Hazar Kağanlığı ya da kısaca Hazarlar (Yunanca: Χάζαροι ; İbranice: כוזרים, romanize: KuzarimTatarca: Xäzärlär; Arapça: خزر; Rusça: Хазары; Farsça: خزر; Latince: Gazari/Cosri/Gasani), 7. ve 11. yüzyıllar arasında; Hazar Denizi'nin çevresinde; Van Gölü'nden, Karadeniz kıyılarından, Kiev'e; Aral Gölü'nden, Macaristan'a kadar olan geniş topraklarda hüküm sürmüş,Doğu Avrupa'da yerleşik bir Türk devletidir. Hazar kelimesi, gez(mek) anlamına gelen kaz- kökünden türemiştir. Ka-zar; gezer yani serbest dolaşan, bir yere bağlı olmayan anlamına gelmektedir.Hudūd al-'Ālam adlı esere göre, Hazar kağanları Ansa' sülalesindendir (bunun Batı Göktürk'ün Aşina olduğuna dair iddialar bulunmaktadır) ve Orta Asya'dan gelmişlerdir. Hazarların bir süre Büyük Hun Devleti'ne bağlı kavimler arasında bulunmuş olmaları ihtimali vardır. 586'dan sonraki Bizans kaynaklarında Hazarlar, "Türkler" olarak geçmektedir.
Hazar Kağanlığı | |||||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
y. 650-969 | |||||||||||||||||
Hazar Kağanlığı'nın Dünyadaki konumu | |||||||||||||||||
Hazar Kağanlığı haritası | |||||||||||||||||
Tür | Kağanlık | ||||||||||||||||
Başkent | Belencer (y. 650-720) Samandar (720-750) İtil (750-y. 965-969) | ||||||||||||||||
Yaygın dil(ler) |
| ||||||||||||||||
Hükûmet | Monarşi | ||||||||||||||||
Kağan | |||||||||||||||||
| |||||||||||||||||
Tarihî dönem | Orta Çağ | ||||||||||||||||
| |||||||||||||||||
Yüzölçümü | |||||||||||||||||
850 | 3.000.000 km2 | ||||||||||||||||
900 | 1.000.000 km2 | ||||||||||||||||
|
İslamiyet'e geçmeden önceki Türklerin tamamına yakını Tengrici olmasına rağmen Hazar kağanı ve yönetim kademesindeki Türklerin çoğu, 740'lı yıllarda Museviliği benimsemiştir. Bazı akademisyenler, Hazar Türklerinin birçok Doğu Avrupa ve Rus diğer adıyla Aşkenaz Yahudileri’nin ataları olduğunu düşünmektedir. Tüm bunların yanı sıra Hazarlar dini toleransın yaygın olduğu ve Tengriciliğin serbestçe yayıldığı bir toplumdu.
10. yüzyılın başına kadar genişlemesini sürdüren ve Hazar Denizi'ne adını veren Hazarlar; daha çok, halife Osman'ın başında bulunduğu İslam Devleti ve Sasanilerle savaştılar. Kağanlık doğudan gelen Peçenekler sebebiyle zayıfladı ve Kiev Knezliği tarafından yıkıldı.
Köken
Tang Shu'da Hazar (K'o-sa) kavmi için "Türklerin soyuna ait olanlar" ibaresi geçmektedir. Theophanis kroniğinde Hazarya "Türklerin toprakları", "Türkler", "Türkiye" tanımı ile özdeşleştirilmiştir.Kartlis Tshovreba adlı Gürcüce vakayinamede ise Hazarlar "Batıdan gelen Türkler" olarak geçer.Mesûdî "" adlı eserinde Hazarları Türk boyları listesine yerleştirir.
Hazarların etnik kökeni hakkında kesin bir kanıt olmamakla beraber bu konuda çeşitli araştırmalar yürütülmüştür. Bu konuda araştırma yapmış Kornienko ve ekibindekilerin 7. ila 9. yüzyıla ait Kağanlığa hizmet etmiş seçkin askerlerden meydana gelen dokuz iskeletin Y kromozomlarını analiz etmeleri sonucu Hazarların Avrupa ve Doğu Asya başta olmak üzere farklı genetik kökenlere sahip oldukları tespit edilmiştir.D. M. Dunlop ve P.B. Golden adlı araştırmacılarsa Hazarların, Tiele veya Uygur soyundan geldiğini kabul etmektedirler. Fransız araştırmacı tarihçi René Grousset; Hazarların Cücenler’in iktidarlarının Göktürkler tarafından ele geçirilmesi sonucunda batıya göç eden Türk halklardan biri olduğunu öne sürmektedir.El-Mesûdî'ye göre Hazarlar, Sabar Türklerinin devamıdır ve "Hazar" adıyla Bizanslı ile İranlılar tarafından tanınmışlardır fakat aynı zamanda "Türk" olarak da anılmışlardır. D. M. Dunlop, Çin kaynaklarında "T'u-küe Ho-sa-K'o-sa" (突厥可薩部) adı ile zikredildiğini ortaya çıkarmışsa da Peter Golden, Hazarlar ile Uygurlar arasında bir bağlantı kurmanın mümkün olmadığını ve gerçek bağlantının Ogurlar arasında var olduğunu belirterek Dunlop'a karşı çıkmıştır. Bazı bilim adamlarına göre "Hazar" adı "gezgin" anlamına gelen -kaz kökü ve "adam" anlamına gelen er ekinden türetilmiştir. Eski Rus kayıtlarında Hazarlar "Beyaz Ugriler", Macarlar da "Kara Ugriler" olarak anılmaktaydı. Yunan tarihçi Günah Çıkartıcı Theofanis kayıtlarında, Hazarları "doğudan gelen Türkler" olarak ifade eder.Hazarcanın, eski Türk dili ve Uygurcanın etkisinde kalmış, Hunca ve Bulgarca gibi Türk dillerinin Oğur öbeğine bağlı olduğu görüşünde birleşen araştırmacılar da vardır. Hazarların çağdaşı olan Arap seyyah ve coğrafyacı İbn Havkal ve İstahrî, Hazar ismini; ne bir milletin, ne de bir halkın ismi olduğunu belirtip sadece başkenti İtil olan ülkeye verilen isim olarak nitelemişlerdir.Hayfa Üniversitesi'nden Dr. Simon Kraiz, Dimitri Vasilyev'in bulgularına dayanarak, Eylül 2008'de Hazarlardan kalma Samosdelka köyünde bulunan yazılarda Hazarların; Ruslar, Gürcüler, Ermeniler ve diğer milletler hakkında birçok yazı yazdığını keşfedildiğini belirtmiştir. Buna rağmen Hazarlar, kendileri hakkında neredeyse hiçbir şey yazmamışlardır.
Hazarları; Ak-Hazarlar ve Kara-Hazarlar olarak ikiye ayıran İstahrî, Ak Hazarların çarpıcı bir yakışıklılığa, mavi göze ve kırmızımsı bir saça sahip olduklarını; bunun yanında Kara-Hazarların siyahımsı derili bir çeşit Hint olduğunu ileri sürer. Bununla birlikte, bilim adamları bunun bir ırk ayrımı değil, sosyal bir sınıflandırma olduğu konusunda fikir birliği içerisindelerdir. Buna göre Kara-Hazarlar aşağı tabaka, Ak-Hazarlar ise soylular sınıfı ve kraliyet mensuplarıdır. Her ne kadar İstahrî'nin Ak ve Kara Hazarlar için yaptığı bu tanımının aslen bir sosyal sınıflandırma olduğu düşünülse de, o döneme ait başka kaynaklarda da Hazarların görünüşlerine dair benzer tanımlara rastlanmaktadır. Buna göre İbn Rabbihî Hazarların açık tenli, siyah saçlı ve mavi gözlü olduğunu söyler. İbn Sa'd El-Mağribî de buna katılarak "Onlar beyaz tenli, mavi gözlü, kızıl saçlı ve iri vücutludurlar." der. Ayrıca sahaf Nedîm de Türkler, Bulgarlar ve Alanlarla birlikte sıraladığı Hazarları da "sarışın" olarak niteler.
Türk tarihçi Yusuf Halaçoğlu ise Hazar Kağanlığı'nın Beğdili boyu tarafından kurulduğunu iddia etmiştir.
Tarih
Kağanlığın kuruluşu
Sabir Türkleri'nin ve Batı Göktürk boylarının devamı olan Hazarlar; Göktürk birliği döneminde Göktürk devletinin, Batı kanadını oluşturmaktaydı.Göktürklerin yıkılmasından sonra bağımsızlaşıp, Kuban Irmağı'yla Azak Denizi arasındaki araziye yerleşmişlerdir. Bu bölgedeki diğer Türk kavimlerini içlerinde eritip 7. yy ile 10. yy arasında Hazar Denizi ile Karadeniz'in kuzeyinde egemenlik kurmuşlardır.10. yüzyıl İslam tarihçisi El-Mesûdî, İranlıların Hazar adını verdikleri kavime Türklerin Sabar (Sabir) dediklerini bildirmektedir. Ayrıca bu bölge doğudan batıya doğru gelişen büyük göç hareketlerinin yolu üzerinde bulunduğundan; Hun, Ogur, Fin-Ugor ve Avarlardan kalan kütleler de burada hayatlarını devam ettirmişlerdir. Hazarların Orta Asya'dan bu bölgeye gelmelerinin tarihi kesin olarak bilinmemektedir. Hazarlar hakkında bilgi veren Gürcü kaynaklarına göre, Hazarlar bu bölgeye milattan önceki devirlerde gelmişlerdir. Hazarların tarih sahnesine çıkışları kaynakların ifadesine göre, 2. yüzyılın sonlarına doğru olmuştur. 198 yılında Barsiller'le beraber Ermenistan'a saldırmışlardır. 3. yüzyılın başlarından 4. yüzyılın ortalarına kadar Ermenistan bölgesinde Bizans'a karşı Sasani Devleti'yle beraber savaşan Hazarlar, 4. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Sasanilerin Ermenistan'ı ele geçirip komşularına karşı istilacı bir siyaset izleyince, Hazarlar bu defa Bizans'la anlaşarak, onlara karşı savaşmaya başlamışlardır. 363 yılında Bizans imparatoru Julian'ın Ermenistan'da bulunan Sasanilere karşı yaptığı savaşa Hazarlar da katılarak Bizans'a yardım etmişlerdir. Bunun üzerine Sasaniler, Kafkasya'da bulunan kabilelerle anlaşarak onların Hazarlara saldırmalarını sağlamışlardır.
Hazarlar, Attila'nın 434 yılında Hun imparatoru olması üzerine bir süre Hunlara tâbi olmak zorunda kalmışlardır. Ancak Attila'nın ölümünden sonra dağılan Hun İmparatorluğu'ndan ayrılan Hazarlar, yeniden Sasani topraklarına saldırmaya başlamışlardır. Bu durum karşısında Sasani imparatoru, Bizans'tan yardım istemek zorunda kalmıştır. Bundan sonra Hazarlar ile Sasaniler arasındaki savaşlar 558 yılından itibaren sürekli olarak devam etmiş ve Sasani hükümdârı Derbent ve Kafkasya'daki geçitlerde bir dizi kaleler inşa ettirmiştir. 5. yüzyılda ortaya çıkan Avarlar da bir süre Hazarları hâkimiyetleri altına almışlardır. Sasani hükümdârı Anuşirvan, Hazarlara karşı Derbend (Bâb el-Ebvâb) kalesini yaptırmıştır. İyice kuvvetlenen Hazarları yenemeyeceğini anlayan Anuşirvan onlarla dost olma yoluna giderek, onlardan gelecek tehlikeleri önlemeye çalışmıştır. Hazarlar, 626-627 yıllarına doğru Bizans imparatoru Herakleios'la anlaşmaya varıp kumandan Çorpan Tarhan önderliğinde, Aras Nehri'ne kadar bütün Azerbaycan'ı ele geçirerek bazı Ermeni kitlelerini egemenliği altına almışlardır. 628 yılında kış mevsiminin başlaması yüzünden o yıl alınamayan Tiflis; ancak 629 yılında Hazar kumandanı Çorpan Tarhan'ın başarıyla yürüttüğü harekât neticesinde Hazar Yabgusu tarafından zapt edilmiştir. Böylece Sasaniler artık büyük bir devlet olmaktan çıkarılmış ve Hazar Hakanlığı, İran karşısında Bizans'ın en iyi müttefiki haline gelmiştir. Bu sırada Hazarlar, henüz bağımsız bir devlet değillerdi. Fakat Göktürk Devleti'nin 582 yılında Batı ve Doğu Göktürk Devleti olarak ikiye ayrılmasından ve daha sonra da Batı Göktürk Devleti'nin yıkılmasından sonra kendi başlarına bağımsız bir hanlık olarak tarih sahnesine çıkmışlardır. Süratle siyasi ve askerî nüfuzlarını genişleten Hazarların tam bağımsız bir devlet haline gelmeleri ise 630 yılını bulmuştur.
Kağanlığın yükselişi
Kağanlığın yayıldığı alan; Batı Göktürk Kağanlığı'nın batıda en uçta kalan noktalarıydı: Kırım, Kafkasya, Dinyeper, Don Nehri ve Volga arası ile Hazar Denizi çevresidir.
Hazar-Arap ilişkileri
Hazar-Bizans işbirliği karşısında zayıflayan Sasani İmparatorluğu, 632-634'lerde İslam kuvvetleri tarafından çökertilip İran toprakları Arapların eline geçince "İslam İleri Harekâtı" bir yandan Ermenistan yolu ile Kafkaslar'a doğru bir yandan da Suriye üzerinden Anadolu içlerine kadar gelişmeye başlamıştır. Araplarla Hazarların mücadeleleri şiddetli ve devamlı olmuştur. İlk büyük taarruz, 651-652 yıllarında Halife Ömer zamanında yapılmış ve İslam orduları Hazar topraklarına girip Derbent'i alarak Hazarların bu sıralardaki başkentleri olan Belencer'e kadar ilerlemiş ancak Hazarlar tarafından geri püskürtülmüşlerdi. Belencer'in Araplar tarafından istila edilmesinden sonra Hazarlar, başkentlerini Aşağı Volga civarına nakletmişlerdir. Daha sonra güneye doğru ilerleyerek Ermenistan'a girmişlerdi.
Karadeniz'in kuzeyindeki Büyük Bulgarya Hanlığı'nın kuvvetli Hazar genişlemesi karşısında dayanamayarak İdil Bulgarları ve Tuna Bulgarları olarak ikiye ayrılması sonucunda Dinyeper'e kadar olan düzlükler Hazarların eline geçmiş ve Hakanlık, Kafkasların güneyinde de İslam İleri Harekâtı'na karşı yolları kapamıştı. 7. yüzyıl sona ermeden Hazarlar, Kırım'ı ele geçirip Azak Denizi çevresinde tam bir hâkimiyet sağlamışlardır ve böylece Hazar Denizi'nden Dinyester'e Kafkaslar'ın güney eteklerinden Oka Nehri'ne kadar bütün bölgeyi ve Kırım'ı ellerine geçirmişlerdir. 651-652'deki ilk karşılaşmadan sonra Halife Osman'ın 656'da şehit edilmesinden ve Halife Ali'nin halife seçilmesinden sonra meydana gelen karışıklıkların Kafkaslar yönündeki İslam saldırılarını azaltması üzerine harekete geçen Hazarlar, Arrân'a kadar indiler.
Hazar-İslam savaşları yaklaşık yarım asırdan fazla süren sınır boyu çarpışmalarıyla devam etmiş ve daha sonra da İslam orduları, Emevi Halifesi Muaviye zamanında Kafkas taarruzlarına yeniden başlamıştır. Ancak Arapların 717'de İstanbul'a yürümek üzere Kafkaslar'dan ayrılmak zorunda kalmasıyla, Hazar taarruzu karşısında kalan diğer Arap kuvvetleri geri çekilmiştir. Bunun üzerine Hazar ordusu 717-718 yıllarında Şirvan'a girmiş ve Azerbaycan'ın büyük bir kısmını işgal etmiştir. Bundan sonra Kafkaslar bölgesi, iki devlet arasında sürekli el değiştirdiği için İslam orduları, Kafkasya'nın kuzeyinden öteye geçememişlerdir. Hazarlar, Kafkasya'da ilerleyen Araplara karşı, 731'de büyük bir güç toplayarak karşı saldırıya geçip Arapları ağır bir mağlubiyete uğratarak, geçmişte Hazarlara karşı birtakım başarılan kazanmış, Ermenistan valisi Cerrah'ı öldürdüler. Hazar ordusu bu savaşta Musul önlerine kadar gelmiştir. Araplar böylece tekrar Azerbaycan'a gerilemek zorunda kaldılar. Buna karşı Sait El-Hareşi komutasında yeniden toparlanan Araplar, Hazarları geri püskürttüler.
732-733 yıllarında daha sonraları halife olacak olan Mervan bin Muhammed, Ermenistan'a ve Azerbaycan'a vali tayin edildi. Araplar en önemli başarılarını onun zamanında elde ettiler. Araplar, Semender ve birkaç Hazar şehrini de ele geçirdiler. Bu savaşta ölü ve esirler veren Hazar hakanı, Arap hâkimiyetini ve İslamiyet'i kabul etmek şartıyla barışa razı oldu. Bunun üzerine, yapılan antlaşmaya göre başkent İdil'de iki fakih kalacak ve Hazarlara İslamiyet'i öğretecekti. Ancak Hazar hakanının Müslümanlığı çok uzun sürmemiş ve hakan, Arapların gitmesini müteakip eski dinine dönmüştür. Böylece de İslamiyet, gerek Hazarlar arasında gerekse de bu topraklardaki diğer kavimler arasında güçlü bir şekilde yayılma fırsatı bulamamıştır. Mervan'ın bu seferinden sonra İslam-Hazar ilişkileri genellikle dostane seyretmiştir. İslam halifeliğinde Abbasiler'in iktidara geldiği, 763'ten sonra, Arap-Hazar mücadeleleri eski hızını kaybetmiştir.
Hazarların Müslüman ülkelerine son akınları Halife Harun Reşid zamanında olmuştur. Halife Harun Reşit, kumandanı Yezid'i Hazarların üzerine göndermiş ve o da Hazarları Ermenistan'dan çıkarmayı başarmıştır. Bundan sonra Arap kaynaklarında Hazarların hücumlarından bahsedilmemektedir. Böylece Güney Kafkaslar'da hâkimiyet için yapılan Arap-Hazar mücadelesi sona ermiştir.
