. Hububat ve yem bitkileri üretiminden sadece buğday, arpa, korunga, yonca ve fiğ yetiştirilirken, endüstri bitkilerinden sadece şeker pancarı ve patates üretimi yapılmaktadır. Baklagil üretiminde ise sadece fasulye ve yeşil mercimekten bahsedilebilir. Sebze ve meyve üretimi konusunda Kars iline bağlı en fakir yer olan merkez ilçede sadece salatalık, maydanoz, soğan ve marul yetiştirilmekte ve buda üretici olan kesim tarafından tüketilmektedir. Yani bu ürünlerin pazarlanması söz konusu değildir. Yörenin büyük bir kısmında tarımsal mekanizazyondan bahsetmek mümkündür. Son yıllarda tarım için gerekli olan araç ve gereç sayılarında bir artış söz konusudur.

Kars merkez ilçesi ve buraya bağlı köylerdeki en temel ekonomik sektör hayvancılıktır. Yöredeki coğrafi şartların kısıtladığı tarımsal üretimden ele geçen gelirin yetersiz kalması beraberinde hayvancılık sektörünün güçlenmesini getirmektedir. Yöre insanı mera ve çayırların fazlalığı sayesinde hayvancılıkla uğraşarak geçimlerini sağlamaktadırlar. Ancak otlak alanların çok oluşu bile yörede modern usullerle hayvancılığın yapılmasına katkı sağlamamaktadır. İlçe genelinde hayvancılık genellikle aile ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla yapılan bir faaliyettir. Burada üretilen kaşar ve bal haricindeki ürünler pazarlanmamaktadır. Ticari amaçlı hayvancılığa geçilebilmesi için son dönemlerde özellikle köyler başta olmak üzere Tarımsal Kalkınma Kooperatifleri açılmaktadır. 2005 verilerine göre il merkezinde 43.450 koyun, 12.549 keçi, 53.494 sığır ve 5.050 tek tırnaklı hayvan bulunmaktadır. Bunun dışında merkez ilçe genelinde 25.000 kaz, 9.000 hindi ve 30.000 adet tavuk bulunmaktadır. Bu tavuklardan elde edilen yumurta sayısı ise yıllık 1.800.000'dir. Yetmiş köyün yarısında ise bal üretimi yapılmaktadır. Toplam 6.050 kovan sayısına sahip ilçe genelinde yıllık 121 ton bal üretilip satılmaktadır.

Sosyo-ekonomik gelişmişliği

Kars merkez ilçesi Türkiye genelindeki gelişmişlik grubu içinde üçüncü gelişmiş ilçeler grubunda yer almaktadır. Sosyo-ekonomik gelişmişlik endeksi 0,48958 olan yöre gelişmişlik bakımından Türkiye'deki tüm ilçeler arasında 189. sırada yer almaktadır. Kars ili genelinde ise birinci sıradadır. Merkez ilçeler gelişmişlik sıralamasında ise 70. sırada kendine yer bulmaktadır.

Merkez ilçedeki sosyo-ekonomik göstergeler ise şöyle sıralanabilir:

şehirleşme oranı %68,79 nüfus artış hızı ‰-5,96 nüfus bağımlılık oranı %54,29 ortalama hane halkı büyüklüğü %5,28 işsizlik oranı %11,49 okur-yazar oranı %87,33 bebek ölüm oranı ‰60,24 vergi gelirlerinin ülke içindeki payı %0,05191 tarımsal üretimin ülke içindeki payı %0,05045

Sanayi

Sanayi alanında son dönemlerde gittikçe büyüyen Kars'ta irili-ufaklı birçok fabrika kurulmuştur. Kentte yem, şeker, çimento, tuğla, ayakkabı ve süt ürünleri sektörlerinde çalışan birçok fabrika bulunmasına karşın; işsizlik oranı oldukça yüksektir. Özellikle bu durum nedeniyle kent, Türkiye'nin en fazla göç veren şehirlerinden birisidir.

Fabrikalar

Kars genelinde sadece beş büyük fabrika vardır. Bunun dışında buradaki sanayiyi ayakta tutan Kars-Paşaçayır'da 7 Kasım 1975'te Bakanlar Kurulunun 7 Kasım 1975 gün ve 7/10992 sayılı kararnamesi ile kurulan Kars Organize Sanayi Bölgesi'ni de saymak mümkündür. Bu bölge 1.947.000 m²'lik bir alan üzerinde 75 parselden oluşmaktadır. Kars'ta bulunan en önemli fabrikalar hakkında kısa bilgiler şu şekildedir:

• Üçyıldız Değirmen Taşı Fabrikası:

Kars'ın en eski fabrikasıdır. 1961 yılında kurulmuştur. Yılda 72 çift değirmen taşı imal edilmektedir. Bu tesiste 10 kişi çalışmaktadır.

• Kars Şeker Fabrikası A.Ş.:

Erzurum-Kars karayolu üzerinde kurulu ve şehir merkezine 6 kilometre uzaklıkta 1993 yılında açılan fabrika da 267 işçi, 196 geçici işçi ve 105 memur çalışmaktadır.

• Kars Yem Fabrikası A.Ş.:

Merkeze yakın bir arazi üzerindeki bu fabrika 1969 yılında kuruldu ama ilk üretim 1975 yılında gerçekleşti. 1993 yılında bu fabrika özelleştirilmiştir. Kars Yem Fabrikası son yıllarda, ilde en yüksek kurumlar vergisini ödeyerek il genelinde vergi birinciliğini elinde bulundurdu. Fabrikada altı idari görevli ve 15 işçi çalışmaktadır. Fakat 2007 tarihinde kapatılmıştır.

• Kars Et Kombinası:

1972 yılında Et ve Balık Kurumu bünyesinde kurulan tesis 1995 yılında özelleştirilmiştir. Bu tesisin şimdiki adı Çelikler Turizm Gıda Sanayi Ticaret A.Ş. (Kars Et Kombinası)'dir. Bu fabrikada 20 idari personel ve 79 işçi çalışmaktadır. Fakat bu işletmemizde 2007 tarihinde faaliyetlerini durdurmuştur.

• Kars Çimento Sanayi Ticaret A.Ş.:

Çimento Fabrikasının 1969 yılında temeli atılarak; 1976'da işletmeye açılmıştır. 1985 yılında Türkiye Çimento Sanayi T.A.Ş.'nin bir işletmesi olarak müesseseye, 1987 yılı itibarıyla de bağlı ortaklık hâline getirilen tesis 1996'da özelleştirildiğinde Çimentaş İzmir Çimento Fabrikası T.A.Ş. tarafından satın alındı. Fabrikada 85 idari görevli ve 110 işçi çalışmaktadır.

