Selahaddin Eyyubî

Selahaddin Eyyubi (Arapça: صلاح الدين الأيوبي; (Kürtçe): سەلاحەدینی ئەییووبی, Selahedînê Eyûbî; y. 1137 – 4 Mart 1193), Eyyûbîler Devleti'nin kurucusu ve ilk hükümdarıdır. 1187 yılında Kutsal Topraklar'ı Haçlılardan geri almak için bir ordu kurdu ve komutasındaki ordusuyla beraber 4 Temmuz 1187 tarihinde gerçekleşen Hıttin Muharebesi ile Kudüs Kralı Lüzinyanlı Guy'ın ordusunun büyük bir bölümünü yok etti. 2 Ekim 1187'de ise Kudüs'ü Haçlı kuvvetlerinden alarak bölgedeki 88 yıl süren Hristiyan egemenliğine son verdi ve kenti İslam dünyasına geri kazandırdı. Avrupalı Hristiyanlar yaşadıkları bu yenilgiden sonra, Kudüs'ü tekrar hâkimiyetlerine geçirebilmek amacıyla Üçüncü Haçlı Seferi'ni düzenlediler.

Selahaddin Eyyubi Selahedînê Eyûbî ((Kürtçe)) صلاح الدين الأيوبي (Arapça)
Kudüs Fâtihi Mısır ve Suriye Sultanı İki Kutsal Caminin Hizmetkârı
Selahaddin Eyyubi'nin bir portresi
1. Eyyûbî Devleti Sultanı
Hüküm süresi	1174 – 4 Mart 1193
Önce gelen	Makam oluşturuldu
Sonra gelen	Aziz Osman
(Mısır) ve Suriye Sultanı
Hüküm süresi	1174 – 4 Mart 1193
Önce gelen	Âdıd
Sonra gelen	Aziz Osman (Mısır) el–Efḍal Alī (Suriye)
Fâtımî Hâlifeliği Veziri
Hüküm süresi	Mart 1169 – Eylül 1171
Önce gelen	Esâdüddîn Şirkuh
Sonra gelen	Makam kaldırıldı
Doğum	y. 1137 Tikrit, Abbâsî Hâlifeliği (günümüzde Selahaddin, Irak)
Ölüm	4 Mart 1193 (55–56 yaşlarında) Şam, Eyyûbîler Devleti (günümüzde Şam, Suriye)
Defin	Emevî Camii, Şam, Suriye
Eş(ler)i	İsmet Hatun (e. 1176; ö. 1186) +diğerleri
Çocuk(lar)ı	el–Efḍal Alī el–Aziz Osman ez–Zâhir Gazi +diğerleri
Tam adı Ebü'l–Muzaffer el–Melikü'n–Nâsır Salâhuddîn Yūsūf bin Necmiddîn Eyyûb bin Şâdî bin Mervan
Hanedan	Eyyûbîler
Babası	Necmeddin Eyyûb
Dini	Sünni İslam (Şâfiî)

Eyyûbî ailesinden olan Selahaddin, Zengî Hanedanı'nın generallerinden amcası Şirkuh ile birlikte, Zengî hükümdarı Nûreddin'in emriyle 1164 yılında Fâtımî hâkimiyetindeki Mısır'a gönderildi. Asıl amaçları, Şâver'in genç Fâtımî hâlifesi Âdıd'ın veziri olarak geri getirilmesine yardımcı olmaktı. Şirkuh ve Şâver'in yeniden göreve getirilmesinin ardından Şirkuh ile Şâver arasında bir güç mücadelesi ortaya çıktı. Bu sırada Selahaddin, Haçlı saldırılarına karşı kazandığı askerî başarıların yanı sıra Hâlife Âdıd'a olan kişisel yakınlığı sayesinde Fâtımî hükûmetinin saflarına tırmandı. Şâver'in 1169'da bir suikasta kurban gitmesi ve aynı yıl Şirkuh'un da ölmesinin ardından Âdıd, Selahaddin'i vezir olarak atadı.

Sünni bir Müslüman olan Selahaddin, görev süresi boyunca Şii mezhepli Fâtımî kurumunu baltalamaya başladı. Âdıd'ın 1171'deki ölümünün ardından Selahaddin; Kahire merkezli Şii Fâtımî Hâlifeliği'ni kaldırdı, Fâtımî Devleti'ni yıktı ve İslam hilâfetini Bağdat'ta bulunan Sünni Abbâsî Hâlifeliği'ne bağladı.Zengî hükümdarı Nûreddin'in 1174'teki ölümünden kısa bir süre sonra Selahaddin, Suriye'yi fethetmeye başladı ve 1175'te Zengîleri mağlup edip onları hâkimiyeti altına aldı. Ardından Abbâsî hâlifesi Müstazî tarafından "Mısır ve Suriye'nin Sultanı" ilan edildi. Tüm bu gelişmeler, Selahaddin'in Mısır ve Suriye merkezli yeni bir hanedanın lideri olduğu anlamına geliyordu.

Sultan Selahaddin, kendi bağımsız hanedanlığını kurduktan sonra Kuzey Suriye ve Yukarı Mezopotamya'da daha fazla fetih hareketi başlattı ve kısa sürede topraklarını genişletti. Gücünün doruğunda iken devletinin sınırları Mısır, Suriye, Irak, el–Cezire (Yukarı Mezopotamya), Hicaz, Yemen, Kuzey Afrika'nın bazı bölgeleri ve Nübye'yi kapsıyordu. Başta Kudüs Krallığı olmak üzere bölgedeki Haçlı devletleriyle yoğun bir mücadele veren Selahaddin, ilk olarak Temmuz 1187'de Haçlı kuvvetlerini Hıttin Muharebesi'nde mağlup etti, ardından Ekim 1187'de Kudüs'ü Haçlılardan geri aldı. Bu olaylardan sonra Avrupalılar tarafından başlatılan Üçüncü Haçlı Seferi sırasında Haçlı devletlerine karşı Müslüman askerî harekâtına öncülük ve liderlik etti. 7 Eylül 1191'de gerçekleşen Arsuf Muharebesi'nde İngiliz Kralı I. Richard'a yenildiyse de, onunla yaptığı Yafa Antlaşması sayesinde Kudüs'ü muhafaza etti. Selahaddin, Haçlılarla antlaşma yaptıktan kısa bir süre sonra 4 Mart 1193'te devletinin başkenti Şam'da öldü ve yerine Mısır Sultanı olarak oğlu Aziz Osman, Suriye Sultanı olarak ise diğer oğlu el–Efḍal Alī geçti.

Selahaddin Eyyubi, 1187'de kutsal şehir Kudüs'ü 88 yıl süren Hristiyan egemenliğinden kurtarıp Müslüman dünyasına katmasıyla ve Üçüncü Haçlı Seferi'nde Haçlı devletlerine karşı verdiği mücadelesiyle Müslüman, Kürt, Arap ve Türk kültürlerinde önemli bir figür hâline geldi, "kahraman" olarak görüldü ve "Kudüs Fâtihi" olarak anıldı. Ayrıca Selahaddin Eyyubi'nin, "iki kutsal caminin hizmetkârı" ünvanına sahip olan ilk kişi olduğu düşünülmektedir.

Soyu ve ailesi

Selahaddin Eyyubi'nin ailesi, Hezbaniyye Kürtlerinin Revvâdîler kolundandır. Revvâdîlerin soyunun ise, aslı Arap olan Yemenli Ezd kabilesine dayandığı düşünülmektedir. Revvâdîler aşireti, Abbâsî Hâlifeliği tarafından 758'de Basra'dan alınarak Azerbaycan'a yerleştirilmişlerdir. Kabileye adını veren Revvad bin Müsenna el–Ezdî, Azerbaycan valisi Yezid bin Hatim tarafından güvenliği sağlama amacıyla Tebriz civarında vazifelendirilmiştir. Daha sonra, onun soyundan gelen torunları, 8. ve 9. yüzyıllarda Abbâsîlerin Tebriz valisi olarak vazife yapmışlardır. Revvâdîler, 10. yüzyılın başından itibaren Azerbaycan'da baskın hâle gelen Kürt varlığıyla, özellikle de Hezbaniler aşiretiyle karışarak Kürtleşmiş, asimile olmuş ve bu tarihten itibaren Kürt olarak tanınmışlardır. Ahmed için "Ahmedil" ve Muhammed için "Memlân" gibi isimleri kullanmaya başlamışlardır.

Ailesi

Selahaddin'in doğumunun bir çizimi. Babası Necmeddin Eyyûb, onu taşırken gösterilmiştir.

Selahaddin, 1137 veya 1138 yılında bugünkü Irak'taki Tikrit'te, tanınmış bir Kürt ailede dünyaya geldi. Selahaddin'in babası Necmeddin Eyyûb, o dönemde bir Kürt hanedanlığı olan Şeddâdîler'in hüküm sürdüğü Divin'de, "Ecdenakan" isimli, ahalisinin tamamının Kürtlerden oluştuğu bir köyde doğmuş olup babasının adı, "el–Kürdî" nisbesine de sahip olan Şâdi bin Mervan'dır. Şâdi'nin babasına ise genellikle "Mervan" denmekte, ancak onun hakkında pek bir şey bilinmemektedir. Selahaddin'in doğduğu gece Necmeddin Eyyûb, ailesini de alarak Halep'e göçtü. Burada Kuzey Suriye'nin Türk valisi İmâdüddin Zengî'nin hizmetine girdi.

Selahaddin'in dedesi Şâdi, Bağdat valisi Bihruz'un yakın arkadaşıydı. Bihruz, nüfuzunu kullanarak Şâdi'nin oğlu Necmeddin Eyyûb'un Tikrit'in kumandanlığına atanmasını sağladı. Böylece Büyük Selçuklu hükümdarı Muhammed Tapar, Şâdi'yi ailesiyle birlikte Tikrit civarına yerleştirdi.

Şam ve Halep valisi İmâdüddin Zengî'nin ordusu, 1131'de Karaca el–Sâki tarafından mağlup edildi ve Zengî, Tikrit'e sığındı. Selahaddin'in babası Necmeddin Eyyûb ve amcası Esâdüddîn Şirkuh, İmâdüddin Zengî'ye yardım etmiş ve bundan sonra aralarında sıkı dostluklar kurulmuştur. Bu olay üzerine Eyyûbî ailesinin Bağdat valisi Bihruz ile araları açılmış, onlar da buna karşılık Musul ve Halep atabeyliği olan Zengîlere yaklaşmışlardır. Şirkuh'un bir Selçuklu yüksek memurunu öldürme olayından sonra iki kardeş İmâdüddin Zengî'ye başvurmuş ve 1138'de görevinden alınan Necmeddin Eyyûb ve ailesi İmâdüddin'in hizmetine girmiştir.

Selahaddin'in kardeşlerinin isimleri Tâcülmülk Börü, Seyfülislâm Tuğtekin, Âdıl Seyfeddîn Ebû Bekir ve Şemsûddevle Turanşah'tır. İsimlerin önüne bir lakap almak o zamanlar İslamî bir gelenekti. Dolayısıyla Turanşah'ın lakabı Şemsûddevle (devlet güneşi), Tuğtekin'in lakabı Seyfülislâm (İslam'ın kılıcı), Börü'nün lakabı ise Tâcülmülk (ülkelerin tacı) idir.