Hazar-Bizans ilişkileri
Hazarlar, 7. ve 8. yüzyıllarda nüfuzlarını arttıran Hazarlara, 7. yüzyılda Kırım Gotları tâbi olmuşlardır. Hazarlar 787 yılında Güney Kırım'daki Doros (şimdiki Mangup) kalesini ele geçirmişler ve böylece Gotların Kırım'daki hâkimiyetini sona erdirmişlerdir. 8. ve 9. yüzyıllarda büyüyerek sınırları batı ve kuzey yönünde genişleten Hazar Kağanlığı, Doğu Avrupa'nın güçlü devletlerinden biri olarak her kavimden belli şartlara göre vergi almıştır. Karadeniz'in kuzeyi, Karadeniz sahilleri, Kuban Nehri boyları ve Kırım'ın Hazarların eline geçmesi üzerine Bizans ile Hazarlar arasındaki ilişkiler büsbütün sıklaşmıştır. 695 yılında askerî bir darbeyle tahttan indirilen II. Jüstinyen, Kırım'daki Gotların yanına kaçmış, Gotlar da onu Kırım'ın o zamanki hakimi olan Hazar hakanı Busir'e teslim etmişlerdir. 704'te Busir, kızkardeşini II. Justinianos ile evlendirmiştir. Tarihçi Günah Çıkartıcı Theofanis'e göre; Bizans'ın yeni imparatoru III. Tiberius, 705'te II. Justinianos'un ölü ya da diri yakalanıp kendisine teslim edilmesi karşılığında büyük bir armağan teklif etmesi üzerine Busir, Tmutarakan temsilcisine II. Justinianos'un ölüm talimatını verdiyse de II. Justinianos, karısının yardımıyla kurtularak Konstantinopolis'e döndü ve Bulgar hükümdarı Tervel Han'ın yardımıyla tekrar tahta geçti. Bu arada Cherson'u ele geçiren Hazarlara 710'da savaş açtı. Cherson'u ele geçirmesine karşın Hazar hakanından da yardım alan Chersonlu isyancılar, Kırım'ı ele geçirdi. Bu sırada savaşa giden ordu, 711'de Filippikos'in tarafına geçti ve II. Jüstinyen asıldı.
Araplar karşısında Hazarlar ve Bizanslıların beraber hareket etmesi III. Leon zamanında da devam etmiş ve III. Leo, oğlu V. Konstantinos'u Hazar Kağanı Bihar'ın kızıyla evlendirmiştir. Bu evlilikten doğan Hazarlı Leon 775'te tahta çıkmıştır. Kurulan akrabalık bağlarıyla birlikte iki ülke arasında ticari ilişkiler gelişti. Hazarlar da 834-835 yıllarında saldırılardan korunmak için Sarkel Kalesi'ni yaptırmak isteyince, Bizans imparatoru Theofilos'a elçi göndererek kendisinden destek de aldılar. Hazar-Bizans ilişkileri, imparator Romanos Lekapenos döneminde Bizans'ın Yahudilere olan tutumu nedeniyle bozulmuştur. Bu yüzden Bizans'tan kovulan birçok Yahudi, Hazar ülkesine sığınmış ve 932 yılında Bizans'la Hazarların arası tekrar açılmıştır. Bunun üzerine Hazar hakanı ülkesindeki Hristiyanları takibe başlamış, bunu duyan I. Romanos da Kiev Knezi I. İgor ile anlaşarak onu Hazarlara karşı bir sefer düzenlemeye ikna etmiştir. Bir süre sonra Bizans-Hazar ilişkileri daha da bozulmuş ve Bizans; Uz, Peçenek, As ve Alan kabileleriyle anlaşarak onları Hazarlara karşı saldırtmışsa da Hazarlar bu saldırıları geri püskürtmüşlerdir.
Hazar-Rus ilişkileri
Rus-Hazar ilişkileri yıllıklara göre 859'da başlamıştır. Yıllıklarda 859 olayları anlatılırken: "Hazarlar, Rus kabileleri olan Polyan, Severyan, Radimiç ve Vyatiçler'den her ev başına bir sincap kürkü ile gümüş para aldılar." şeklinde geçmektedir.Rurik'in yerine geçen Novgorod Knezi Oleg bu duruma bir son vermek için 884 yılında Severyanların üzerine gidip, onların Hazarlara vergi ödemelerini istemediğini söylemiştir. 884 yılında Ruslar, diğer Slav kabileleriyle birleşerek Hazarlara karşı birlik meydana getirdiler ve Hazarları iyice zayıflattılar. 892 yılında Ruslar, 55 gemiyle Hazar Denizi'ne inmişler; Ciyl ve Deylem sahillerine, Taberistan ve Abiskon topraklarına asker çıkarıp, çevreyi yakıp yıkmışlar ve topladıkları ganimetlerle geri dönmüşlerdir. Geri dönüşleri sırasında da elde ettikleri ganimetlerin bir kısmını Hazar Hakanı'na vergi olarak vermişlerdir. Ancak; Rusların yaptıklarını öğrenen Hazar Hakanı'nın Müslüman askerleri, hakandan Ruslara saldırmak için izin istemişler ve bu izni alarak Ruslara saldırmışlardır.
9. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Ruslar, Hazar ülkesinde özellikle ticari alanda etkili olmaya başlamışlardır. Rusların sahip olduğu bu rahatlık, Kiev Knezi I. İgor'un Kiev şehrini ele geçirerek buraya yerleşmesini sağlamıştır. Girdiği uzun mücadeleler sonucunda Dinyeper Nehri üzerinden Karadeniz'e inen büyük ticaret yolunu ele geçirerek, bazı Slav kabilelerini Hazar egemenliğinden almıştır. Ruslar, yine bu bölgede Hazar hâkimiyetine son vererek, dağınık bir halde yaşayan Slav kavimlerini bir daire altında toplayarak devlet haline getirmişlerdir. Ruslar, ilk defa 913'te Hazar Kağanlığı'na bir sefer düzenlemişlerdir. Ona göre bu Rus akını Hazar Hakanı'nın izniyle olmuş ve Ruslar elde edecekleri ganimetlerin bir kısmını hakana vermişlerdir. Ancak Hazar hakanı 925'te kendisinin izni olmadan Rusların tekrar bir akın düzenlediğini öğrenince, kuvvetlerini göndererek geri dönen Rusların yolunu kesmiştir. İgor'un 935'lerde tekrar Tmutarakan şehrine saldırdığı bir sırada Bizans da Rusların yardımıyla Kırım'daki Hazar topraklarına saldırıp bir kısmını ele geçirmişlerdir. Hazar kağanı II. Aaron, buna 939'da bir misilleme yapmış ve Kırım'ı tahrip etmiştir. Hazarlar, İgor'un 941'de Bizans'a yaptığı sefer sırasında da Bizans donanmasını imha etmişlerdir. 944'te Ruslar, o dönemde Müslüman Kafkasya'nın merkezi olan Azerbaycan'ın Berde şehrine kadar inerek her tarafı yağmalamışlar; ancak Hazarlar onlara karşı hiçbir tedbir almamışlardır.I. Svyatoslav, 965'te Hazarlar üzerine yürüdü ve Sarkel'i aldı. I. Svyatoslav daha güneye inerek Peçenek ve Uzları Hazarlar üzerine saldırttı. Sonra Kerç Boğazı'nı ve Kafkasya'nın Kuban sahillerini ele geçirdi.
Hazar-Diğer Türk boyları ilişkileri
9. yüzyılın ortalarına kadar gelişmesini sürdüren Hazar Kağanlığı, topraklarında yaşayan Türk kavimleri tarafından 9. yüzyılın sonlarına doğru birtakım saldırılara uğramıştır. Doğudan gelen Kıpçak ve Uzların Hazar ülkesine saldırmasına karşın Hazarlar bu saldırıyı durdurdu ancak, onları tam olarak mağlup edemediler. 854 yılında Kabarlar, daha sonraları Macarlar ve Bulgarlar, Hazar hakimiyetinden ayrılmışlardır. Ayrıca doğudan gelen Peçenek saldırıları da Hazar Kağanlığı'nın zayıflamasında etkili olmuştur. Peçenekler 860-880 yılları civarında Uzların baskısından kurtularak Hazar yurdu içinden batıya doğru geçmişler ve İdil Nehri'ni aşarak Don ve Kuban boylarına gitmişlerdir.
Volga boylarına yerleşen Macarların Hazarların idaresinde teşkilatlanması sonucu Arpad Hanedanı ortaya çıkmıştır. 9. yüzyılın sonlarına doğru Bulgarlar ve Peçenekler, Macarlara saldırınca, Hazarların himayesindeki bu devlet yıkılmış ve Macarlar bu olaydan sonra bugünkü Macaristan'a yerleşmişlerdir. 9. yüzyılın başlarında Peçenekler, Hazarlara yeniden saldırmışlar, fakat Oğuzların Hazarlara yardım etmesi sonucu Peçenek saldırısı savuşturulmuştur. 965'teki Rus seferinden sonra eski gücünü kaybeden Hazarların yıkılmasında Ruslar birinci derecede etkiliyken diğer Türk boyları ikinci derecede etkili olmuştur. Gerek Peçenek, Uz, Kuman-Kıpçak gibi Türk boylarının saldırıları gerekse 970'ten itibaren Hazarların hakimiyeti altında yaşayan kabilelerin birer birer kopmasıyla Hazarlar büyük bir güç kaybına uğramıştır. Hazarların bir kısmı 965'ten sonra Kırım'a; diğer bir kısmı da Hazar Denizi ile Kafkaslar arasındaki bölgeye çekilerek varlıklarını devam ettirmişseler de zamanla Hazarların kontrolünden çıkan topraklardaki Hazarlar arasındaki bağlantı çeşitli Türk boyları tarafından kesilmiştir. Doğu kaynaklarının Kıpçak, Bizans kaynaklarınınsa Kuman dedikleri boyların, Batı Sibirya'dan ayrılarak Volga boylarına doğru ilerlemesi, Hazarların Harezm ve Türkistan'la olan ilişkilerini kesmiş ve buralarla olan ticari ilişkilerini bitirmiştir. Askerî ve ekonomik yönden buhran yaşayan Hazarlara son darbeyi Kıpçakların indirmesinden sonra Hazarlar, bir müddet daha Kırım’da kalsa da 11. yüzyıl içerisinde bir kısmı Kumanlara bir kısmı da Ruslara karışarak onların içerisinde kaybolup gitmişlerdir. Kuman-Kıpçak ülkesi de 1299’da Moğollar tarafından istilaya uğramıştır.
Kağanlığın çöküşü
Bizans ile Hazarlar arasındaki siyasi rekabet, Kırım üzerinde hakimiyet kurma isteğinden dolayı çıkmıştır. Hazarlar, I. Svyatoslav'ın güneye inerek Kerç Boğazı'nı ve Kafkasya'nın Kuban sahillerini ele geçirmesinden sonra Azak ve Kırım taraflarında varlıklarını devam ettirmişlerdir. Bizans kaynaklarına göre, Ruslar ve diğer Türk boylarıyla anlaşıp Hazar Devleti'nin yıkılmasına sebep olmuştur. Öyle ki 1016-1019 yılları arasında Bizans'la işbirliği yapan Ruslar, Hazarların Tmutarakan'daki Hazar topraklarına saldırmışlar ve Tmutarakan ile civar topraklar, Bizans imparatoru II. Basileios'un gönderdiği donanmanın yardımıyla I. Svyatopolk tarafından zaptedilmiştir. Bu savaştan Hazarların son hakanı olan Georgius Tzul esir edilmiştir. Hakan Hristiyanlığı kabul ederek Arbon unvanını almıştır. Mstislav bundan sonra Tmutarakan knezi olmuş ve 1022'de ordusuna aldığı Hazarların da yardımıyla Kiev'deki kardeşi I. Yaroslav'a karşı savaşmıştır. 1016'dan sonra egemenliklerini Aşağı İdil boylarında, Azak ve Kırım'da küçük prenslikler kurarak sürdüren Hazarlara son darbeyi 1030 yılında Peçenekler indirmiştir. Rus yıllıklarındaki 1095 yılına ait kayıtlarda ise Hazarlar artık Rus knezlerine tâbi olarak anılmaktadırlar. Hazarlara karşı savaşması için kışkırtılan Bizans İmparatoru da, Rus ordusuna yardım etmek üzere Bizans donanmasını göndermiştir. Hazar Kağanlığı, Bizans İmparatorluğu'nun da etkileri sebebiyle 11. yüzyılda çökmüştür.
Şaban Kuzgun'a göre, Hazarların çöküş nedenleri iç ve dış olmak üzere ikiye ayrılır. Dış sebeplerin en önemlisi: Hazarların coğrafî bakımdan son derece önemli bir bölgeyi ellerinde tutuyor olmalarıdır. İç sebeplerin başlıcaları ise;
- Ülkede Hazarların geniş bir alana yayılmasıyla; din, dil, kültür, menfaat ve kader birliğinin yok olması,
- Ülkede zevk ve rahatlığın artması,
- Askerî sistemle hakanlık yapısının bozulmasıdır.
Golden'a göre, kağanlığın 10. yüzyılın ikinci yarısındaki beklenmeyen çöküşü kaçınılmazdı. Ona göre Hazarların yıkılışı Musevi olmalarından dolayı değil, merkezi olmayan güçlerden oluşan konar-göçer devlet yapısının zayıflıkları ve İtil boylarında değişen ekonomik dengelerle ilgilidir. Devletin çökmesinden sonra hemen kaybolmayıp aralarında Macarların da olduğu çeşitli ulusların arasına dağılan Hazarların bir kısmı Macar sınırlarını korumada görev almıştır. Timothy Miller, 11. yy. civarında Musevi Hazarların Bizans İmparatorluğu'ndaki "Pera Yahudi Cemaati"nin üyesi olduklarını keşfetmiştir. Dunlop'a göre, Rusların bir deniz gücüne sahip olmasına karşın Hazarların sahip olmayışı, karada sağlanan savaş üstünlüklerini kaybetmelerine yol açmıştır.
Devlet teşkilatı
Hazar Kağanlığı'nın devlet teşkilatı aslında Göktürk Devleti'nin teşkilatının bir devamı olmakla beraber bazı konularda farklılık göstermektedir. Hudud ul-'alam adlı esere göre, devletin başında bulunan hakan, Aşina sülalesinden gelmekte ve Türk geleneklerine uygun olarak ilahi kaynaklı sayılmaktaydı. Bu yüzden hakan (kağan) olmak için belirli bir sülaleye mensup olmak gerekliydi. Kağanlık babadan oğula geçerdi ve kağanların Asena adlı dişi bir kurdun soyundan geldiğine inanılırdı. Hem Batı Türklerinde hem de Hazarlarda "kağan katletme" âdeti vardı. Arap tarihçi İstahrî'ye göre, kağan göreve başladıktan sonra yaşayacağı süre için bir limit belirlenirdi ve bu süre dolar dolmaz kağan öldürülürdü.İbn Fadlan'a göre, kağan en azından 40 yıl tahtta kalmışsa devlet erkanı ve halkı, yaşlılıktan dolayı düşünme, yargılama yeteneğinin bozulmuş olacağını düşünürlerdi ve bunun sonucunda da kağan katledilirdi. Diğer Türk devletlerinde olduğu gibi Hazarlarda da kağanın kutsal bir gücü ve konumu olduğuna inanılırdı. Halkın başına kuraklık, kıtlık, savaşlarda başarısızlık ve başka uğursuzluklar geldiği zaman, kağan bundan sorumlu tutulur ve bu durum onun ölümüne neden olurdu. Kağanın yardımcısına Kündür, onun da yardımcısına Çavışgır denmekteydi. Bu 3 kişinin dışında kimse kağanın yanına giremezdi. Kağanın düşmana karşı gönderdiği ordu yenilgiye uğrarsa, kaçarak geri dönenler öldürülür, kumandan ve kağan yardımcısı cezalandırılırlardı. Hazarlara bağlı diğer kavimler, merkezden gönderilen İl-teber veya tudun denilen kişiler tarafından yönetilirlerdi. Kağanın karısına diğer Türk devletlerinde olduğu gibi Hatun denirdi. Kağan ölümünden sonra özenle hazırlanmış bir anıt mezara gömülürdü. Zaman ilerledikçe, Hazar kağanının konumu zayıfladı. O. Pritsak'a göre, tarihçi El-Yakubî'nin 9. yüzyılda tuttuğu kayıtlarda, kağanın 799 yılına hem en üst düzeyde yönetici hem de ordu komutanı olduğunu; ancak, 833 yılına gelindiğinde yetkilerini bir diğer yönetici olan Bek ile paylaştığını yazıyordu. Kağanın göstermelik bir ruhani lider konumuna indirgendiği 10. yüzyılda devlet meseleleriyle ilgilenen kişi Bek idi. İbn Fadlan'ın anlattığı kadarıyla, bek her türlü yasak koymaya, cezalandırmaya, affetmeye ve devlet işlerini yürütmeye yetkiliydi. Yine de o dönemin hiyerarşisinde bir unvandan ibaret olan kağanın ardında, ikinci sırada yer alıyordu. Bekin en önemli sorumluluklarından biri de ordu komutanlığıydı. Hazar yönetiminde üçüncü kademede bulunan kişiye Kender, dördüncü sırada gelen Kenderin vekiline de Javişgar denmekteydi. Yönetim hiyerarşisinde beşinci sırada Tarkan bulunmaktaydı. Görevi, Hazar ordusunda alay komutanlığı yapmak ya da yardımcı orduları komuta etmekti. Tarkan aynı zamanda 8. yüzyılda Atil'in yerel valisinin de unvanıydı.
El İstahrî'ye göre, Hazar ordusu 12.000 kişilikti. Askerin küçük bir kısmı hariç düzenli bir şekilde ücret almaz, maaşlarını uzun vadelerle ve düzenli olmayan aralıklarla alırlardı. Hazarların ücretli askerleri yoktu ve şehirlerin savunmaları gönüllüler tarafından yapılırdı. Ancak, 9. yüzyılın ortalarında ticaretin gelişmesiyle askerlik mesleğiyle uğraşanların sayısı azalmış ve bu durum, ücretli askerlerin sayısının artmasını da beraberinde getirmiştir. Öte yandan, Harezm'den getirilen ve "Arsiya" adı verilen İran kökenli Müslüman askerler Hazar kağanının özel muhafızlığını yapmaktaydı. Hazar ordusunda bunlardan başka Slav Rusları da görev alıyordu. Ayrıca, Hazarların deniz gücü olduğu görülmemektedir.