Diğer Sanayi Tesisleri:

Şehrin en işlek caddelerinden olan Ortakapı Mahallesi'ndeki Faikbey Caddesi ve Kazım Karabekir Caddesi'nin kesiştiği nokta

• Kayalar Patoz İmalat Fabrikası
• Figaro Endüstriyel Süt Ürünleri Sanayi Ticaret A.Ş.
• Çelik Hayvancılık Sanayi Ticaret A.Ş.
• Bilgir Kardeşler Sanayi Ticaret Ltd. Şti.
• Doğu Metal Sanayi Ticaret A.Ş.
• Gökalp Mobilya Sanayi Ticaret Ltd. Şti.
• Kars Süt Ürünleri Sanayi (bakım-onarımda)

Etnik yapısı ve dinler

Etnik yapı

Kars, çeşitli etnik gruplarını ve mezhepleri barındıran zengin ve renkli bir kültüre sahiptir. Kars'ın toplumsal yapısı çeşitli etnik gruplarının kültürel gelenekleriyle harmanlanmıştır. Bu özelliğiyle de etkileyici bir kent durumundadır. Çok-kültürlülük sayesinde yörenin zengin bir folkloru ve şive ağız özellikleri bulunmaktadır. Kars'ın nüfusunu Türk Halkları (Azeriler, Türkler, Karapapaklar) ve Kürtler oluşturmaktadır.

Din ve mezhep yapısı

Kars'ta yaşayan Müslümanların bir kısmı Şii ve bir kısmı Sünni'dir. Çok az sayıdaki Rus Malakanlar ve Almanlar ise Hristiyan dinine mensup küçük bir azınlığı oluşturmaktadırlar.

Üniversite

Kars'ta 1992'ye kadar bulunan tek yükseköğrenim kurumu Atatürk Üniversitesi'ne bağlı olan Kars Veterinerlik Fakültesi'ydi. 1992 yılında 3837 sayılı kanunla kurulan Kafkas Üniversitesi hızla gelişip büyümekle, Kars merkez ilçesinin ve civar ilçe ve illerin ekonomik, sosyal ve kültürel gelişimine önemli ölçüde katkılar sağlamaktadır.

Kafkas Üniversitesi'nde eğitim ve öğretim faaliyetleri önlisans, lisans ve lisansüstü düzeylerinde yürütülmektedir. Üniversite bünyesinde; 5'i Kars'ta olmak üzere 6 fakülte, 2'si Kars'ta olmak üzere 3 yüksekokul, 5'i Kars'ta olmak üzere 8 meslek yüksekokulu, 3 enstitü, 4 araştırma ve uygulama merkezi ve bir de Devlet Konservatuvarı mevcuttur.

Kültür

Tarihi Kimliğiyle Kars Kenti Projesi logosu

Kars, kültürel yönden köklü temellere dayanmaktadır. MÖ 9000 yılına kadar uzanan tarihi geçmişi olan topraklar üzerinde birçok uygarlık hüküm sürdü. Bunların izleri günümüze kadar gelmektedir. Anadolu’ya açılan kapı özelliğini taşıması ile Saka - İskit devrinden günümüze kadar bir kültür mozaiğine sahiptir.

Gelenekler, görenekler, (halk hikâyeciliği), maniler, türküler ve dengbejler kültürü zengindir. Bu zenginlik Kars’ın eski bir yerleşme merkezi olması, çeşitli kavimlerin çeşitli zamanlarda bu bölgede yaşamasından kaynaklanmaktadır. Bugün, Kars’ta derlenmiş olan halk edebiyatı verileri dışında; derlenmiş orijinal gelenek, görenek ve kıyafetler de vardır.

Gelenekler

Halk oyunları

Kars'ta halk oyunları başta davul-zurna olmak üzere saz, balaban, tar, tulum, tütek, garmon, akordeon ve klarnet eşliğinde oynanır. Bu çeşitlilik yöredeki çeşitli etnik yapıların çok olmasından kaynaklanmaktadır. Örneğin Azeriler, barlarında akordeonla eğlenirken, Kürtler halay çekerken davul zurna ile oynarlar. Kars'ta yüzün üzerinde oyun sergilenir. En yaygın olan halk oyunları alaca barı, sarhoş barı (hızlı), üç ayak, çepki (hızlı ve estetik) ve bagidir. Bu oyunlarda küçük parmaklar birbirine takıla­rak el ele tutuşulur. Oyunun gerekleri­ne göre eller omuzlara konabilir, kollar gerilebilir, kol kola girilebilir. Bu oyunlardan en dikkat çekici olanı ise Kafkas danslarıdır. Bu dansları yapanlar Kafkasya yöresine uygun kıyafetler giyerler. Halay ve dansın yanı sıra Azeri Oyunları diye bilinen oldukça hareketli bir türde yörede birçok insan tarafından ilgiyle oynanır. Kars'ta okuyan ilk ve ortaöğretim öğrencileri bölgesel ve yurt geneli yarışmalara katılarak burayı temsil etmektedirler.

Aşıklar geleneği

Kars'ta, (aşıklar geleneği) çok eskilere dayanır. Âşıklar, deyişlerini ve birbirleriyle olan atışmalarını saz ve kopuz ile yaparlar. Geçmişi Dede Korkut hikâyelerine ve Manas Destanı'na dayanan sözlü gele­nekler aşıkların anlatımları ile yayıldı. Kars Belediyesi´nin resmî internet sitesine göre Türkiye´de en çok aşık Kars doğumludur. Buna göre 450 aşıktan 200'e yakını bu şehirde doğmuştur. Murat Çobanoğlu ve Şeref Taşlıova, Kars'ın yetiştirdiği en önemli aşıklar arasındadırlar. Murat Çobanoğlu'nun ölümüyle birlikte burada her sene Türkiye Mu­rat Çobanoğlu Âşıklar Bayramı düzenlenmektedir. Yusufpaşa Mahallesi'nde bulunan bir kıraathanede yerli aşıklar saz çalarak deyişlerini ve atışmalarını dinleyicilerine dinletirler. Merkezdeki işlek caddelerde bulunan kasetçiler ise her sabah aşıkların türkülerini dinletirler.

Dengbejlik geleneği

Aşıklar geleneğinin yanı sıra özellikle köylerde dengbej geleneği de devam ettirilmektedir. Dengbej, Kürtçe bir kelime olup Türkçe karşılığı yoktur. Dengbej kelimesinin anlamı sözü sözle aktarma anlamına gelmektedir. Deng, ses ve bêj’ söyle, aktar anlamındadır. Herhangi bir çalgıya ihtiyaç duyulmadan bir melodi ritmi yardımıyla insanlara geçmişte yaşanmış olaylar özellikle de birbirine kavuşamayan aşıklar anlatılır. Baştan başa doğayı, gülü-çiçeği, konuşmayı-sohbeti, insanların içinde kalmış söyleyecekleri, acı-tatlı, hikâyeleri, gizli sevdaları, kavgaları-ihanetleri, yiğitlik-kahramanlıkları vs. Kürtlerin yaşamlarını her yönü ile kilamlarında çok açık-berrak ve büyük bir özenle dile getirmişlerdir. Dengbêjler, doğanın, ovaların-yaylaların, özelliklerini, güzelliklerini, bazen yarin gerdanında işlemişlerdir.

