Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Otuz Yıl Savaşı ya da Otuz Yıl Savaşları, çoğunlukla Kutsal Roma İmparatorluğu'nun sınırları içerisinde 1618'den 1648'e kadar sürmüştür. Avrupa tarihinin en yıkıcı savaşlarından birisi olan savaş sonucunda tahminen 4,5 ila 8 milyon arasında insan ölmüştür ve Almanya'nın bazı bölgelerinde %50'nin üzerinde nüfus düşüşü olmuştur.Seksen Yıl Savaşı, Mantova Veraset Savaşı, Fransız-İspanyol Savaşı ve Portekiz Restorasyon Savaşı da Otuz Yıl Savaşı ile bağlantılı savaşlardır.
| Otuz Yıl Savaşı | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ve Fransız-Habsburg Rekabeti | |||||||||
 Soldan sağa:
| |||||||||
| |||||||||
| Taraflar | |||||||||
1635 öncesi Anti-İmparatorluk ittifakı Bohemya  İsveç   Savoy Dükalığı  Erdel  Hollanda Cumhuriyeti  Danimarka-Norveç  Heilbronn Ligi   Brandenburg-Prusya  Saksonya 1635 Sonrası (Prag Barışı)  Fransa İsveç Hollanda Cumhuriyeti Destek  İngiltere  Osmanlı | 1635 öncesi İmparatorluk ittifakı Habsburglar  İspanya İmparatorluğu  Bavyera  Katolik Ligi 1635 Sonrası (Prag Barışı)  Kutsal Roma İmparatorluğu İspanya İmparatorluğu Danimarka-Norveç Destek  Lehistan-Litvanya  Papalık | ||||||||
| Komutanlar ve liderler | |||||||||
Gustaf Adolf (ölü) Axel Oxenstierna Johan Banér Lennart Torstensson XIII. Louis Kardinal Richelieu Kardinal Mazarin Henri Turenne Maurits van Oranje V. Frederick Ernst von Mansfeld Jindřich Matyáš Thurn Anhaltlı Christian IV. Christian    IV. João | II. Ferdinand III. Ferdinand Wallenstein (ölü) Melchior von Hatzfeldt IV. Felipe   I. Maximilian Johann Tserclaes (ölü) Pappenheim (ölü) (ölü) Raimondo Montecuccoli | ||||||||
| Güçler | |||||||||
| En fazla 50,000 İsveçli 27,000 Danimarkalı (1926) 70,000 - 80,000 Fransız 60,000 Hollandalı | En fazla 80,000 - 90,000 İmparatorluk askeri 90,000 İspanyol }} 20,500 Bavyeralı 20,000 Macar hafif süvarisi }} | ||||||||
| Kayıplar | |||||||||
| Savaş ölümleri: 110,000 İsveç hizmetinde 80,000 Fransız hizmetinde 30,000 Danimarka hizmetinde 50,000 diğer | Savaş ölümleri: 120,000 İmparatorluk hizmetinde 30,000 Bavyera hizmetinde 30,000 diğer | ||||||||
| Hastalıktan ölen askerler: 700,000 - 1,350,000 Toplam sivil ölümü: 3,500,000 - 6,500,000 Toplam ölü: 4,500,000 - 8,000,000 | |||||||||
20. yüzyıla kadar, 16. yüzyıl Reformasyonu ile başlayan bir parçası olarak görülüyordu. 1555 Augsburg Barışı, İmparatorluğu Lüterci ve Katolik devletlere böldü fakat sonraki 50 yıl boyunca Protestanlığın anlaşılan sınırların ötesine yayılması, İmparatorluk otoritesini istikrarsızlaştırdı. Din ve mezhep, savaşı başlatan önemli bir faktör olmasına rağmen tarihçiler bu mücadelenin Avusturya ve İspanya'da hakimiyet süren Habsburglar ile Fransa'nın Bourbon Hanedanı arasındaki Avrupa hakimiyeti rekabetin sonucunda çıktığına inanıyorlar.
Savaş, 1618'de II. Ferdinand'ın Bohemya Kralı görevinden alınması ve yerine Pfalz Elektörü V. Frederick'in geçmesiyle başladı. Bohemya İsyanı çabucak bastırılmış olsa da savaş, Hollanda Cumhuriyeti ve İspanya arasındaki Seksen Yıl Savaşları'na katılan ve burada stratejik önemi anlaşılan genişledi. Danimarka Kralı IV. Christian ve İsveç Kralı Gustaf Adolf gibi hırslı yabancı liderler de İmparatorluk içinde bulunan toprakları olduğu için çeşitli aralıklarla savaşa katıldılar. Dış müdahaleler, başta bir iç hanedan-veraset anlaşmazlığı olarak başlayan şeyi, Avrupa çapında ve çok daha yıkıcı bir savaşa dönüştürdü.
Savaşın 1618'den 1635'e kadar süren ilk safhası, öncelikle Kutsal Roma İmparatorluğu'nun Alman prensleri arasında, dış güçlerin de destekleyici bir rol oynadığı bir iç savaştı. 1635'ten sonra İmparatorluk, İsveç ve Fransa'nın İspanya ile müttefik olan İmparator III. Ferdinand'ın arasındaki daha büyük bir savaşa dönüştü. Savaş, hükümleri Bavyera ve Saksonya gibi devletlere İmparatorluk içinde daha fazla özerklik ve Hollanda'nın bağımsızlığının İspanya tarafından kabul edilmesini sağlayan 1648 yılındaki Vestfalya Barış Antlaşması ile bitti. Savaş, Habsburgları Fransa karşısında zayıflatırken Avrupa güç dengesini değiştirdi ve XIV. Louis'in zaferlerinin önünü açtı.
Savaşın yapısal kökeni
1552 Passau Barışı, Kutsal Roma İmparatorluğu'ndaki Protestanlar ve Katolikler arasındaki sona erdirirken; 1555 Augsburg Barışı, mevcut sınırları sabitleyerek gelecekteki savaşları önlemeye çalıştı. "Cuius regio, eius religio" ilkesine göre, devletler ya o zamanlar Protestanlığın en yaygın biçimi olan Lüterciydi ya da yöneticilerinin dininden dolayı Katolikti. Diğer maddeler, Donauwörth gibi şehirlerdeki önemli dini azınlıkları korudu ve Passau'dan bu yana Katolik Kilisesi'nden alınan mülklerin Lütercilerin mülkiyetinde olduğu onaylandı.