Hazarya'da görev yapan yerel valilere Tudun adı verilirdi ve bunlar Hazar Kağanı tarafından atanırdı. Tudunlar vergi toplarlardı ve gümrükten sorumluydular. "Balıkçı" adı verilen sahil güvenlik görevlileri de mevcuttu. Ancak bazı şehirlerde tudunlar ve balıkçılarla aynı görevi üstlenen ve seçimle işbaşına gelen yöneticiler de vardı. Babaghuq (şehrin babası) adı verilen bu yöneticilerden biri Cherson'u 705-840 yılları arasında yönetmiştir. Bir başka babaghuq da 703 yılında Tmutarakan'ın yöneticisiydi. Ayrıca, Hazarlar, Kiev Ruslarının da kurdukları Kiev Knezliği'nin yönetim biçimini etkilemişlerdir. Rusların Kumanlar üzerine yaptığı seferdeki mağlubiyeti destansı bir biçimde anlatan İgor Destanı'nda Novgorod-Sversk Prensi İgor'un unvanı "kağan"dır. Hudūd-al-'Ālam adlı eser de İgor'dan "Rus Kağanı" olarak bahsetmektedir.
Tüm inançların mahkemede temsil edilmesini sağlayan ve böylece hoşgörü ortamını da yaratan Hazarlar düzenli bir hukuk sistemi de kurmuşlardı. Başkentte 4 farklı inancı temsil eden 7 baş yargıç yüksek mahkemeyi oluşturuyordu. Atil'deki mahkeme esas olarak ticari davalara bakıyordu.
Ekonomi
Hazarların en önemli gelirini ticaret akışı oluştursa da, ihraç edecek fazla malları bulunmamaktaydı. En çok bal, tutkal, balmumu, un, kadife ve kürkler ihraç edilmekteydi. Ayrıca, ticaret kervanları ve gemileri, Hazar Kağanlığı'na onda bir oranında vergi öderlerdi. Hazar Denizi'nden gelen gemilerden de gümrük vergisi alınırdı. Hazarlar, Müslüman ve Rus tüccarların ülkelerinden serbestçe geçmelerine izin vermişlerdir. Bu tüccarlar özellikle 10. yüzyılda İtil'in devamlı müşterisi olmuşlardır ve bir süre sonra da birçoğu buraya yerleşmiştir. İtil dışında Sakşın şehrini de bir ticaret merkezi yapan Hazarlar, 8. yüzyılla 11. yüzyıl arasında topraklarının geniş bir bölümünde güven ve asayişi sağladığı için Doğu Avrupa'da tam anlamıyla bir Hazar Barışı çağı yaşatmışlardır.
Sarkel Kalesi'nde ele geçen eşyalardan Hazarların birçok kavimle ve başka Türk topluluklarıyla büyük boyutlu ticaret ilişkileri olduğu, ayrıca tarım ve hayvancılıkta da ileri bir düzeye vardıkları anlaşılmıştır. Hazarlarda ziraatin ve özellikle de ticaretin gelişmiş olmasına rağmen, ekonomik hayatlarının esasını yine de hayvan yetiştiriciliği teşkil ediyordu. Nehir boylarındaki otlak ve sazlıklar, hayvan yetiştirmeyi kolaylaştırıyordu. Ancak, Hazarlar giyim eşyaları ve bir kısım ihtiyaçlarını Araplardan ve Bizanslılardan ihtal etmekteydiler. Ayrıca Hazar kılıçları da Ruslar tarafından oldukça ilgi görmekteydi.
Hazar Kağanlığı'nın birçok bölgesinde, özellikle de kuzeydeki ormanlık alanlarda tahıl tarımı oldukça yaygınken, güneydeki bozkırlarda göçebe çobanlık hâkimdi. Hazar bozkırlarında darı, buğday, arpa, çavdar, kendir ve bezelye gibi çeşitli bostan sebzeleri yetiştiriliyordu. Hazar yerleşimlerinde yapılan kazılarda kavun ve hıyar tohumları ile üzüm ve kiraz kalıntıları bulunmuştur. Hazarya'da yapılan balıkçılığın yanında hayvan yetiştiriciliği de yapılıyordu. Hayvanların evcilleştiirlmesi yaygındı. Beslenen hayvanlar arasında koyun, keçi, at, eşek ve domuz bulunmaktaydı. Çiftlilk hayvanlarının dışında çok sayıda deveye de sahip olan Hazarlar, arıcılık da yapmaktaydı. Bunların yanı sıra, yaban domuzu, kunduz, geyik ve tavşan gibi çeşitli yabani hayvanlar da avlanıyordu.
Ticari etkinlikler açısından gelişmiş olan Hazar Kağanlığı, Asya ile Avrupa arasındaki birçok ticaret yolunu kontrol altında tutuyordu. Avrasya'nın birçok yerinde ticari bağları bulunan Hazarlar, Harezm'de pamuklu dokuma, keçe, yastık kılıfı ticareti yapıyorlardı. Hatta Hazar Kağanlığı, İsveç'le bile ticaret yapmıştır. Gezgin tüccarlar olan Radhanitler ise Orta Asya'yla Rusya ile Hazarya'yı sosyal, kültürel ve ticari açıdan çeşitli bağlar kurmaktaydı.
Kültür ve sanat
Hazarların mimari ve sanat eserlerinin gün yüzüne çıkarıldığı en önemli arkeolojik merkezler, Hazar kağanlığının başkenti, Sarkel, şehri ve Salvato kurganlarıdır. Ayrıca kafkaslar ve Don nehri ile Dinyeper bölgelerinde de Hazarlara ait önemli arkeolojik eserler elde edilmiştir. Günümüze yazılı bir belge kalmayan ve bu yüzden dilleri ve kültürleri üzerine yeterli bilgi sahibi olunamayan Hazarlar, Türk kökenli bir ulus olarak Orta Asya'dan gelme göçebelik karakterlerini tümüyle silememişlerdir. Özellikle yaz ve kış aylarında değişik bölgelerde oturma geleneği, Hazar Kağanlığı'nda da sürdürülmüştür. Kış aylarında genellikle kentlerde yaşayan Hazar toplumu, ilkbahar gelince kentlerden çıkar ve kışa kadar yayla ve bozkırlarda yaşardı. Sovyet arkeologların yaptıkları araştırmalarda elde ettikleri bulgulara göre Hazarlar, Hunlardan daha farklı olarak çok ileri bir medeniyet seviyesine erişmişlerdi. Hazarlarda evler, Türklerin derme evleri (hargâh, büyük çadır da denir) denen, ağaçtan yapılmış ve üstleri keçe ile örtülü türdendi. Ayrıca, kağana ve kamuya ait olan binaların yapımında tuğla kullanılıyordu. Yapılan kazılarda Hazar ülkesinin her tarafına yayılmış olan ve göçebe hayattan yerleşik yaşam tarzına geçişin ilk örneklerini yansıtan yuvarlak temelli, Türklerin kullandığı "yurt" adı verilen çadırları anımsatan tuğla evlere rastlanmıştır. Daha sonraki buluntularda dörtgen evler de ortaya çıkarılmıştır.
Sarkel Kalesi'ndeki dehlizlerde Hazar yapımı mücevherlerin, süslü tabakaların, ayna gibi çeşitli süs eşyalarının bulunması, hem Hazarlarda altın ve gümüş işlemeciliğinin çok ileri bir noktada olduğunu hem de Hazarların süse ve giyime düşkün olduklarının bir göstergesi olmuştur. Hazar kültürünün etkisi hâkimiyetine yakın olan bölgelerde de görülmüş ve Hristiyanlık dinini kabul etmesiyle tanınan I. Vladimir'in "kağan" unvanını kullanmıştır.
Ruslar kısa ceketler giyerken, Hazarlar, Bulgarlar ve Peçeneklerin ceketleri uzundu. Bu ceketler, aslında Aşkenazi Yahudilerin 19. yüzyılda giydikleri cüppelere benzeyen kaftanlardı. Türk erkekleri ve kadınları saçlarını örerlerdi. 7. yüzyıla ait Çince bir kaynağa göre, yalnızca Türk kağanı uzun saçlarını (bir kurdeleyle bağlayarak) serbest bırakabilirdi. Kağan dışında kalan tüm soylular ve savaşçılar da saçlarını örmek zorundaydılar.
Dil ve yazı
Hazarca Eski Türkçe dönemi (6-10. yy) içinde değerlendirilir. Hazarların diliyle yazılmış bir eser, günümüze kadar ulaşamadığı için Hazarların konuştuğu dil hakkında kesin bir bilgi yoktur. Hazarlardan günümüze kadar kalan iki belge vardır ve bunlar İbranice yazılmıştır. Bunlardan biri, Hazar kağanı Yusuf tarafından, 960 yıllarında Emevilerin Kurtuba emiri III. Abdurrahman'ın hizmetinde çalışan devlet adamına yazılan mektup ve diğeri de, yine aynı hakan zamanında ismi belirsiz bir Musevi Hazar tarafından yazılan mektubun Mısır'da bulunan parçalarıdır.Barthold ve Minorsky gibi Rus araştırmacılar, Hazarcanın İdil Bulgarlarının diline benzediğini, bugün Çuvaşçanın da, Bulgarca ve Hazarcaya benzediğini ve sonuç olarak, Hazarca'nın Türk dillerinin ayrı bir kolu olan Çuvaşçaya çok yakın olduğunu ifade etmektedirler. Ayrıca, yapılan araştırmalara göre, Hazar ülkesinde Hazarcanın dışında çeşitli Türk dillerinin de konuşulmakta olduğu ortaya çıkarılmıştır.
Ayrıca, Karaçaylar, Balkarlar ve Kafkasyalılar da bu dilden arta kalan birtakım sözcükleri de dillerinde kullanmaktadırlar. Polonya'da yaşayan Karaylar da Musevi olup eski Hazar Türkçesini kullanmaktadırlar.
Din
Hazar Kağanlığı içinde birçok din yaşama olanağı bulmuştur. Hazarların asıl ve en uzun süreli dini, Gök Tanrı Dini'ydi. Diğer eski Türk halkları gibi tabiat güçlerine dini anlamda saygı gösteriyorlardı. Devlet içerisinde erken dönemlerden itibaren ortaya çıkan bir başka din de Hristiyanlıktı. Arap istilaları döneminde de Müslümanlık, Harezmli tüccarlar aracılığıyla yayılmıştır. Dağıstan'daki Museviler de, Museviliği yaymaya çalışmıştır. Hazarlarda Hristiyanlığın yayılması, 8. yüzyıl başlarında Güney Kafkasya ve Azerbaycan'da genişleyen Arap istilasıyla sona ermiştir. Ancak, Hazar Kağanlığı'nın yıkılmasından sonra Hristiyan halk, Rus Ortodoks Kilisesi içerisinde erimiştir.
Hazar Kağanlığı, devletin resmi dini olarak Musevilik'i kabul etmiş olsa da, Yahudilikin hangi mezhebine bağlı oldukları kesin değildir. El-Mesûdî'ye göre, Hazar kağanı, Halife Harun Reşid döneminde (786-809) Musevilike geçmiştir. Ancak, "Constantine'nin Hayatı" adlı esere göreyse, Hazar hakanının Yahudiliği kabul edişi 861 yılını bulmaktadır. Hazarların Museviliği nasıl kabul ettikleri bilinmese de, daha önceden Doğu Avrupa'da Musevi toplumların yaşadığı ortaya çıkarılmıştır. Ancak, Sasanilerin ve Bizans Devleti'nin Yahudileri takip ettirmesi üzerine, Dağıstan'a yerleşen Yahudiler, bir süre sonra dinlerini yaymaya başlamışlardır. Ayrıca, Hazar Kağanlığı, Mezopotamya ve Harezm (bugünkü Özbekistan) dahil birçok bölgeden de Musevi göçü alıyordu. El-Mesûdî'ye göre; başkent İtil'de Müslüman ve Hristiyan toplulukların Musevilerden fazla olmasına karşın, ülkede bulunan belli başlı 7 kadıdan 1'i eski Gök Tanrı dinine tâbi olanların, 2'si Hristiyanların, diğer 2'si Musevilerin ve kalan 2'si de Müslümanların davalarına bakardı.Bulan Kağan ve Obadiah Kağan zamanlarında halk arasında yayılma hızı artan Musevilik inancının yayılması için herhangi bir gayret içerisinde olmayan hakanlar, halkın dini inancına karışmamışlardır. 10. yüzyıla gelindiğinde ise, Musevilik Hazarlar arasında hakim din olmuştur. Mervan bin Muhammed komutasındaki İslam kuvvetlerine yenilen Hakan, zor durumda kalınca İslamiyeti kabul edeceğini bildirse de, kısa süre sonra eski hâline dönmüştür. İslam ordularının çekilmesinden sonra kalan iki fakih, İslamiyet'i yaymaya çalışmışlardır. Harezm'de İslam savaşları başladığı ve hastalıklar çıktığı zaman, halkın bir kısmı Hazar ülkesine taşınmış ve daha sonra serbest olarak ibadet edebilme, ezan okutma, cami yapabilme ve müslümanlara karşı savaşmama gibi şartlar karşılığında orduya girmişlerdir. Diğer taraftan, Omeljan Pritsak ise Hazarların Museviliğe dönüşünü yalnızca gezgin Radhanitler ve İranlı Yahudi tüccarların etkilerine bağlamaktadır.
1999'da Aşkenaz Musevilerine ait Y kromozomlarında yapılan genetik araştırmalarda DNA yapılarının, İsrailoğlu kökenli Yahudilere değil, Türk kökenlilere yakın sonuçlar verdiği ortaya çıkmıştır.
Hazar kağanları
Hazarlardan günümüze yeterince bilgi kalmadığı için birçok yerde kesin tarihler verilememiştir.
620 - 690
690 - 715
720 - 732
730'lar - 840'lar
840 -
| Bulan hanedanı
Geç Hazar kağanları
|
Notlar
- ^ Bizans imparatoru II. Theodosius 448'de Hazarları kendi safına çekmek ve ülkesini Hunlardan korumak amacıyla Hazar beylerine rüşvet olarak hediyeler göndermiştir. Bunu öğrenen Attila, Bizans'la anlaşan Hazar beylerini öldürterek, Hazarlar üzerinde hakimiyetini sağlamlaştırmıştır.
- ^ Artamonov'a göre Hazar boyları, bu sıralarda Göktürk Kağanlığı'na bağlıydılar.
- ^ Kafesoğlu'na göre Hazarların bağımsız bir devlet kurmaları 627'den sonraki bir zamana aittir.
- ^ Artamonov'a göre Hazar başkenti Belencer, bugün Dağıstan'da Sulak Irmağı üzerinde bulunan Endere Harabeleri'dir.
- ^ Bu şehir bazı kaynaklarda Varacan veya Varaçan olarak geçmektedir.
- ^ Artamonov'a göre Hazarların tarihte oynadıkları en önemli rol, onların Arap-İslam istilasının Kafkaslar'ı aşmasını durdurmuş olmalarıdır. Bununla İslam dininin 8. yüzyılda Aşağı İdil Boyu ve Karadeniz yayılması önlenmiştir
- ^ Togan, Mervan'ın Terek ve İdil arasındaki bozkırlardan bu kadar kalabalık bir orduyu sevk ederek İdil'in doğusuna geçirmesinin Emeviler tarihinde emsali görülmemiş bir olay olduğunu belirterek Mervan'ın böyle bir sefer yapabilmesini daha önce 732'de Belencer'e yaptığı seferde buradaki durumu gayet iyi öğrenmesi ile açıklanabileceğini söylemektedir.
- ^ Artamonov, Hazarların kesin olarak çöküşünde Kumanların büyük rolü olduğunu belirtmektedir.
- ^ Bek kimi zaman "genel vali" olarak anılırdı. Bek unvanının Türk dillerindeki alternatifleri Yilig ve Şad idi.
- ^ Hazarlar barışı ve emniyeti sağlamayı başardıkları müddetçe şehirleri gelişmeye devam etmiştir. Hazar Denizi'nden Dinyeper'e uzanan bir alanda izledikleri "mutedil siyaset" (Pax Khazarica) sayesinde, dört asır süren bir imparatorluk kurmaya muvaffak olmuşlardır.
- ^ Artamonov'a göre, misyonerlik çabalarına rağmen, Hazar Kağanı Musevi kalmaya devam etmiştir.
- ^ Artamonov'a göre Yahudiliğin resmi devlet dini olarak benimsenmesinin sebebi: sadece Hazar Kağanlığı'nın bağımsız bir devlet oluşu değil, Hristiyan Bizans ve Müslüman Araplar karşısındaki güç dengesinin yarattığı eşitliğin bir göstergesi olmasıydı.
- ^ Arap kaynakları bu zaman diliminde kağandan "Hazar kağanı " olarak bahsetmiştir. Tarkhan normal bir insan ismi olmasına karşın, aynı zamanda askeri bir rütbe anlamı da taşımaktadır. Tarkhan'ın kağan ya da general olduğuna kesin bir kanıt bulunmamaktadır.
Kaynakça
- ^ Luttwak 2009, s. 152.'Khazars (Hebrew: Kuzarim).'
- ^ Meserve 2009, s. 294, n.164.
- ^ Golden 2007b, s. 139.'The Gazari are, presumably, the Khazars, though this term or the Kozary of the perhaps near contemporary Vita Constantini . . could have reflected any of a number of peoples within Khazaria.'
- ^ 's Sefer ha-Kuzari was translated into Latin as Liber Cosri: continens colloquium seu disputationem de religione, habitam ante nongentos annos, inter regem cosarreorum, & R. Isaacum Sangarum Judæum.(1660)
- ^ Golden 2001a, s. 33.'Somewhat later, however, in a letter to the Byzantine Emperor Basil I, dated to 871, Louis the German, clearly taking exception to what had apparently become Byzantine usage, declares that 'we have not found that the leader of the Avars, or Khazars (Gasanorum),'
- ^ Petrukhin 2007, s. 255
- ^ İbranice tekil "İbranice: Kuzari" İbranice: כוזרי çoğul "İbranice: Kuzarim" İbranice: כוזרים; Türkçe tekil "Türkçe: Hazar" çoğul Türkçe: Hazarlar; Rusça tekil Rusça: Хазарин çoğul Rusça: Хазары; Tatarca tekil Tatarca: Xäzär çoğul Tatarca: Xäzärlär; Kırım Tatarca tekil Kırım Tatarcası: Hazar, çoğul Kırım Tatarcası: Hazarlar; Yunanca Yunanca: Χαζάροι/Yunanca: Χάζαροι; Farsça Farsça: خزر khazar; Latince "Latince: Gazari" ya da "Latince: Cosri" bu konuda ayrıca bakınız: İbrahim Kafesoğlu, Türk Millî Kültürü, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 1999.
- ^ Roux, Jean Paul (1984). Türklerin Tarihi (Historie des Turks). Ad. .
- ^ a b Kafesoğlu, s. 157
- ^ a b c d e Togan, s. 398
- ^ a b Rásonyi, s. 114
- ^ a b c از فرزندان انسا است az farzandān-i Ansā' ast (حدود العالم "Hudūd al-'Ālam")
- ^ Kuzgun, s. 43
- ^ a b c "Hazarlar". Temel Britannica Ansiklopedisi. 8. Cilt. İstanbul: Ana Yayıncılık. 1993. ss. 110-111.