Sanat

Halı dokumacılığı

Kars'ta hayvancılığın önemli bir yer tutması halıcılığında gelişmesine katkı sağlamıştır. Burada halı, kilim ve keçe dokumacılığı yapılır. Büyük çoğunluğu Kirman ipi ile yapılan halılarda motif olarak geometrik ve bitkili desenler kullanılır. Halıların bordürleri yani kenar işlemeleri yöredeki çok kültürlülüklerden etkilenerek değişik motiflere sahiptir.

Edebiyat

Kars, bugün dünyada birçok okurun, Nobel edebiyat ödüllü yazar Orhan Pamuk'un Kar adlı romanıyla tanıdıkları ve belki de ismini ilk kez duydukları bir şehirdir.

Sinema ve tiyatro

Kars'ta sadece Şehir Sineması adıyla hizmet veren tek bir sinema mevcuttur. Burada haftada bir veya iki film gösterime girmektedir. Günde dört matine ile hizmet veren bu 300 kişilik salon aynı zamanda Kars´ta henüz yeni olan ama çok sevilen Avrupa Filmleri Festivali-Gezici Festival ve Uluslararası Altın Kaz Film Festivali'ne ev sahipliği yapmaktadır. Bu festivallere ünlü sinema sanatçıları da gelmektedirler.Tiyatro gösterileri ise Kars Şehir Tiyatrosu ve Kars Sanat Merkezi'nde yapılmaktadır.

Heykeller

Kars, Türkiye'de en çok heykele sahip şehirdir. Kentte özellikle 90'lı yılların sonlarından bu yana heykel yapımına büyük önem verilmektedir. Şehirdeki işlek caddelerde ve yol kenarlarında, tüm meydan ve parklarda heykeller bulunmaktadır. Ne yazık ki bu heykellerin bir kısmı vandalizme uğramaktadır.

Kars'ta bulunan heykellerden bazıları

• Leyla ile Mecnun heykeli
• Dört mevsim kadın heykeli
• Meyve toplayan kadın heykeli

İnsanlık Anıtı

İnsanlık Anıtı

Türkiye'nin en büyük heykelinin inşası yine bu şehirdeydi. Yapımına 2006 yılında başlanan İnsanlık Anıtı, Kars Kalesi'nin simetriğine, heykeltıraş Mehmet Aksoy tarafından yapıldı. Bu heykelin amacı tüm Dünya'da barış ve hümanizme katkıda bulunmaktı. Heykel, 2000 m²lik bir alanda 35 metre genişliğe ve 30 metre yüksekliğe sahip olup Ermenistan'dan da görülecek biçimde tasarlandı. . Mehmet Aksoy, heykeli 1 Eylül 2008 gününde kutlanan Dünya Barış Günü'ne yetiştirmeye çalışmışsa bile, heykelin açılışı 4-6 Ekim 2008'de yapılan Kafkas Kültürleri Festivali'ne ertelendi. Fakat İnsanlık Anıtı yapılmasına rağmen, heykeli Ermenistan'a jest olarak gören bazı muhafazakâr kesimlerin şikâyetleri üzerine MHP'li belediye üyeleri tarafından veto yedi. Heykelin açılışı buna rağmen yapıldı.

2011 yılı başlarında Kars'ı ziyaret eden dönemin başbakanı Recep Tayyip Erdoğan bu heykeli ucube diye nitelendirdi ve şunları söyledi.

“	Hasan Harakani'nin türbesinin yanına bir ucube koymuşlar, garip bir şey dikmişler. Oradaki tüm vakıf eserlerinin, o sanatkârane eserlerin olduğu yerde böyle bir şey olması düşünülemez. Konuyla ilgili olarak belediye başkanımız görevini süratle yerine getirecektir. Bunu süratle bekliyoruz. İnşallah ilk gelişimizde bunu da göreceğiz. O bölgeyi de gayet güzel bir park hâline belediye getirecektir.	„

Bunun üzerine Kars Belediyesi ve Erzurum ve Diyarbakır Rolöve ve Anıtlar Kurulları'ndan yıkım kararı çıktı.

Festivaller

Kars Kafkas Kültürleri Festivali Uluslararası Altın Kaz Film Festivali Avrupa Filmleri Festivali-Gezici Festival Murat Çobanoğlu Aşıklar Bayramı Uluslararası Kars Kültür Günleri Kaşar Festivali

Mimarî

Kafkaslardan Anadolu'ya girişte ilk yerleşim merkezi olma özelliğini taşıyan Kars şehri birçok uygarlığın geçişine tanıklık etmesi sebebiyle binlerce yıldan bu yana iskan edilmiş antik bir yerleşim merkezi özelliğine sahiptir. İpek Yolu üzerinde yer alan Kars'ta bulunan ve görünen birçok eserin mimari yapısı dikkat çekicidir.

Özellikle, Rusların şehre girmesiyle şehir mimarisi büyük değişim geçirdi. Ruslar, Kars Çayı'nın doğusunda kalan kesimde yeni yapılar inşa ettiler. Birbirlerini dik kesen yollar yapıldı. Rus mimarisi bununla da yetinmedi bugün ilde koruma altına alınan eski Rus evleri büyük taşlarla yapılmış müthiş binalardır.

Kars, ayrıca Tarihi Şehirler Birliği'nin üyelerinden birisidir.

Kars şehrinin Kars Kalesi'nden panoramik görünümü. Fotoğrafın ortasında Kümbet Camii adıyla camiye çevirilen Ermeni Apostolik Kilisesi'nin Havariler Kilisesi ve , sağında Kars Çayı görülmektedir (9 Ağustos 2009).

Kars Kalesi

Kars Kalesi'nin gün batımındaki ışıklandırılmış görüntüsü

Kars Kalesi; Kars Merkez Kalesi, İç Kale veya Stadel olarak da anılmaktadır. 1153 yılında Selçuklu Hanedanı'na bağlı Saltuklu Sultanı Melik İzzeddin'in isteği ile o dönemin veziri olan Firuz Akay tarafından yaptırılmıştır. Dış kale surlarının yapımı 12. yüzyılda inşa edilmeye başlanmıştır. 1386 tarihinde Timur tarafından yıktırılan kale, 1579 yılında Osmanlı Padişahı III. Murat'ın emri üzerine Lala Mustafa Paşa tarafından yeniden yaptırılmıştır. Kale kalıntılarında dört köşe mermer kitabe bulunmuş dış surların kapısına koydurulmuştur.

Bu kitabeye göre:

1152 yılında Sultan Melik İzzeddin'in emri ile Veziri Firuz Akay tarafından yaptırılmıştır. Kaleyi 1386 yılında da Timur yerle bir etmiş, 1579 yılında tekrar III. Murat'ın emriyle Lala Mustafa Paşa yeniden yaptırmıştır.