Augsburg Barışı, Protestanlığın 1555 sınırlarının ötesine daha önce Katolikliğin egemen olduğu bölgelere yayılmasıyla baltalandı. Ayrıca, Augsburg'a göre tanınmayan diğer Reform sonucu doğmuş inançlar, özellikle de hem Lüterciler hem de Katolikler tarafından düşmanca gözle bakılan Kalvinizm'in de giderek büyümesi yeni bir çatışma ortamı yaratıyordu. Daha sonra, dinin yerini ekonomik ve politik hedefler aldı. Lüterci Saksonya, Danimarka-Norveç ve İsveç, konusunda hem birbirleriyle hem de Kalvinist Brandenburg ile rekabete başladı.
Bu sorunları yönetmek, İmparatorluğun parçalanmış doğası ve Almanya, Aşağı Ülkeler, Kuzey İtalya ve modern Fransa'daki Alsas ve Franche-Comté'ye yayılmış 300 içeren temsili kurumlar nedeniyle oldukça zordu. Bunların boyutları ve önemleri Kutsal Roma İmparatoru seçimlerine oy veren yedi Elektör prensten ve Hamburg gibi özgür imparatorluk şehirlerine kadar uzanıyordu. Buna ek olarak her biri savunma ve vergilere odaklanan ve genellikle özerk organlar olarak faaliyet gösteren bir İmparatorluk çemberine aitti. Üstlerinde ise 1663'ten önce düzensiz bir şekilde toplanan ve öncelikle yasalardan ziyade bir tartışma meclisi olan bulunuyordu.
İmparatorlar seçimle gelmesine rağmen 1440'tan beri İmparator Habsburg ailesinin bir üyesinden oldu. İmparatorluk içerisindeki en büyük toprak sahibiydiler ve Avusturya Arşidüklüğü, Bohemya ve Macaristan da dahil olmak üzere sekiz milyondan fazla insanı içeren bölgeleri yönettiler. Habsburg imparatorları ayrıca İspanya'ya da ayrı bir tüzellik verene kadar 1556'ya kadar yönettiler. İspanya, Milano Dükalığı da dahil olmak üzere İmparatorluk çıkarlarını korudu ve ailenin iki kolu sıklıkla işbirliği yaptı fakat hedefleri her zaman aynı değildi. İspanyol İmparatorluğu, Hollanda'yı, Milano'yu, Napoli Krallığı'nı, Filipinleri ve Amerika'nın çoğunu yöneten küresel bir deniz kuvvetiydi. Avusturya ise Almanya'da ve Osmanlı İmparatorluğu'na karşı doğu sınırında üstün bir konum elde etmeye çalışan kara kökenli bir güçtü.
Augsburg'dan önce, mezhep birliği, güçlü bir merkezi otoritenin eksikliğini telafi ediyordu. İlk çatlaklar oluşmaya başladığında imparatorluğu daha da zayıflatmak isteyenler için fırsat doğdu. Bunlar içerisinde Lüterci Saksonya ve Katolik Bavyera gibi hırslı İmparatorluk devletleri ile Kuzey, Güney ve Pireneler boyunca sınırlarında Habsburg varlığıyla karşı karşıya kalmış Fransa da vardı. Bir diğer sıkıntı da birçok yabancı hükümdarın aynı zamanda İmparatorluk prensleri olması ve onları kendi iç anlaşmazlıklarına dahil etmesiydi. Örneğin Danimarka Kralı IV. Christian, 1625'te savaşa olarak katılmıştı.
Arka plan: 1556-1618
Kimi anlaşmazlıklar, Kalvinist olmasına yol açan gibi tam ölçekli savaşlarla sonuçlandı. Donauwörth'deki 1606 Bayraklar Savaşı gibi ufak olaylar daha yaygındı, Lüterci çoğunluk Katolik dini alayını engellemesiyle ayaklanmalar patlak verdi. İmparator Rudolf, Bavyera Elektörü Maximilian'ın Katolikler adına müdahalesini onayladı. Karşılığında ise şehri ilhak etmesine izin verildi ve Augsburg'da kararlaştırıldığı gibi şehrin resmi dini Lütercilikten Katolikliğe dönüştü.
Şubat 1608'de İmparatorluk Diyeti açıldığında hem Lüterciler hem de Kalvinistler, Augsburg'da anlaşılan sınırlara resmi olarak yeniden dönmek üzere birleştiler. Bunun üzerine Habsburg varisi Arşidük Ferdinand, mahkemenin daha önce verdiği kararları dikkate almadan 1555'ten beri Katolik kilisesinden alınan tüm mülklerin derhal geri verilmesini istedi. Bu talep ile tüm Protestanlar tehdit edildi ve Diyet felç oldu, ayrıca İmparator tarafsızlığı algısı da ortadan kalkmış oldu.
Merkezi otoriteye olan inancın kaybolması üzerine şehirlerin ve yöneticilerin tahkimatlarını ve ordularını güçlendirmeye başlaması anlamına geliyordu, bu dönemde dışarıdan gelen gezginler, bu dönemde artan Alman militarizasyonu hakkında çeşitli gözlemlerde bulunmuşlardır. Gerilim, 1608'de, Protestan Birliği'ni kurması ve Maximilian'ın Temmuz 1609'da Katolik Ligi'ni kurarak karşılık vermesiyle daha da büyüdü. Her iki birlik de öncelikle liderlerinin güç ve hırslarını desteklemek için kuruldu fakat her iki tarafın varlığı İmparatorluk içindeki tansiyonu daha da arttırdı. Bazı tarihçiler, Jülich Veraset Savaşı'nın Otuz Yıl Savaşı'nın başlangıcı olduğunu söylüyorlar. Savaş, İspanya ve Avusturya'nın Katolik adayı, Fransa ve Hollanda Cumhuriyeti'nin Protestan adayı desteklemesi üzerine çıktı.
Dış güçler, İspanya ve Hollanda Cumhuriyeti arasındaki Seksen Yıl Savaşları'nı durduran 1609 de imzalanmasıyla bir Alman iç anlaşmazlığına dahil oldular. Hollanda ve İspanya arasındaki savaş yeniden başlamadan önce, İspanyol Hollandası komutanı İtalya'daki Habsburg topraklarını Flandre'ye bağlayan adlı karayolunu güvence altına alması gerekiyordu. Bu sayede, Hollanda donanmasının güçlü olduğu deniz yerine askerleri ve malzemeleri kara yoluyla taşımasına izin veriyordu. 1618 yılında İspanya tarafından kontrol edilmeyen tek kısım .