- ^ Artamonov, eserinin 49-52 sayfalarında Hunların batıya doğru ilerlemelerini onaylayan arkeolojik buluntulara da yer vermiştir. Buna göre; Hunların Güney Ural sahasına gelişleri MS II. yüzyıla aittir. Ayrıca Bkz: A.N. Kurat. IV-XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri, Murat Kitabevi, Ankara, 1992, s. 30.
- ^ Kafesoğlu, s. 168
- ^ a b c d e "Hazar Kağanlığı." Encyclopædia Britannica. Encyclopædia Britannica Online. Encyclopædia Britannica Inc.
- ^ Bretschneider, E. (1888). Mediaeval Researches From Eastern Asiatic Sources Vol.2. s. 93.
- ^ Theophanes, the Confessor; Anastasius, the Librarian; Boor, Carl de (1883). Theophanis chronographia. Princeton University. Lipsiae : B.G. Teubnneri.
"Τούτῲ τῷ ἔτει ἐπεστράτευσε Μασαλμᾶς τὴν τῶν Τούρκων γῆν, καὶ συναφθέντες ἀλλήλοις εἰς πόλεµον., πίπτουσιν ἐξ ἀμφοτέρων τῶν μερῶν' καὶ δειλανδρήσας ó ἨΜασαλμᾶς φυγῇ χρησάµενος διὰ τῶν ὀρέων Χαζαρίας ὑπέστρεψεν." [s. 407. (A. M. 6221)] "Τούτῲ τῷ ἔτει ἐπεστράτευσε Μασαλμᾶς τὴν Τουρκίαν καὶ φθάσας τὰς Κασπίας πύλας φοβηθεὶς ἀνέστρεψεν." [s. 409. (A. M. 6223)] "Τούτῲ τῷ ἔτει ἀντῆραν οἱ τῆς ἐρήμου καὶ τοῦ Βασραθὼν τῶ ᾽Αβδελᾶ, δύο ἀδελφοί, οὓς ἀποστείλας ἀνεῖλε σὺν Ἰχιλιάσιν ax στρατοῦ. τῷ Ó' αὐτῷ ἔτει ἐξῆλθον Τοῦρκοι ἐκ τῶν Κασπίων πυλῶν καὶ ἀνεῖλον πολλοὺς εἰς ᾽άρμενίαν καὶ ἔλαβον αἰγμαλωσίαν πολλὴν καὶ ὑπέστρεψαν." [433. (A. M. 6255)] "Τούτῲ τῷ ἔτει ἐξῆλθον πάλιν o Τοῦρκοι εἰς τὰς Κασπίας πύλας καὶ εἰς Ἰβηρίαν, καὶ πολεμήσαντες μετὰ τῶν ᾿4ράβων. ἐξ ἀμφοτέρων ἀπώλοντο πολλοί." [435. (A. M. 6256)]
- ^ Kʻartʻlis cʻxovreba: dasabamitʻgan meaʻcʻxramete saukunemdis (Gürcüce). I. Stamba M. Šarażisa da amxanagobisa. 1897. 20 Şubat 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 20 Şubat 2023.
- ^ Al-masudi (1894). Kitab At-tanbih Waʼl-ischraf. E.j. Brill.
- ^ Kaynak hatası: Geçersiz
<ref>
etiketi;Turchin
isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: ) - ^ Dunlop, The History of, s. 95-96
- ^ 1970 -- The Empire of the Steppes. 31 Mart 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (tr., Naomi Walford). New Brunswick: Rutgers University Press. 10-; 13-; OCLC 90972
- ^ Golden, Khazar Studies, s. 36, 133
- ^ 新唐書/卷221下
- ^ a b Brook, Bir Türk İmparatorluğu, s. 26
- ^ Golden, Khazar Studies, s. 55-56
- ^ Brutzkus, s. 119
- ^ Dunlop, The History of, s. 5
- ^ Golden, The Khazar Sacral, s. 91
- ^ İbn Havkal, s. 107
- ^ El İstahrî, s. 41
- ^ "Scholar claims to find medieval Jewish capital". Associated Press, FoxNews. 22 Eylül 2008. 26 Ekim 2012 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 28 Ekim 2008.
- ^ a b Gömeç, Saadettin. "Hazar Çalışmaları". docs.google.com. Erişim tarihi: 27 Ağustos 2008.[]
- ^ Dunlop, The History of, s. 96
- ^ Brook, Bir Türk İmparatorluğu, s. 25
- ^ Dunlop, Hazar Yahudi Tarihi, s. 27-28.
- ^ Dunlop, Hazar Yahudi Tarihi, s. 28.
- ^ Alemany, s. 268
- ^ Şanda, Mehmet Nuri (2017). "Geçmişten Günümüze Beydili Aşireti". Doğu Anadolu Sosyal Bilimlerde Eğilimler Dergisi. dergipark.org.tr. s. 65. 19 Mart 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 10 Ekim 2021.
- ^ a b Baştav, s. 141
- ^ Koestler, s. 23
- ^ El-Mesûdî, s. 83
- ^ Kafesoğlu, s. 167
- ^ a b Kuzgun, s. 51
- ^ Koestler, s. 56
- ^ a b Togan, s. 340-341
- ^ Kuzgun, s. 53
- ^ Artamonov, s. 146
- ^ Kafesoğlu, s. 158
- ^ Artamonov, s. 185
- ^ Togan, s. 389
- ^ Kuzgun, s. 56
- ^ a b "Hazarlar". Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi. 10. Cilt. İstanbul: Milliyet A.Ş. 1991. ss. 5143-5144.
- ^ Kurat, s. 32
- ^ Kmosko, s. 148
- ^ a b c d e Artamonov, s. 202-213; Bkz a.g.e, s. 457
- ^ Togan, s. 399-400
- ^ Kurat, s. 39-40
- ^ Kuzgun, s. 58-60
- ^ a b Togan, s. 399
- ^ Arkheograficheskoĭ kommissii, s. 10-11
- ^ Kurat, s. 33
- ^ Teophanes, s. 520
- ^ Vasiliyev, s. s. 298
- ^ a b c Artamonov, s. 233-298
- ^ Koestler, s. 24
- ^ Togan, s. 400
- ^ Kafesoğlu, s. 160
- ^ a b Arkheograficheskoĭ kommissii, s. 55-60
- ^ Kuzgun, s. 63
- ^ a b Togan, s. 401
- ^ Kinder & Hilgemann, s. 113
- ^ Bazı tarihçiler bu savaşta Rusların İdil'i ele geçirdiklerini savunurlarken; Kurat, I. Svyatoslav'ın sadece Tmutrakan'ı zapt ettiğini söylemektedir; Bkz. A.N. Kurat. Rusya Tarihi: Başlangıçtan 1917'ye Kadar, TTK Yayınları, Ankara, 1999. . Togan'sa Kurat'ın bu fikrine katılmayarak, Rusların İdil'in yanı sıra Dağıstan'daki Hazar şehirlerini alarak Sarkel'i yakıp yıktıklarını, bu olaydan sonra da Hazarların Azak ve Kırım taraflarında küçük bir devlet olarak varlıklarını devam ettirdiklerini belirtmektedir; Togan, s. 401
- ^ a b Kuzgun, s. 62-63
- ^ a b Kurat, s. 42-44
- ^ a b Artamonov, s. 336-352
- ^ Kafesoğlu, s. 164-166
- ^ Koestler, s. 112
- ^ Artamonov, s. 445
- ^ a b Togan, s. 402
- ^ Kuzgun, s. 67
- ^ Kuzgun, s. 71-78
- ^ a b . The Congress of Secular Jewish Organizations (CSJO) (İngilizce). CSJO.org. 18 Şubat 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ağustos 2009.
- ^ Miller, s. 339-376
- ^ a b Brook, Bir Türk İmparatorluğu, s. 113-115
- ^ a b Dunlop, The History of, s. 97
- ^ Dunlop, The History of, s. 112
- ^ a b c Ögel, s. 227-233
- ^ Pritsak, The Khazar Kingdom's, s. 278
- ^ Brook, Bir Türk İmparatorluğu, s. 117
- ^ Pritsak, The Khazar Kingdom's, s. 262
- ^ Golden, Khazar Studies, s. 81
- ^ Dunlop, The History of, s. 211
- ^ Golden, Khazar Studies, s. 216
- ^ Pritsak, The Khazar Kingdom's, s. 264
- ^ Brutzkus, s. 123
- ^ Minorsky, Hudūd-al-'Ālam حدود العالم, s. 159
- ^ Brook, Bir Türk İmparatorluğu, s. 125
- ^ Kafesoğlu, s. 161
- ^ a b Gauthier, s. 292
- ^ Brook, Bir Türk İmparatorluğu, s. 151
- ^ Bálint, s. 399
- ^ Noonan, The Khazar Economy, s. 253-318
- ^ a b Brook, Bir Türk İmparatorluğu, s. 172
- ^ Taşağıl, s. 280
- ^ a b a.g.e.
- ^ a b Tarihteki Türk Devletleri, Haz: Doç Dr. Anıl Çeçen, Milliyet Yayınları
- ^ . ToplumsalHaber.com. 6 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Eylül 2009.
- ^ Koestler, s. 49
- ^ Kafesoğlu, s. 163
- ^ Kurat, s. 41
- ^ Brook, Bir Türk İmparatorluğu, s. 157
- ^ a b Baştav, s. 169-178
- ^ Özdemir, Pınar (2013). Hazar Türkçesi ve Hazar Türkçesi leksikoloji tespiti denemesi 10 Eylül 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. Karadeniz Araştırmaları, Kış 2013, Sayı: 36, 189-206
- ^ Togan, s. 408
- ^ Artamonov, s. 331-335
- ^ Zuckerman, s. 245
- ^ Kafesoğlu, s. 162
- ^ Golden, The Conversion, s. 123–162
- ^ Artamonov, s. 264
- ^ Kurat, s. 34-35
- ^ Pritsak, The Khazar Kingdom's, s. 80-81
- ^ . Türkdirlik.com. 27 Şubat 2005. 7 Nisan 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ekim 2008.
- ^ Nicholas Wade (9 Mayıs 2000). "Y Chromosome Bears Witness to Story of the Jewish Diaspora". New York Times. 14 Kasım 2008 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 31 Ağustos 2009.
- ^ Wade, Nicholas (2004-01-22). Contrasting patterns of Y chromosome variation in Ashkenazi Jewish and host non-Jewish European populations 10 Kasım 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde . familytreedna.com. 2009-08-31 tarihinde erişilmiştir.
- ^ Brook, Bir Türk İmparatorluğu, s. 134
- Kısaltmalar; s (sayfa)
Ek kaynaklar
- Ahmet Taşağıl, Hazarlar, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi.
- Alemany, Augusti. Sources on the Alans: A Critical Compilation, Brill, Leiden - Boston - Köln, 2000.
- Arkheograficheskoĭ kommissii. Летописи по Ипат Cкому Список, Saint Petersburg, 1871.
- Artamonov, Mihail İllarionoviç. Hazar Tarihi (çev. D. A. Batur), Selenge Yayınları, İstanbul, 2004.
- Bálint, Csánad. "Some Archaeological Addenda to P. Golden's Khazar Studies", Acta Orientalia Academiae Sciendarun Hungaricae, 1981.
- Barkun, Michael. Religion and the Racist Right: The Origins of the Christian Identity Movement, UNC Press,
- . "Hazar Kağanlığı Tarihi", Tarihte Türk Devletleri I, Ankara Üniversitesi Rektörlüğü Yayınları, Ankara, 1987
- Barthold, Vasiliy Vladimiroviç (1996). "Khazar". Encyclopaedia of Islam (Brill Online). Eds.: P. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel and W.P. Heinrichs. Brill.
- Bowman, Stephen B., Ankori, Zvi The Jews of Byzantium 1204-1453 Bloch Pub Co (Aralık 2001).
- Brook, Kevin Alan. The Jews of Khazaria. 2nd ed. Rowman & Littlefield Publishers, Inc, 2006.
- Brook, Kevin Alan. Bir Türk İmparatorluğu: Hazar Yahudileri, Nokta Kitap, İstanbul, 2005.
- Kevin Alan Brook. "Are Russian Jews Descended from the Khazars?" Khazaria.com 14 Mayıs 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- Kevin Alan Brook. "Tales about Jewish Khazars in the Byzantine Empire Resolve an Old Debate". Los Muestros, No. 54, p. 27. 30 Mart 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- . "The Khazar Origin of Ancient Kiev", Slavonic and East European Review, 1944.
- . Byzantines and Jews: some recent work on early Byzantium, Byzantine and Modern Greek Studies 20 (1996): 249-274.
- Dunlop, Douglas M. The History of the Jewish Khazars, Princeton, N.J.: Princeton University Press, 1954.
- Dunlop, Douglas M. Hazar Yahudi Tarihi (çev. Z. Ay), Selenge Yayınları, İstanbul, 2008.
- Dunlop, Douglas M. "The Khazars." The Dark Ages: Jews in Christian Europe, 711-1096. 1966.
- Edwards, Mike. "Searching for the Scythians", National Geographic, s. 56, September 1996.
- Gauthier, Yuri V./Готье, Юрий B. Хазарская культура, Новая Восток, 1925
- Golden, Peter B. Khazar Studies: An Historio-Philological Inquiry into the Origins of the Khazars. Budapeşte: Akademia Kiado, 1980.
- Golden, Peter B. Hazar Çalışmaları (Çev. E. Ç. Mızrak), Selenge Yayınları, İstanbul, 2006.
- Golden, Peter B., Zuckerman, Constantin, Zajaczkowski, Ananiasz. Hazarlar ve Musevilik (çev. O. Karatay), Karam Yayınları, Çorum, 2005.
- Golden, Peter B. "Khazar Turkic Ghulâms in Caliphal Service" (Journal Asiatique adlı gazetetede makalesi, 2004.)
- Golden, Peter B. "Khazar Turkic Ghulâms in Caliphal Service: Onomastic Notes" (Journal Article in Archivum Eurasiae Medii Aevi, 1993.)
- Golden, Peter B. "Khazars" (Book Chapter in Turkish-Jewish Encounters: Studies on Turkish-Jewish Relations through the Ages, 2001.)
- Golden, Peter B. "The Conversion of the Khazars to Judaism", 2007
- Golden, Peter B. "The Khazar Sacral Kingship". In Reyerson, Kathryn Von; Stavrou, Theofanis George; Tracy, James Donald (eds.). Pre-modern Russia and its world: Essays in Honour of Thomas S. Noonan. Otto Harrassowitz Verlag, 2006, s. 79–102. .
- Kafesoğlu, İbrahim. Türk Millî Kültürü, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 1999.
- Kinder, Hermann & Hilgemann, Werner, Dünya Tarihi Atlası, 1. Cilt, ODTÜ Yayıncılık, Ankara, 2007.
- Kitapçı, Zekeriya. Hz. Peygamber'in Hadislerinde Hazarlar, Türk Dünyası Dergisi, Mayıs 2002, no: 185, s. 38-42.
- Kmosko, Michael. Araplar ve Hazarlar, Türkiyat Mecmuası, 1935, C. III (çev: A. Cemal Köprülü)
- Koestler, Arthur. (1976): The Thirteenth Tribe: The Khazar Empire and Its Heritage. Random House, New York.
- Koestler, Arthur. (2015): On Üçüncü Kabile: Orta Asya'nın Yahudi Türkleri - Hazarlar (çev. B. Dişbudak), Alfa Yayınları, İstanbul.
- Kovalev, Roman K. "Creating Khazar Identity through Coins: The Special Issue Dirhams of 837/8." East Central and Eastern Europe in the Early Middle Ages, ed. Florin Curta, pp. 220–253. Ann Arbor, MI: University of Michigan Press, 2005.
- Kurat, Akdes Nimet. IV-XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri, Murat Kitabevi, Ankara, 1992.
- Kuzgun, Şaban. Hazar ve Karay Türkleri: Türklerde Yahudilik ve Doğu Avrupa Yahudilerinin Menşei Meselesi, Alıç Matbaacılık, Ankara, 1993.
- Marcel Erdal. "The Khazar Language". In: Golden et al. 2007, pp. 75–107.
- Minorsky, Vladimir Feodoroviç (Haz.) Hudūd-al-'Ālam حدود العالم, Londra, 1936.
- Miller, Timothy S., "The Legend of Saint Zotikos According to Constantine Akropolites", Analecta Bollandiana c.112, 1994
- "Did the Khazars Possess a Monetary Economy? An Analysis of the Numismatic Evidence." Archivum Eurasiae Medii Aevi 2 (1982): 219-267.
- Noonan, Thomas S. "What Does Historical Numismatics Suggest About the History of Khazaria in the Ninth Century?" Archivum Eurasiae Medii Aevi 3 (1983): 265-281.
- Noonan, Thomas S. "Why Dirhams First Reached Russia: The Role of Arab-Khazar Relations in the Development of the Earliest Islamic Trade with Eastern Europe." Archivum Eurasiae Medii Aevi 4 (1984): 151-282.
- Noonan, Thomas S. "Khazaria as an Intermediary between Islam and Eastern Europe in the Second Half of the Ninth Century: The Numismatic Perspective." Archivum Eurasiae Medii Aevi 5 (1985): 179-204.
- Noonan, Thomas S. "What Can Archaeology Tell Us About the Economy of Khazaria?" The Archaeology of the Steppes: Methods and Strategies - Papers from the International Symposium held in Napoli 9-12 November 1992, ed. Bruno Genito, pp. 331–345. Napoli, Italy: Istituto Universitario Orientale, 1994.
- Noonan, Thomas S. "The Khazar Economy." Archivum Eurasiae Medii Aevi 9 (1995-1997): 253-318.
- Orkun, Hüseyin Namık. Türk Tarihi, Akba Kitabevi, Ankara, 1946.
- Ögel, Bahaeddin. İslamiyetten Önce Türk Kültür Tarihi: Orta Asya Kaynak ve Buluntularına Göre, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2003. .
- Pritsak, Omeljan. "The Khazar Kingdom's Conversion to Judaism." (Journal Article in Harvard Ukrainian Studies, 1978)
- Pritsak, Omeljan. "The Pre-Ashkenazic Jews of Eastern Europe in Relation to the Khazars, the Rus', and the Lithuanians". Ukrainian-Jewish Relations in HIstorical Perspective, ed. Howard Aster and Peter J. Potichnyj. Edmonton, Alberta: Canadian Institute of Ukrainian Studies Press, 1990. p. 7.
- Rossman, Vadim. Russian Intellectual Antisemitism in the Post-Communist Era, University of Nebraska Press, 2002.
- Rásonyi, László. Tarihte Türklük, Örgün Yayınevi, 2007.
- Rice, Tamara Talbot. The Seljuks in Asia Minor. Thames and Hudson, Londra, 1961. pp. 18–19.