1616 ve 1636 yıllarında iki defa onarımdan geçmiş kale doğu-batı istikametinde 250 metre, kuzey-güney istikametinde ise yaklaşık 90 metredir. 1877-1878 Osmanlı-Rus savaşından sonra 40 yıllık Rus hakimiyetinde tahribatlara uğramış, orijinal özelliğini ve kullanımını yitirmiştir.

Varlı Kalesi Kale Digor ilçesi’nin 10 km güneyindeki Varlı Köyü’nün yaklaşık 3 km batısında yükselen sarp ve kayalık bir tepe üzerinde yer almaktadır. Kale genel olarak kare plan özelliği göstermektedir. Kalenin sur duvarları, büyük ve orta boy taşların bir yüzleri kabaca işlenmiş olarak kuru duvar tekniğinde inşa edilmiş ve günümüze doğu, batı ve kuzey sur duvarlarının bir kısmı ulaşmıştır. Kalenin sur duvar kalınlıkları 60–100 cm arasında değişmekte olup, mevcut sur duvarlar yüksekliği 1,5 metredir.Kalenin doğu sur duvarları 21 metre, batı sur duvarları 17 metre, kuzey sur duvarları ise 15 metre uzunluğundadır. Kalenin güney sur duvarları sarp ve dik kaya olan anakayanın işlenmesiyle oluşturulmuştur.Karşısındaki ovaya oldukça hâkim bir noktada bulunan kalenin küçüklüğü ve etrafında yerleşim yeri kalıntısının bulunmaması kalenin daha çok askeri amaçlı yani gözetleme amacıyla kullanıldığını düşündürmektedir. Kalenin içerisinde obsidyen parçaları ve Demir Çağ’ına tarihlendirdiğimiz keramik parçası bulunmuştur.

Ağadeve Kalesi Ağadeve Kalesi Kars İli, Merkez ilçenin 35 km güneybatısındaki Ağade ve Köyü’nün hemen doğusunda yükselen tepe üzerinde yer almaktadır. Kalenin deniz seviyesinden yüksekliği 2.450 metredir. Kale oldukça yüksek, dik yamaçlı ve Kars Ovasına tamamen hâkim bir tepe üzerine inşa edilmiştir. Kalenin kuzey, güney ve batı duvarları, doğu sur duvarı ile birleşerek kalenin yarım daire planına sahip olmasını sağlamıştır.Kalenin sur duvarları orta ve büyük boy taşlar kullanılarak kuru duvar tekniğinde yapılmıştır. Kalenin batı, kuzey ve güney sur duvarları önemli ölçüde tahrip olmuştur, ancak bu yönlerdeki sur duvar yükseklikleri 1-1,5 metre yüksekliğindedir. Kuzey-güney doğrultusunda dik uzanan doğu sur duvarı ise diğer yönlerdeki sur duvarlarına oranla biraz daha az tahrip olmuş ve bu yöndeki sur duvarları 2 metre yüksekliktedir. Kalenin içerisinde yine büyük ve orta boy taşlar kullanılarak oluşturulmuş kare, dikdörtgen ve dairesel planlı mekânlar görülmektedir. Kalenin tamamına yayılmış olan bu mekânlar da sur duvarlarında olduğu gibi kuru duvar tekniğinde yapılmıştır. Sur duvarlarının çevrelediği yerleşim yeri içerisinde ve kale çevresinde yaptığımız incelemede herhangi bir keramik buluntusuna rastlanılmamıştır. Kalenin bölgemizdeki Tunç Çağı kaleleri ile benzer özellikler göstermesi sebebiyle bu kalenin Tunç Çağı kalesi olduğunu söyleyebiliriz.

Tarihî Rus evleri

Rus mimarisinden bir örnek. Eski belediye sarayı

Kars, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı'nın ardından 40 sene boyunca Rus egemenliği altında kalmıştır. Ruslar bu yıllar içerisinde şehir merkezinde yeni imar çalışmaları başlatmışlardır. Kars'ta bulunan Kars Çayı'nın batısındaki yerleşim yerlerini terkederek bugünkü Yusufpaşa, Ortakapı ve Cumhuriyet Mahalleleri'ne yerleşmeye başlamışlardır. 1890 yılında Hollandalı mühendisleri getirten Ruslar yeni şehir planında birbirini dik kesen ızgara planlı geniş caddeler yapmışlardır. Ancak yıllar içerisinde gelişme gösteren kentin büyümesiyle yapılan yeni caddelerde bu hususa dikkat edilmemiştir. Bu geniş caddelerin üzerine kırk yıl içerisinde Baltık mimari tarzında düzgün kesme bazalt taşından tek-iki ve üç katlı binalar yapılmıştır.

Bu tarihi binaların giriş cephelerinde sütunlar, bordür kabartma taşlarla süslenmiştir. Bu binaların içinde uzun koridorlar etrafında iç içe açılan oda ve salonlar bulunmaktadır. Yine iç mekanda şömine biçiminde peç adı verilen ısıtma sistemleri vardır. Bu binaların duvarlarının içine monte edilen borularla binaların tamamı ısıtılmaktadır. Bugün bu binaların 101 adeti tescil edilerek koruma altına alınmış ve büyük bir kısmı kişisel mülkiyete konut olarak bırakılmıştır.

Turizm

Kars'taki coğrafi yapı ve iklimin şekillendirmesi ile oluşan doğal değerler ve insan eliyle yapılan tarihi yapıların sayesinde burada zengin bir turizm potansiyeli mevcuttur. Yörede bulunan göl ve nehir yakınlarında kuş gözlemlemek ve çiçek seyiri sayesinde ekolojik turizm büyük öneme sahiptir. Şehire 53 km uzaklıkta bulunan Sarıkamış'a kayak turizmi ve 40 km uzaklıktaki Ani Harabeleri'ni ziyaret edip gören turistler il merkezinde bulunan Kars Kalesi, Kars Müzesi, Kümbet Cami (12 Havariler Kilisesi) ve Kars Tabyaları'na da ilgi göstermektedirler. 2005 yılında Türkiye'ye gelen 21 milyon yabancı turistten 59 bini Doğu Anadolu Bölgesi'ne gelmiştir. On dört ile sahip olan bu bölgede en çok turistleri çeken yerlerden biri de 7.760 turistle Kars şehridir. Kars'ta son yıllarda çoğalan kültürel ve sanatsal etkinliklerle hedeflenen burayı Kafkaslar'ın Davos'u hâline getirmektir.