Etnik kökeni

Selahaddin'in bir büstü

Tarih boyunca ve özellikle günümüz dönemde Selahaddin Eyyubi'nin nesebi hususunda bazı tartışmalar yaşanmıştır. Selahaddin'in etniği üzerine olan tartışmaların çoğunluğu, onun Kürt, Arap veya Türk olması temelinde dönmektedir. Selahaddin Eyyubi, genel kanaate göre bir Kürt'tür.

Türk tarihçi Zeki Velidi Togan, Eyyûbîlerin evvela Kürtleşmiş, sonra da Türkleşmiş bir Arap sülâlesinden olduğunu iddia etmiştir. Ünlü Orta Çağ tarihçisi İbn Haldun'a göre ise Selahaddin Eyyubi'nin ataları, aslı Arap olan Yemen'in Himyeri vilâyeti eşrafından, Hezbaniyye Kürtlerinin Revvâdîyye aşiretine mensuptur. Buna karşın İbn Haldun, ünlü eseri Mukaddime'de kendisinden bahsederken "Selahaddin Eyyubi el-Kürdî" ifadesini kullanmıştır.

Rus tarihçi ve doğubilimci Vladimir Minorsky, Orta Çağ tarihçisi İbnü'l-Esîr'in başka bir komutandan bir pasaj aktardığını yazdığı yazısını paylaşır:

Hem sen hem de Selahaddin Kürtsünüz ve gücün Türklerin eline geçmesine izin vermeyeceksiniz.

Arap tarihçi El-Hazrecî,Memlûk tarihçisi Ebû Hâmid el-Kudsi,Osmanlı tarihçisi Ahmed Vasıf Efendi gibi şahsiyetler, eserlerinde Selahaddin'den ve onun hanedanından "Kürt" diye bahsetmişlerdir. Örneğin El-Hazreci'nin Eyyûbîleri anlatan eseri, Târihu Devleti'l–Ekrâd (Türkçe: Kürd Devleti'nin Tarihi) ismini taşımaktadır. Buna karşın hanedanın Kürt kökenli olmadığını iddia edenler de olmuştur. Örneğin Eyyûbî Hanedanlığı mensubu olan Hasan bin Davud el-Eyyûbî, Fevâidü'l–Celiyye fi 'lFerâidi'n–Nâsıriyye adlı eserinde Kürt soyunu reddetmiştir.

Eyyûbî tarihçisi Prof. Dr. Ramazan Şeşen, Selahaddin Eyyubi ve ataları olan Revvâdîler aşiretinin Yemenli Arap Ezd kabilesine gittiğinin düşünüldüğünü, ancak güvenilir kaynaklara göre Eyyûbîlerin Hezbaniyye Kürtlerine mensup olan Revvâdîler kolundan olduğunu belirtir. Şeşen, Eyyûbîlerin nesebi ile ilgili olarak Arapların –özellikle Yemenli Himyeriler'in– uydurma bilgiler çıkarmış olabileceklerini, tarihçilerin bu Arap kaynaklarına pek fazla itibar etmediğini ve genel olarak Eyyûbîlerin Hezbaniyye Kürtlerine mensup olduğunun kabul edildiğini söyler. Selahaddin'in uzun süre inşa kâtipliğini yapmış olan tarihçi İbn-i Şeddad da (1145–1235) Sîretü Selahaddin isimli eserinde, Selahaddin'in kökeninin Arap olduğu iddialarını kesin bir dille reddetmiştir.

Türkiye'de İlber Ortaylı,Emrah Safa Gürkan,Celâl Şengör, ve gibi isimler olmak üzere birçok tarihçi ve akademisyen Selahaddin'in Kürt olduğunu dile getirirken diğer bazı tarihçiler ise onun bir Türk, Türkleşmiş bir Kürt veya bir Arap olduğunu söylemektedirler. Buna temel olarak da, Selahaddin'in kardeşlerinin isimlerinin birer Türk ismi olması yoğun olarak gösterilmekle birlikte, Türklerde yoğun bir şekilde kullanılan ülüş sistemini de kullanmış olduğu iddiası buna dayandırılır. Bazı Türk tarihçiler, Selahaddin'in kardeşlerinin isimlerinin Türk ismi olmasını O'nun bir Türk olduğunun göstergesi olduğunu savunmaktadırlar. Buna karşılık olarak, Selahaddin'in babası Necmeddin Eyyûb'un vakti zamanında bir Türk devleti olan Zengîlerin hizmetine girdiği ve ölümüne dek de Türklere karşı sevgi ve sadakatle bağlı kaldığı, ilerleyen yıllarda da oğlu Selahaddin'e Zengî ordusunun komutanlığının verilmesi, dolayısıyla Türklerle sıkı fıkı bir ilişkilerinin olması dolayısıyla, Necmeddin Eyyûb'un "sadakat ve sevgi" amacıyla oğullarına Türk isimleri vermiş olmasının muhtemel olduğu söylenilir.

İngiliz tarihçi Clive Ponting, 2000 yılında yayımladığı Dünya Tarihi: Yeni Bir Perspektif isimli eserinde, 12. yüzyılın ortalarında Hristiyanların egemenliğinde olan Kudüs için Haçlı kuvvetlerine karşı yapılan saldırıları büyük oranda Kürtlerden meydana gelen bir ordunun desteğiyle Zengîlerin yönettiğini, Türklerle Kürtlerin ilişki içinde olduklarını ve Selahaddin Eyyubi'nin de bir Kürt olduğunu yazmaktadır.

Çocukluğu ve eğitimi

Selahaddin'in muhtemelen gençlik dönemini tasvir eden bir portresi.

İmâdüddin Zengî'nin, babası Necmeddin Eyyûb'u vali olarak atadığı Baalbek ve Şam'da büyüyen Selahaddin, ayrıcalıklı bir çocukluk geçirmedi ancak iyi bir eğitim aldı. Selahaddin'in Şam'a özel bir düşkünlüğü olduğu bildirilse de, kendisinin erken çocukluk dönemine ilişkin bilgiler çok azdır. Askerî dersler gibi dinî derslere de meraklıydı. Aynı zamanda sanatla ve bilimle uğraşırdı. Selahaddin'in biyografisini yazan , onun Öklid geometrisi, astronomi, matematik ve aritmetik konularında uzman birisi olduğunu ve bu alanlardaki soruların çoğunu yanıtlayabildiğini belirtmiştir.Mantık, felsefe, sosyoloji, fıkıh, hukuk ve tarih öğrendi. Bazı kaynaklar, öğrenimi sırasında orduya katılmaktan çok dinî çalışmalara ilgi duyduğunu iddia etmektedir. Dine olan ilgisini etkilemiş olabilecek bir diğer faktör de, Birinci Haçlı Seferi sırasında (1096–1099) Kudüs'ün Hristiyanlar tarafından alınmasıydı.

Selahaddin, Arap şair Ebû Temmam'ın şiirlerini ezbere biliyordu.Kürtçe ve Arapça konuşuyordu ve Farsça ile Türkçe de biliyordu. Tarihçilerin anlattığına göre Selahaddin, zamanının çoğunu ya ilimle ya da devlet işleriyle geçirirdi. Ayrıca Kur'an'ı ezberlemişti. Amelde Şâfiî, itikatta Eş'arî idi. Müneccimlere (yıldız falcısı) inanmazdı. Tarihçi İbn Şeddâd, tarih bilgisinin kuvvetli, kültürünün geniş olduğunu, meclisinde bulunanların başkasından duymadıkları şeyleri ondan duyduklarını söylemektedir.

Erken hizmet dönemi

Selahaddin Eyyubi'yi tasvir eden bir dirhem para, 1189.

Selahaddin, yirmi altı yaşındayken amcası Şirkuh tarafından eğitilmek üzere kendi hizmetine alındı.Mısır'ın güçlü aşiretlerinden olan Banu Ruzzaikler'in ele geçirilmesinde Fâtımî hâlifesinin yanında savaştı. Daha sonra, Haçlı ordusunun elinde bulunan Mısır'daki Bilbeys şehrinin ele geçirilmesinde görev aldı. Bilbeys'in ele geçirilmesinden sonra, karşılaştıkları Haçlı ordusuna karşı amcasının ordusunun sol kanadını oluşturan süvari birlikleri ile elde ettiği başarılar sayesinde kendini gösterdi. Savaşın sonunda Haçlı kumandanı Kayseryalı Hugh (Hugh of Caesarea), Selahaddin'in birliğine saldırdığı esnada esir düştü. Savaşın sonunda Selahaddin ve amcası Şirkuh, İskenderiye'ye geçtiler. Burada kendilerine Fâtımî hâlifesi tarafından para, asker ve bir kale verildi. Kaleye saldıran Haçlılar, Şirkuh'un birliklerini dağıtmayı başardılar; fakat Selahaddin'in birlikleri kalenin düşmesine engel oldu.

Mısır Seferleri

Birinci Haçlı Seferi sonunda, 1099 yılında Kudüs'te kurulan Kudüs Krallığı, gözünü Mısır'a dikmişti. Dönemin bulunduğu koşullar, Mısır'ın alınabilmesi için çok elverişliydi. O günlerde de Mısır'daki Fâtımî Devleti'nin iç siyaseti karışıklıklar içindeydi. Mısır veziri Şâver, bir saray darbesi sonucu rakibi olan diğer vezir Dırgam'a yenilip vezirlikten olunca gizlice Şam'a, Nûreddin Mahmud Zengî'nin yanına gitti ve yardım istedi (1164). Nûreddin Mahmud Zengî bu olayı fırsat bilerek İslam dünyasındaki iki başlılık problemini halledebileceğini ve Müslümanları tekrar tek çatı altında birleştirip Haçlılarla mücadele konusunda güçleneceğini hesaplayarak Şâver'e olumlu yanıt verdi.

Birinci Mısır Seferi

Selahaddin Eyyubi'nin Mısır'daki savaşlarını gösteren harita.

Nûreddin Mahmud Zengî, Mısır'da Şâver'e yardım etme görevini Selahaddin'in amcası Esâdüddîn Şirkuh'a verdi. Şirkuh bu görevi, Selahaddin'i de yanında götürmek karşılığında kabul etti. Selahaddin, amcasının savaşa gitme tekliflerini kabul etti. Ardından Şirkuh ve askerlerle yola çıktı. Selahaddin'in askerî hayatı bu noktada, amcası Esâdüddîn Şirkuh'un hizmetine girmesiyle başladı.

Bu sırada Mısır'da işler karışmıştı. Şâver, rakibi Dırgam'ı mağlup etmiş ve Nûreddin Zengî'den gelecek olan desteğe ihtiyacı kalmamıştı. Nûreddin'e bağlı askerlerin müdahalesinden korkan Şâver, cizye karşılığında Kudüs Krallığı'ndan yardım istedi. Bu istek sonucunda deniz yoluyla bir Haçlı ordusu, kendisine yardım etmek için gönderildi. Haçlı ve Mısır ordusu Afrika ile Asya'nın birleştiği noktada buluştular ve savunmaya geçtiler. Bu durum karşısında Selahaddin ve Şirkuh, yanlarındaki az kuvvetle ne yapacaklarını bilemediler. Daha sonra Selahaddin, ordunun komutasını ele aldı ve Nûreddin Zengî'den gelecek yardımı bekleme fikrini beyan etti, ardından Belbis Kalesi'ni ele geçirdi. Nûreddin Zengî ise Selahaddin ve Şirkuh'a doğrudan yardım yerine Haçlı topraklarına yürüyerek onları geri çekilmeye zorladı. Bu yüzden çekilen müttefiklerinden ümidi kesen Şâver, Nûreddin'in hücum etmesinden korkarak Şirkuh'un ordusuyla barışa mecbur oldu.