İmparator Matthias'ın çocuğu olmadığı için İspanya kralı III. Felipe, Ferdinand'ın Bohemya ve Macaristan kralı olarak seçilmesini desteklemeyi kabul etti. Buna karşılık Ferdinand, Kuzey İtalya ve Alsas'da İspanya'ya ayrıcalıklar verecekti ve Hollanda'ya karşı yapacakları saldırıları destekleyecekti. Bu taahhütleri yerine getirmek için Kutsal Roma İmparatoru olarak da seçilmesi gerekiyordu. Rakiplerinden birisi, kendisine ait olduğunu düşündüğü bir bölgede İspanyol etkisinin artmasına karşı çıkan ve adaylığını desteklemek için Saksonya ve Pfalz ile bir koalisyon oluşturmaya çalışan Bavyeralı Maximilian'dı.
Üçüncü bir aday, 1610'da babasının yerine geçen ve daha sonra 1613'te İngiltere Kralı I. James'in kızı Elizabeth Stuart ile evlenen Kalvinist Pfalz Elektörü V. Frederick'ti. Elektörlerin dördü Katolik, üçü Protestandı. Bir oyun değişmesiyle Protestan bir İmparator seçilebilirdi. Ferdinand, 1617'de Bohemya kralı seçildiğinde Bohemya'nın seçim oyu kontrolünü de ele geçirdi. Bununla birlikte muhafazakar Katolik olması, haklarının ellerinden alınması endişesi taşıyan Protestan soylular arasında onu sevilmeyen adam yaptı. 1618 Mayıs'ında bütün bu faktörlerin birleşmesiyle Bohemya İsyanı ortaya çıktı.
1. Aşama: 1618-1635
Bohemya İsyanı
Cizvit eğitimi almış Ferdinand, sapkınlığa tahammül etmektense sapkınların yok edilmesini tercih ediyordu. 1595'te Steiermark Dükalığı'na hükmetmek için atandı ve on sekiz ay içerisinde daha önce Reform'un kalesi olan yerlerde Protestanlığı ortadan kaldırdı. Hollanda'yı geri almaya çalışan İspanya Habsburgları, Protestanları düşmanlaştırmaktan kaçınıyordu ve Ferdinand'ın koyu Katolikliğinin tehlikeli olduğunu biliyorlardı fakat başka çarelerinin olmadığını da kabul ediyorlardı.
Ferdinand, 1617 Mayıs'ında Bohemya kralı seçildiğinde Protestanların dini özgürlüklerini yeniden onayladı fakat Steiermark'taki sicili, Protestanları alaşağı etmek için bir şans beklediği şüphesine yol açtı. Mülkiyetle alakalı bazı anlaşmazlıkların tümü Katolik kilisesi lehine çözüldüğünde bu endişeler daha da arttı. Mayıs 1618'de Kont Thurn önderliğindeki Protestan soylular Prag Kalesi'nde Ferdinand'ın iki Katolik temsilcisi olan ve Jaroslav Bořita ile bir araya geldi. Prag'ın Üçüncü Defenestrasyonu olarak bilinen olayda, iki temsilci ve sekreterleri , üçü de hayatta kalmasına rağmen kale pencerelerinden dışarı atıldı.
Thurn, Bohemya'da Protestan ağırlıklı bir hükûmet kurdu ve huzursuzluk Silezya'ya ve soyluların çoğunun Protestan olduğu Aşağı ve Yukarı Avusturya'nın Habsburg bölgelerine yayıldı. Bu bölgelerin kontrolünü kaybetmek tüm Habsburg devletini tehdit ederken aynı zamanda Bohemya İmparatorluğu'nun en gelişmiş ülkelerinden birisiydi ve seçim oyu Ferdinand'ın Matthias'ın ardından İmparator seçilmesi için çok önemliydi. Bu durumda, Avusturya Habsburgları için Bohemya'nın yeniden ele geçirilmesi hayati önem taşıyordu fakat kronik mali zayıflık, bunu başarmak için gerekli kaynaklar için onları Maximilian ve İspanya'ya bağımlı hale getirdi.
Fransa kralı XIII. Louis koyu bir Katolikti, ülkesinde Protestan isyancılarla mücadele ediyordu ve Protestanları başka bir yerde desteklemeyi de reddediyordu. Fakat İspanya'nın savaşa katılımı, Hollanda ve Fransa'yı da savaşın içine çekiyordu. Bohemya İsyanı aynı zamanda Osmanlı İmparatorluğu ve Savoy Dükalığı da dahil olmak üzere Habsburgların dış düşmanları için de bir fırsat sağlıyordu. Frederick ve Savoy Dükü tarafından finanse edilen, Ernst von Mansfeld komutasındaki bir paralı asker ordusu, Bohemyalı isyancıları desteklemek üzere yollandı. Maximilian ve Saksonya Elektörü John George'nin çözüm bulmak için yaptıkları arabuluculuk, Matthias Mart 1619'da öldüğünde sona erdi çünkü birçok prens otoritesini ve nüfuzunu kaybetmenin Habsburglara ölümcül bir yara verdiğine inanıyordu.
Haziran 1619'un ortalarında, Thurn komutasındaki Bohemya ordusu Viyana yakınlarındaydı ve Mansfeld'in Sablat'ta İmparatorluk orduları tarafından yenilmesi Mansfeld'i Prag'a dönmeye zorlamasına rağmen Ferdinand'ın durumu daha da kötüleşmeye devam etti.Erdel'in Kalvinist prensi Gabriel Bethlen, Habsburglar onu doğrudan müdahaleden kaçınması için ikna etmişti fakat Osmanlı desteğiyle Bethlen Macaristan'ı işgal etti. Osmanlılar 1620'te Lehistan ile ve ardından 1623-1639 yılları arasında Safevi savaşı ile odak noktası başka bir yere kaydı ve Habsburgların işi kolaylaştı.
19 Ağustos'ta Bohemyalı soylular, Ferdinand'ın 1617'de kral olarak seçilmesini iptal ettiler ve 26'sında resmi olarak tacı Frederick'e sundular, iki gün sonra Ferdinand Kutsal Roma İmparatoru olarak seçildi ve Frederick bu teklifi kabul ederse savaş kaçınılmaz bir hale gelecekti. Anhalt Prensi I. Christian dışında Frederick'in bütün danışmanları, Hollandalılar, Savoy Dükü ve kayınpederi I. James bile ona tacı reddetmesini söylediler. 17. yüzyıl Avrupa'sı oldukça yapılandırılmış ve sosyal olarak inanılmaz muhafazakar bir toplumdu ve dini ne olursa olsun yasal olarak seçilmiş bir hükümdarın görevden alınmasını doğru bulmuyorlardı.