Kars Müzesi

Kümbet Cami (Havariler Kilisesi)

Taşınır ve taşınmaz kültür varlıklarının korunması ihtiyacını karşılamak üzere ilk olarak 1959 yılında Vilayet Konağı'nda Müze Memurluğu kurulmuş, daha sonra bölgeden toplanan eserlerin çoğalması sebebiyle 1964 yılından 1978 yılına kadar Kümbet Cami (Havariler Kilisesi) müzeye dönüştürülerek sergileme yapılmış, nihayet 1978 yılında İstasyon Mahallesi'nde yapılan yeni ve modern bir müze binası 1981 yılında hizmete açılmıştır. Modern Kars Müzesi günümüzde arkeolojik, etnografik ve taş eserlerin sergilendiği önemli müzeler arasında yer almaktadır.

Diğerleri

Yöresel yemekler

Kars mutfağı ağırlıklı olarak hamur işi yemekleriyle bilinen bir özelliğe sahiptir. Bunun dışında hayvancılığın bir numaralı geçim kaynağı olması beraberinde etli yemeklerin de tüketilmesini getirmiştir. Zengin mutfağında özellikle kete (hamurlu), bozbaş yani piti (nohutlu-etli), hangel (kıymasız mantı), kelle paça, haşil, kaz yemekleri (tandırda kaz çekmesi ve pilavlı kaz eti gibi), hörre (un çorbası), ayran çorbası ve nezik (hamurlu) türlerini saymak mümkündür. Yemek kültürü üzerine kitaplar yazan Tijen İnaltong, iki yıllık hazırlık döneminden sonra Kars'ın Yemek Kültürü ile ilgili kitabını piyasaya sürmek için çalışmamaktadır

Eğlence hayatı

Kars özellikle yaz aylarında disko ve barların müşterilerine sunduğu canlı müzik hizmetiyle yörenin en önemli eğlence merkezlerinden birisidir. Şehrin en önemli disko ve barları arasında Bolero Pena ve Yağmurcu gelmektedir. Bunun dışında eğitim - öğretim dönemlerinde şehir dışından gelen öğrencilerin katkılarıyla düzenlenen çeşitli eğlence programlarını görmek mümkündür. En önemli eğlence merkezi Kars Ortakapı'dır. Geçtiğimiz yıllara kadar Yusufpaşa'da yer alan taverna ve barlar, Kars-Ardahan Karayolu'nun () geçtiği ilçe merkezinin kuzeyine nakledildiler.

Medya kuruluşları

Kars'ın en önemli medya kurumu olan Serhat TV, 1993 yılında Kars'ın eski Belediye Başkanı Naif Alibeyoğlu tarafından kurulan ilk ve hâlihazırdaki tek yerel televizyon kanalıdır. Bu kanaldan sonra, birçok yeni televizyon kanalı yayına başladı ama uzun ömürlü olmadı. Serhat TV'nin kardeş yayın kuruluşu olan Radyo Serhat ta yine 1993'te kurulmuş olup dinleyicilerine pop-protest ağırlıklı müzik türlerini sunmaktadır. Şehirdeki diğer radyo istasyonu olan Kralım FM ise daha çok pop-arabesk ağırlıklı müzik türlerinde yayın yapmaktadır.

Kars'ta şu an yerel olarak faaliyet gösteren sadece Kars Hakimiyet Gazetesi vardır. Eskiden günlük çıkan Çağdaş Kars gazetesi, ülke genelinde yankılar uyandıran tam sayfalık kayıp milletvekili aranıyor ilanıyla dikkat çekmişti. Gazete, ilanı Kars halkının verdiğini açıklayarak birinci sayfasından şunlara yer vermekteydi:

“	Yukarıda resmi görülen AKP Kars Milletvekili Zeki Karabayır'dan 22 Temmuz gününden sonra haber alınamamıştır. Tüm aramalara karşın bulunamayan Zeki Karabayır'ı görenlerin veya yerini bilenlerin, insaniyet namına Kars halkına haber vermeleri önemle rica olunur.	„

Kars'ta internet üzeri yayın yapan birçok haber sitesinin yanı sıra yerel ve ulusal yayın yapan birçok ajansın merkezi ve temsilcilikleri bulunmaktadır.

Spor

Kars'ta spor en sevilen sosyal aktivitelerden biridir. Yüzlerce profesyonel sporcunun yanı sıra amatör spor yapan çok sayıda kişi de mevcuttur. Kars'ta branşlarına göre lisanlı sporcu ve hakem sayısı spor branşlarına göre değişmektedir. Şehrin en büyük spor kulübü Karsspor'dur. Kulüp iki değişik spor dalıyla öne çıkar. Bunlar futbol ve boks şubeleridir. Futbol takımı maçlarını 1960 yılında açılan 4500 seyirci kapasiteli Kars Şehir Stadyumu'nda oynamaktadır. Stadın 500 kişilik kapalı tribünü mevcuttur.

Altyapı

Sağlık

Kars hâlen sağlık hizmetleri konusunda bazı problemler yaşamaktadır. Yetersiz doktor sayısı ve tıbbi donanımların azlığı yüzünden halk zaman zaman iki yüz kilometre uzaklıktaki Erzurum hastanelerine gitme mecburiyetinde kalmaktadır. Hatta Kafkas Üniversitesi'ne bağlı Tıp Fakültesi ilk açıldığı yıllarda Erzurum'daki Atatürk Üniversitesi'nde eğitim vermekteydi. Ancak fakültenin Kars'a gelmesi ve yeni ve daha modern bir devlet hastanesinin açılmasıyla olumlu yönde bir ilerlemeden bahsetmek mümkündür. Kentte sağlık kurumlarını yöneten Sağlık İl Müdürlüğü'nde 1190 personel görev yapar. Kars 2008 yılında aile hekimliği uygulamasına geçilen 35 şehir arasında yer almaktadır.

Sağlık tesisleri

Kars Devlet Hastanesi 2006 yılında Ortakapı Mahallesi'ndeki eski binasından, yeni yapılan Halitpaşa Mahallesi'ndeki yerine taşınmıştır. Hastane 250 yataklı olup 31 polikliniğe sahiptir. Hastanede; dört iç hastalıkları, beş genel cerrahi, bir üroloji, bir deri ve zührevi hastalıklar, bir KBB, bir nöroloji, bir kardiyoloji, bir göğüs, iki göz, iki radyoloji, bir mikrobiyoloji uzmanı ve yedi pratisyen hekimi görev yapmaktadır. Diğer sağlık personeli olarak da bir diyetisyen, bir psikolog, bir eczacı, seksen hemşire, yedi ebe ve on dört sağlık memuru hizmet vermektedir.

1998 yılından beri yeni binasında hizmet vermekte olan Doğum ve Çocuk Bakımevi ise 100 yataklıdır.

Merkez ilçede ayrıca bir Verem Savaş Dispanseri, bir Ana-Çocuk Sağlığı Merkezi ve Aile Planlaması Merkezi vardır. İl genelindeki 40 sağlık ocağından yedisi merkez hudutları içindedir. Bu kurumlarda 2001 yılında toplam 269.243 poliklinik işlemi yapılmıştır. Ayrıca kentte bir de Halk Sağlığı Laboratuvarı vardır. Laboratuvarda hava kirliliği, gürültü ölçümü ve egzoz emisyon ölçümü; iki biyolog ve bir kimya mühendisi tarafından yapılmaktadır.