Selahaddin, barış şartlarını bizzat kendi tespit etti. Barış yapıldıktan sonra Şam'a dönen Selahaddin, ilim ve irfan sohbetlerine yeniden katılmaya başladı. Bu seferle beraber Selahaddin, askerî alanda ilk maharetini göstermiş oldu.

İkinci Mısır Seferi

1165'te Levant haritası. Sahil şeridinde Kudüs Krallığı başta olmak üzere çeşitli Haçlı devletleri yer alırken; Kuzey Suriye'de Zengîler, Mısır'da da Fâtımîler hüküm sürüyordu.

Nûreddin Mahmud Zengî, Şirkuh'un ifadelerinden Mısır'ın fethinin kolay olacağını düşündü ve bu yüzden Şirkuh'u bir kez daha Mısır üzerine gönderdi. Şirkuh, Selahaddin'in yeniden kendisiyle gelmesi şartıyla bunu kabul etti. Çoğu kişinin ricasını reddeden Selahaddin, Nûreddin'in ricasıyla sefere çıktı.

Nûreddin'e bağlı bir ordunun üstüne geldiğini duyan Şâver, cizye vaadiyle Haçlılardan yardım istedi. Kudüs'ten hareket eden Haçlı ordusu, Asya ile Afrika'nın birleştiği yerde Şâver ve ordusuyla buluştu. Selahaddin, ordunun komutasını eline aldı ve Sina Çölü'nü aştılar. Düşmanlarını mağlup etmeyi başardıktan sonra İskenderiye'ye gelip bu kaleyi ele geçirdiler. Selahaddin, kısa sürede kale halkının muhabbetini kazanmayı başardı. İskenderiye'nin düştüğü haberini alan Mısır Fâtımîleri ve Haçlılar, önceki mağlubiyetin etkisinden çıkıp İskenderiye üzerine yürüdüler. İskenderiye önemli bir mevkiydi ve doğu ile batının ticaret merkeziydi.

Şirkuh ve bazı askerler, şehir dışında mühim bir mevkiyi tutarak Nûreddin Zengî'den gelecek yardımı beklemeye koyuldular. Selahaddin ve yanındakiler ise şehri korumaya çalıştılar. Selahaddin, kaleyi üç ay boyunca savundu. Fakat Haçlılara desteğe gelen bir Rum donanmasının deniz yolunu kesmesi sebebiyle umduğu yardımı bulamayan Şirkuh, zaten erzak sıkıntısı çeken kalenin kurtarılmasını mümkün görmeyerek çekilmeye başladı. Selahaddin, Şirkuh ve askerlerinin gitmesinden sonra barış istemekten başka çare bulamadı. Barış şartı olarak askerleri ve silahlarıyla beraber Suriye'ye dönmeyi istiyordu. Barış yapıldıktan sonra Selahaddin ve askerleri kaleden çıktılar. Daha sonra Kudüs Kralı, üç gün boyunca Selahaddin ve askerlerini kendi ordugâhında misafir etti. Selahaddin, bu üç gün içinde Hristiyanların ordu tertibatına ve Hristiyan kumandanlar arasındaki çekişmelere vakıf oldu. Misafirlikten sonra Suriye'ye dönen Selahaddin, kendini tekrar ilim sohbetlerine verdi.

Eyyûbî Devleti'nin kurulması

Kudüs'ün ele geçirilmesinden sonra Eyyûbî Devleti'nin sınırları, 1189.

Selahaddin, 1169'da Mısır'ı fetheden sefer sırasında amcası Şirkuh'u takip etti. Daha sonra Selahaddin, Halep ve Edessa'nın bağımsız valisi Nûreddin Mahmud Zengî için Mısır'ın valiliğini akrabasından devraldı. 1171'de ise Mısır'daki Şii Fâtımî Hâlifeliği'ne son vererek İslam hilâfetinin Bağdat'taki Abbâsî Hâlifeliği'ne geçip Sünniliğe dönüldüğünü ve Abbâsîlere bağlılığını ilan etti. Nûreddin 1174'te öldüğünde halefleri üstünlük için savaşırken, Müslüman devletlerden oluşan koalisyonu dağıldı. Bunun üzerine Selahaddin hakiki varis olduğunu iddia etti ve Mısır'ı kendisi için aldı, böylece Mısır'ın tek yöneticisi durumuna geldi. Daha sonra Suriye'yi fethetmeye başladı ve 1175'te Zengîleri mağlup edip onları hâkimiyeti altına aldı. Nihayetinde de Abbâsî hâlifesi Müstazî tarafından "Mısır ve Suriye'nin Sultanı" ilan edildi. Tüm bu gelişmeler, Selahaddin'in Mısır ve Suriye merkezli yeni bir hanedanın, Eyyûbî Hanedanlığı'nın lideri olduğu anlamına geliyordu ve bu olay, Müslümanların Haçlılara karşı olan birleşmesinde de tarihî dönemeçlerden biri oldu.

Kahire Kalesi, Mısır'ın güç merkezi olarak hizmet vermek üzere Selahaddin tarafından 1176–1183 yılları arasında inşa ettirildi. İnşasından sonra kale, 700 yıl boyunca Mısır'daki hükûmetlerin merkezi ve yöneticilerin ikametgâhı oldu.

Selahaddin, Nûreddin Mahmud Zengî'ye hayatı boyunca bağlı kaldı. Nûreddin'in 1174'te ölmesinden sonra ise Selahaddin, bölgeyi hâkimiyeti altına aldıktan sonra Nûreddin'in dul eşi İsmet Hatun ile evlenmek istedi ve Şâfiî usulünce 1176'da nikâhla evlendiler. Nûreddin'in yerine geçen on bir yaşındaki oğlu İsmâil, henüz çocuk yaşta olduğu için annesinin etkisi altında kaldı ve bu da İsmet Hatun'un siyasete karışmasına yol açtı. Onun Selahaddin ile evlenmesi, Haçlılara karşı olan Müslüman birliğinin sağlanmasında önemli rol oynadı.

Selahaddin, Râşidüddîn Sinân komutasındaki Haşhaşî kalesi Masyaf'ın kuşatmasını belirsiz koşullar altında Ağustos 1176'da sona erdirdi.

Mısır Sultanı olduktan sonra Selahaddin, Nûreddin'in Suriye'deki üstünlüğünü 1174'te Şam'ı ele geçirerek tekrar etti. Daha sonra Müslüman dünyasını birleştirmeye veya en azından bir tür faydalı koalisyon oluşturmaya başladı. O'nun bu stratejisi, Orta Doğu'da Kudüs Krallığı gibi Latin devletleri kurmuş olan Hristiyan yerleşmecilere karşı kutsal bir savaş yürütebileceği fikriyle karıştırılan güçlü bir harp ve diplomasi karışımıydı. Selahaddin'in Müslüman liderler arasındaki üstünlüğü, Sünni inancının başı olan Bağdat'taki Abbâsî hâlifesinin onu Mısır, Suriye ve Yemen'in "valisi" olarak resmen tanımasıyla pekişti. Ancak Halep bağımsız kaldı ve Nûreddin'in oğlu tarafından idare edildi. Mısır Sultanı Selahaddin, güçlü bir Şii mezhebi olan Haşhaşîlerin suikast teşebbüslerinden iki defa kurtulduğu için daha şahsi riskler de vardı. Selahaddin ise bu duruma, Suriye'de Haşhaşî kontrolündeki Masyaf Kalesi'ne saldırarak ve çevresini yağmalayarak karşılık verdi.

Haçlılarla mücadeleler

Montgisard Muharebesi (1177)

25 Kasım 1177 tarihli Montgisard Muharebesi'nin bir tasviri.

1177'de Kudüs Kralı IV. Baldwin, o sırada bölgeye gelen Alsace'lı Philip ile birlikte Bizans İmparatorluğu'nun da desteğini alarak Mısır'a saldırma planları yaptı ve başarısız oldu. Bu sırada Selahaddin, Kudüs'ü almak üzere hazırlıklar yapıyordu. Selahaddin'in planlarından haberdar olan Baldwin, şehrin savunmasını uygun bir yerde yapmak için 375 şövalye ve 3 ila 5 bin piyadeyle Aşkelon'a doğru yola çıktı. Burada Baldwin, karşısına çıkan 21 ila 26 bin kişilik Eyyûbî ordusu tarafından durduruldu. Baldwin'in beraberinde, Halep'teki mahkûmiyetten yeni kurtulmuş olan Trablus Kontu III. Raymond da bulunmaktaydı. Selahaddin'in ezeli düşmanı Raymond, henüz 16 yaşındaki cüzzamlı kral Baldwin ağır hasta olduğu için ordunun komutasını eline aldı. Raymond'un yanı sıra Haçlı ordusunda Tapınak Şövalyeleri de vardı.

Selahaddin'in birliklerini betimleyen Fransızca bir el yazması, 1337.

Selahaddin, Baldwin'in sayıca az ordusuyla onu engelleme girişiminde bulunamayacağını düşünerek Kudüs'e doğru yürüyüşüne devam etti. Ancak Selahaddin, Kudüs kralını engellemesi için geride bıraktığı güçlerin yetersiz geldiğinden ve bu kuvvetleri yenen Baldwin'in kendisine doğru ilerlediğinden habersizdi. Sahil boyunca ilerleyen Haçlılar, Remle şehri yakınlarındaki Montgisard'da Eyyûbîleri yakaladılar. Selahaddin beklemediği bir anda saldırıya uğradı; üstelik ordusu dağınık, uzun yürüyüşten dolayı yorgun ve savaşa hazırlıksızdı. Haçlılar hazırlıksız Eyyûbî ordusuna cepheden saldırarak büyük zayiat verdirdiler. Ordusunun neredeyse tamamını kaybeden Selahaddin, kendi canını zorlukla kurtardı. Gece boyunca Selahaddin'i takip eden Kral Baldwin, sonrasında Aşkelon'a çekildi. Özel muhafızları olan Memlûk askerleri haricinde silahlı gücü kalmayan Selahaddin, uzun ve yorucu bir yolculuk sonucu Mısır'a dönebildi. Selahaddin'in ordusunun yalnızca yüzde 10'luk bir kısmı savaştan sağ salim kurtulabildi.

1177–1187 yılları arasındaki gelişmeler

Selahaddin'in bastırdığı bir sikke, Nusaybin darphanesi, 1182–83 tarihli. Sol örnekte Selahaddin'in Sasani tarzı taç giyen bir büstü, sağ örnekte ise dört satır hâlinde adı ve ünvanları yer almaktadır.

Selahaddin, yeni ya da gelişmiş askerî teknikler kullanmak yerine, çok sayıdaki düzensiz kuvvetleri birleştirip disiplin altına alarak askerî güç dengesini kendi lehine çevirmeyi başardı. Montgisard yenilgisiden sonra Selahaddin'in nüfuzu, Mayıs 1183'te Halep'i ele geçirmesiyle ve oldukça faydalı bir Mısır donanma filosunu ihtiyatlı bir şekilde inşa etmesiyle tekrar güçlendi. 1185'te Selahaddin Musul'u kontrolü altına aldı ve Bizans İmparatorluğu ile ortak hasımları olan Selçuklulara karşı bir anlaşma imzaladı. Böylelikle Selahaddin, artık kendi sınırlarının emniyette olduğunu düşündü.