En nihayetinde Frederick tacı kabul edip Ekim 1619'da Prag'a girmesine rağmen kendisine verilen destek, önündeki birkaç ay içinde yavaş yavaş azaldı. Temmuz 1620'de Protestan Birliği tarafsızlığını ilan ederken Saksonya Elektörü John George Lausitz karşılığında Ferdinand'ı desteklemeyi kabul etti ve Bohemya'daki Lütercilerin haklarının korunması sözünü de aldı. Maximilian tarafından finanse edilen Johann Tserclaes'in yönettiği birleşik bir İmparatorluk-Katolik Ligi ordusu Bohemya'yı işgal etmeden önce Aşağı ve Yukarı Avusturya bölgesini sakinleştirdi ve burada Kasım 1620'de Anhalt Prensi I. Christian'ı yendiler. Savaş belirleyici olmasa da kırsal kesimin İmparatorluk orduları tarafından tahrip edilmesi, isyancılardaki maaş eksikliği, malzeme sıkıntısı ve hastalıklar nedeniyle isyancıların moralleri bozuldu. Frederick Bohemya'dan kaçtı ve isyan tam anlamıyla çöktü.
Pfalz seferi
Alman prensleri Frederick'in tacı bırakmasının ardından anlaşmazlığın Bohemya ile sınırlı kalacağını umdular ancak Maximilian'ın hırsları bunu imkansız hale getirdi. Ekim Ferdinand, Pfalz'ın elektörlüğünü Bavyera'ya devretmeyi ve Bavyera'nın 'ı ilhak etmesine izin vermeyi kabul etti. Daha önce Ferdinand'ı destekleyen Protestanlar buna karşı çıktılar çünkü yasal olarak seçilmiş Bohemya kralının tahttan indirilmesine karşıydılar ve şimdi aynı gerekçelerle Frederick'in görevinden alınmasına karşı çıktılar. Antlaşmayı hayata geçirmek, çatışmayı İmparatorluk otoritesi ile "Alman özgürlüğü" arasında bir çekişmeye dönüştürürken Katolikler olaya 1555'ten beri kaybedilen toprakları geri kazanma fırsatı olarak bakıyordu. Bu fikirler İmparatorluğun büyük bir bölümünü istikrarsızlaştırdı.
Pfalz'ın stratejik önemi ve İspanyol Yolu'na olan yakınlığı dış güçleri de savaşa çekti. Ağustos 1620'de Spinola ve Córdoba komutasındaki İspanyollar Aşağı Pfalz'ı işgal etti. İngiltere Kralı I. James, damadına yapılan bu saldırıya, Amerika ve Akdeniz'deki İspanyol topraklarını tehdit etmek için deniz kuvvetleri göndererek karşılık verdi ve Spinola 1621 baharına kadar birliklerini geri çekmezse savaş ilan edeceğini söyledi. Bu söylemleriyle, onu İspanyol yanlısı olarak gören ve Protestan davasına ihanet ettiğini düşünen Parlamento'daki muhaliflerini yatıştırdı. Bununla birlikte İspanya Başbakanı Olivares, olanları müzakere açmaya davet olarak yorumladı ve bir İngiltere-İspanya ittifakı karşılığında Frederick'e Renanya'daki topraklarını geri vermeyi teklif etti.
Frederick, bütün topraklarının ve unvanlarının iadesini talep ediyordu fakat bu da Münih Antlaşması ile bağdaşmıyordu ve bununla birlikte Frederick'in barışa ulaşma hayalleri hızla buharlaştı. Seksen Yıl Savaşları, Nisan 1621'de yeniden başladığında Hollandalılar, topraklarını geri kazanmak için Frederick'e askeri destek sağladı ve Mansfeld'in komutası altında İngiliz sübvansiyonlarıyla parası ödenen bir paralı asker ordusu yolladı. Sonraki 18 ay boyunca İspanyol ve Katolik Ligi orduları zaferler kazandı. Kasım 1622'ye kadar komutasındaki küçük bir İngiliz garnizonu tarafından tutulan dışında Pfalz'ın çoğunu ele geçirdiler. Mansfeld'in ordusunun kalıntıları, Frederick'in de yaptığı gibi Hollanda Cumhuriyeti'ne sığındı. Kasım 1632'deki ölümüne kadar Frederick zamanının çoğunu Lahey'de geçirdi.
Şubat 1623'te İmparatorluk Diyeti'nin bir toplantısında Ferdinand, Frederick'in unvanlarını, topraklarını ve elektörlüğünü Maximilian'a devreden hükümleri zorla kabul etti. Bunu, İspanyolların ve Protestan üyelerin yoğun muhalefetine rağmen Katolik Ligi'nin desteğiyle yaptı. Pfalz Elektörlüğü artık yoktu. Mart'ta I. James Vere'ye Frankentahl'ı teslim etmesi talimatını verirken Tserclaes'in Ağustos'ta yenmesiyle askeri hareketlilik bitti. Bununla birlikte savaşa İspanya ve Hollanda'nın girmesi savaşın uluslararasılaştırılmasında önemli bir adımdı. Frederick'in topraklarının ve unvanlarının alınması, diğer Protestan prenslerin kendi haklarını ve topraklarını korumak için silahlı direnişi düşünmeye başlamaları anlamına geliyordu.
Danimarka müdahalesi (1625-1629)
Saksonya'nın ve Brandenburg'un da hakim olmasıyla birlikte her iki prenslik de Bohemya ve Pfalz'daki seferler sırasında tarafsız kaldı. Bununla birlikte Frederick'in 1623'te mülklerine el konulması Saksonya Elektörü John George ve Bradenburg Elektörü Kalvinist için Ferdinand'ın Protestanlar tarafından yönetilen eski Katolik piskoposluklarının geri almayı amaçladığı anlamına geliyordu. Tserclaes, 1625'in başlarında Halberstadt'taki Roma Piskoposluğunu yeniden kurduğunda bu çekinceler doğrulanmış oldu.
Holstein Dükü olarak IV. Christian da Aşağı Sakson Çemberi'nin bir üyesiydi ve Danimarka ekonomisi ise Baltık ticaretine ve Øresund üzeirnden yapılan transit geçişlere dayanıyordu. 1621'de Hamburg, Danimarka'nın denetimini kabul ederken Christian'ın oğlu Frederick , ve müşterek yöneticisi oldu ve Elbe ve Weser nehirlerinde Danimarka kontrolü sağlandı.