- Günah Çıkartıcı Theofanis,Günah Çıkartıcı Theophanes Vakainameleri (kronikler), Oxford University Press, 1997.
- Togan, Zeki Velidi. Hazarlar md. İslam Ansiklopedisi, Cilt V, İstanbul, 1970
- Vasiliyev, Aleksandr Aleksandroviç. Bizans İmparatorluğu Tarihi I, İstanbul, 1943.
- Vital, David (1999): A People Apart: A History of the Jews in Europe. Oxford University Press.
- Zuckerman, Constantine. On the Date of the Khazars' Conversion to Judaism and the Chronology of the Kings of the Rus Oleg and Igor (Revue des Études Byzantines 53), 1995
1915'ten önceki çalışmalar
- The Book of Climates-Collection of Materials Relating to Places and Peoples of the Caucasus, El İstahrî, sayı:29, Tiflis, 1901.
- Kitâb'üt-Tenbih ve'l-İşrâf, El-Mesûdî, VIII. (Leiden, 1894)
- "The Book of Roads and Kingdoms-Collection of Materials Relating to Places and Peoples of the Caucasus", İbn Havkal, sayı:38, Tiflis, 1906.
- El-Memâlik ve'l Mesalik, İbn Hurdâdbih, Leiden, 1889.
- A Forgotten Turkish Nation in Europe-The Gentleman's Quarterly, Karl Blind, Cilt: CCXLI, No.19. Londra: Chatto & Windus, 1877, s. 439–460.
- Itinéraires de la Terre Sainte, Carmody, Brüksel, 1847.
- Sur le Khazars. Vivien St. Martin. Paris, 1851.
- Der khazarische Königsbrief, Cassel, Berlin, 1877.
- Der Ursprung der Magyaren, Vambéry, Leipzig, 1882.
- Das Buch se-Chazari, Hirschfield, Breslav, 1885.
- Pre- and Proto-historic Finns, Abercromby, Londra, 1898.
- Osteuropäische und Ostasiatische Streifzüge, Marquart, Leipzig, 1903.
- An Unknown Khazar Document-Jewish Quarterly Review, Cilt III, s. 181–219, n.s., Filadelfiya, 1913.
Dış bağlantılar
- Hazarlar kimdir? 20 Kasım 2004 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (Türkçe)
- www.khazaria.com - Hazar Tarihi. 7 Ağustos 2005 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (Türkçe)
- Памятники хазарской культуры в дельте Волги - Volga Deltası'nda Hazar Kültürü. 22 Temmuz 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (Rusça)
Ayrıca bakınız
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Hazar Kaganligi ya da kisaca Hazarlar Yunanca Xazaroi Ibranice כוזרים romanize KuzarimTatarca Xazarlar Arapca خزر Rusca Hazary Farsca خزر Latince Gazari Cosri Gasani 7 ve 11 yuzyillar arasinda Hazar Denizi nin cevresinde Van Golu nden Karadeniz kiyilarindan Kiev e Aral Golu nden Macaristan a kadar olan genis topraklarda hukum surmus Dogu Avrupa da yerlesik bir Turk devletidir Hazar kelimesi gez mek anlamina gelen kaz kokunden turemistir Ka zar gezer yani serbest dolasan bir yere bagli olmayan anlamina gelmektedir Hudud al Alam adli esere gore Hazar kaganlari Ansa sulalesindendir bunun Bati Gokturk un Asina olduguna dair iddialar bulunmaktadir ve Orta Asya dan gelmislerdir Hazarlarin bir sure Buyuk Hun Devleti ne bagli kavimler arasinda bulunmus olmalari ihtimali vardir 586 dan sonraki Bizans kaynaklarinda Hazarlar Turkler olarak gecmektedir Hazar Kaganligi ממלכת הכוזרים Ibranice Mamleḵeṯ Kuzarimy 650 969Hazar Kaganligi nin Dunyadaki konumuHazar Kaganligi haritasiTurKaganlikBaskentBelencer y 650 720 Samandar 720 750 Itil 750 y 965 969 Yaygin dil ler Hazarca Ogur obegi lingua franca Eski Turkce hanedan konusulan Iskit dilleri konusulan HukumetMonarsiKagan y 650Irbis 8 yuzyilBulan 9 yuzyilObadiah 9 yuzyilZekeriya 9 yuzyilBenjamin 10 yuzyilII Aaron 10 yuzyilYusuf 11 yuzyilGeorgius TzulTarihi donemOrta Cag Kurulusuy 650 Hazar Seferleri969Yuzolcumu8503 000 000 km29001 000 000 km2Onculler ArdillarBati Gokturk KaganligiBuyuk Bulgar Hanligi Dest i KipcakPeceneklerKiev Knezligi Islamiyet e gecmeden onceki Turklerin tamamina yakini Tengrici olmasina ragmen Hazar kagani ve yonetim kademesindeki Turklerin cogu 740 li yillarda Museviligi benimsemistir Bazi akademisyenler Hazar Turklerinin bircok Dogu Avrupa ve Rus diger adiyla Askenaz Yahudileri nin atalari oldugunu dusunmektedir Tum bunlarin yani sira Hazarlar dini toleransin yaygin oldugu ve Tengriciligin serbestce yayildigi bir toplumdu 10 yuzyilin basina kadar genislemesini surduren ve Hazar Denizi ne adini veren Hazarlar daha cok halife Osman in basinda bulundugu Islam Devleti ve Sasanilerle savastilar Kaganlik dogudan gelen Pecenekler sebebiyle zayifladi ve Kiev Knezligi tarafindan yikildi KokenTang Shu da Hazar K o sa kavmi icin Turklerin soyuna ait olanlar ibaresi gecmektedir Theophanis kroniginde Hazarya Turklerin topraklari Turkler Turkiye tanimi ile ozdeslestirilmistir Kartlis Tshovreba adli Gurcuce vakayinamede ise Hazarlar Batidan gelen Turkler olarak gecer Mesudi adli eserinde Hazarlari Turk boylari listesine yerlestirir Hazarlarin etnik kokeni hakkinda kesin bir kanit olmamakla beraber bu konuda cesitli arastirmalar yurutulmustur Bu konuda arastirma yapmis Kornienko ve ekibindekilerin 7 ila 9 yuzyila ait Kaganliga hizmet etmis seckin askerlerden meydana gelen dokuz iskeletin Y kromozomlarini analiz etmeleri sonucu Hazarlarin Avrupa ve Dogu Asya basta olmak uzere farkli genetik kokenlere sahip olduklari tespit edilmistir D M Dunlop ve P B Golden adli arastirmacilarsa Hazarlarin Tiele veya Uygur soyundan geldigini kabul etmektedirler Fransiz arastirmaci tarihci Rene Grousset Hazarlarin Cucenler in iktidarlarinin Gokturkler tarafindan ele gecirilmesi sonucunda batiya goc eden Turk halklardan biri oldugunu one surmektedir El Mesudi ye gore Hazarlar Sabar Turklerinin devamidir ve Hazar adiyla Bizansli ile Iranlilar tarafindan taninmislardir fakat ayni zamanda Turk olarak da anilmislardir D M Dunlop Cin kaynaklarinda T u kue Ho sa K o sa 突厥可薩部 adi ile zikredildigini ortaya cikarmissa da Peter Golden Hazarlar ile Uygurlar arasinda bir baglanti kurmanin mumkun olmadigini ve gercek baglantinin Ogurlar arasinda var oldugunu belirterek Dunlop a karsi cikmistir Bazi bilim adamlarina gore Hazar adi gezgin anlamina gelen kaz koku ve adam anlamina gelen er ekinden turetilmistir Eski Rus kayitlarinda Hazarlar Beyaz Ugriler Macarlar da Kara Ugriler olarak anilmaktaydi Yunan tarihci Gunah Cikartici Theofanis kayitlarinda Hazarlari dogudan gelen Turkler olarak ifade eder Hazarcanin eski Turk dili ve Uygurcanin etkisinde kalmis Hunca ve Bulgarca gibi Turk dillerinin Ogur obegine bagli oldugu gorusunde birlesen arastirmacilar da vardir Hazarlarin cagdasi olan Arap seyyah ve cografyaci Ibn Havkal ve Istahri Hazar ismini ne bir milletin ne de bir halkin ismi oldugunu belirtip sadece baskenti Itil olan ulkeye verilen isim olarak nitelemislerdir Hayfa Universitesi nden Dr Simon Kraiz Dimitri Vasilyev in bulgularina dayanarak Eylul 2008 de Hazarlardan kalma Samosdelka koyunde bulunan yazilarda Hazarlarin Ruslar Gurculer Ermeniler ve diger milletler hakkinda bircok yazi yazdigini kesfedildigini belirtmistir Buna ragmen Hazarlar kendileri hakkinda neredeyse hicbir sey yazmamislardir Hazarlari Ak Hazarlar ve Kara Hazarlar olarak ikiye ayiran Istahri Ak Hazarlarin carpici bir yakisikliliga mavi goze ve kirmizimsi bir saca sahip olduklarini bunun yaninda Kara Hazarlarin siyahimsi derili bir cesit Hint oldugunu ileri surer Bununla birlikte bilim adamlari bunun bir irk ayrimi degil sosyal bir siniflandirma oldugu konusunda fikir birligi icerisindelerdir Buna gore Kara Hazarlar asagi tabaka Ak Hazarlar ise soylular sinifi ve kraliyet mensuplaridir Her ne kadar Istahri nin Ak ve Kara Hazarlar icin yaptigi bu taniminin aslen bir sosyal siniflandirma oldugu dusunulse de o doneme ait baska kaynaklarda da Hazarlarin gorunuslerine dair benzer tanimlara rastlanmaktadir Buna gore Ibn Rabbihi Hazarlarin acik tenli siyah sacli ve mavi gozlu oldugunu soyler Ibn Sa d El Magribi de buna katilarak Onlar beyaz tenli mavi gozlu kizil sacli ve iri vucutludurlar der Ayrica sahaf Nedim de Turkler Bulgarlar ve Alanlarla birlikte siraladigi Hazarlari da sarisin olarak niteler Turk tarihci Yusuf Halacoglu ise Hazar Kaganligi nin Begdili boyu tarafindan kuruldugunu iddia etmistir TarihKaganligin kurulusu 600 lu yillarda Bati mor ve Dogu mavi Gokturk kaganliklari Acik renkli alanlar mutlak hakimiyet bolgesini koyu renkli alanlar ise etkisini gosterdigi bolgeleri ifade etmekte Sabir Turkleri nin ve Bati Gokturk boylarinin devami olan Hazarlar Gokturk birligi doneminde Gokturk devletinin Bati kanadini olusturmaktaydi Gokturklerin yikilmasindan sonra bagimsizlasip Kuban Irmagi yla Azak Denizi arasindaki araziye yerlesmislerdir Bu bolgedeki diger Turk kavimlerini iclerinde eritip 7 yy ile 10 yy arasinda Hazar Denizi ile Karadeniz in kuzeyinde egemenlik kurmuslardir 10 yuzyil Islam tarihcisi El Mesudi Iranlilarin Hazar adini verdikleri kavime Turklerin Sabar Sabir dediklerini bildirmektedir Ayrica bu bolge dogudan batiya dogru gelisen buyuk goc hareketlerinin yolu uzerinde bulundugundan Hun Ogur Fin Ugor ve Avarlardan kalan kutleler de burada hayatlarini devam ettirmislerdir Hazarlarin Orta Asya dan bu bolgeye gelmelerinin tarihi kesin olarak bilinmemektedir Hazarlar hakkinda bilgi veren Gurcu kaynaklarina gore Hazarlar bu bolgeye milattan onceki devirlerde gelmislerdir Hazarlarin tarih sahnesine cikislari kaynaklarin ifadesine gore 2 yuzyilin sonlarina dogru olmustur 198 yilinda Barsiller le beraber Ermenistan a saldirmislardir 3 yuzyilin baslarindan 4 yuzyilin ortalarina kadar Ermenistan bolgesinde Bizans a karsi Sasani Devleti yle beraber savasan Hazarlar 4 yuzyilin ikinci yarisindan itibaren Sasanilerin Ermenistan i ele gecirip komsularina karsi istilaci bir siyaset izleyince Hazarlar bu defa Bizans la anlasarak onlara karsi savasmaya baslamislardir 363 yilinda Bizans imparatoru Julian in Ermenistan da bulunan Sasanilere karsi yaptigi savasa Hazarlar da katilarak Bizans a yardim etmislerdir Bunun uzerine Sasaniler Kafkasya da bulunan kabilelerle anlasarak onlarin Hazarlara saldirmalarini saglamislardir Hazarlar Attila nin 434 yilinda Hun imparatoru olmasi uzerine bir sure Hunlara tabi olmak zorunda kalmislardir Ancak Attila nin olumunden sonra dagilan Hun Imparatorlugu ndan ayrilan Hazarlar yeniden Sasani topraklarina saldirmaya baslamislardir Bu durum karsisinda Sasani imparatoru Bizans tan yardim istemek zorunda kalmistir Bundan sonra Hazarlar ile Sasaniler arasindaki savaslar 558 yilindan itibaren surekli olarak devam etmis ve Sasani hukumdari Derbent ve Kafkasya daki gecitlerde bir dizi kaleler insa ettirmistir 5 yuzyilda ortaya cikan Avarlar da bir sure Hazarlari hakimiyetleri altina almislardir Sasani hukumdari Anusirvan Hazarlara karsi Derbend Bab el Ebvab kalesini yaptirmistir Iyice kuvvetlenen Hazarlari yenemeyecegini anlayan Anusirvan onlarla dost olma yoluna giderek onlardan gelecek tehlikeleri onlemeye calismistir Hazarlar 626 627 yillarina dogru Bizans imparatoru Herakleios la anlasmaya varip kumandan Corpan Tarhan onderliginde Aras Nehri ne kadar butun Azerbaycan i ele gecirerek bazi Ermeni kitlelerini egemenligi altina almislardir 628 yilinda kis mevsiminin baslamasi yuzunden o yil alinamayan Tiflis ancak 629 yilinda Hazar kumandani Corpan Tarhan in basariyla yuruttugu harekat neticesinde Hazar Yabgusu tarafindan zapt edilmistir Boylece Sasaniler artik buyuk bir devlet olmaktan cikarilmis ve Hazar Hakanligi Iran karsisinda Bizans in en iyi muttefiki haline gelmistir Bu sirada Hazarlar henuz bagimsiz bir devlet degillerdi Fakat Gokturk Devleti nin 582 yilinda Bati ve Dogu Gokturk Devleti olarak ikiye ayrilmasindan ve daha sonra da Bati Gokturk Devleti nin yikilmasindan sonra kendi baslarina bagimsiz bir hanlik olarak tarih sahnesine cikmislardir Suratle siyasi ve askeri nufuzlarini genisleten Hazarlarin tam bagimsiz bir devlet haline gelmeleri ise 630 yilini bulmustur Kaganligin yukselisi Kaganligin yayildigi alan Bati Gokturk Kaganligi nin batida en ucta kalan noktalariydi Kirim Kafkasya Dinyeper Don Nehri ve Volga arasi ile Hazar Denizi cevresidir Hazar Arap iliskileri Kafkasya bolgesinin siyasi haritasi y 740 Hazar Bizans isbirligi karsisinda zayiflayan Sasani Imparatorlugu 632 634 lerde Islam kuvvetleri tarafindan cokertilip Iran topraklari Araplarin eline gecince Islam Ileri Harekati bir yandan Ermenistan yolu ile Kafkaslar a dogru bir yandan da Suriye uzerinden Anadolu iclerine kadar gelismeye baslamistir Araplarla Hazarlarin mucadeleleri siddetli ve devamli olmustur Ilk buyuk taarruz 651 652 yillarinda Halife Omer zamaninda yapilmis ve Islam ordulari Hazar topraklarina girip Derbent i alarak Hazarlarin bu siralardaki baskentleri olan Belencer e kadar ilerlemis ancak Hazarlar tarafindan geri puskurtulmuslerdi Belencer in Araplar tarafindan istila edilmesinden sonra Hazarlar baskentlerini Asagi Volga civarina nakletmislerdir Daha sonra guneye dogru ilerleyerek Ermenistan a girmislerdi Karadeniz in kuzeyindeki Buyuk Bulgarya Hanligi nin kuvvetli Hazar genislemesi karsisinda dayanamayarak Idil Bulgarlari ve Tuna Bulgarlari olarak ikiye ayrilmasi sonucunda Dinyeper e kadar olan duzlukler Hazarlarin eline gecmis ve Hakanlik Kafkaslarin guneyinde de Islam Ileri Harekati na karsi yollari kapamisti 7 yuzyil sona ermeden Hazarlar Kirim i ele gecirip Azak Denizi cevresinde tam bir hakimiyet saglamislardir ve boylece Hazar Denizi nden Dinyester e Kafkaslar in guney eteklerinden Oka Nehri ne kadar butun bolgeyi ve Kirim i ellerine gecirmislerdir 651 652 deki ilk karsilasmadan sonra Halife Osman in 656 da sehit edilmesinden ve Halife Ali nin halife secilmesinden sonra meydana gelen karisikliklarin Kafkaslar yonundeki Islam saldirilarini azaltmasi uzerine harekete gecen Hazarlar Arran a kadar indiler Hazar Islam savaslari yaklasik yarim asirdan fazla suren sinir boyu carpismalariyla devam etmis ve daha sonra da Islam ordulari Emevi Halifesi Muaviye zamaninda Kafkas taarruzlarina yeniden baslamistir Ancak Araplarin 717 de Istanbul a yurumek uzere Kafkaslar dan ayrilmak zorunda kalmasiyla Hazar taarruzu karsisinda kalan diger Arap kuvvetleri geri cekilmistir Bunun uzerine Hazar ordusu 717 718 yillarinda Sirvan a girmis ve Azerbaycan in buyuk bir kismini isgal etmistir Bundan sonra Kafkaslar bolgesi iki devlet arasinda surekli el degistirdigi icin Islam ordulari Kafkasya nin kuzeyinden oteye gecememislerdir Hazarlar Kafkasya da ilerleyen Araplara karsi 731 de buyuk bir guc toplayarak karsi saldiriya gecip Araplari agir bir maglubiyete ugratarak gecmiste Hazarlara karsi birtakim basarilan kazanmis Ermenistan valisi Cerrah i oldurduler Hazar ordusu bu savasta Musul onlerine kadar gelmistir Araplar boylece tekrar Azerbaycan a gerilemek zorunda kaldilar Buna karsi Sait El Haresi komutasinda yeniden toparlanan Araplar Hazarlari geri puskurttuler Doneminin en etkili devletlerinden biri oldugu 820 yilinda Hazar Kaganligi 732 733 yillarinda daha sonralari halife olacak olan Mervan bin Muhammed Ermenistan a ve Azerbaycan a vali tayin edildi Araplar en onemli basarilarini onun zamaninda elde ettiler