1185 yılının Mart ayında Kudüs Kralı IV. Baldwin, cüzzam hastalığından dolayı henüz 24 yaşındayken öldü. Haçlıların dikkatinin veraset ihtilafları ve Kudüs Krallığı'nı artık kimin idare edeceği meselesiyle dağılması Selahaddin'in işine gelmişti. IV. Baldwin'in yerine geçen 8 yaşındaki yeğeni V. Baldwin ertesi yıl, Ağustos 1186'ta öldü. Oğlunun ölümü üzerine yerine geçen IV. Baldwin'in kız kardeşi Sibylla, eşi Lüzinyanlı Guy'ı kral yaptı. IV. Baldwin'in ölümü krallığını zayıflattı ve bu da Selahaddin'in saldırılarını sıklaştırmasına yol açtı.

Hıttin Muharebesi (1187)

Hıttin Muharebesi'nin bir tasviri.

Selahaddin, 1177'deki Montgisard Muharebesi yenilgisinden 10 yıl sonra, 1187 yılında, bütün gücüyle Kutsal Topraklar'da hüküm süren Latin Haçlı krallıklarına yöneldi. Haçlı komutanı Renaud de Châtillon'ın nefret uyandıran eşkıyalık hareketleri Selahaddin'i çok kızdırmıştı. Selahaddin, Kudüs Krallığı'na karşı harekete geçip onları Filistin'den atmaya karar verdi ve Mısır, Suriye ve el–Cezire'ye (Yukarı Mezopotamya) haber gönderip Haçlı devletlerine, özellikle Kudüs Krallığı'na karşı bir cihat yapmak için askerlerin komutası altında birleşmelerini istediğini bildirdi. Bu ülkelerden çok sayıda süvari ve piyade, gönüllü olarak Selahaddin'in devletinin başkenti Şam'a gelmeye başladı.

Selahaddin, Kudüs Kralı Lüzinyanlı Guy'ı ve ordusunu Filistin'in kuzeyine, Tiberya yakınlarındaki Hıttin köyü civarına kadar getirmeyi başardı. Hıttin tepesi su kuyularıyla ünlü bir yerdi. Çok önceden buradaki kuyuları tutan Selahaddin, böylece Haçlılara su bırakmamayı planladı. Selahaddin, Hıttin'e yaklaşık 20.000 asker getirmeyi başardı. Haçlılar ise takriben 15.000 piyade ve 1.300 şövalye toplayabilmişti. Haçlılar sayıca azdı ve ciddi derecede su sıkıntısı çekiyorlardı; üstelik bol miktarda erzağı olan Müslüman ordusu, düşmanın susuzluğunu daha da artırmak için kuru otları ve çalıları ateşe verdi.

Kudüs ordusu, günlerce süren yürüyüşten sonra 4 Temmuz 1187'de tükenmiş ve susuzluktan bitkin düşmüş bir hâlde Selahaddin ile karşılaştı. Bundan sonra Haçlılar geri dönemediler ve Selahaddin'in karşısına çıkmak zorunda kaldılar. Haçlı ordusunun komutanlığında Trablus Kontu III. Raymond, İbelinli Balian ve Renaud de Châtillon da vardı. Haçlı düzeni savaş sırasında kargaşa içinde ayrıldı. Trabluslu Raymond liderliğindeki bir süvari kuvveti Müslüman hatlarını aşıp kaçmayı başardı, fakat ordunun büyük bir kısmı için firar yoktu ve Selahaddin, Haçlıların şimdiye değin topladığı en büyük orduya karşı büyük bir zafer kazandı.

Hıttin Savaşı sonrası Selahaddin ve esir Kudüs Kralı Lüzinyanlı Guy.

Hıttin Muharebesi sonrasında Kudüs Kralı Lüzinyanlı Guy, Haçlı komutanı Renaud de Châtillon ile birlikte Selahaddin Eyyubi'ye esir düştü. Selahaddin, Renaud'u kafasını keserek öldürdü. Çünkü öncesinde Renaud, Müslümanlara karşı şiddet içerikli birtakım uygulamalarda bulunmuş ve bu nedenle Müslüman yazarlar, onu "İslam düşmanlarının başı" olarak görmüşlerdi. İdamı gören Lüzinyanlı Guy, sıranın kendisine geleceğinden korktu. Fakat Selahaddin yanına gelip ''Kral öldürmek, kralların bir âdeti değildir; fakat bu adam (Renaud) tüm sınırları aştı ve sonuçta ona bu şekilde davrandım.'' deyip kendisine aynı muameleyi yapmadı ve ona iyi davrandı.

Haçlıların bu savaşta verdiği kayıpların büyüklüğü, Müslümanların Kudüs Krallığı'nın neredeyse tümünü ele geçirmesini sağladı. Akka, Beyrut, Sayda, Nasıra, Nablus, Yafa ve Aşkelon gibi yerler üç ay içinde düştü. Selahaddin'in Haçlılara en büyük darbesi ise, 88 yıl Hristiyan Frankların elinde bulunan kutsal şehir Kudüs'ü fethetmesi olacaktı. 20 Eylül 1187'de Kudüs'ün kuşatılmasına başlandı.

Kudüs'ün Fethi

Selahaddin Eyyubi ve Kudüslü Hristiyanlar.

Kudüs'ün Fethi'nden sonra Selahaddin'in emriyle Mescid-i Aksa da dahil olmak üzere pek çok kutsal mekân, ritüellerle gül suyuyla arındırıldı.

Kudüs Krallığı, Hıttin Muharebesi'nde büyük bir zayiat vermiş ve şehrin savunması için de yeterli asker kalmamıştı. Üstelik Selahaddin ve ordusu yavaş yavaş Kudüs'e doğru ilerlemekteydi. Müslüman ordusu Kudüs'ün surlarına dayandı. Şehrin savunması İbelin'in Baron'u İbelinli Balian'a kalmıştı. Asker olan olmayan herkes kılıç kuşanıp savunma duvarlarında yerini aldı. Selahaddin'in kuşatma kuleleri ve mancınıkları Kudüs surlarını dövdü ve harap etti. İbelinli Balian ise karşılık için uygun zamanı kolluyordu. Franklar, Müslüman ordusuna karşılık vererek onları surlardan geçirmemeye çalışıyordu.

Bu sırada Piskopos Heraklius, Balian'a yalvarıp kuşatmayı bitirmesini emretti. Ancak Balian şehirde kılıç tutan herkesi kuşatmaya dahil etmeye devam etti. Selahaddin'in ordusu kayıplar verse de kuşatma sürdü. Kuşatma devam ederken, 2 Ekim 1187 şafağı birkaç Müslüman Eyyûbî süvarisi surların gerisinde beyaz bayrak salladı. İbelinli Balian ve Selahaddin Eyyubi karşı karşıya geldi ve Balian, 12 gün süren kuşatmanın ardından Kudüs'ü Selahaddin'e teslim etti.

2 Ekim 1187 Cuma günü Selahaddin Kudüs'e girdi ve cuma namazını Kudüs'te kıldı. Haçlılar Kudüs'ten çıkıp giderken Ortodoks ve Ya'kubi Hristiyanlar şehirde kaldı. Ayrıca Yahudilerin de şehre yerleşmesine izin verildi. Hristiyanlara ait kutsal yerlerin idaresi Ortodoks Kilisesi'ne teslim edildi. Hristiyanların şehirde ikametine izin verilmesine karşın, Kutsal Kabir Kilisesi dışındaki bütün kiliseler camiye çevrildi. Yaşanan olayların ardından Avrupalı Hristiyanlar, aralarında İngiltere, Fransa ve Kutsal Roma krallıklarının da bulunduğu yeni bir Haçlı seferi düzenlemeye başladılar. Sefer; İngiliz Kralı I. Richard, Fransa Kralı II. Philippe ve Alman İmparatoru Friedrich Barbarossa tarafından üç ayrı kol hâlinde geliştirildi ve Mayıs 1189'da başladı.

Üçüncü Haçlı Seferi (1189–1192)

Akka Kalesi Kuşatması (1191) sırasında Selahaddin'in orduları.

Arsuf Muharebesi, 8 Eylül 1191.

Kudüs'ün düşmesi, Avrupalı Hristiyanlar tarafından finanse edilen ve 1189–1192 yılları arasında sürecek yeni bir Haçlı seferine neden oldu. 1189 yılına gelindiğinde Haçlı hâkimiyeti altında yalnızca üç kent kalmış; ancak sağ kalan dağınık Hristiyanlar, zorlu bir kıyı kalesi olan Sur'da toplanarak Latin karşı saldırısının çıkış noktasını oluşturmuşlardı.

Kudüs'ün düşmesiyle derinden sarsılan Batılılarca düzenlenen Üçüncü Haçlı Seferi, çok sayıda büyük soylu ve ünlü şövalyenin yanı sıra, üç ülkenin krallarını da savaş alanına çekti. Sefer uzun ve tüketici oldu. Selahaddin'in orduları, 7 Eylül 1191'de Arsuf Muharebesi'nde İngiltere Kralı I. Richard'ın ordusuyla çatışmaya girdi ve Selahaddin ağır kayıplar verip geri çekilmek zorunda kaldı. Haçlılar savaşı kazandı, ama Müslümanların kayıpları mühim değildi. Akka ve Arsuf yenilgileri Selahaddin'in ordusuna ciddi bir zarar vermemiş olsa da, arka arkaya alınan iki mağlubiyet ve ardından Ağustos 1192'de Yafa'nın I. Richard'a kaybedilmesi, Selahaddin'in çağdaşları arasındaki askerî itibarına zarar verdi. (1192), Üçüncü Haçlı Seferi'nin son askerî girişimi oldu. Kral I. Richard, Yafa'yı işgal edip tahkimatlarını restore ettikten sonra, Selahaddin ile şartları yeniden tartışıp antlaşmaya vardılar. Buna göre Richard, Aşkelon'un tahkimatlarını yıkmayı kabul ederken; Selahaddin, Sur'dan Yafa'ya kadar Filistin kıyılarındaki Haçlı kontrolünü tanımayı kabul etti. Haçlılar Doğu Akdeniz'de ancak güvensiz bir toprak parçasına tutunabildiler.

Selahaddin ve Richard'ın anlaşmasına göre Hristiyanların Kudüs'e silahsız hacı olarak seyahat etmelerine izin verilecek ve Selahaddin'in devleti sonraki üç yıl boyunca Haçlı devletleriyle barış içinde olacaktı. Kral Richard Ekim 1192'de dönüş yolculuğu için yelken açtığında savaş sona ermişti. Böylelikle kutsal kent sayılan Kudüs, Müslümanların hâkimiyetinde kalmış oldu.

Ölümü

Selahaddin Eyyubi'nin Şam'daki Emevî Camii'ndeki türbesinin içi.

Selahaddin Eyyubi, Haçlılar ile çarpıştıktan ve Kral Richard ile antlaşma yaptıktan kısa bir süre sonra başkent Şam'a çekildi. 4 Mart 1193 tarihinde Şam'da öldü.Mısır, Libya, Yemen, Filistin, Suriye, Malatya, Ahlat, Doğu ile Güneydoğu Anadolu'ya ve Hemedan ile Kuzey Irak'a kadar onun adına hutbe okundu. Şam'daki Emevî Camii'nin bahçesindeki bir türbeye gömüldü. Ölümünden sonra yerine yerine Mısır Sultanı olarak oğlu Aziz Osman, Suriye Sultanı olarak ise diğer oğlu el–Efḍal Alī geçti.