Ulaşım

Kars İl Merkezi'nin Ulaşım Ağı için Valilik Sayfasındaki "Plan ve Haritalar" bölümünü tıklayınız6 Ocak 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde .

Şehir içi ulaşım belediye otobüsleri ve dolmuşlarla yapılır, ilçe ve köylere ulaşımda ise minibüsler kullanılır. Ayrıca şehir genelinde yüzlerce ticari taksi de hizmet vermektedir.

Demiryolu

Bakü-Tiflis-Kars demiryolu

Kars'a her gün İstanbul'dan; Ankara, Kayseri, Sivas ve Erzurum üzeri TCDD'nin Doğu Ekspresi karşılıklı seferler yapmaktadır. Ayrıca uzun yıllardan bu yana planı yapılan Bakü – Tiflis – Kars demiryolu projesi hayata geçirilerek Türkiye ekonomisine katkı sağlanması düşünülmektedir. Yapılacak inşa işinde mevcut raylara 180 km uzunluğunda yeni raylar döşenecek. Toplam maliyeti 450 milyon dolar olan bu projenin 2012 yılında bitirilmesi hedeflenmektedir. Dönemin Cumhurbaşkanı Abdullah Gül temel atma töreninde yaptığı açıklama da bu hattın sadece üç ülkeyi değil, aslında Çin'i Birleşik Krallık ile bağlayan bir yol olduğunu belirtti.

Karayolu

Türkiye'nin yedi bölgesindeki şehirlerin çoğuna Kars otobüsleri, yolcu taşır. Kars Otogarı'ndan Türkiye'ye açılan otobüslerin bağlı oldukları üç firma olan Kars Kalesi (eski adı: Doğu Kars), Kafkas Kars ve Turgutreis'in birçok şehirde büroları vardır.

Havayolu

Kars'ın ayrıca uluslararası statüye sahip bir de havalimanı vardır (IATA: KSY). Uzun bir tadilattan sonra 22 Ekim 2007 günü tekrar uçuşlara açılan havalimanına Türk Hava Yolları'nın İstanbul Havalimanı'ndan, Sunexpress'in İstanbul Sabiha Gökçen Havalimanı'ndan her gün birer seferi vardır. Anadolu Jeti Ankara Esenboğa Havalimanı'ndan Kars'a haftada 10 uçuş gerçekleştirmektedir. Ayrıca Aralık 2007'den itibaren haftanın iki günü SunExpress'in karşılıklı Kars-İzmir seferleri de başlamıştır. Temmuz 2008'de Kars'tan Azerbaycan'ın başkenti Bakü'ye karşılıklı seferler düzenlenmeye başlandı. 10 Haziran 2009 tarihinden itibaren çarşamba günleri haftada bir olmak üzere karşılıklı Köln-Kars uçuşları -Hamburg International ortaklığı ile başlatıldı. Uçuşlar sadece yaz mevsiminde gerçekleşmektedir.

Kars'ta siyaset

İl merkezine bağlı 23 mahalle ve 70 köy mevcut olup buralar yerel seçimlerle işbaşına gelen muhtarlar tarafından yönetilmektedir.

Yerel seçimler

seçim sonuçları
Seçim	Belediye Başkanı	Parti	Oy Oranı
1984		SODEP	%33,88
1989		SHP	%44,89
1994		MHP	%31,77
1999	Naif Alibeyoğlu	ANAP	%26,34
2004	Naif Alibeyoğlu	AK Parti	%49,10
2009		AK Parti	%32,84
2014	Murtaza Karaçanta	MHP	%28,30
2019	Ayhan Bilgen	HDP	%29,50
2024		MHP	%36,20

Genel seçimler

Yıl	Parti	Oy Oranı
1983	HP	%34,44
1987	ANAP	%36,90
1991	SHP	%31,18
1995	RP	%20,45
1999	HADEP	%17,50
2002	DEHAP	℅19,58
2007	AK Parti	%41,20
2011	AK Parti	%42,56
Haziran 2015	HDP	%43,50
Kasım 2015	AK Parti	%36,10
2018	AK Parti	%37,90
2023	YSP	%27,90

Belediye başkanları

Kars Belediye Başkanları

№	Belediye Başkanı	Görev Başlangıcı	Görev Bitişi	Parti
1		1920	1921		Cumhuriyet Halk Partisi
2	Cihangirzade İbrahim	1921	1926
3		1926	1930
4		1930	1932
5		1932	1938
6	Mehmet Bahadır	1938	1946
7	Tahir Barlas	1946	1950
8		1950	1953		Demokrat Parti
9		1953	1953
10		1953	1955
11	İsmail Hakkı Alaca	1955	1957
12		1957	1960
13		1963	1971		Cumhuriyet Halk Partisi
14		1971	1977		Adalet Partisi
15		1977	1980		Cumhuriyet Halk Partisi
16		1980	1980		Askerî
17		1981	1983
18		1983	1984
19		1984	1985		Sosyal Demokrasi Partisi
		1985	1994		Sosyaldemokrat Halkçı Parti
20		1994	1999		Milliyetçi Hareket Partisi
21	Naif Alibeyoğlu	1999	2002		Anavatan Partisi
		2002	2008		Adalet ve Kalkınma Partisi
		2008	2009		Cumhuriyet Halk Partisi
22		29 Mart 2009	3 Nisan 2014		Adalet ve Kalkınma Partisi
23	Murtaza Karaçanta	3 Nisan 2014	5 Şubat 2018		Milliyetçi Hareket Partisi
		5 Şubat 2018	8 Nisan 2019		Bağımsız
24	Ayhan Bilgen	8 Nisan 2019	2 Ekim 2020		Halkların Demokratik Partisi
25	Türker Öksüz (Vali)	2 Ekim 2020	18 Ağustos 2023		Kayyum
26	Ziya Polat (Vali)	18 Ağustos 2023	15 Nisan 2024
27	Prof. Dr.	15 Nisan 2024	Görevde		Milliyetçi Hareket Partisi

Mahalleler

Ortakapı Mahallesi'nin güneyinde bulunan Mesut Yılmaz Parkı

Kars belediyesine bağlı yirmi üç mahalle bulunmaktadır. İl merkezine bağlı 23 mahalle ve 70 köy mevcut olup buralar yerel seçimlerle işbaşına gelen muhtarlar tarafından yönetilmektedir. Bu mahalleler aşağıda listelenmiştir.

Alpaslan Mah. Atatürk Mah. Aydınlıkevler Mah. Bahçelievler Mah. Bayrampaşa Mah. Bülbül Mah. Cumhuriyet Mah. Din Görevlileri Mah. Fevzi Çakmak Mah. Hafızpaşa Mah. Halitpaşa Mah. İstasyon Mah.