Araplar Semender ve birkac Hazar sehrini de ele gecirdiler Bu savasta olu ve esirler veren Hazar hakani Arap hakimiyetini ve Islamiyet i kabul etmek sartiyla barisa razi oldu Bunun uzerine yapilan antlasmaya gore baskent Idil de iki fakih kalacak ve Hazarlara Islamiyet i ogretecekti Ancak Hazar hakaninin Muslumanligi cok uzun surmemis ve hakan Araplarin gitmesini muteakip eski dinine donmustur Boylece de Islamiyet gerek Hazarlar arasinda gerekse de bu topraklardaki diger kavimler arasinda guclu bir sekilde yayilma firsati bulamamistir Mervan in bu seferinden sonra Islam Hazar iliskileri genellikle dostane seyretmistir Islam halifeliginde Abbasiler in iktidara geldigi 763 ten sonra Arap Hazar mucadeleleri eski hizini kaybetmistir Hazarlarin Musluman ulkelerine son akinlari Halife Harun Resid zamaninda olmustur Halife Harun Resit kumandani Yezid i Hazarlarin uzerine gondermis ve o da Hazarlari Ermenistan dan cikarmayi basarmistir Bundan sonra Arap kaynaklarinda Hazarlarin hucumlarindan bahsedilmemektedir Boylece Guney Kafkaslar da hakimiyet icin yapilan Arap Hazar mucadelesi sona ermistir Hazar Bizans iliskileri Hazarlar 7 ve 8 yuzyillarda nufuzlarini arttiran Hazarlara 7 yuzyilda Kirim Gotlari tabi olmuslardir Hazarlar 787 yilinda Guney Kirim daki Doros simdiki Mangup kalesini ele gecirmisler ve boylece Gotlarin Kirim daki hakimiyetini sona erdirmislerdir 8 ve 9 yuzyillarda buyuyerek sinirlari bati ve kuzey yonunde genisleten Hazar Kaganligi Dogu Avrupa nin guclu devletlerinden biri olarak her kavimden belli sartlara gore vergi almistir Karadeniz in kuzeyi Karadeniz sahilleri Kuban Nehri boylari ve Kirim in Hazarlarin eline gecmesi uzerine Bizans ile Hazarlar arasindaki iliskiler busbutun siklasmistir 695 yilinda askeri bir darbeyle tahttan indirilen II Justinyen Kirim daki Gotlarin yanina kacmis Gotlar da onu Kirim in o zamanki hakimi olan Hazar hakani Busir e teslim etmislerdir 704 te Busir kizkardesini II Justinianos ile evlendirmistir Tarihci Gunah Cikartici Theofanis e gore Bizans in yeni imparatoru III Tiberius 705 te II Justinianos un olu ya da diri yakalanip kendisine teslim edilmesi karsiliginda buyuk bir armagan teklif etmesi uzerine Busir Tmutarakan temsilcisine II Justinianos un olum talimatini verdiyse de II Justinianos karisinin yardimiyla kurtularak Konstantinopolis e dondu ve Bulgar hukumdari Tervel Han in yardimiyla tekrar tahta gecti Bu arada Cherson u ele geciren Hazarlara 710 da savas acti Cherson u ele gecirmesine karsin Hazar hakanindan da yardim alan Chersonlu isyancilar Kirim i ele gecirdi Bu sirada savasa giden ordu 711 de Filippikos in tarafina gecti ve II Justinyen asildi 950 yilinda Hazarlar Araplar karsisinda Hazarlar ve Bizanslilarin beraber hareket etmesi III Leon zamaninda da devam etmis ve III Leo oglu V Konstantinos u Hazar Kagani Bihar in kiziyla evlendirmistir Bu evlilikten dogan Hazarli Leon 775 te tahta cikmistir Kurulan akrabalik baglariyla birlikte iki ulke arasinda ticari iliskiler gelisti Hazarlar da 834 835 yillarinda saldirilardan korunmak icin Sarkel Kalesi ni yaptirmak isteyince Bizans imparatoru Theofilos a elci gondererek kendisinden destek de aldilar Hazar Bizans iliskileri imparator Romanos Lekapenos doneminde Bizans in Yahudilere olan tutumu nedeniyle bozulmustur Bu yuzden Bizans tan kovulan bircok Yahudi Hazar ulkesine siginmis ve 932 yilinda Bizans la Hazarlarin arasi tekrar acilmistir Bunun uzerine Hazar hakani ulkesindeki Hristiyanlari takibe baslamis bunu duyan I Romanos da Kiev Knezi I Igor ile anlasarak onu Hazarlara karsi bir sefer duzenlemeye ikna etmistir Bir sure sonra Bizans Hazar iliskileri daha da bozulmus ve Bizans Uz Pecenek As ve Alan kabileleriyle anlasarak onlari Hazarlara karsi saldirtmissa da Hazarlar bu saldirilari geri puskurtmuslerdir Hazar Rus iliskileri 9 yuzyilin ortalarinda Ruslar Kirmizi Slavlar Gri Gotlar Mor ve mavi cizgiyle belirtilen Hazarlarin egemenlik alani Rus Hazar iliskileri yilliklara gore 859 da baslamistir Yilliklarda 859 olaylari anlatilirken Hazarlar Rus kabileleri olan Polyan Severyan Radimic ve Vyaticler den her ev basina bir sincap kurku ile gumus para aldilar seklinde gecmektedir Rurik in yerine gecen Novgorod Knezi Oleg bu duruma bir son vermek icin 884 yilinda Severyanlarin uzerine gidip onlarin Hazarlara vergi odemelerini istemedigini soylemistir 884 yilinda Ruslar diger Slav kabileleriyle birleserek Hazarlara karsi birlik meydana getirdiler ve Hazarlari iyice zayiflattilar 892 yilinda Ruslar 55 gemiyle Hazar Denizi ne inmisler Ciyl ve Deylem sahillerine Taberistan ve Abiskon topraklarina asker cikarip cevreyi yakip yikmislar ve topladiklari ganimetlerle geri donmuslerdir Geri donusleri sirasinda da elde ettikleri ganimetlerin bir kismini Hazar Hakani na vergi olarak vermislerdir Ancak Ruslarin yaptiklarini ogrenen Hazar Hakani nin Musluman askerleri hakandan Ruslara saldirmak icin izin istemisler ve bu izni alarak Ruslara saldirmislardir 9 yuzyilin ikinci yarisindan itibaren Ruslar Hazar ulkesinde ozellikle ticari alanda etkili olmaya baslamislardir Ruslarin sahip oldugu bu rahatlik Kiev Knezi I Igor un Kiev sehrini ele gecirerek buraya yerlesmesini saglamistir Girdigi uzun mucadeleler sonucunda Dinyeper Nehri uzerinden Karadeniz e inen buyuk ticaret yolunu ele gecirerek bazi Slav kabilelerini Hazar egemenliginden almistir Ruslar yine bu bolgede Hazar hakimiyetine son vererek daginik bir halde yasayan Slav kavimlerini bir daire altinda toplayarak devlet haline getirmislerdir Ruslar ilk defa 913 te Hazar Kaganligi na bir sefer duzenlemislerdir Ona gore bu Rus akini Hazar Hakani nin izniyle olmus ve Ruslar elde edecekleri ganimetlerin bir kismini hakana vermislerdir Ancak Hazar hakani 925 te kendisinin izni olmadan Ruslarin tekrar bir akin duzenledigini ogrenince kuvvetlerini gondererek geri donen Ruslarin yolunu kesmistir Igor un 935 lerde tekrar Tmutarakan sehrine saldirdigi bir sirada Bizans da Ruslarin yardimiyla Kirim daki Hazar topraklarina saldirip bir kismini ele gecirmislerdir Hazar kagani II Aaron buna 939 da bir misilleme yapmis ve Kirim i tahrip etmistir Hazarlar Igor un 941 de Bizans a yaptigi sefer sirasinda da Bizans donanmasini imha etmislerdir 944 te Ruslar o donemde Musluman Kafkasya nin merkezi olan Azerbaycan in Berde sehrine kadar inerek her tarafi yagmalamislar ancak Hazarlar onlara karsi hicbir tedbir almamislardir I Svyatoslav 965 te Hazarlar uzerine yurudu ve Sarkel i aldi I Svyatoslav daha guneye inerek Pecenek ve Uzlari Hazarlar uzerine saldirtti Sonra Kerc Bogazi ni ve Kafkasya nin Kuban sahillerini ele gecirdi Hazar Diger Turk boylari iliskileri 9 yuzyilin ortalarina kadar gelismesini surduren Hazar Kaganligi topraklarinda yasayan Turk kavimleri tarafindan 9 yuzyilin sonlarina dogru birtakim saldirilara ugramistir Dogudan gelen Kipcak ve Uzlarin Hazar ulkesine saldirmasina karsin Hazarlar bu saldiriyi durdurdu ancak onlari tam olarak maglup edemediler 854 yilinda Kabarlar daha sonralari Macarlar ve Bulgarlar Hazar hakimiyetinden ayrilmislardir Ayrica dogudan gelen Pecenek saldirilari da Hazar Kaganligi nin zayiflamasinda etkili olmustur Pecenekler 860 880 yillari civarinda Uzlarin baskisindan kurtularak Hazar yurdu icinden batiya dogru gecmisler ve Idil Nehri ni asarak Don ve Kuban boylarina gitmislerdir Volga boylarina yerlesen Macarlarin Hazarlarin idaresinde teskilatlanmasi sonucu Arpad Hanedani ortaya cikmistir 9 yuzyilin sonlarina dogru Bulgarlar ve Pecenekler Macarlara saldirinca Hazarlarin himayesindeki bu devlet yikilmis ve Macarlar bu olaydan sonra bugunku Macaristan a yerlesmislerdir 9 yuzyilin baslarinda Pecenekler Hazarlara yeniden saldirmislar fakat Oguzlarin Hazarlara yardim etmesi sonucu Pecenek saldirisi savusturulmustur 965 teki Rus seferinden sonra eski gucunu kaybeden Hazarlarin yikilmasinda Ruslar birinci derecede etkiliyken diger Turk boylari ikinci derecede etkili olmustur Gerek Pecenek Uz Kuman Kipcak gibi Turk boylarinin saldirilari gerekse 970 ten itibaren Hazarlarin hakimiyeti altinda yasayan kabilelerin birer birer kopmasiyla Hazarlar buyuk bir guc kaybina ugramistir Hazarlarin bir kismi 965 ten sonra Kirim a diger bir kismi da Hazar Denizi ile Kafkaslar arasindaki bolgeye cekilerek varliklarini devam ettirmisseler de zamanla Hazarlarin kontrolunden cikan topraklardaki Hazarlar arasindaki baglanti cesitli Turk boylari tarafindan kesilmistir Dogu kaynaklarinin Kipcak Bizans kaynaklarininsa Kuman dedikleri boylarin Bati Sibirya dan ayrilarak Volga boylarina dogru ilerlemesi Hazarlarin Harezm ve Turkistan la olan iliskilerini kesmis ve buralarla olan ticari iliskilerini bitirmistir Askeri ve ekonomik yonden buhran yasayan Hazarlara son darbeyi Kipcaklarin indirmesinden sonra Hazarlar bir muddet daha Kirim da kalsa da 11 yuzyil icerisinde bir kismi Kumanlara bir kismi da Ruslara karisarak onlarin icerisinde kaybolup gitmislerdir Kuman Kipcak ulkesi de 1299 da Mogollar tarafindan istilaya ugramistir Kaganligin cokusu 1015 yilinda Hazarlar Bizans ile Hazarlar arasindaki siyasi rekabet Kirim uzerinde hakimiyet kurma isteginden dolayi cikmistir Hazarlar I Svyatoslav in guneye inerek Kerc Bogazi ni ve Kafkasya nin Kuban sahillerini ele gecirmesinden sonra Azak ve Kirim taraflarinda varliklarini devam ettirmislerdir Bizans kaynaklarina gore Ruslar ve diger Turk boylariyla anlasip Hazar Devleti nin yikilmasina sebep olmustur Oyle ki 1016 1019 yillari arasinda Bizans la isbirligi yapan Ruslar Hazarlarin Tmutarakan daki Hazar topraklarina saldirmislar ve Tmutarakan ile civar topraklar Bizans imparatoru II Basileios un gonderdigi donanmanin yardimiyla I Svyatopolk tarafindan zaptedilmistir Bu savastan Hazarlarin son hakani olan Georgius Tzul esir edilmistir Hakan Hristiyanligi kabul ederek Arbon unvanini almistir Mstislav bundan sonra Tmutarakan knezi olmus ve 1022 de ordusuna aldigi Hazarlarin da yardimiyla Kiev deki kardesi I Yaroslav a karsi savasmistir 1016 dan sonra egemenliklerini Asagi Idil boylarinda Azak ve Kirim da kucuk prenslikler kurarak surduren Hazarlara son darbeyi 1030 yilinda Pecenekler indirmistir Rus yilliklarindaki 1095 yilina ait kayitlarda ise Hazarlar artik Rus knezlerine tabi olarak anilmaktadirlar Hazarlara karsi savasmasi icin kiskirtilan Bizans Imparatoru da Rus ordusuna yardim etmek uzere Bizans donanmasini gondermistir Hazar Kaganligi Bizans Imparatorlugu nun da etkileri sebebiyle 11 yuzyilda cokmustur Saban Kuzgun a gore Hazarlarin cokus nedenleri ic ve dis olmak uzere ikiye ayrilir Dis sebeplerin en onemlisi Hazarlarin cografi bakimdan son derece onemli bir bolgeyi ellerinde tutuyor olmalaridir Ic sebeplerin baslicalari ise Ulkede Hazarlarin genis bir alana yayilmasiyla din dil kultur menfaat ve kader birliginin yok olmasi Ulkede zevk ve rahatligin artmasi Askeri sistemle hakanlik yapisinin bozulmasidir Golden a gore kaganligin 10 yuzyilin ikinci yarisindaki beklenmeyen cokusu kacinilmazdi Ona gore Hazarlarin yikilisi Musevi olmalarindan dolayi degil merkezi olmayan guclerden olusan konar gocer devlet yapisinin zayifliklari ve Itil boylarinda degisen ekonomik dengelerle ilgilidir Devletin cokmesinden sonra hemen kaybolmayip aralarinda Macarlarin da oldugu cesitli uluslarin arasina dagilan Hazarlarin bir kismi Macar sinirlarini korumada gorev almistir Timothy Miller 11 yy civarinda Musevi Hazarlarin Bizans Imparatorlugu ndaki Pera Yahudi Cemaati nin uyesi olduklarini kesfetmistir Dunlop a gore Ruslarin bir deniz gucune sahip olmasina karsin Hazarlarin sahip olmayisi karada saglanan savas ustunluklerini kaybetmelerine yol acmistir Devlet teskilatiHazar Kaganligi nin devlet teskilati aslinda Gokturk Devleti nin teskilatinin bir devami olmakla beraber bazi konularda farklilik gostermektedir Hudud ul alam adli esere gore devletin basinda bulunan hakan Asina sulalesinden gelmekte ve Turk geleneklerine uygun olarak ilahi kaynakli sayilmaktaydi Bu yuzden hakan kagan olmak icin belirli bir sulaleye mensup olmak gerekliydi Kaganlik babadan ogula gecerdi ve kaganlarin Asena adli disi bir kurdun soyundan geldigine inanilirdi Hem Bati Turklerinde hem de Hazarlarda kagan katletme adeti vardi Arap tarihci Istahri ye gore kagan goreve basladiktan sonra yasayacagi sure icin bir limit belirlenirdi ve bu sure dolar dolmaz kagan oldurulurdu Ibn Fadlan a gore kagan en azindan 40 yil tahtta kalmissa devlet erkani ve halki yasliliktan dolayi dusunme yargilama yeteneginin bozulmus olacagini dusunurlerdi ve bunun sonucunda da kagan katledilirdi Diger Turk devletlerinde oldugu gibi Hazarlarda da kaganin kutsal bir gucu ve konumu olduguna inanilirdi Halkin basina kuraklik kitlik savaslarda basarisizlik ve baska ugursuzluklar geldigi zaman kagan bundan sorumlu tutulur ve bu durum onun olumune neden olurdu Kaganin yardimcisina Kundur onun da yardimcisina Cavisgir denmekteydi Bu 3 kisinin disinda kimse kaganin yanina giremezdi Kaganin dusmana karsi gonderdigi ordu yenilgiye ugrarsa kacarak geri donenler oldurulur kumandan ve kagan yardimcisi cezalandirilirlardi Hazarlara bagli diger kavimler merkezden gonderilen Il teber veya tudun denilen kisiler tarafindan yonetilirlerdi Kaganin karisina diger Turk devletlerinde oldugu gibi Hatun denirdi Kagan olumunden sonra ozenle hazirlanmis bir anit mezara gomulurdu Zaman ilerledikce Hazar kaganinin konumu zayifladi O Pritsak a gore tarihci El Yakubi nin 9 yuzyilda tuttugu kayitlarda kaganin 799 yilina hem en ust duzeyde yonetici hem de ordu komutani oldugunu ancak 833 yilina gelindiginde yetkilerini bir diger yonetici olan Bek ile paylastigini yaziyordu Kaganin gostermelik bir ruhani lider konumuna indirgendigi 10 yuzyilda devlet meseleleriyle ilgilenen kisi Bek idi Ibn Fadlan in anlattigi kadariyla bek her turlu yasak koymaya cezalandirmaya affetmeye ve devlet islerini yurutmeye yetkiliydi Yine de o donemin hiyerarsisinde bir unvandan ibaret olan kaganin ardinda ikinci sirada yer aliyordu Bekin en onemli sorumluluklarindan biri de ordu komutanligiydi Hazar yonetiminde ucuncu kademede bulunan kisiye Kender dorduncu sirada gelen Kenderin vekiline de Javisgar denmekteydi Yonetim hiyerarsisinde besinci sirada Tarkan bulunmaktaydi Gorevi Hazar ordusunda alay komutanligi yapmak ya da yardimci ordulari komuta etmekti Tarkan ayni zamanda 8 yuzyilda Atil in yerel valisinin de unvaniydi El Istahri ye gore Hazar ordusu 12 000 kisilikti Askerin kucuk bir kismi haric duzenli bir sekilde ucret almaz maaslarini uzun vadelerle ve duzenli olmayan araliklarla alirlardi Hazarlarin ucretli askerleri yoktu ve sehirlerin savunmalari gonulluler tarafindan yapilirdi Ancak 9 yuzyilin ortalarinda ticaretin gelismesiyle askerlik meslegiyle ugrasanlarin sayisi azalmis ve bu durum ucretli askerlerin sayisinin artmasini da beraberinde