Selahaddin'in gömüldüğü Emevî Camii'nin bahçesindeki türbe, başlangıçta birkaç sütun ve bir iç kemer dışında çok az kalıntı bulunan, ayrıca bir okulu da içeren bir kompleksin parçasıydı. Yedi yüzyıl sonra Alman İmparatoru II. Wilhelm (1888–1918), mozoleye yeni bir mermer lahit bağışladı. Ancak orijinal lahit değiştirilmedi; bunun yerine ziyarete açık olan türbede artık iki lahit vardır: Yan tarafa yerleştirilmiş mermer lahit ve Selahaddin'in mezarını örten orijinal ahşap lahit.

Evlilikleri ve çocukları

Fransız ressam Gustave Doré'nin 1800'lü yıllarda çizdiği ve muzaffer Selahaddin'i tasvir eden tablosu.

İmadeddin el–İsfahani'nin verdiği bilgilere göre Selahaddin'in 15 oğlu vardı. Ancak başka yerlerde 17 oğlu ve bir kızının olduğu yazmaktadır. Selahaddin'in eşleri ve cariyeleri hakkında ise pek bir şey bilinmemektedir. 1176 yılında Nûreddin Zengî'nin dul eşi İsmet Hatun ile evlenmiş ve hatundan çocuğu olmamıştır. Eşlerinden biri olan Şemsah, oğlu el–Aziz Osman ile birlikte Şafii'nin Kahire'de bulunan türbesine gömülmüştür.

Arap muhaddis, müfessir ve tarihçi İbn Kesir'in (y. 1300–1373) eserinde verilen bilgilere göre, Selahaddin'in bilinen çocuklarının isimleri şunlardır:

• Ebū Hasan Nūreddīn el-Efḍal Alī (d. 1169 – ö. 1225) — Eyyûbîler Şam Emiri (1193–1196)
• Aziz İmadeddin Ebu'l Feth Osman (d. 1171 – ö. 1198) — Eyyûbîler Mısır Sultanı (1193–1198)
• Ez–Zahir Gıyaseddin Ebu Mansur Gazi (d. 1172 – ö. Ekim 1216) — Eyyûbîler Halep Emiri (1193–1216)
• Zafir Muzaffereddin Ebu'l Abbas Hızır (d. Nisan 1173, Mısır)
• Aziz Fethettin Ebu Yakub İshak (d. 1174, Şam)
• Necmeddin Ebu'l Feth Mesud (d. 1175, Şam)
• Ağar Şerefeddin Ebu Yusuf Yakub (d. 1176, Mısır)
• Zahir Mücireddin Ebu Süleyman Davud (d. 1177, Mısır)
• Muzaffer Kutbeddin Ebu'l Fadl Musa (d. 1177, Mısır)
• Eşref Muizzeddin Ebu Abdullah Muhammed (d. 1179, Şam)
• Muhsin Zahireddin Ebu'l Abbas Ahmed (d. 1181, Mısır)
• Muazzam Fahreddin Ebu Mansur Turanşah (d. 1181, Mısır – ö. 1260)
• Galib Nusayreddin Ebu'l Feth Melikşah (d. 1182, Şam)
• Rükneddin Ebu Said Eyyûb (d. 1182, Şam)
• Mansur Ebu Bekir (d. 1193, Harran)
• Nusayreddin Mervan (d. 1193, Şam)
• Şadî (d. 1193, Şam)
• Munise
• Utkureddin-i Eyyûbî

Tarihe bıraktıkları

Batı dünyası

Floransalı ressam Cristofano dell'Altissimo tarafından 1568 yılında çizilen Selahaddin Eyyubi tablosu.

Selahaddin, Haçlılara karşı verdiği mücadele nedeniyle Avrupa'da büyük ün kazandı. Orta Çağ Avrupası'nda Selahaddin, bir krallık modeli ve özellikle de cömertliğinin erdemi olarak yaygın bir şekilde ünlüydü. İtalyan şair ve siyasetçi Dante Alighieri'nin İlahi Komedya (1308–1321) ve yine İtalyan bir şair olan Giovanni Boccaccio'nun Decameron (1348–1351) eserlerinde kendisinden olumlu bir şekilde bahsedilir.

Selahaddin'in Batı dünyasında saygınlık kazanmasının nedenlerinden biri de; 1099 yılında Katolik Haçlıların Kudüs'ü ele geçirdiklerinde şehirdeki Müslümanları ve Yahudileri katletmelerine rağmen, fidye ödeyebildikleri sürece Selahaddin'in tüm sıradan Katoliklere ve hatta mağlup Hristiyan ordusuna af ve serbest geçiş hakkı vermesidir.

İnanç farklılıklarına rağmen Müslüman Selahaddin'e Hristiyan lordlar, özellikle de I. Richard tarafından saygı duyuldu. Richard bir keresinde Selahaddin'i büyük bir prens olarak övmüş ve onun şüphesiz İslam dünyasının en büyük ve en güçlü lideri olduğunu söylemiştir. Selahaddin ise, Richard'dan daha onurlu bir Hristiyan efendisi olmadığını belirtmiştir.Üçüncü Haçlı Seferi'ni sona erdiren Yafa Antlaşması'ndan sonra Selahaddin ve Richard birbirlerine saygı ifadesi olarak birçok hediye gönderdiler, ancak hiçbir zaman yüz yüze görüşmediler.

Söylenenlere göre, Nisan 1191'de Frenk bir kadının üç aylık bebeği kampından çalınmış ve pazarda satılmıştır. Franklar, bunun üzerine Selahaddin'e gidip şikayet ederek bizzat onu teşvik etmiştir. Yine söylenenlere göre Selahaddin, çocuğu geri almak için kendi parasını kullanmıştır.

Müslüman dünyası

Dışarı köşe açısından Selahaddin Eyyubi'nin Emevî Camii avlusundaki türbesi. (Şam, Suriye)

İmar faaliyetleriyle yakından ilgilenen Selahaddin, döneminde Filistin, Mısır, Hicaz ve Yemen'de çok sayıda medrese, cami, köprü, kale ve hamam inşa ettirdi. Onun bu faaliyetleri, kendisinden sonra gelen devlet adamlarına da örnek teşkil etmiş; Suriye ve Mısır, İslam dünyasının önemli ilim merkezleri hâline gelmiştir.Hicaz bölgesine, İslam'ın en kutsal şehirleri olan Mekke ve Medine'ye de sahip olan Selahaddin, ''İki Kutsal Caminin Hizmetkârı'' (Hâdimü'l–Haremeyn) ünvanını kullanan ilk hükümdar olmuştur.

Türk şair Mehmet Âkif Ersoy onu ''Şark'ın en sevgili sultanı'', Fransız tarihçi Albert Champdor ''İslam'ın en saf kahramanı'', Orta Çağ yazarı Usame bin Munkiz ise ''Râşidîn hâlifelerinin saltanatını yeniden başlatan kişi'' diye nitelemiştir. İslam, Kürt, Arap ve Türk kültürlerinde önemli bir figür hâline gelen Selahaddin Eyyubi, ''Tarihteki en ünlü Kürt hükümdar'' olarak tanımlanmıştır. Günümüzde Irak'ın Tikrit kasabası ile Samarra şehri merkezli bir valiliğine ve Kürdistan Bölgesel Yönetimi'nin başkenti olan Erbil'deki bir üniversiteye (Selahaddin Üniversitesi) onun adı verilmiştir.

1898'de Alman imparatoru II. Wilhelm, saygılarını sunmak için Selahaddin'in mezarını ziyaret etti. Kurmuş olduğu Eyyûbî Hanedanlığı kendisinden sadece 57 yıl daha uzun yaşamış olsa da, Selahaddin'in Arap ve Kürt dünyasındaki mirası bugüne kadar devam etmektedir. 20. yüzyılda Arap milliyetçiliğinin yükselişiyle, özellikle de Arap–İsrail çatışmalarıyla ilgili olarak, Selahaddin'in kahramanlığı ve liderliği yeni bir önem kazandı. Selahaddin Eyyubi'nin Filistin'i Avrupalı Haçlılardan geri alması, günümüz Müslümanların siyonizme muhalefetine olan bir ilham kaynağı kabul edilir.

Haçlıların Kudüs'ü 1099 yılında ele geçirdikten 88 yıl sonra Kudüs'ün bu sefer Selahaddin'in öncülüğünde Eyyûbîlerin geri almasıyla Haçlılara karşı kazanılan zaferden dolayı Selahaddin, bugün başta saltanat sürmüş olduğu birçok ülkede ulusal bir kahraman olarak anıldığından ötürü, günümüzde saltanatının birer parçası olan Mısır, Suriye, Filistin, Kürdistan Bölgesel Yönetimi, Yemen ve doğum yeri olan Irak, ulusal arması olarak hanedan kartalını armalarında veya bayraklarında bulundurmaktadır.Firavunlar döneminden kalma Mısırlıların tapınaklarında tasvir edilen antik kartaldan esinlenen Selahaddin, bu hayvanı bir güç sembolü olarak kabul etti ve hükümdarlığı süresince kişisel standardı olarak kartalla süslenmiş sarı bir bayrak taşıdı.

Selahaddin Eyyubi ve Eyyûbî Hanedanı'nın kullanmış olduğu çift başlı kartal motifli sarı renkli bayrak.

Kürdistan Bölgesel Yönetimi'nin kullanmış olduğu arma içindeki Selahaddin'in kartalı.

Mısır ulusal arması içinde Selahaddin'in kartalı.

Çağdaş kültüre etkileri

1957'de basılmış Mısır posta pulunda Selahaddin.

Lübnan doğumlu Fransız yazar Amin Maalouf'un 1983'te yayımladığı Arapların Gözünden Haçlı Seferleri isimli kitabı Müslüman–Hristiyan ilişkilerini ve özellikle Selahaddin Eyyubi'nin faaliyetlerini konu almıştır.

Selahaddin Eyyubi, 2005 yılında çekilen, yönetmenliğini Ridley Scott'ın yaptığı ve Haçlı Seferleri'ni konu alan Cennetin Krallığı (Kingdom of Heaven) filminde Suriyeli aktör Gassan Mesud tarafından canlandırılmıştır. Daha öncesinde, 1935 yılında Cecil B. DeMille'in yönettiği The Crusades (Haçlı Seferleri) filminde Amerikalı aktör Ian Keith ve 1954'te David Butler'ın yönettiği King Richard and the Crusaders (Kral Richard ve Haçlılar) filminde ise başroldeki Rex Harrison tarafından canlandırılmıştır.

2004–05'te çekilen, ilk bölümü 2009'da yayımlanan Malezya yapımı Selahaddin isimli animasyon dizi, Selahaddin Eyyubi'nin hayatından esinlenerek yapılmış bir projedir. Dizi 26 bölümden oluşmaktadır ve her bölümü yaklaşık 25–26 dakikadır.

Müslüman dünyasında daha çok 1976 yapımı Çağrı (The Message) filmiyle tanınan Suriye asıllı Amerikalı yönetmen Mustafa Akkad, 2005 yılında Irak el-Kaidesi tarafından Amman'da düzenlenen intihar saldırılarına uğrayıp ölmeden önce, kendisinin Selahaddin Eyyubi hakkında geniş çaplı bir film çekmeyi planladığı söylendi.