Ferdinand, Wallenstein'a Frederick'e karşı verdiği destek için Bohemyalı isyancıların el konulan mülkleriyle ödeme yapmıştı ve şimdi yine Wallenstein ile benzer bir sözleşmeyle kuzeyi ele geçirmek için sözleşme imzaladı. Mayıs 1625'te Aşağı Sakson devletleri, direnişsiz olmamakla beraber Christian'ı askeri komutanları olarak seçti. Saksonya ve Brandenburg, Danimarka ve İsveç'i rakip olarak gördüklerinden İmparatorluk işlerine karıştırmaktan kaçınmak istediler. Almanya'daki çatışma, Fransa ile İspanya ve Avusturya'daki Habsburg rakipleri arasındaki daha geniş bir mücadelenin bir parçası haline geldiğinden barışçıl bir çözüm için müzakere girişimleri başarısız oldu.
Haziran 1624 Fransa, Hollanda'nın İspanya'ya karşı yürüttüğü savaşını en az üç yıllığına sübvanse etmeyi kabul ederken Aralık 1625'teki ise Hollandalılar ve İngilizler Danimarka'nın İmparatorluk'a müdahalesini finanse etmeyi kabul ettiler. Ferdinand'a karşı daha büyük bir koalisyon kurmayı umut eden Hollandalılar; Fransa, İsveç, Savoy ve Venedik Cumhuriyeti'ni koalisyona katılmaya davet etti fakat yaşanan olaylar koalisyonu gölgede bıraktı. 1626'nın başlarında, koalisyonun ana mimarı Kardinal Richelieu, Fransa'da yeni bir Huguenot isyanıyla karşı karşıya kaldı ve Mart'ta ile Fransa, İspanyol Yolu'nu yeniden açarak Kuzey İtalya'dan çekildi.
Hollanda ve İngiliz sübvansiyonları, Christian'ın iddialı bir üç parçalı sefer planı tasarlamasını sağladı; Asıl kuvvetler Weser'den güneye inerken Mansfeld Brunswick Dükü Christian ve Hesse-Kassel Landgraveı Maurice liderliğindeki güçler tarafından desteklenecek ve Wallenstein'a saldıracaktı. Avantajları çabucak kayboldu; Mansfeld, Nisan ayında yenildi ve Maurice ona destek olmayı reddetti, Brunswick Dükü Christian da Wolfenbüttel'e geri döndü ve kısa bir süre sonra hastalıktan öldü. Danimarkalılar Ağustos'ta Lutter Muharebesi'nde ağır bir şekilde yenildiler ve Mansfeld'in ordusu Kasım'daki ölümünün ardından dağıldı.
ve Saksonya gibi Christian'ın Alman müttefiklerinin çoğu, İmparatorluk içerisinde Danimarka egemenliğini istemiyorken Lahey Antlaşması'nda kararlaştırılan sübvansiyonların da çok azı ödendi. İngiltere Kralı I. Charles, Christian'ın 9,000 İskoç paralı asker toplamasına izin verdi ancak gelmeleri uzun sürdü ve Wallenstein'in ilerlemesini yavaşlatsalar da durdurmaya yetmedi. 1627'nin sonunda Wallenstein Mecklenburg, ve Yutland'ı işgal etti ve Danimarka'nın Baltık Denizi üzerindeki egemenliğine meydan okuyabilecek bir filo inşa etme planlarına başladı. Hollanda'ya karşı yeni bir cephe açma fırsatı da doğduğu için İspanya tarafından da desteklendi.
Mayıs 1628'de yardımcısı von Arnim, yeterince büyük gemi inşa tesislerine sahip tek liman olan kuşattı ancak bu olay İsveç'i de savaşa soktu. Gustaf Adolf, aynı zamanda vali olarak atanan komutasındaki Stralsund'a bin İskoç ve İsveç askeri gönderdi. Von Arnim 4 Ağustos'ta kuşatmayı kaldırmak zorunda kaldı, ancak üç hafta sonra Christian Wolgast'ta başka bir yenilgiye uğradı. Son zaferlerine rağmen İsveç'in müdahale olasılığından korkan ve bu nedenle barış yapmak isteyen Wallenstein ile müzakerelere başladı.
Mantova Veraset Savaşı'nın patlak vermesiyle sıkıntıya giren Avusturya kaynaklarını da düşünen Wallenstein, Ferdinand'ı Haziran 1629'da Lübeck Antlaşması'nın nispeten yumuşak şartlarını kabul etmeye ikna etti. Christian, Bremen ve Verden'den vazgeçmesi ve Alman Protestanlarına verdiği desteği bırakmasına karşılık Schleswig ve Holstein'deki topraklarını elinde tuttu. Danimarka 1864'e kadar Schleswig ve Holstein topraklarını elinde tutarken bu antlaşma ile İskandinavya'daki baskın konumunu fiilen kaybetti.
Bir kez daha zafer elde etmek için kullanılan taktikler savaşın neden sona ermediğinin de cevabıydı. Ferdinand, Wallenstein'e olan borcunu, rakiplerinin mülklerine el koymasına, şehirlerden fidye almasına ve adamlarının, müttefik ya da düşman olmasına bakmaksınız geçtikleri tüm toprakları yağmalamasına izin vererek ödedi. Wallenstein'in artan gücüne karşı artan öfke, bu tür taktiklerinden ve Ferdinand'ın görevden alıp yerine Wallenstein'i atamasıyla 1628'in başlarında zirveye ulaştı. Bu atama, dinden bağımsız olarak tüm Alman prensliklerini birleştirmiş olsa da Bavyera Elektörü Maximilian'ın Pfalz'ı almasıyla rakiplerini tehlikeye düşürdü. Protestanlar Frederick'in unvan ve topraklarının iade edilmesini ve 1618 öncesine dönülmesini istiyorken Katolik Ligi yalnızca 1627 yılının baz alınmasını istiyordu.
Başarılı olacaklarına aşırı güvenen Ferdinand, Mart 1629'da 1555'ten sonra Katolik kilisesinden alınan tüm toprakların geri alınacağını duyuran bir İade Fermanı'nı çıkardı. Teknik olarak yaptığı yasal olsa da politik olarak hiç akıllıca değildi çünkü bu fermanla Kuzey ve Orta Almanya'daki hemen hemen her eyalet sınırı değişecek, Kalvinizmin varlığını inkâr edecek ve yaklaşık bir yüzyıldır önemli bir varlığının olmadığı bölgelerde Katolikliği yeniden tesis edecekti. İlgili prensliklerin hiçbirinin kendisiyle aynı fikirde olmayacağını çok iyi bilen Ferdinand, İmparatorluk fermanı yöntemini kullanarak bir kez daha danışmadan yasaları değiştirme hakkını kullanmış oldu. "Alman özgürlüğüne" yönelik bu yeni saldırı, muhalefetin daha sert devam etmesini sağladı ve önceki başarısını baltaladı.