Kaleiçi Mah. Merkez Mah. Ortakapı Mah. Örnek Mah. Paşaçayır Mah. Sukapı Mah. Şehitler Mah. Yeni Mah. Yenişehir Mah. Yusufpaşa Mah. 30 Ekim Mah.

Kardeş şehirler

Kars'ın yedi kardeş şehri vardır; bunların ikisi Türkiye'de, diğerleri ise yurtdışındadır.

Bursa, Türkiye Edirne, Türkiye Gence, Azerbaycan Mineralnıye Vodı, Rusya

Kirkenes, Norveç Kutaisi, Gürcistan Wesel, Almanya

Notlar

1. ^ Digor ilçesinin kurulması ile kır nüfusu azalmıştır.
2. ^ Susuz ilçesinin kurulması ile nüfus azalmıştır.

Kaynakça

1. ^ ^{a b c d} Temel Brittanica Ansiklopedisi, cilt 10, Kars maddesi, sayfa 75-76
2. ^ http://www.turizmgazetesi.com/news/news.aspx?id=40977^[]
3. ^ http://www.kars.gov.tr/kars_tarihce.html/ 3 Şubat 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde . İslami Dönem Uygarlık Başlığı
4. ^ http://www.kars.gov.tr/kars_tarihce.html/ 3 Şubat 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde . 1. Dünya Savaşı Başlığı
5. ^ . 26 Mayıs 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Nisan 2008. 
6. ^ Map & Travel Route adlı Software programı
7. ^ ^{a b c d} "Kars". İl İl Büyük Türkiye Ansiklopedisi. 2. Cilt. İstanbul: Milliyet A.Ş. 1989. ss. sf. 571-582. 
8. ^ . 12 Ekim 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ocak 2008. 
9. ^ "Fasikül I: Mufassal Neticeler İcmal Tabloları" (PDF). 28 Teşrinevvel 1927 Umumî Nüfus Tahriri. DİE. Erişim tarihi: 28 Mayıs 2021. Arşivlenmesi gereken bağlantıya sahip kaynak şablonu içeren maddeler ()
10. ^ (PDF). 20 İlkteşrin 1935 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 2 Haziran 2021 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2021. 
11. ^  . (PDF). 20 İlkteşrin 1940 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 20 Ekim 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ekim 2016. 
12. ^  . (PDF). 21 Ekim 1945 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 15 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2021. 
13. ^  . (PDF). 22 Ekim 1950 Umumi Nüfus Sayımı. DİE. 15 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2021. 
14. ^  . (PDF). 23 Ekim 1955 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 2 Haziran 2021 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2021. 
15. ^  . (PDF). 23 Ekim 1960 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 15 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Şubat 2021. 
16. ^ "1965 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
17. ^ "1970 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
18. ^ "1975 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
19. ^ "1980 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
20. ^ "1985 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
21. ^ "1990 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
22. ^ "2000 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
23. ^ "2007 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
24. ^ "2008 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
25. ^ "2009 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
26. ^ "2010 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
27. ^ "2011 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
28. ^ "2012 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 20 Şubat 2013 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mart 2013. 
29. ^ "2013 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 15 Şubat 2014 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2014. 
30. ^ "2014 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 10 Şubat 2015 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Şubat 2015. 
31. ^ ^{a b c d e f}
    • "Merkezi Dağıtım Sistemi" (html) (Doğrudan bir kaynak olmayıp ilgili veriye ulaşmak için sorgulama yapılmalıdır). Türkiye İstatistik Kurumu. Erişim tarihi: 13 Nisan 2016. 
    • "Merkez Nüfusu - Kars". nufusu.com. Erişim tarihi: 5 Şubat 2021. Arşivlenmesi gereken bağlantıya sahip kaynak şablonu içeren maddeler ()
    • "Kars Merkez Nüfusu". nufusune.com. Arşivlenmesi gereken bağlantıya sahip kaynak şablonu içeren maddeler ()
32. ^ . 19 Temmuz 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Ocak 2008. 
33. ^ Bartold, Vasily-[C. J. Heywood]. "Kars." , 2nd ed. Leiden: E. J. Brill, 1997, vol. 4, p. 669.
34. ^ The Capitals of Armenia by Sergey Vardanyan
35. ^ https://www.nasilyapilirtarifleri.com/tag/kars-mutfagi/ 30 Kasım 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Tarihsel Yapı
36. ^ . 28 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Ekim 2010. 
37. ^ ^{a b c} GÜN, Gültekin. Kars Tarih Öncesi Yerleşimleri ve Araştırmaları/Ağadeve Kalesi. s. 2. 25 Eylül 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 25 Eylül 2021. 
38. ^ . 5 Ekim 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Nisan 2008. 
39. ^ http://www.kars.gov.tr/ 6 Ocak 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Kaynağı şu sıralamayı uygulayarak bulabilirsiniz: Anasayfa-Kars-Tarih-Yazılı Tarih-Urartular ve Persler
40. ^ http:https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/b/b6/Vertrag_von_Kars_%28franz%C3%B6sisch%29.pdf 24 Mart 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Wikimedia Commons, Kars Antlaşması'nın maddeleri (Fransızca)
41. ^ . 29 Ocak 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ocak 2008. 
42. ^ Ambrosio, Thomas (2001). Irredentism: Ethnic Conflict and International Politics (İngilizce). Greenwood Publishing Group. s. 150. , . 14 Kasım 2012 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 8 Haziran 2009. Convincing evidence points also to the direct engagement of Armenian (from the Republic of Armenia) armed forces in the fighting, and to their continued regular stationing in Karabagh 
43. ^ (PDF). United Nations. 30 Nisan 1993. 15 Ocak 2009 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. The Security Council demands the cessation of all hostilities and hostile acts with a view to establishing a durable cease-fire, as well as immediate withdrawal of all occupying forces from the Kelbajar district and other recently occupied areas of Azerbaijan. 
44. ^ Panico, Christopher (1994). Bloodshed in the Caucasus: Escalation of the Armed Conflict in Nagorno Karabakh (İngilizce). Human Rights Watch/Helsinki Watch. s. 74. , . 31 Aralık 2013 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 4 Haziran 2009. Turkey cut all routes to Armenia in April 1993, after the Karabakh Armenian army - with alleged support from Russian and Armenian armies - seized Kelbajar province of Azerbaijan. 
45. ^ "Arşivlenmiş kopya". 20 Mayıs 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Ocak 2008. 
46. ^ . 15 Şubat 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Şubat 2008. 
47. ^ . 10 Şubat 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Şubat 2008. 
48. ^ . 19 Temmuz 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Ocak 2008. 
49. ^ . 19 Temmuz 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Şubat 2008. 
50. ^ http://www.karstarim.gov.tr/taryapi.asp#arazi 1 Mayıs 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Hayvansal üretim başlığına bakınız
51. ^ http://ekutup.dpt.gov.tr/bolgesel/gosterge/2004/ilce.pdf 25 Aralık 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde . T.C. Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı, ilçelerin sosyo-ekonomik gelişmişlik sıralaması ile ilgili araştırma, sayfa 131
52. ^ http://ekutup.dpt.gov.tr/bolgesel/gosterge/2004/ilce.pdf 25 Aralık 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde . T.C. Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı, ilçelerin sosyo-ekonomik gelişmişlik sıralaması ile ilgili araştırma, sayfa 177
53. ^ ^{a b c d e f g} . 12 Ekim 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Ocak 2008. 
54. ^ Ahmet Caferoğlu (1942). "I. Cilt". 'Doğu İllerimiz Ağızlarından Toplamalar'. İstanbul: TDK Yayınları. 
55. ^ . 7 Şubat 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ocak 2014. 
56. ^ "Arşivlenmiş kopya". 5 Kasım 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 23 Mart 2021. 
57. ^ . 24 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Ekim 2020. 
58. ^ . 6 Ocak 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Mart 2006. 
59. ^ . 12 Ekim 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ocak 2008. 
60. ^ . 12 Ekim 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ocak 2008. 
61. ^ "Arşivlenmiş kopya". 28 Mayıs 2014 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 27 Ocak 2014. 
62. ^ . 12 Ekim 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ocak 2008. 
63. ^ . 21 Ocak 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Ocak 2008. 
64. ^ "Arşivlenmiş kopya". 25 Ocak 2010 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 7 Ocak 2008. 
65. ^ http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/haber.aspx?id=5424956&tarih=2006-11-13 ^[]
66. ^ http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=177280 25 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde . 'Tükürüğün' intikamı! başlığına bakınız
67. ^ http://www.arkitera.com/v1/haberler/2003/08/07/kars.htm ^[]
68. ^ http://www.planlama.org/index.php?option=com_content&task=view&id=2223&Itemid=113 ^[]
69. ^ "Arşivlenmiş kopya". 5 Ağustos 2007 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 13 Nisan 2008. 
70. ^ "Arşivlenmiş kopya". 12 Şubat 2006 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 13 Nisan 2008. 
71. ^ . 25 Mart 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Nisan 2008. 
72. ^ . 17 Nisan 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Nisan 2008. 
73. ^ . 12 Ekim 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Eylül 2008. 
74. ^ [1]^[]
75. ^ http://www.mimdap.org/w/?p=39108 Dev heykel Kars'ı böldü
76. ^ . 3 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ocak 2014. 
77. ^ "Arşivlenmiş kopya". 1 Şubat 2014 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 27 Ocak 2014. 
78. ^ http://www.kenthaber.com/Arsiv/Haberler/2006/Eylul/08/Haber_164050.aspx ^[]
79. ^ "Kars Uluslararası Kültür ve Turizm Günleri". Milliyet.com.tr. 11 Haziran 2014. 31 Temmuz 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Temmuz 2014. 
80. ^ . 25 Şubat 2005 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Ocak 2008. 
81. ^ http://www.tarihikentlerbirligi.org/icerik/tanitimUyeBelediyeler.asp?action=detay&ID=37 ^[]
82. ^ . 9 Mayıs 2005 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Eylül 2008. 
83. ^ . 4 Ekim 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Eylül 2008. 
84. ^ . 20 Eylül 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Eylül 2008. 
85. ^ . 12 Ekim 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ocak 2008. 
86. ^ . 9 Ağustos 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ocak 2008. 
87. ^ . 25 Şubat 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Ocak 2008. 
88. ^ http://www.karskulturturizm.gov.tr/BelgeGoster.aspx?F6E10F8892433CFF445139E278E0BCE2506ACF58093CAB42/ 4 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Ne yenir?
89. ^ http://www.karskulturturizm.gov.tr/BelgeGoster.aspx?F6E10F8892433CFF1D2BBDFC4052639B8F9873A8E009DA42/ 6 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Yemekler
90. ^ http://www.politikars.com/habergoster.asp?id=4573/ ^[] Yemek kitabı hazırlıkta
91. ^ https://www.turkiye.gov.tr/rvtk-karasal-yayin-frekans-kanal-sorgulama?sorgu=Sonucu
92. ^ "Arşivlenmiş kopya". 17 Mart 2024 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Nisan 2024. 
93. ^ http://www.haber7.com/haber.php?haber_id=283362/ Haber 7 internet sitesi
94. ^ . 12 Ekim 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Ocak 2008. 
95. ^ http://www.kenthaber.com/Arsiv/Haberler/2007/Ocak/08/Haber_196916.aspx 2 Ağustos 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde . 3. paragraf
96. ^ http://www.stargazete.com/index.asp?haberID=23583 Star Gazetesi,
97. ^ "Arşivlenmiş kopya". 8 Ocak 2008 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 8 Ocak 2008. 
98. ^ . 19 Temmuz 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ocak 2008. 
99. ^ http://www.kars.gov.tr/kars_saglik.html 19 Temmuz 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Laboratuvar Bölümü
100. ^ "Arşivlenmiş kopya". 18 Nisan 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 5 Ocak 2008. 
101. ^ Bakü-Tiflis-Kars Demiryolu'nun Temeli Atıldı 23 Kasım 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde . VOA News
102. ^ . 30 Aralık 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Aralık 2007. 
103. ^ "Eski başkanlar". 17 Nisan 2024 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 17 Nisan 2024. 
104. ^ . 22 Ocak 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ocak 2014. 
105. ^ "Arşivlenmiş kopya". 13 Aralık 2018 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 27 Ocak 2014. 