Türk yapımcı ve senarist Emre Konuk, Ağustos 2021'de Türkiye–Pakistan ortak yapımı olacak ve Selahaddin Eyyubi'nin hayatını anlatacak olan bir dizi çekeceklerini bildirdi. Emre Konuk, Ağustos 2023'te dizinin başrolü için Uğur Güneş ile anlaşıldığını bildirdi.Kudüs Fatihi Selahaddin Eyyubi adı verilen dizi, 13 Kasım 2023 tarihinde TRT 1 kanalında yayınlanmaya başlamıştır.

Resim galerisi

• Selahaddin'in ölümü sırasında Şam merkezli Eyyûbîler Devleti'nin sınırları. (1193, pembe renkli)
• Şam Kalesi'nin önündeki Selahaddin heykeli.
• Kahire'de bulunan Mısır Ulusal Askerî Müzesi'ndeki Selahaddin heykeli.
• Selahaddin Eyyubi'nin mezarı, Emevî Camii'nin kuzeybatı köşesi. (Şam, Suriye)
• Mısır'daki Kahire Kalesi'ndeki orijinal "Selahaddin Kartalı" taslağı.
• Selahaddin Eyyubi'nin bir portresi. (İsmâil el–Cezerî, 1185'ten önce)

Ayrıca bakınız

Wikimedia Commons'ta Selahaddin Eyyubi ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.

Harici video

Savaşın Efsaneleri | Selahaddin Eyyubi | TRT Belgesel, YouTube, Türkçe

• Üçüncü Haçlı Seferi (1189–1192)
• Hıttin Muharebesi (1187)
• Mısır tarihi
• Kürt tarihi
• Kürt devletleri ve hanedanlıkları
• Eyyûbî hükümdarları listesi
• Selahaddin Kartalı
• Cennetin Krallığı

Notlar

1. ^ Bazı kaynaklarda doğum tarihi 1138 olarak da verilir.
2. ^ Tam adıyla: El–Nasır Selâhāddin Yūsūf bin Eyyub (Arapça: الناصر صلاح الدين يوسف بن أيوب)
3. ^ Şâdi el–Kürdî nisbesi, İbn Haldûn'da geçmektedir. (Bkz. Abdurrahmân b. Haldûn, Tarîhu İbn Haldûn, I-VIII, Haz. Halil Şahhâde ve Süheyil Zekkâr, Dârü’l-Fikr, Beyrut, 2000, c. V, s. 289)
4. ^ Mısır veziri Şâver'in ölümünden sonra, Fâtımî hâlifesi Âdıd'a vezir için çoğunluğu Kürt olan bir dizi aday kabul edildi. Etnik dayanışmaları, Eyyûbî ailesinin siyasi kariyerlerindeki eylemlerini şekillendirmeye başladı. Selahaddin ve yakın arkadaşları Türk etkisine karşı temkinliydi. Bir keresinde Selahaddin'in Kürt teğmeni İsa el–Hakkâri, vezirlik adayı Emir Kutub el–Din el–Hadbani'yi "hem siz hem de Selahaddin'in Kürt olduğunu ve gücün Türklerin eline geçmesine izin vermeyeceğini" diye savunarak kenara çekilmeye çağırdı. Âdıd, Selahaddin'i Şaver'in yerine vezir olarak atadı. (Bknz: https://books.google.com.tr/books?vid=ISBN9780300247060&newbks=0&redir_esc=y, s. 58 – https://books.google.com.tr/books?id=hGR5M0druJIC&redir_esc=y, s. 28)
5. ^ Savaşın gerçek askerî güç sayısını tahmin etmek çok güçtür, çünkü Hristiyan kaynaklar yalnızca şövalyelere atıfta bulunur ve piyade ve Türkopol sayısını hesaba katmaz. Ancak ölü ve yaralıların sayısından hareketle, Haçlı ordusunun 375 şövalyeden daha fazla kişiden oluşuyor olması gerektiği çok açıktır. Çağdaş bir tarihçi Latin ordusu için 7.000 kişilik bir güç verirken, 20.000 kişilik bir başka çağdaş tahmin muhtemelen 10.000 kişilik metinsel bir yozlaşmaydı. Bununla birlikte, modern tarihçiler genellikle Haçlı birliklerinin sayısının daha düşük olduğunu düşünürler ve bu sayı da 3.000–4.500 arasında değişir.
6. ^ Amcasının oğlu Kâmil bin Âdil ile evlenmiştir.
7. ^ Bu çocuğu pek bilinmez, fakat bir kadınla evlenip iki kız çocuğunun olduğu söylenmektedir. (Bknz. https://iksadjournal.com/index.php/iksad/article/view/192 27 Haziran 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., ss. 37-43)

Kaynakça

1. ^ ^{a b c} . www.britannica.com (İngilizce). Britannica Encyclopedia. 24 Temmuz 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Haziran 2023. Saladin, Arabic in full 'Ṣalāḥ al-Dīn Yūsuf ibn Ayyūb', also called 'al-Malik al-Nāṣir Ṣalāḥ al-Dīn Yūsuf I', (born 1137/38, Tikrīt, Mesopotamia [now in Iraq] — died March 4, 1193, Damascus [now in Syria]), Muslim sultan of Egypt, Syria, Yemen, and Palestine, founder of the Ayyūbid dynasty, and the most famous of Muslim heroes. 
2. ^ ^{a b} "Saladin". www.history.com (İngilizce). History Channel. 21 Ağustos 2018. 28 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 10 Eylül 2020. Saladin (1137/1138–1193) was a Muslim military and political leader who as sultan (or leader) led Islamic forces during the Crusades. Born into a Kurdish, Sunni, military family, Saladin rose rapidly within Muslim society as a subordinate to the Syrian-northern Mesopotamian military leader Nur al-Din. 
3. ^ ^{a b} "Ayyūbids". referenceworks.brillonline.com (İngilizce). 29 Nisan 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 7 Haziran 2023. The Ayyūbids were a dynasty founded by Ṣalāḥ al-Dīn b. Ayyūb (Saladin), which ruled Egypt, Muslim Syria-Palestine, the greater part of Upper Mesopotamia, and Yemen from the end of the sixth/twelfth to the middle of the seventh/thirteenth century. 
4. ^ "Salah al-Din (Saladin)" (İngilizce). The British Museum. 8 Ekim 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 10 Eylül 2020. Kurdish ruler, founder of Ayyubid dynasty. Ruled from 1171–1173 (AH 567–AH 569) as vassal of the Zengids before becoming an independent ruler. After his uncle Shirkuh gained control of Egypt under the last Fatamid Caliph al-Aziz he died and Saladin was recognised by the troops as the successor. Saladin replaced the Isma'ili Shi'a religion of the Fatamids in Egypt with the Sunni religion. Saladin is associated with his success in Palestine. After his victory at Hattin in 1187 (AH 583) the holy city of Jerusalem fell into Muslim rule after 80 years of Christian rule. 
5. ^ ^{a b} Şeşen, Ramazan. . TDV İslâm Ansiklopedisi. 18 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Haziran 2023. 
6. ^ Madden, Thomas F. (1999). A Concise History of the Crusades (İngilizce). Rowman & Littlefield. ISBN . Erişim tarihi: 7 Haziran 2023. 
7. ^ Neil Kagan, Jerry H. Bentley (2007). National Geographic: Resimli Dünya Tarihi. Doğuş Grubu İletişim Yayıncılık ve Ticaret A.Ş. Yayını. s. 180. ISBN . Erişim tarihi: 7 Haziran 2023. 
8. ^ . www.britannica.com (İngilizce). 13 Nisan 2023. 25 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Haziran 2023. 
9. ^ ^{a b} "Third Crusade" (İngilizce). Ancient History Encyclopedia. 27 Ağustos 2018. 5 Eylül 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 10 Eylül 2020. 
10. ^ ^{a b} . TDV İslâm Ansiklopedisi. 31 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Haziran 2023. 
11. ^ ^{a b} Ortaylı, İlber (10 Temmuz 2011). "Kudüs'ün Fethi". Milliyet. 24 Ocak 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 10 Eylül 2020. Selahaddin-i Eyyubi, istisnai bir komutan olarak hem mensubu olduğu Kürt Eyyubi Hanedanı'nın hem de hizmetinde olduğu Musul-Suriye atabeyliğinin ve Selçuki Devleti'nin hizmetinde sivrildi. Mısır’da Fatımi hakimiyetini o sona erdirdi. Şüphesiz ki ilk İslam fütuhatı ve Emevi İmparatorluğu’ndan sonra bütün Orta Doğu'da bu kadar sivrilen ve coğrafyaya hâkim olan bir askere rastlamak mümkün değildir. Kudüs’ün fethi bu kadarla kalmadı, bu Müslüman idarenin yeniden kurulması için bir geçiştir. Hristiyan dünyası şoktaydı; Papa III. Urban, Roma’ya felaket haberi ulaştığında inme inip öldü. Art arda Haçlı seferleri tertiplendi. 