İsveç'in müdahalesi (1630-1634)
İsveç Kralı Gustaf Adolf, yalnızca dini bir bölünme yüzünden İmparator Ferdinand'ın stratejik düşmanı değildi. Gustaf, önceki yıllarda Polonya-Litvanya'ya karşı savaşmış, ordusunu yeniden organize ve modernize etmişti. Polonya-Litvanya tahtı, İsveç tahtında da hak sahibi olan ve savaşta Ferdinand tarafından desteklenen Gustaf'ın Katolik kuzeni Zygmunt'a geçmişti. İmparatorluk içinde, dükleri gibi sadece birkaç ve dağınık Protestan prens İmparatorun gücünün artmasına hala açıkça karşı çıkıyordu. 1628'de İmparatorluk, Hansa Birliği'nin bir üyesi olan Stralsund'u kuşattı. İsveç, kuşatmanın Baltık Denizi üzerindeki İsveç egemenliğine bir tehdit olarak kullanılmasını önlemek için Stralsund direnişçilerini destekledi. Fransa İsveç'in müdahale yapmasından yanaydı fakat Fransa da Katolik olduğu için Başbakan Kardinal Richeliueu, Katolikliğe açıkça karşıymış gibi gözükmemek için sadece mali yardımlarda bulundu. Richelieu'nun politikasını, "İspanya'nın ilerlemesini durdurmak" ve "komşularını İspanyol baskısından kurtarmak" olarak nitelendiriyordu. Fransa'nın kaynakları İtalya'da meşgulken İsveç ve Lehistan arasında Eylül 1629'da Altmark Ateşkes Antlaşması'nın müzakeresine yardımcı oldu ve Gustaf'ı Almanya'ya müdahalesi için boşa çıkardılar. Gustaf, kısmen IV. Christian gibi Protestan dindaşlarını desteklemek için bir arzu duyuyordu, aynı zamanda İsveç'in gelirlerini çoğunu sağlayan Baltık ticaretindeki payını en üst düzeye çıkartmak istiyordu. Bu esnada, Almanya'daki prenslerin çoğu, Wallenstein'in birliklerinin egemenlik alanlarına girmesine izin verdiği için Wallenstein'e karşı önyargılıydı. Wallenstein'in ise hem Bavyera Elektörü I. Maximilian hem de Ferdinand ile arasında bir rekabet de vardı, oğlunun bir sonraki İmparator seçilmesini sağlamak için Ferdinand generali görevinden aldı. Tserclaes'e komuta devredildi fakat İmparatorluk ordusunun büyük kısmı paralı asker olduğundan İmparatordan çok Wallenstein'e bağlıydı.
Gustaf, Katoliklere karşı resmi bir savaş ilanında bulunmadı. Müttefiki Stralsund'a yapılan saldırıdan sonra savaş ilan etmeden karaya çıkmak için yeterli bahanesinin olduğunu hissetti. İmparatorla anlaşmaya varmak için girişimlerde bulundu ancak bu müzakereleri her iki taraf da ciddiye almadı. Haziran 1630'da yaklaşık 18,000 askeriyle Pomeranya Dükalığı'na bağlı Usedom adasına çıkartma yaptı. Gustaf; Usedom, Wolin, Wolgast ve Anklam'ın yanında Stralsund'u köprübaşı olarak kullanarak kıyıda mevzilerini oluşturdu ve Oder Nehri boyunca Stettin'e doğru ilerledi. İsveç'in bölgedeki varlığı, ile İsveç'in Polonya-Litvanya'ya karşı İsveç'in Pomeranya'daki çıkarlarını güvence altına bir zorlamayı da başarmıştı. Bunun sonucunda, Polonyalılar dikkatini Rusya'ya çevirdi ve 1632-1634 Smolensk Savaşı'nı başlattılar.
Pomerenya'nın büyük bölümünü güvence altına aldıktan sonra Kral Gustaf, Lübeck ve Hamburg ile temas kurmak için Mecklenburg'a doğru ilerlemek ve burada Wismar ve Rostock şehirlerini ele geçirmek istedi. Doğuda Demmnitz'de bir ordu toplandığını ve Alman müttefiklerinden beklediği takviye kuvvetleri gelmediği için Gustaf bu planlarından vazgeçti ve bunun yerine doğudaki Kolberg'deki güçlerini rahatlatmak için ilerledi. Gustaf, Katoliklere büyük bir darbe indirmeyi umuyordu fakat düzensiz şekildeki İmparatorluk birlikleri genellikle savaştan kaçındı ve bundan dolayı İsveçliler yalnızca Greifenhagen ve Garz'ı çok az bir dirençle karşılaşıp aldıklarından sonra kış için kamp kurdular. İsveç'in Protestan Almanlardan beklediği büyük destek gerçekçi değildi ve 1630'un sonunda tek yeni müttefikleri başkenti Tserclaes tarafından kuşatılan Brandenburglu Christian William'dı. Protestan prensler kendilerini İsveç'in davasına bağlamaya ilgi göstermeyince Gustaf "kaba kur" yapmayı seçti. Gustaf'ın orduları, Küstrin ve Frankfurt an der Oder kasabalarını alıp yağmalayarak güneye Brandenburg'a taşındı. Bununla beraber Gustaf'ın askerleri, müttefiki olan Magdeburg'a 20 Mayıs'tan itibaren nüfusun büyük kısmının öldürüldüğü ve şehrin yakıldığı İmparatorluk birlikleri tarafından yapılan korkunç bir yağmadan kurtarmak için çok uzaktı ve geç kaldı. İsveçliler, Magdeburg'un yağmalanmasını avantaja çevirdiler. Avrupa'ya dağıtılan kağıtlar ve broşürler, prenslerin ve yoksulların, İmparatorun ya da en azından onun askerlerinin Protestan vatandaşlarına nasıl davrandıklarını anlamalarını sağladı.