getirmistir Ote yandan Harezm den getirilen ve Arsiya adi verilen Iran kokenli Musluman askerler Hazar kaganinin ozel muhafizligini yapmaktaydi Hazar ordusunda bunlardan baska Slav Ruslari da gorev aliyordu Ayrica Hazarlarin deniz gucu oldugu gorulmemektedir Hazarya da gorev yapan yerel valilere Tudun adi verilirdi ve bunlar Hazar Kagani tarafindan atanirdi Tudunlar vergi toplarlardi ve gumrukten sorumluydular Balikci adi verilen sahil guvenlik gorevlileri de mevcuttu Ancak bazi sehirlerde tudunlar ve balikcilarla ayni gorevi ustlenen ve secimle isbasina gelen yoneticiler de vardi Babaghuq sehrin babasi adi verilen bu yoneticilerden biri Cherson u 705 840 yillari arasinda yonetmistir Bir baska babaghuq da 703 yilinda Tmutarakan in yoneticisiydi Ayrica Hazarlar Kiev Ruslarinin da kurduklari Kiev Knezligi nin yonetim bicimini etkilemislerdir Ruslarin Kumanlar uzerine yaptigi seferdeki maglubiyeti destansi bir bicimde anlatan Igor Destani nda Novgorod Sversk Prensi Igor un unvani kagan dir Hudud al Alam adli eser de Igor dan Rus Kagani olarak bahsetmektedir Tum inanclarin mahkemede temsil edilmesini saglayan ve boylece hosgoru ortamini da yaratan Hazarlar duzenli bir hukuk sistemi de kurmuslardi Baskentte 4 farkli inanci temsil eden 7 bas yargic yuksek mahkemeyi olusturuyordu Atil deki mahkeme esas olarak ticari davalara bakiyordu EkonomiHazarlarin en onemli gelirini ticaret akisi olustursa da ihrac edecek fazla mallari bulunmamaktaydi En cok bal tutkal balmumu un kadife ve kurkler ihrac edilmekteydi Ayrica ticaret kervanlari ve gemileri Hazar Kaganligi na onda bir oraninda vergi oderlerdi Hazar Denizi nden gelen gemilerden de gumruk vergisi alinirdi Hazarlar Musluman ve Rus tuccarlarin ulkelerinden serbestce gecmelerine izin vermislerdir Bu tuccarlar ozellikle 10 yuzyilda Itil in devamli musterisi olmuslardir ve bir sure sonra da bircogu buraya yerlesmistir Itil disinda Saksin sehrini de bir ticaret merkezi yapan Hazarlar 8 yuzyilla 11 yuzyil arasinda topraklarinin genis bir bolumunde guven ve asayisi sagladigi icin Dogu Avrupa da tam anlamiyla bir Hazar Barisi cagi yasatmislardir Sarkel Kalesi nde ele gecen esyalardan Hazarlarin bircok kavimle ve baska Turk topluluklariyla buyuk boyutlu ticaret iliskileri oldugu ayrica tarim ve hayvancilikta da ileri bir duzeye vardiklari anlasilmistir Hazarlarda ziraatin ve ozellikle de ticaretin gelismis olmasina ragmen ekonomik hayatlarinin esasini yine de hayvan yetistiriciligi teskil ediyordu Nehir boylarindaki otlak ve sazliklar hayvan yetistirmeyi kolaylastiriyordu Ancak Hazarlar giyim esyalari ve bir kisim ihtiyaclarini Araplardan ve Bizanslilardan ihtal etmekteydiler Ayrica Hazar kiliclari da Ruslar tarafindan oldukca ilgi gormekteydi Hazar Kaganligi nin bircok bolgesinde ozellikle de kuzeydeki ormanlik alanlarda tahil tarimi oldukca yayginken guneydeki bozkirlarda gocebe cobanlik hakimdi Hazar bozkirlarinda dari bugday arpa cavdar kendir ve bezelye gibi cesitli bostan sebzeleri yetistiriliyordu Hazar yerlesimlerinde yapilan kazilarda kavun ve hiyar tohumlari ile uzum ve kiraz kalintilari bulunmustur Hazarya da yapilan balikciligin yaninda hayvan yetistiriciligi de yapiliyordu Hayvanlarin evcillestiirlmesi yaygindi Beslenen hayvanlar arasinda koyun keci at esek ve domuz bulunmaktaydi Ciftlilk hayvanlarinin disinda cok sayida deveye de sahip olan Hazarlar aricilik da yapmaktaydi Bunlarin yani sira yaban domuzu kunduz geyik ve tavsan gibi cesitli yabani hayvanlar da avlaniyordu Ticari etkinlikler acisindan gelismis olan Hazar Kaganligi Asya ile Avrupa arasindaki bircok ticaret yolunu kontrol altinda tutuyordu Avrasya nin bircok yerinde ticari baglari bulunan Hazarlar Harezm de pamuklu dokuma kece yastik kilifi ticareti yapiyorlardi Hatta Hazar Kaganligi Isvec le bile ticaret yapmistir Gezgin tuccarlar olan Radhanitler ise Orta Asya yla Rusya ile Hazarya yi sosyal kulturel ve ticari acidan cesitli baglar kurmaktaydi Kultur ve sanatHazar kalesi olan Sarkel in havadan gorunusu Kazilar 1930 larda Mikhail Artamonov tarafindan yurutulmustur Hazarlarin mimari ve sanat eserlerinin gun yuzune cikarildigi en onemli arkeolojik merkezler Hazar kaganliginin baskenti Sarkel sehri ve Salvato kurganlaridir Ayrica kafkaslar ve Don nehri ile Dinyeper bolgelerinde de Hazarlara ait onemli arkeolojik eserler elde edilmistir Gunumuze yazili bir belge kalmayan ve bu yuzden dilleri ve kulturleri uzerine yeterli bilgi sahibi olunamayan Hazarlar Turk kokenli bir ulus olarak Orta Asya dan gelme gocebelik karakterlerini tumuyle silememislerdir Ozellikle yaz ve kis aylarinda degisik bolgelerde oturma gelenegi Hazar Kaganligi nda da surdurulmustur Kis aylarinda genellikle kentlerde yasayan Hazar toplumu ilkbahar gelince kentlerden cikar ve kisa kadar yayla ve bozkirlarda yasardi Sovyet arkeologlarin yaptiklari arastirmalarda elde ettikleri bulgulara gore Hazarlar Hunlardan daha farkli olarak cok ileri bir medeniyet seviyesine erismislerdi Hazarlarda evler Turklerin derme evleri hargah buyuk cadir da denir denen agactan yapilmis ve ustleri kece ile ortulu turdendi Ayrica kagana ve kamuya ait olan binalarin yapiminda tugla kullaniliyordu Yapilan kazilarda Hazar ulkesinin her tarafina yayilmis olan ve gocebe hayattan yerlesik yasam tarzina gecisin ilk orneklerini yansitan yuvarlak temelli Turklerin kullandigi yurt adi verilen cadirlari animsatan tugla evlere rastlanmistir Daha sonraki buluntularda dortgen evler de ortaya cikarilmistir Sarkel Kalesi ndeki dehlizlerde Hazar yapimi mucevherlerin suslu tabakalarin ayna gibi cesitli sus esyalarinin bulunmasi hem Hazarlarda altin ve gumus islemeciliginin cok ileri bir noktada oldugunu hem de Hazarlarin suse ve giyime duskun olduklarinin bir gostergesi olmustur Hazar kulturunun etkisi hakimiyetine yakin olan bolgelerde de gorulmus ve Hristiyanlik dinini kabul etmesiyle taninan I Vladimir in kagan unvanini kullanmistir Ruslar kisa ceketler giyerken Hazarlar Bulgarlar ve Peceneklerin ceketleri uzundu Bu ceketler aslinda Askenazi Yahudilerin 19 yuzyilda giydikleri cuppelere benzeyen kaftanlardi Turk erkekleri ve kadinlari saclarini orerlerdi 7 yuzyila ait Cince bir kaynaga gore yalnizca Turk kagani uzun saclarini bir kurdeleyle baglayarak serbest birakabilirdi Kagan disinda kalan tum soylular ve savascilar da saclarini ormek zorundaydilar Dil ve yaziHazar alfabesiyle yazilmis ve gunumuze ulasmis tek cumle HWQWRWM Hukurim OKURUM Hazarca Eski Turkce donemi 6 10 yy icinde degerlendirilir Hazarlarin diliyle yazilmis bir eser gunumuze kadar ulasamadigi icin Hazarlarin konustugu dil hakkinda kesin bir bilgi yoktur Hazarlardan gunumuze kadar kalan iki belge vardir ve bunlar Ibranice yazilmistir Bunlardan biri Hazar kagani Yusuf tarafindan 960 yillarinda Emevilerin Kurtuba emiri III Abdurrahman in hizmetinde calisan devlet adamina yazilan mektup ve digeri de yine ayni hakan zamaninda ismi belirsiz bir Musevi Hazar tarafindan yazilan mektubun Misir da bulunan parcalaridir Barthold ve Minorsky gibi Rus arastirmacilar Hazarcanin Idil Bulgarlarinin diline benzedigini bugun Cuvascanin da Bulgarca ve Hazarcaya benzedigini ve sonuc olarak Hazarca nin Turk dillerinin ayri bir kolu olan Cuvascaya cok yakin oldugunu ifade etmektedirler Ayrica yapilan arastirmalara gore Hazar ulkesinde Hazarcanin disinda cesitli Turk dillerinin de konusulmakta oldugu ortaya cikarilmistir Ayrica Karacaylar Balkarlar ve Kafkasyalilar da bu dilden arta kalan birtakim sozcukleri de dillerinde kullanmaktadirlar Polonya da yasayan Karaylar da Musevi olup eski Hazar Turkcesini kullanmaktadirlar DinHazar Kaganligi icinde bircok din yasama olanagi bulmustur Hazarlarin asil ve en uzun sureli dini Gok Tanri Dini ydi Diger eski Turk halklari gibi tabiat guclerine dini anlamda saygi gosteriyorlardi Devlet icerisinde erken donemlerden itibaren ortaya cikan bir baska din de Hristiyanlikti Arap istilalari doneminde de Muslumanlik Harezmli tuccarlar araciligiyla yayilmistir Dagistan daki Museviler de Museviligi yaymaya calismistir Hazarlarda Hristiyanligin yayilmasi 8 yuzyil baslarinda Guney Kafkasya ve Azerbaycan da genisleyen Arap istilasiyla sona ermistir Ancak Hazar Kaganligi nin yikilmasindan sonra Hristiyan halk Rus Ortodoks Kilisesi icerisinde erimistir Hazar Kaganligi devletin resmi dini olarak Musevilik i kabul etmis olsa da Yahudilikin hangi mezhebine bagli olduklari kesin degildir El Mesudi ye gore Hazar kagani Halife Harun Resid doneminde 786 809 Musevilike gecmistir Ancak Constantine nin Hayati adli esere goreyse Hazar hakaninin Yahudiligi kabul edisi 861 yilini bulmaktadir Hazarlarin Museviligi nasil kabul ettikleri bilinmese de daha onceden Dogu Avrupa da Musevi toplumlarin yasadigi ortaya cikarilmistir Ancak Sasanilerin ve Bizans Devleti nin Yahudileri takip ettirmesi uzerine Dagistan a yerlesen Yahudiler bir sure sonra dinlerini yaymaya baslamislardir Ayrica Hazar Kaganligi Mezopotamya ve Harezm bugunku Ozbekistan dahil bircok bolgeden de Musevi gocu aliyordu El Mesudi ye gore baskent Itil de Musluman ve Hristiyan topluluklarin Musevilerden fazla olmasina karsin ulkede bulunan belli basli 7 kadidan 1 i eski Gok Tanri dinine tabi olanlarin 2 si Hristiyanlarin diger 2 si Musevilerin ve kalan 2 si de Muslumanlarin davalarina bakardi Bulan Kagan ve Obadiah Kagan zamanlarinda halk arasinda yayilma hizi artan Musevilik inancinin yayilmasi icin herhangi bir gayret icerisinde olmayan hakanlar halkin dini inancina karismamislardir 10 yuzyila gelindiginde ise Musevilik Hazarlar arasinda hakim din olmustur Mervan bin Muhammed komutasindaki Islam kuvvetlerine yenilen Hakan zor durumda kalinca Islamiyeti kabul edecegini bildirse de kisa sure sonra eski haline donmustur Islam ordularinin cekilmesinden sonra kalan iki fakih Islamiyet i yaymaya calismislardir Harezm de Islam savaslari basladigi ve hastaliklar ciktigi zaman halkin bir kismi Hazar ulkesine tasinmis ve daha sonra serbest olarak ibadet edebilme ezan okutma cami yapabilme ve muslumanlara karsi savasmama gibi sartlar karsiliginda orduya girmislerdir Diger taraftan Omeljan Pritsak ise Hazarlarin Musevilige donusunu yalnizca gezgin Radhanitler ve Iranli Yahudi tuccarlarin etkilerine baglamaktadir 1999 da Askenaz Musevilerine ait Y kromozomlarinda yapilan genetik arastirmalarda DNA yapilarinin Israiloglu kokenli Yahudilere degil Turk kokenlilere yakin sonuclar verdigi ortaya cikmistir Hazar kaganlariHazarlardan gunumuze yeterince bilgi kalmadigi icin bircok yerde kesin tarihler verilememistir 620 690 620 630Tong Yabgu Kagan Bati Gokturklerin kagani 630 650Bori Sad 650Irbis690 715 690 715 Busir Ibuzir Gliavan 720 732 720 lerin sonlari 731Baryik 732Bihar730 lar 840 lar 730 larin sonlariPrisbit Kagan naibi 737 740Halifelik idaresi 760 larBagatur 825 830 larTuvan Kagan 840 lar 840 861Zekeriya Bulan hanedani 740 lar Bulan Sabriel 786 800 ler Obadiah Hizkiya I Menase Hanuka Ishak Sabulon II Menase Nisi 900 I Aaron Menahem 920 Benjamin 920 ler 940 lar II Aaron 940 lar 960 lar YusufGec Hazar kaganlari 986 988 David Taman da 1016 Georgius Tzul Kerc te Notlar Bizans imparatoru II Theodosius 448 de Hazarlari kendi safina cekmek ve ulkesini Hunlardan korumak amaciyla Hazar beylerine rusvet olarak hediyeler gondermistir Bunu ogrenen Attila Bizans la anlasan Hazar beylerini oldurterek Hazarlar uzerinde hakimiyetini saglamlastirmistir Artamonov a gore Hazar boylari bu siralarda Gokturk Kaganligi na bagliydilar Kafesoglu na gore Hazarlarin bagimsiz bir devlet kurmalari 627 den sonraki bir zamana aittir Artamonov a gore Hazar baskenti Belencer bugun Dagistan da Sulak Irmagi uzerinde bulunan Endere Harabeleri dir Bu sehir bazi kaynaklarda Varacan veya Varacan olarak gecmektedir Artamonov a gore Hazarlarin tarihte oynadiklari en onemli rol onlarin Arap Islam istilasinin Kafkaslar i asmasini durdurmus olmalaridir Bununla Islam dininin 8 yuzyilda Asagi Idil Boyu ve Karadeniz yayilmasi onlenmistir Togan Mervan in Terek ve Idil arasindaki bozkirlardan bu kadar kalabalik bir orduyu sevk ederek Idil in dogusuna gecirmesinin Emeviler tarihinde emsali gorulmemis bir olay oldugunu belirterek Mervan in boyle bir sefer yapabilmesini daha once 732 de Belencer e yaptigi seferde buradaki durumu gayet iyi ogrenmesi ile aciklanabilecegini soylemektedir Artamonov Hazarlarin kesin olarak cokusunde Kumanlarin buyuk rolu oldugunu belirtmektedir Bek kimi zaman genel vali olarak anilirdi Bek unvaninin Turk dillerindeki alternatifleri Yilig ve Sad idi Hazarlar barisi ve emniyeti saglamayi basardiklari muddetce sehirleri gelismeye devam etmistir Hazar Denizi nden Dinyeper e uzanan bir alanda izledikleri mutedil siyaset Pax Khazarica sayesinde dort asir suren bir imparatorluk kurmaya muvaffak olmuslardir Artamonov a gore misyonerlik cabalarina ragmen Hazar Kagani Musevi kalmaya devam etmistir Artamonov a gore Yahudiligin resmi devlet dini olarak benimsenmesinin sebebi sadece Hazar Kaganligi nin bagimsiz bir devlet olusu degil Hristiyan Bizans ve Musluman Araplar karsisindaki guc dengesinin yarattigi esitligin bir gostergesi olmasiydi Arap kaynaklari bu zaman diliminde kagandan Hazar kagani olarak bahsetmistir Tarkhan normal bir insan ismi olmasina karsin ayni zamanda askeri bir rutbe anlami da tasimaktadir Tarkhan in kagan ya da general olduguna kesin bir kanit bulunmamaktadir Kaynakca Luttwak 2009 s 152 Khazars Hebrew Kuzarim Meserve 2009 s 294 n 164 Golden 2007b s 139 The Gazari are presumably the Khazars though this term or the Kozary of the perhaps near contemporary Vita Constantini could have reflected any of a number of peoples within Khazaria s Sefer ha Kuzari was translated into Latin as Liber Cosri continens colloquium seu disputationem de religione habitam ante nongentos annos inter regem cosarreorum amp R Isaacum Sangarum Judaeum 1660 Golden 2001a s 33 Somewhat later however in a letter to the Byzantine Emperor Basil I dated to 871 Louis the German clearly taking exception to what had apparently become Byzantine usage declares that we have not found that the leader of the Avars or Khazars Gasanorum Petrukhin 2007 s 255 Ibranice tekil Ibranice Kuzari Ibranice כוזרי cogul Ibranice Kuzarim Ibranice כוזרים Turkce tekil Turkce Hazar cogul Turkce Hazarlar Rusca tekil Rusca Hazarin cogul Rusca Hazary Tatarca tekil Tatarca Xazar cogul Tatarca Xazarlar Kirim Tatarca tekil Kirim Tatarcasi Hazar cogul Kirim Tatarcasi Hazarlar Yunanca Yunanca Xazaroi Yunanca Xazaroi Farsca Farsca خزر khazar Latince Latince Gazari ya da Latince Cosri bu konuda ayrica bakiniz Ibrahim Kafesoglu Turk Milli Kulturu Otuken Nesriyat Istanbul 1999 ISBN 9754372366 Roux Jean Paul 1984 Turklerin Tarihi Historie des Turks Ad ISBN 975 506 018 9 a b Kafesoglu s 157 a b c d e Togan s 398 a b Rasonyi s 114 