12. ^ Roberts, John Morris (2011). Dünya Tarihi. İnkılap Kitabevi. s. 379. ISBN . Erişim tarihi: 7 Haziran 2023. 
13. ^ Khan, Syed Muhammad. . Dünya Tarihi Ansiklopedisi. 26 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Haziran 2023. 
14. ^ Shaddād, Bahāʼ al-Dīn Yūsuf ibn Rāfiʻ Ibn (2002). The Rare and Excellent History of Saladin, Or, Al-Nawādir Al-Sultaniyya Wa'l-Mahasin Al-Yusufiyya (İngilizce). Ashgate. ISBN . Erişim tarihi: 7 Haziran 2023. 
15. ^ Al-Naggar, Abdallah Abdel-Ati (1 Ocak 2017). Relations Between East and West – Various Studies: Medieval and Contemporary Ages (İngilizce). ss. 45-74. 18 Nisan 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 7 Haziran 2023. 
16. ^ "Arsuf Savaşı, 7 Eylül 1191". MeisterDrucke. Erişim tarihi: 7 Haziran 2023. 
17. ^ Fakkar, Galal (27 Ocak 2015). . Arab News. Jeddah. 4 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Haziran 2016. 
18. ^ Haydar Karaalp, Mücahit Türetken (4 Mart 2019). . Anadolu Ajansı. 5 Mart 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Şubat 2022. 
19. ^ Abdulhalim Oflaz (7 Nisan 2016). "Eyyûbî Ailesinin İlk Dönem Tarihleri". dergipark.org.tr. Erişim tarihi: 7 Haziran 2023. 
20. ^ Gibb, Hamilton Alexander Rosskeen (1991). The Encyclopaedia of Islam (İngilizce). Brill. ss. 499-504. ISBN . Erişim tarihi: 7 Haziran 2023. 
21. ^ Tomar, Cengiz. . TDV İslâm Ansiklopedisi. 25 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Haziran 2023. 
22. ^ ^{a b c d} . iranicaonline.org (İngilizce). Encyclopaedia Iranica. 10 Nisan 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Haziran 2023. 
23. ^ Minorsky, Vladimir (1954). A Mongol Decree of 720/1320 to the Family of Shaykh Zāhid (İngilizce). éditeur non identifié. s. 524. Erişim tarihi: 7 Haziran 2023. 
24. ^ Stokes, Jamie (2009). Encyclopedia of the Peoples of Africa and the Middle East (İngilizce). Facts On File. s. 382. ISBN . Erişim tarihi: 7 Haziran 2023. 
25. ^ Price, Massoume (26 Temmuz 2005). Iran's Diverse Peoples: A Reference Sourcebook (İngilizce). ABC-CLIO. s. 43. ISBN . Erişim tarihi: 7 Haziran 2023. 
26. ^ Bosworth, Clifford Edmund (1996). The New Islamic Dynasties (İngilizce). Columbia University Press. s. 150. ISBN . Erişim tarihi: 7 Haziran 2023. 
27. ^ Boyle, J. A. (1968). The Cambridge History of Iran (İngilizce). Cambridge University Press. s. 32. ISBN . Erişim tarihi: 7 Haziran 2023. 
28. ^ Barra, Allen (7 Haziran 2016). "New Saladin Bio Shows Sultan's Unifying Powers During Crusades". Chicago Tribune. 23 Ekim 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 10 Eylül 2020. He was a Sunni Muslim of Kurdish origin, born in Tikrit in present day Iraq in either 1136 or 1137, and though his father and uncle achieved positions of prominence — his father Ayyub was a political aide to the great Nur al-Din and his uncle Shirkuh was one of the emir's best military commanders — his youth seems to have been uneventful. 
29. ^ Minorsky, Vladimir (1953). Studies in Caucasian History: I. New Light on the Shaddadids of Ganja II. The Shaddadids of Ani III. Prehistory of Saladin (İngilizce). CUP Archive. ss. 124, 138. ISBN . Erişim tarihi: 8 Haziran 2023. 
30. ^ Humphreys, R. Stephen (1977). From Saladin to the Mongols: The Ayyubids of Damascus, 1193–1260 (İngilizce). SUNY Press. s. 29. ISBN . Erişim tarihi: 7 Haziran 2023. Among the free-born amirs the Kurds would seem the most dependent on Saladin's success for the progress of their own fortunes. He too was a Kurd... 
31. ^ Encyclopedia of World Biography on Saladin. 30 Ağustos 2017 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 20 Ağustos 2008. 
32. ^ Sallabi, Ali Muhammed (2010). Selahaddin Eyyûbî ve Kudüs'ün Yeniden Fethi. Ravza Yayınları. ISBN . Erişim tarihi: 7 Haziran 2023. Selahaddin, asalet ve şeref sahibi bir Kürt aileye mensuptur. Bu aile de nesep cihetinden Kürtlerin en asil aşiretlerinden biri olan Revâdiyye aşiretine mensuptur. 
33. ^ ^{a b} Lyons, Malcolm Cameron; Jackson, D. E. P. (20 Ağustos 1984). Saladin: The Politics of the Holy War (İngilizce). Cambridge University Press. ISBN . Erişim tarihi: 8 Haziran 2023. 
34. ^ Osman Gürbüz (2012). (PDF). web.archive.org. 9 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Haziran 2023. 
35. ^ . YouTube. 16 Mayıs 2020. 10 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Haziran 2023. 
36. ^ ^{a b} . YouTube. 21 Mayıs 2021. 7 Şubat 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Haziran 2023. 
37. ^ Torî (2000). Ünlü Kürt Bilgin ve Birinci Kuşak Aydınlar. Sorun Yayınları. s. 23. ISBN . 8 Haziran 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 8 Haziran 2023. 
38. ^ Humphreys, R. Stephen (1977). From Saladin to the Mongols: The Ayyubids of Damascus, 1193–1260 (İngilizce). SUNY Press. ISBN . 8 Haziran 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 8 Haziran 2023. 
39. ^ ^{a b} Vladimir Minorsky, The Prehistory of Saladin, Studies in Caucasian History, Cambridge University Press, 1957, ss. 124–132
40. ^ ^{a b} . TDV İslâm Ansiklopedisi. 29 Eylül 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Haziran 2023. 
41. ^ Hindley, Geoffrey (19 Nisan 2007). Saladin: Hero of Islam (İngilizce). Pen and Sword. ISBN . 8 Haziran 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 8 Haziran 2023. 
42. ^ ^{a b c d} İsmail Yakıt. (PDF). www.ttk.gov.tr. 26 Kasım 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Haziran 2023. 
43. ^ ^{a b} Ponting, Clive (2011). Yeni Bir Bakış Açısıyla: Dünya Tarihi. Alfa Basım Yayım Dağıtım. s. 369. ISBN . 8 Haziran 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 8 Haziran 2023. 
44. ^ . www.britannica.com. 24 Temmuz 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Eylül 2023. 
45. ^ Togan, Zeki Velidi (1981), Umumî Türk Tarihine Giriş, Cilt 1, Enderun Kitabevi, İstanbul, s. 179
46. ^ İbn Haldun, Mukaddime, 2/622, Milli Eğitim Bakanlığı, 1996.
47. ^ "İbn Haldun - Mukaddime". archive.org. Erişim tarihi: 8 Haziran 2023. 
48. ^ Phillips, Jonathan (20 Ağustos 2018). The Life and Legend of the Sultan Saladin (İngilizce). Yale University Press. s. 58. ISBN . Erişim tarihi: 15 Haziran 2023. 
49. ^ Lyons, Malcolm Cameron; Jackson, D. E. P. (20 Ağustos 1984). Saladin: The Politics of the Holy War (İngilizce). Cambridge University Press. s. 28. ISBN . Erişim tarihi: 15 Haziran 2023. 
50. ^ El–Hazreci, Târihu Devleti'l-Ekrâd, Millet Genel (Hekimoğlu Ali Paşa) Kütüphanesi, No: 695.
51. ^ . Independent Türkçe. 24 Kasım 2019. 2 Şubat 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Haziran 2023. 
52. ^ Ahmed Vasıf Efendi (2020). Nevzat Sağlam (Ed.). Mehâsinü'l-Âsâr ve Haka'iku'l-Ahbâr. Türk Tarih Kurumu. ISBN . 8 Haziran 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 8 Haziran 2023. KB1 bakım: Editörler parametresini kullanan ()
53. ^ "Bilinen ilk Kürt tarihi eseri: Tarihü'l-devletü'l-Ekrad". yeniozgurpolitika.info. 8 Şubat 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Şubat 2016.  Arşivlenme tarihi:8 Şubat 2016