Birkaç ay içerisinde Gustaf mevzilerini güçlendirdi ve Kuzey Almanya'ya yayıldı, Alman prenslerden destek aldı ve yol boyunca paralı askerlerden ordu kurdu. Sakson sınırına ulaştığında gücü 23,000'den fazla adama ulaşmıştı. Protestan olmalarına ve İmparatorluk askerleri tarafından yapılan yıkıma rağmen hem Saksonya hem de Brandenburg'un Pomeranya'da İsveç'inkilerle ters düşen kendi çıkarları vardı. Geçmişteki deneyimler de yabancı bir gücü İmparatorluğa davet etmenin onların gitmelerini sağlamaktan daha kolay olduğunu gösteriyordu. Her ikisi de güçlü Alman devletleriydi ve Pomeranya'ya yapılan gibi kolayca bir şeye zorla imza atmazlardı. Doğu Brandenburg'da zaten önemli bir bölgeyi işgal eden Gustaf Adolf, ordusuyla Berlin'e doğru ilerledi ve ordusunu şehir dışında yoğunlaştırdı. Böylece İsveç'e müttefik olarak katılmaya zorladı. George William bir ittifak kurmadı fakat İsveç'e transit geçiş hakkı, iki kale ve sübvansiyon verdi. Bunun sonucunda Katolik orduları Brandenburg'u ve diğer Hohenzollern topraklarını defalarca tahrip edecekti.
Richelieu bir kez daha Fransa'nın mali gücünü İsveç ve Alman prensleri arasındaki farklılıkları ortadan kaldırmak için kullandı. 1631 yılında ile İsveçlilere, Saksonya ve Brandenburg dahil Protestan bloğuna fon sağladı. Bu fon yılda 400.000 ya da bir milyon ve ek olarak 1630 için ekstra 120.000 Reichsthalerdi. Toplam Fransız devlet bütçesinin %2'sinden az olmasına rağmen bu para İsveç bütçesinin %25'indne fazlasını oluşturuyordu ve bununla da Gustaf 36,000 kişilik bir ordu kurdu. Yaz ortasında General Tserclaes, Sakson topraklarından geçmek için izin istedi, Elektör Saksonya'nın henüz savaşa girmediğini belirterek teklifi reddetti. Bunun üzerine Tserclaes, ordusu ile Gustaf'ın arasındaki en kısa mesafe olduğu için Saksonya Elektörlüğü'nü işgal etti ve Saksonların tarafsızlığını sona erdirdi. Tserclaes'in planı, birlikleri Jena yakınlarındaki birliklerle (yaklaşık 5,000 profesyonel asker) ve Hesse'den yola çıkan daha büyük kuvvetleriyle birleşinceye kadar İsveçlilerle ve Saksonlarla temastan kaçınmaktı. Gustaf ve John George güçlerini birleştirdiler ve Tserclaes ile Leipzig yakınlarında bir yerde çarpışmayı planladılar. Bu birleşik İsveç ve Sakson ordusu, Eylül 1631'de Leipzig yakınlarındaki Breitenfeld'de İmparatorluk ordusuna büyük darbe indiren büyük bir zafer kazandılar. Savaştan sonra Tserclaes'in komutasındaki İmparatorluk ordusu yalnızca 7,000 kişilik bir ordu kurabildi. Bu zaferle cesaretlenen İsveç, Alman Protestanlardan daha büyük destek aldı. Böylece John George komutasındaki Sakson ordusu Bohemya'daki Habsburg topraklarına, Gustaf Avusturya'ya saldırmaya hazırlanırken ve emrindeki Gustav Horn ise Frankonya'ya doğru ilerledi.
Şubat 1632'de Horn, büyük ölçüde Alman askerlerinden oluşan bir kuvvetle Bamberg kasabasına saldırdı, Tserclaes 22,000 adamla Nördlingen'den kuzeye doğru ilerledi ve 9 Mart'ta şehri geri aldı. Bu başarıyı takip edemeyecek kadar zayıf olmasına rağmen ve Tuna üzerinde büyük bir köprüyü kontrol eden Ingolstadt'a geri çekilmesine rağmen Gustaf Alman müttefiklerinin bu denli tehdit edilmesinden korktu ve Avusturya'yı işgal etme planlarından vazgeçerek Mainz'deki kışlık karargahından güneye Bavyera'ya taşındı. Kendi güçlerini Horn, Johan Banér ve Saxe-Weimar Dükü William ile birleştirerek 37,705 adam ve 72 topluk bir güce ulaştı. İsveçliler 31 Mart'ta Nürnberg'e girdiler, ardından 6 Nisan'da Tserclaes'in Lech Nehri boyunca bir savunma hattı kurduğu yerin yakınındaki Donauwörth'ü ele geçirdiler. 22,000 kişilik ana ordu, Rain'in etrafına yerleştirildi, 5,000 kişilik bir müfreze de Augsburg'daki başka bir geçişi kapadı. Ardından yaşanan Rain Muharebesi bir başka İsveç zaferiydi, Tserclaes ise ağır yaralandı ve daha sonra aldığı yaralar yüzünden öldü. Fazla müstahkem şehir sayısı nedeniyle Tuna yoluyla Viyana'ya gidemeyen Gustaf, Münih kapılarına kadar Güney Bavyera'nın iç kısımlarında bir yıkım dalgası başlattı.
Tserclaes'in ölümünden sonra İmparator Ferdinand, eski askeri lideri olan Wallenstein'i, Bavyera'daki Adolf'u durdurmak için askeri hizmete geri çağırdı. Adolf Münih'i işgal ederken Wallenstein birkaç hafta içinde yeni bir ordu kurdu ve Adolf'ın tedarik zincirini kesmek için Kuzey Bohemya'ya ve ardından Kuzey Bavyera'ya ilerledi. İsveçlilerin Almanya içlerinde aşırı yayıldığını bilerek Frankonya'ya ilerdi ve İsveç tedarik hattını tehdit ederek Fürth'e yerleşti. Tehlikeyi gören Adolf, Wallenstein ile savaşmak için ordusunu kuzeye doğru hareket ettirdi. Sayıca az olduğunu fark eden Adolf, müstahkem şehir olan Nürnberg'e taktiksel geri çekilme emri verdi. Wallenstein'in ordusu İsveçlileri açlıktan öldürmek için hemen şehri kuşattı. Adolf, çıkmazı kırmak için umutsuz bir girişimle Wallenstein'in ordusuna Ağustos ayının sonlarında Alte Veste Muharebesi'nde (Nürnberg yakınlarındaki ormanlık bir tepedeki eski kale) ve Eylül ayı başında Fürth Muharebesi'nde saldırdı ancak başarısız oldu. Bu muharebeler, savaşın en büyük muharebelerinden bazılarıydı ancak Gustaf'ın tüm seferi sırasında yaptığı en büyük yanlışlardı. Kuşatma, İsveçlilerin Nürnberg'den ayrılıp kuzeye kaçmasıyla birkaç hafta sonra sona erdi. Her iki taraf da erzak eksikliğinden ve hastalıktan muzdarip olduğundan Wallenstein geri çekilen İsveçlileri takip etmedi. İki ay sonra Kasım'da, İsveçliler ve İmparatorluk bir kez daha Lützen'de karşı karşıya geldiler ve her iki taraf da ağır kayıplar verdi. Bazı İsveç birimleri %60'ın üzerinde kayıp verdi ve Kral Gustaf bir süvari saldırısı esnasında öldürüldü, Wallenstein'in yardımcısı Pappenheim da öldürüldü. Savaş, Wallenstein'in topçularını geride bırakıp yaralandığı alacakaranlığa kadar devam etti ve Wallenstein geri çekildi. Ağır kayıplara rağmen savaşın sonucu halen tartışmalı olsa da İsveçliler savaşa bir zafer olarak baktı.