Konuyla ilgili yayınlar

• Ekinci, Oktay (Temmuz 2006). Kars Kitabı. Anahtar Kitaplar Yayınevi, İstanbul. . 
• Doster, Neşe (Mayıs 2005). Kars Memleketim Benim. Babil Yayınları, Anı Dizisi, Erzurum. . 
• Türkdoğan, Orhan (Eylül 2005). Kars'ta Bir Etnik Grup Malakanlar'ın Toplumsal Yapısı. IQ Kültür-Sanat Yayıncılık, İstanbul. . 
• Karagöz, Erkan (Ekim 2005). Kars ve Çevresinde Aydınlanma Hareketleri ve Sol Geleneğin Tarihsel Kökenleri 1878-1921. Asya Şafak Yayınları, İstanbul. . 
• Kars Belediyesi. Doğu'nun Uygar Kenti Kars. Kars Belediyesi, Kars. 
• Özdem, Filiz (2006). Kars-Beyaz Uykusuz Uzakta. İstanbul: YKY Yayınları. . 
• Rohat Alakom, Kars Kürtleri, Avesta Yayınları, 2009. .

Dış bağlantılar

• . 6 Ocak 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Mart 2006. 
• "Kars Belediyesi". 24 Haziran 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 6 Eylül 2007. 
• . 22 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Şubat 2020.