    “

    1257 tarihli, tek nüshası İstanbul Süleymaniye Kütüphanesi’nde bulunan bu eser, Tarihü’l- Devletü’l- Ekrad’dır (Kürd Devleti Tarihi). Memlük Hanedanlığı’ndan da söz ettiği için yazma eserin başlığına sonradan “ve’l-Etrak” kelimesi, farklı bir yazıyla (istinsah) eklenmiştir. ...(589/ 1193, 655/ 1257) İki ucu (başı ve sonu) çıkarılmış ve “Tarikh Davlat al- Akrad wa’l- Atrak” (Kürd - Eyyubi ve Türk - Memlük Hanedanlarının Tarihi) adlı başlık eklenmiştir. ...Çünkü eser, 13. yüzyıl Arapçasıyla kaleme alınmış el yazması bir eserdi. Yani herkesin rahatlıkla içinden çıkabileceği türden değildi.

    ”

54. ^ Yakıt, İsmail (2019). "Selahattin Eyyubî'nin Nesebi". Belleten. 83 (297): 469-484. ISSN 0041-4255. 8 Haziran 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 8 Haziran 2023. 
55. ^ Selahaddin-i Eyyubi'nin Hayatı. Beyca, Hilmi tarafından çevrildi. Büyüyenay Yayınevi. 14 Nisan 2021. ISBN . Erişim tarihi: 15 Haziran 2023. 
56. ^ . YouTube. 3 Mart 2018. 3 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Haziran 2023. 
57. ^ "Cennetin Krallığı / Emrah Safa Gürkan - Opus Magnum 10". OMNIBUS. 24 Nisan 2022. 21 Mayıs 2024 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 21 Mayıs 2024 – YouTube vasıtasıyla. 
58. ^ . YouTube. 8 Ocak 2018. 2 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Haziran 2023. 
59. ^ . Memleket. 22 Ocak 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Mayıs 2022. 
60. ^ . YouTube. 21 Kasım 2014. 14 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Haziran 2023. 
61. ^ "Öteki Gündem – 8 Haziran 2015 (Selahaddin Eyyubi)". YouTube. 10 Haziran 2015. 4 Ocak 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 4 Ocak 2022. 
62. ^ ^{a b c} "Saladin" (İngilizce). Britannica Online Encyclopedia. 2 Mayıs 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 29 Kasım 2009. 
63. ^ ^{a b c d e} Lyons, Malcolm Cameron; Jackson, D. E. P. (20 Ağustos 1984). Saladin: The Politics of the Holy War (İngilizce). Cambridge University Press. ISBN . Erişim tarihi: 9 Haziran 2023. 
64. ^ . Answers (İngilizce). 13 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Şubat 2022. 
65. ^ ^{a b} Ramazan Şeşen. . TDV İslâm Ansiklopedisi. 18 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Haziran 2023. 
66. ^ . ehlisunnetbuyukleri.com. 5 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Haziran 2023. 
67. ^ Lyons, Malcolm Cameron; Jackson, D. E. P. (20 Ağustos 1984). Saladin: The Politics of the Holy War (İngilizce). Cambridge University Press. ss. 6-7. ISBN . 10 Haziran 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 10 Haziran 2023. 
68. ^ ^{a b} Lyons, Malcolm Cameron; Jackson, D. E. P. (20 Ağustos 1984). Saladin: The Politics of the Holy War (İngilizce). Cambridge University Press. s. 14. ISBN . 10 Haziran 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 10 Haziran 2023. 
69. ^ Lyons, Malcolm Cameron; Jackson, D. E. P. (20 Ağustos 1984). Saladin: The Politics of the Holy War (İngilizce). Cambridge University Press. s. 15. ISBN . 10 Haziran 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 10 Haziran 2023. 
70. ^ Lyons, Malcolm Cameron; Jackson, D. E. P. (20 Ağustos 1984). Saladin: The Politics of the Holy War (İngilizce). Cambridge University Press. s. 16. ISBN . 10 Haziran 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 10 Haziran 2023. 
71. ^ ^{a b c d e} Maalouf, Amin (2021). Arapların Gözünden Haçlı Seferleri. Yapı Kredi Yayınları. ISBN . 10 Haziran 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 10 Haziran 2023. 
72. ^ Cartwright, Mark (30 Ağustos 2018). . Dünya Tarihi Ansiklopedisi. 26 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Haziran 2023. 
73. ^ Keleş, Mahmut Recep (15 Eylül 2022). "İslâm Dünyasında Tefvîz Vezirliği Uygulaması ve Eyyûbîlerin Kuruluşundaki Etkisi". Mevzu – Sosyal Bilimler Dergisi (8): 245-272. ISSN 2667-8772. 20 Haziran 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 20 Haziran 2023. 
74. ^ Tomar, Cengiz. . TDV İslâm Ansiklopedisi. 28 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Haziran 2023. Fâtımî vezirliğine tayin edilen Şîrkûh’un iki ay sonra ölmesi üzerine askerin zoruyla vezirliğe getirilen yeğeni Selâhaddîn-i Eyyûbî, 567 (1171) yılında yönetime el koyarak Fâtımî Devleti'ni ortadan kaldırdı. 
75. ^ . www.britannica.com (İngilizce). 24 Temmuz 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Haziran 2023. Soon, however, he abandoned this claim, and from 1174 until 1186 he zealously pursued a goal of uniting, under his own standard, all the Muslim territories of Syria, northern Mesopotamia, Palestine, and Egypt. This he accomplished by skillful diplomacy backed when necessary by the swift and resolute use of military force. Gradually his reputation grew as a generous and virtuous but firm ruler, devoid of pretense, licentiousness, and cruelty. In contrast to the bitter dissension and intense rivalry that had up to then hampered the Muslims in their resistance to the Crusaders, Saladin’s singleness of purpose induced them to rearm both physically and spiritually. 
76. ^ ^{a b} . Dailymotion. 27 Nisan 2013. 18 Aralık 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Haziran 2023. 
77. ^ ^{a b c} Görgün, Hilal. . TDV İslâm Ansiklopedisi. 29 Eylül 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Haziran 2023. 
78. ^ ^{a b c d e f g h i j} Cartwright, Mark (30 Ağustos 2018). . Dünya Tarihi Ansiklopedisi. 26 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Haziran 2023. 
79. ^ Basuğuy, Bedrettin (2017). "SALÂHADDÎN-İ EYYÛBÎ ve RÂŞİDÜDDÎN SİNÂN: NİZÂRÎ FEDÂÎLER ve SUİKASTLAR". dergipark.org.tr. 25 Haziran 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 25 Haziran 2023. 
80. ^ Haag, Michael (9 Temmuz 2010). The Templars: History and Myth: From Solomon's Temple to the Freemasons (İngilizce). Profile Books. s. 152. ISBN . 25 Haziran 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 25 Haziran 2023. 
81. ^ Lane-Poole, Stanley (1906). Saladin; and the Fall of the Kingdom of Jerusalem. Harvard University. New York London, G.P. Putnam's sons. s. 148. Erişim tarihi: 25 Haziran 2023. 
82. ^ Willey, Peter (2001). The Castles of the Assassins (İngilizce). Linden Pub. s. 147. ISBN . 25 Haziran 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Haziran 2023. 
83. ^ ^{a b c d e f g} Stevenson, W. B. (1907). The Crusaders In The East. Cambridge University Press. s. 217-218. Erişim tarihi: 25 Haziran 2023. 
84. ^ Lane-Poole, Stanley (1906). Saladin; and the Fall of the Kingdom of Jerusalem. Harvard University. New York London, G.P. Putnam's sons. ss. 154-155. Erişim tarihi: 30 Haziran 2023. 
85. ^ Lyons, Malcolm Cameron; Jackson, D. E. P. (20 Ağustos 1984). Saladin: The Politics of the Holy War (İngilizce). Cambridge University Press. s. 123. ISBN . Erişim tarihi: 30 Haziran 2023. 
86. ^ ^{a b} "What Happened at the Battle of Montgisard During the Crusades". ThoughtCo (İngilizce). 27 Ekim 2019. 5 Mart 2016 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 25 Haziran 2023. 
87. ^ Hamilton, Bernard (7 Temmuz 2005). The Leper King and His Heirs: Baldwin IV and the Crusader Kingdom of Jerusalem (İngilizce). Cambridge University Press. s. 210. ISBN . 25 Haziran 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 25 Haziran 2023. 
88. ^ Hamilton, Bernard (7 Temmuz 2005). The Leper King and His Heirs: Baldwin IV and the Crusader Kingdom of Jerusalem (İngilizce). Cambridge University Press. s. 216. ISBN . 25 Haziran 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Haziran 2023. 
89. ^ Hamilton, Bernard (7 Temmuz 2005). The Leper King and His Heirs: Baldwin IV and the Crusader Kingdom of Jerusalem (İngilizce). Cambridge University Press. s. 218. ISBN . 25 Haziran 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Haziran 2023. 
90. ^ ^{a b c} Maalouf, Amin (2021). Arapların Gözünden Haçlı Seferleri. Yapı Kredi Yayınları. s. 187. ISBN . 26 Haziran 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Haziran 2023. 
91. ^ ^{a b c d e f g h} Maalouf, Amin (2021). Arapların Gözünden Haçlı Seferleri. Yapı Kredi Yayınları. ISBN . 26 Haziran 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Haziran 2023. 
92. ^ ^{a b} Hamilton, Bernard (1978). "The Elephant of Christ: Reynald of Châtillon". Studies in Church History (İngilizce). 15: 97-108. doi:10.1017/S0424208400008950. ISSN 0424-2084. 29 Haziran 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 27 Haziran 2023. 
93. ^ ^{a b c} . web.archive.org. 4 Mart 2016. 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Haziran 2023. 
94. ^ "KUDÜS". TDV İslâm Ansiklopedisi. 21 Aralık 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 27 Haziran 2023. 
95. ^ ^{a b} Cartwright, Mark (2018). "Selahaddin Eyyubi". Dünya Tarihi Ansiklopedisi. 20 Haziran 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 27 Haziran 2023. 
96. ^ Cartwright, Mark (2018). "Third Crusade". World History Encyclopedia (İngilizce). 2 Şubat 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 27 Haziran 2023. 
97. ^ "Richard The Lionheart Massacres The Saracens, 1191". www.eyewitnesstohistory.com. 2 Nisan 2010 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 27 Haziran 2023. 
98. ^ Tyerman, Christopher (2006). God's War: A New History of the Crusades (İngilizce). Harvard University Press. ss. 460-462. ISBN . 27 Haziran 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Haziran 2023. 
99. ^ ^{a b} Riley-Smith, Jonathan Simon Christopher (2005). The Crusades: A History. Internet Archive. New Haven: Yale University Press. s. 146. ISBN . Erişim tarihi: 30 Haziran 2023. 
100. ^ ^{a b c d e} Şeşen, Ramazan. "SELÂHADDÎN-i EYYÛBÎ". TDV İslâm Ansiklopedisi. 18 Nisan 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 27 Haziran 2023. 
101. ^ ^{a b} "Mausoleum of Saladin - Madain Project (en)". madainproject.com. 6 Haziran 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 27 Haziran 2023. 
102. ^ كتاب الروضتين في اخبار الدولتين: ١ (Arapça). 1871. ss. 676-677. 27 Haziran 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Haziran 2023. 
103. ^ Yeomans, Richard (2006). The Art and Architecture of Islamic Cairo (İngilizce). Garnet Pub. Limited. s. 115. ISBN . 27 Haziran 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Haziran 2023. 
104. ^ عمر،, ابن كثير، إسماعيل بن (2010). البداية والنهاية (Arapça). دار ابن كثير،. ISBN . 27 Haziran 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Haziran 2023. 
105. ^ Alighieri, Dante. The Divine Comedy. 24 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Mart 2022. 
106. ^ "Decameron Web | History". www.brown.edu. 30 Ocak 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Mart 2022. 
107. ^ ^{a b c d} Lyons, Malcolm Cameron; Jackson, D. E. P. (20 Ağustos 1984). Saladin: The Politics of the Holy War (İngilizce). Cambridge University Press. ISBN . 24 Mart 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 31 Mart 2022. 
108. ^ Ibn Shaddād, Bahāʼ al-Dīn Yūsuf ibn Rāfiʻ; Richards, D. S. (Donald Sidney) (2001). The Rare and Excellent History of Saladin, or, al-Nawādir al-Sultaniyya wa'l-Mahasin al-Yusufiyya. Internet Archive. Aldershot, Hants, England ; Burlington, Vt. : Ashgate. ISBN . Erişim tarihi: 30 Haziran 2023. 
109. ^ Gunter, Michael M. (4 Kasım 2010). Historical Dictionary of the Kurds (İngilizce). Scarecrow Press. ISBN . 28 Haziran 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Haziran 2023. 
110. ^ Hillenbrand, Carole (1999). The Crusades: Islamic Perspectives (İngilizce). Psychology Press. s. 594. ISBN . 27 Haziran 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Haziran 2023. 
111. ^ Catherwood, Christopher (2008). Making War In The Name Of God (İngilizce). Kensington Publishing Corp. s. 36. ISBN . 27 Haziran 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Haziran 2023. 
112. ^ Dunnigan, James F.; Bay, Austin (1991). A Quick & Dirty Guide to War: Briefings on Present and Potential Wars (İngilizce). W. Morrow. s. 174. ISBN . 27 Haziran 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Haziran 2023. 
113. ^ "Salahaddin University - Erbil". su.edu.krd. 25 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 11 Nisan 2022. 
114. ^ Grousset, René (1970). The Epic of the Crusades (İngilizce). Orion Press. ISBN . Erişim tarihi: 30 Haziran 2023. 
115. ^ Smith, Whitney (1975). Flags Through The Ages and Across The World. Internet Archive. New York. ISBN . Erişim tarihi: 30 Haziran 2023. 
116. ^ Hathaway, Jane (9 Ekim 2003). A Tale of Two Factions: Myth, Memory, and Identity in Ottoman Egypt and Yemen (İngilizce). SUNY Press. ISBN . Erişim tarihi: 30 Haziran 2023. 
117. ^ Bourget, Carine (1 Haziran 2006). "The Rewriting of History in Amin Maalouf's The Crusades Through Arab Eyes". Studies in 20th & 21st Century Literature. 30 (2). doi:10.4148/2334-4415.1633. ISSN 2334-4415. 6 Ocak 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 29 Haziran 2023. 
118. ^ "Kingdom of Heaven". Salon (İngilizce). 7 Mayıs 2005. 28 Mayıs 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 29 Haziran 2023. 
119. ^ "Selahaddin 1. Bölüm Yükselen Yıldız Full HD Türkçe Dublaj". YouTube. GO NETWORK. 20 Mayıs 2020. 30 Haziran 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Haziran 2023. 
120. ^ Sonok, Hakan. "Mustafa Akkad'ı El Kaide'nin öldürdüğünü hiç unutmamalı". www.antraktsinema.com. 3 Aralık 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 29 Haziran 2023. 
121. ^ "Türkiye ile Pakistan'dan ortak dizi projesi girişimi: Selahaddin Eyyubi". Anadolu Ajansı. 21 Ağustos 2021. 24 Mart 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Mart 2022. 
122. ^ Altuntaş, Birsen (3 Ağustos 2023). "Resmi duyuru yapıldı: Uğur Güneş, "Selahaddin Eyyubi" dizisinde başrolde!". birsenaltuntas.com. 2 Eylül 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 2 Eylül 2023. 
123. ^ "Kudüs Fatihi Selahaddin Eyyubi 13 Kasım Pazartesi TRT 1'de!". TRT 1. 2 Kasım 2023. 6 Kasım 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 6 Kasım 2023 – YouTube vasıtasıyla. 

Konuyla ilgili yayınlar

• Şeşen, Ramazan (2021), Kudüs Fatihi Selâhaddin Eyyûbî, Yeditepe Yayınevi, . (Türkçe)
• Ruthven, Malise; Nanji, Azim (2004), Historical Atlas of the Islamic World, Oxford University Press, . (İngilizce)
• Gibb, Hamilton, (1973) The Life of Saladin from the Works of İmad ad-Din and Baha ad-Din, Oxford, Clarendon Press, (İngilizce)
• Beha Ed-din (İngilizceye çev. C.W.Wilson) (1897), Saladin Or What Befall Sultan Yusuf, Google Books2 Ocak 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (İngilizce) Selahaddin Eyyubi'nin kâtibi "Bahaeddin" tarafından Arapça yazılmış biyografisi.
• "Saladin" (İngilizce). Britannica Online Encyclopedia. 2 Mayıs 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 29 Kasım 2009. 

Resmî unvanlar
Önce gelen: Önce gelen yoktur.	Eyyubiler Mısır Sultanı 1169-1193	Sonra gelen: Aziz Osman bin Selahaddin
Önce gelen: Nureddin Mahmud Zengi	Eyyubiler Suriye Sultanı 1169-1186	Sonra gelen: Afdal Ali bin Selahaddin