a b c از فرزندان انسا است az farzandan i Ansa ast حدود العالم Hudud al Alam Kuzgun s 43 a b c Hazarlar Temel Britannica Ansiklopedisi 8 Cilt Istanbul Ana Yayincilik 1993 ss 110 111 Artamonov eserinin 49 52 sayfalarinda Hunlarin batiya dogru ilerlemelerini onaylayan arkeolojik buluntulara da yer vermistir Buna gore Hunlarin Guney Ural sahasina gelisleri MS II yuzyila aittir Ayrica Bkz A N Kurat IV XVIII Yuzyillarda Karadeniz kuzeyindeki Turk Kavimleri ve Devletleri Murat Kitabevi Ankara 1992 s 30 ISBN 975 7734 00 4 Kafesoglu s 168 a b c d e Hazar Kaganligi Encyclopaedia Britannica Encyclopaedia Britannica Online Encyclopaedia Britannica Inc Bretschneider E 1888 Mediaeval Researches From Eastern Asiatic Sources Vol 2 s 93 Theophanes the Confessor Anastasius the Librarian Boor Carl de 1883 Theophanis chronographia Princeton University Lipsiae B G Teubnneri Toytῲ tῷ ἔtei ἐpestrateyse Masalmᾶs tὴn tῶn Toyrkwn gῆn kaὶ synaf8entes ἀllhlois eἰs poleµon piptoysin ἐ3 ἀmfoterwn tῶn merῶn kaὶ deilandrhsas o ἨMasalmᾶs fygῇ xrhsaµenos diὰ tῶn ὀrewn Xazarias ὑpestrepsen s 407 A M 6221 Toytῲ tῷ ἔtei ἐpestrateyse Masalmᾶs tὴn Toyrkian kaὶ f8asas tὰs Kaspias pylas fobh8eὶs ἀnestrepsen s 409 A M 6223 Toytῲ tῷ ἔtei ἀntῆran oἱ tῆs ἐrhmoy kaὶ toῦ Basra8ὼn tῶ Abdelᾶ dyo ἀdelfoi oὓs ἀposteilas ἀneῖle sὺn Ἰxiliasin ax stratoῦ tῷ o aὐtῷ ἔtei ἐ3ῆl8on Toῦrkoi ἐk tῶn Kaspiwn pylῶn kaὶ ἀneῖlon polloὺs eἰs armenian kaὶ ἔlabon aἰgmalwsian pollὴn kaὶ ὑpestrepsan 433 A M 6255 Toytῲ tῷ ἔtei ἐ3ῆl8on palin o Toῦrkoi eἰs tὰs Kaspias pylas kaὶ eἰs Ἰbhrian kaὶ polemhsantes metὰ tῶn 4rabwn ἐ3 ἀmfoterwn ἀpwlonto polloi 435 A M 6256 Kʻartʻlis cʻxovreba dasabamitʻgan meaʻcʻxramete saukunemdis Gurcuce I Stamba M Sarazisa da amxanagobisa 1897 20 Subat 2023 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 20 Subat 2023 Al masudi 1894 Kitab At tanbih Waʼl ischraf E j Brill Kaynak hatasi Gecersiz lt ref gt etiketi Turchin isimli refler icin metin saglanmadi Bkz Kaynak gosterme Dunlop The History of s 95 96 1970 The Empire of the Steppes 31 Mart 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde tr Naomi Walford New Brunswick Rutgers University Press 10 ISBN 0 8135 1304 9 13 ISBN 978 0 8135 1304 1 OCLC 90972 Golden Khazar Studies s 36 133 新唐書 卷221下 a b Brook Bir Turk Imparatorlugu s 26 Golden Khazar Studies s 55 56 Brutzkus s 119 Dunlop The History of s 5 Golden The Khazar Sacral s 91 Ibn Havkal s 107 El Istahri s 41 Scholar claims to find medieval Jewish capital Associated Press FoxNews 22 Eylul 2008 26 Ekim 2012 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 28 Ekim 2008 a b Gomec Saadettin Hazar Calismalari docs google com Erisim tarihi 27 Agustos 2008 olu kirik baglanti Dunlop The History of s 96 Brook Bir Turk Imparatorlugu s 25 Dunlop Hazar Yahudi Tarihi s 27 28 Dunlop Hazar Yahudi Tarihi s 28 Alemany s 268 Sanda Mehmet Nuri 2017 Gecmisten Gunumuze Beydili Asireti Dogu Anadolu Sosyal Bilimlerde Egilimler Dergisi dergipark org tr s 65 19 Mart 2020 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 10 Ekim 2021 a b Bastav s 141 Koestler s 23 El Mesudi s 83 Kafesoglu s 167 a b Kuzgun s 51 Koestler s 56 a b Togan s 340 341 Kuzgun s 53 Artamonov s 146 Kafesoglu s 158 Artamonov s 185 Togan s 389 Kuzgun s 56 a b Hazarlar Buyuk Larousse Sozluk ve Ansiklopedisi 10 Cilt Istanbul Milliyet A S 1991 ss 5143 5144 Kurat s 32 Kmosko s 148 a b c d e Artamonov s 202 213 Bkz a g e s 457 Togan s 399 400 Kurat s 39 40 Kuzgun s 58 60 a b Togan s 399 Arkheograficheskoĭ kommissii s 10 11 Kurat s 33 Teophanes s 520 Vasiliyev s s 298 a b c Artamonov s 233 298 Koestler s 24 Togan s 400 Kafesoglu s 160 a b Arkheograficheskoĭ kommissii s 55 60 Kuzgun s 63 a b Togan s 401 Kinder amp Hilgemann s 113 Bazi tarihciler bu savasta Ruslarin Idil i ele gecirdiklerini savunurlarken Kurat I Svyatoslav in sadece Tmutrakan i zapt ettigini soylemektedir Bkz A N Kurat Rusya Tarihi Baslangictan 1917 ye Kadar TTK Yayinlari Ankara 1999 ISBN 975 16 0550 4 Togan sa Kurat in bu fikrine katilmayarak Ruslarin Idil in yani sira Dagistan daki Hazar sehirlerini alarak Sarkel i yakip yiktiklarini bu olaydan sonra da Hazarlarin Azak ve Kirim taraflarinda kucuk bir devlet olarak varliklarini devam ettirdiklerini belirtmektedir Togan s 401 a b Kuzgun s 62 63 a b Kurat s 42 44 a b Artamonov s 336 352 Kafesoglu s 164 166 Koestler s 112 Artamonov s 445 a b Togan s 402 Kuzgun s 67 Kuzgun s 71 78 a b The Congress of Secular Jewish Organizations CSJO Ingilizce CSJO org 18 Subat 2012 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 30 Agustos 2009 Miller s 339 376 a b Brook Bir Turk Imparatorlugu s 113 115 a b Dunlop The History of s 97 Dunlop The History of s 112 a b c Ogel s 227 233 Pritsak The Khazar Kingdom s s 278 Brook Bir Turk Imparatorlugu s 117 Pritsak The Khazar Kingdom s s 262 Golden Khazar Studies s 81 Dunlop The History of s 211 Golden Khazar Studies s 216 Pritsak The Khazar Kingdom s s 264 Brutzkus s 123 Minorsky Hudud al Alam حدود العالم s 159 Brook Bir Turk Imparatorlugu s 125 Kafesoglu s 161 a b Gauthier s 292 Brook Bir Turk Imparatorlugu s 151 Balint s 399 Noonan The Khazar Economy s 253 318 a b Brook Bir Turk Imparatorlugu s 172 Tasagil s 280 a b a g e a b Tarihteki Turk Devletleri Haz Doc Dr Anil Cecen Milliyet Yayinlari ToplumsalHaber com 6 Mart 2016 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 22 Eylul 2009 Koestler s 49 Kafesoglu s 163 Kurat s 41 Brook Bir Turk Imparatorlugu s 157 a b Bastav s 169 178 Ozdemir Pinar 2013 Hazar Turkcesi ve Hazar Turkcesi leksikoloji tespiti denemesi 10 Eylul 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde Karadeniz Arastirmalari Kis 2013 Sayi 36 189 206 Togan s 408 Artamonov s 331 335 Zuckerman s 245 Kafesoglu s 162 Golden The Conversion s 123 162 Artamonov s 264 Kurat s 34 35 Pritsak The Khazar Kingdom s s 80 81 Turkdirlik com 27 Subat 2005 7 Nisan 2010 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 28 Ekim 2008 Nicholas Wade 9 Mayis 2000 Y Chromosome Bears Witness to Story of the Jewish Diaspora New York Times 14 Kasim 2008 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 31 Agustos 2009 Wade Nicholas 2004 01 22 Contrasting patterns of Y chromosome variation in Ashkenazi Jewish and host non Jewish European populations 10 Kasim 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde familytreedna com 2009 08 31 tarihinde erisilmistir Brook Bir Turk Imparatorlugu s 134 Kisaltmalar s sayfa Ek kaynaklarAhmet Tasagil Hazarlar Turkiye Diyanet Vakfi Islam Ansiklopedisi Alemany Augusti Sources on the Alans A Critical Compilation Brill Leiden Boston Koln 2000 ISBN 90 04 11442 4 Arkheograficheskoĭ kommissii Letopisi po Ipat Ckomu Spisok Saint Petersburg 1871 Artamonov Mihail Illarionovic Hazar Tarihi cev D A Batur Selenge Yayinlari Istanbul 2004 ISBN 9758839195 Balint Csanad Some Archaeological Addenda to P Golden s Khazar Studies Acta Orientalia Academiae Sciendarun Hungaricae 1981 Barkun Michael Religion and the Racist Right The Origins of the Christian Identity Movement UNC Press ISBN 0 8078 4638 4 Hazar Kaganligi Tarihi Tarihte Turk Devletleri I Ankara Universitesi Rektorlugu Yayinlari Ankara 1987 Barthold Vasiliy Vladimirovic 1996 Khazar Encyclopaedia of Islam Brill Online Eds P Bearman Th Bianquis C E Bosworth E van Donzel and W P Heinrichs Brill Bowman Stephen B Ankori Zvi The Jews of Byzantium 1204 1453 Bloch Pub Co Aralik 2001 Brook Kevin Alan The Jews of Khazaria 2nd ed Rowman amp Littlefield Publishers Inc 2006 Brook Kevin Alan Bir Turk Imparatorlugu Hazar Yahudileri Nokta Kitap Istanbul 2005 ISBN 975 8823 73 6 Kevin Alan Brook Are Russian Jews Descended from the Khazars Khazaria com 14 Mayis 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde Kevin Alan Brook Tales about Jewish Khazars in the Byzantine Empire Resolve an Old Debate Los Muestros No 54 p 27 30 Mart 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde The Khazar Origin of Ancient Kiev Slavonic and East European Review 1944 Byzantines and Jews some recent work on early Byzantium Byzantine and Modern Greek Studies 20 1996 249 274 Dunlop Douglas M The History of the Jewish Khazars Princeton N J Princeton University Press 1954 Dunlop Douglas M Hazar Yahudi Tarihi cev Z Ay Selenge Yayinlari Istanbul 2008 ISBN 9758839346 Dunlop Douglas M The Khazars The Dark Ages Jews in Christian Europe 711 1096 1966 Edwards Mike Searching for the Scythians National Geographic s 56 September 1996 Gauthier Yuri V Gote Yurij B Hazarskaya kultura Novaya Vostok 1925 Golden Peter B Khazar Studies An Historio Philological Inquiry into the Origins of the Khazars Budapeste Akademia Kiado 1980 Golden Peter B Hazar Calismalari Cev E C Mizrak Selenge Yayinlari Istanbul 2006 ISBN 975 8839 44 6 Golden Peter B Zuckerman Constantin Zajaczkowski Ananiasz Hazarlar ve Musevilik cev O Karatay Karam Yayinlari Corum 2005 ISBN 9756467118 Golden Peter B Khazar Turkic Ghulams in Caliphal Service Journal Asiatique adli gazetetede makalesi 2004 Golden Peter B Khazar Turkic Ghulams in Caliphal Service Onomastic Notes Journal Article in Archivum Eurasiae Medii Aevi 1993 Golden Peter B Khazars Book Chapter in Turkish Jewish Encounters Studies on Turkish Jewish Relations through the Ages 2001 Golden Peter B The Conversion of the Khazars to Judaism 2007 Golden Peter B The Khazar Sacral Kingship In Reyerson Kathryn Von Stavrou Theofanis George Tracy James Donald eds Pre modern Russia and its world Essays in Honour of Thomas S Noonan Otto Harrassowitz Verlag 2006 s 79 102 ISBN 978 3 447 05425 6 Kafesoglu Ibrahim Turk Milli Kulturu Otuken Nesriyat Istanbul 1999 ISBN 9754372366 Kinder Hermann amp Hilgemann Werner Dunya Tarihi Atlasi 1 Cilt ODTU Yayincilik Ankara 2007 ISBN 9944 344 00 1 Kitapci Zekeriya Hz Peygamber in Hadislerinde Hazarlar Turk Dunyasi Dergisi Mayis 2002 no 185 s 38 42 Kmosko Michael Araplar ve Hazarlar Turkiyat Mecmuasi 1935 C III cev A Cemal Koprulu Koestler Arthur 1976 The Thirteenth Tribe The Khazar Empire and Its Heritage Random House New York ISBN 0 394 40284 7 Koestler Arthur 2015 On Ucuncu Kabile Orta Asya nin Yahudi Turkleri Hazarlar cev B Disbudak Alfa Yayinlari Istanbul ISBN 6051710501 Kovalev Roman K Creating Khazar Identity through Coins The Special Issue Dirhams of 837 8 East Central and Eastern Europe in the Early Middle Ages ed Florin Curta pp 220 253 Ann Arbor MI University of Michigan Press 2005 Kurat Akdes Nimet IV XVIII Yuzyillarda Karadeniz Kuzeyindeki Turk Kavimleri ve Devletleri Murat Kitabevi Ankara 1992 ISBN 975 7734 00 4 Kuzgun Saban Hazar ve Karay Turkleri Turklerde Yahudilik ve Dogu Avrupa Yahudilerinin Mensei Meselesi Alic Matbaacilik Ankara 1993 ISBN 975 95695 0 7 Marcel Erdal The Khazar Language In Golden et al 2007 pp 75 107 Minorsky Vladimir Feodorovic Haz Hudud al Alam حدود العالم Londra 1936 Miller Timothy S The Legend of Saint Zotikos According to Constantine Akropolites Analecta Bollandiana c 112 1994 Did the Khazars Possess a Monetary Economy An Analysis of the Numismatic Evidence Archivum Eurasiae Medii Aevi 2 1982 219 267 Noonan Thomas S What Does Historical Numismatics Suggest About the History of Khazaria in the Ninth Century Archivum Eurasiae Medii Aevi 3 1983 265 281 Noonan Thomas S Why Dirhams First Reached Russia The Role of Arab Khazar Relations in the Development of the Earliest Islamic Trade with Eastern Europe Archivum Eurasiae Medii Aevi 4 1984 151 282 Noonan Thomas S Khazaria as an Intermediary between Islam and Eastern Europe in the Second Half of the Ninth Century The Numismatic Perspective Archivum Eurasiae Medii Aevi 5 1985 179 204 Noonan Thomas S What Can Archaeology Tell Us About the Economy of Khazaria The Archaeology of the Steppes Methods and Strategies Papers from the International Symposium held in Napoli 9 12 November 1992 ed Bruno Genito pp 331 345 Napoli Italy Istituto Universitario Orientale 1994 Noonan Thomas S The Khazar Economy Archivum Eurasiae Medii Aevi 9 1995 1997 253 318 Orkun Huseyin Namik Turk Tarihi Akba Kitabevi Ankara 1946 Ogel Bahaeddin Islamiyetten Once Turk Kultur Tarihi Orta Asya Kaynak ve Buluntularina Gore Turk Tarih Kurumu Yayinlari Ankara 2003 ISBN 975 16 0417 6 Pritsak Omeljan The Khazar Kingdom s Conversion to Judaism Journal Article in Harvard Ukrainian Studies 1978 Pritsak Omeljan The Pre Ashkenazic Jews of Eastern Europe in Relation to the Khazars the Rus and the Lithuanians Ukrainian Jewish Relations in HIstorical Perspective ed Howard Aster and Peter J Potichnyj Edmonton Alberta Canadian Institute of Ukrainian Studies Press 1990 p 7 Rossman Vadim Russian Intellectual Antisemitism in the Post Communist Era University of Nebraska Press 2002 ISBN 0 8032 3948 3 Rasonyi Laszlo Tarihte Turkluk Orgun Yayinevi 2007 ISBN 9757651635 Rice Tamara Talbot The Seljuks in Asia Minor Thames and Hudson Londra 1961 pp 18 19 Gunah Cikartici Theofanis Gunah Cikartici Theophanes Vakainameleri kronikler Oxford University Press 1997 ISBN 0 19 822568 7 Togan Zeki Velidi Hazarlar md Islam Ansiklopedisi Cilt V Istanbul 1970 Vasiliyev Aleksandr Aleksandrovic Bizans Imparatorlugu Tarihi I Istanbul 1943 Vital David 1999 A People Apart A History of the Jews in Europe Oxford University Press ISBN 0 19 821980 6 Zuckerman Constantine On the Date of the Khazars Conversion to Judaism and the Chronology of the Kings of the Rus Oleg and Igor Revue des Etudes Byzantines 53 19951915 ten onceki calismalar The Book of Climates Collection of Materials Relating to Places and Peoples of the Caucasus El Istahri sayi 29 Tiflis 1901 Kitab ut Tenbih ve l Israf El Mesudi VIII Leiden 1894 The Book of Roads and Kingdoms Collection of Materials Relating to Places and Peoples of the Caucasus Ibn Havkal sayi 38 Tiflis 1906 El Memalik ve l Mesalik Ibn Hurdadbih Leiden 1889 A Forgotten Turkish Nation in Europe The Gentleman s Quarterly Karl Blind Cilt CCXLI No 19 Londra Chatto amp Windus 1877 s 439 460 Itineraires de la Terre Sainte Carmody Bruksel 1847 Sur le Khazars Vivien St Martin Paris 1851 Der khazarische Konigsbrief Cassel Berlin 1877 Der Ursprung der Magyaren Vambery Leipzig 1882 Das Buch se Chazari Hirschfield Breslav 1885 Pre and Proto historic Finns Abercromby Londra 1898 Osteuropaische und Ostasiatische Streifzuge Marquart Leipzig 1903 An Unknown Khazar Document Jewish Quarterly Review Cilt III s 181 219 n s Filadelfiya 1913 Dis baglantilarHazarlar kimdir 20 Kasim 2004 tarihinde Wayback Machine sitesinde Turkce www khazaria com Hazar Tarihi 7 Agustos 2005 tarihinde Wayback Machine sitesinde Turkce Pamyatniki hazarskoj kultury v delte Volgi Volga Deltasi nda Hazar Kulturu 22 Temmuz 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde Rusca Ayrica bakinizHazar Yazismalari Schechter Mektubu Kahire Genizasi