Kral Gustaf'ın ölümünün ardından İsveç politikasını son derece yetenekli olan Şansölye Axel Oxenstierna yönetmeye başladı. Ordunun kontrolünü sağladıktan sonra, Protestan prenslerle daha önceki gevşek ittifakı daha resmi bir yapıyla değiştirmeyi planlıyordu. Bunu, İsveç devletini istikrara kavuşturmak için gereken bir ihtiyaçtan ve müttefiklerinin güvenilirliği konusundaki şüphelerden dolayı hayata geçirmek istiyordu. Lützen'den sonra Saksonya Elektörü John George bir tarafsızlık antlaşması müzakere etmek için Alman Protestanlara Dresden'de bir zirveye davet etti, Fransa ise gelişmeleri bekleyerek İsveç'e ödediği sübvansiyonları askıya aldı. İmparatorluk danışmanları, Ferdinand'ı bundan faydalanmaya ve İade Fermanı'nı tersine çevirmesini önerdiler ancak Ferdinand kayıplarını askeri yollarla telafi edeceğine inanıyordu ve fırsatı kaçırdı. Mart ayında Oxenstierna; , Aşağı Ren-Vestfalya, ve üyelerini Heilbronn'a davet etti. Hansa Birliği ülkelerini toplama çabaları başarısız olsa da 27 Nisan 1633'te Heilbronn Ligi kuruldu. Fransa, 7 Nisan'da sübvansiyon ödemelerine devam etti, en önemlisi bu paralar İsveç'in kontrolünü garanti altına alarak doğrudan İsveç'e ödenmeye başlandı. Oxenstierna, askeri meseleleri veto hakkıyla Lig Direktörü olarak atandı. Üçü İsveçli, diğerleri Kont Solms-Hohensolms gibi uzun süredir destekçileri olan on danışmandan oluşan bir konsey tarafından desteklendi. Temmuz'da Ligin ve komutasındaki birleşik kuvvetleri, Oldendorf'ta Bavyera generali Bronckhorst-Gronsfeld tarafından yönetilen bir İmparatorluk ordusunu yendi. Bu arada Lützen Muharebesi, Wallenstein'in prestijini ciddi şekilde etkilemiş, içteki rakipleri ise Bronckhorst-Gronsfeld'i desteklemediğini iddia etmişti. Wallenstein'in taraf değiştirmeye hazırlandığı söylentileri de çıkınca İmparator Ferdinand 1634 Şubat ayında tutuklanmasını emretti. 25 Şubat'ta Cheb'de ise kendi subayları tarafından .
Wallenstein'in ve onun teşkilatının kaybı, İmparator Ferdinand'ı askeri destek için İspanya'ya bağımlı hale getirdi. İspanyolların temel endişeleri Hollandalılara karşı yürüttükleri sefer için yeniden açmak olduğu için odak noktası Renenya ve Bavyera'ya kaydı. Yeni İspanyol Hollandası Valisi olarak atanan , İtalya'da 18,000 kişilik bir ordu kurdu ve bu ordu 2 Eylül 1634'te Donaüwörth'te İmparatorun oğlu Macaristan kralı Ferdinand liderliğindeki 15,000 kişilik bir İmparatorluk ordusuyla birleşti ve İsveç garnizonunun bulunduğu Nördlingen'e doğru birlikte harekete geçtiler. General Horn ve tarafından komuta edilen İsveç-Alman ordusu, şehrin yardımına gitti fakat karşılarındaki İmparatorluk-İspanya ordusunu sayısal ve nitelik olarak hafife aldılar. 6 Eylül'de Horn, Nördlingen'in güneyindeki tepelere inşa edilen tahkimatlara karşı bir dizi saldırı başlattı fakat hepsi geri püskürtüldü. Düşmanlarının sayısal üstünlüğü, İmparatorluk-İspanya komutanlarının pozisyonlarını sürekli olarak takviye edebileceği anlamına geliyordu ve Horn sonunda geri çekilmeye karar verdi. Geri çekilme esnasında İmparatorluk süvarileri tarafından etrafları sarıldı ve Protestan ordusu tam anlamıyla çöktü. Nördlingen'deki kesin zafer, Güney Almanya'daki İsveç gücünü yok etti ve İsveç'in savaştan sonra İmparator ile barış yapmaya çalışan Alman müttefiklerinin de iltica etmesine yol açtı. Yenilginin geniş kapsamlı bölgesel ve stratejik sonuçları oldu; İsveçliler Bavyera'dan çekilmek zorunda kaldılar ve Protestan Alman müttefikleri Mayıs 1635'teki Prag Barışı şartlarına göre İmparator Ferdinand ile barış yaptılar. Daha önce yalnızca Hollandalıları ve İsveçlileri mali olarak yardım etmekle sınırlayan Fransa, Nördlingen'deki Katolik zaferi üzerine, Habsburg gücünün yeniden artması ve konsolide olmasından korkarak savaşa aktif bir savaşçı olarak girmeye karar verdi.
2. Aşama: Fransa'nın savaşa girmesi (1635-1648)
Nördlingen Muharebesi, savaşı bitirmek yerine savaşa Fransa'nın dahil olmasını sağlayarak savaşı genişletti. Richelieu İsveçlilere bağladı, Renenya'ya bir saldırı için tarafından yönetilecek bir paralı asker ordusu tuttu ve Mayıs 1635'te İspanya'ya resmi olarak savaş ilan etti. Birkaç gün sonra Alman devletleri ve Ferdinand Prag Barışı'nı kabul ettiler. İade Fermanı'nın geri çekilmesi karşılığında Heilbronn ve Katolik Ligi feshedildi, Saksonya ve Bavyera kendi güçlerinin kontrolünü elinde tutacaklardı fakat kalan ordular tek bir İmparatorluk ordusu altında birleşecekti. Bu noktadan sonra savaş, savaşın Almanların arasındaki dini çatışmadan çıktığı nokta olarak görülür.
Mart 1635'te bir Fransız kuvveti girerek İspanyol kontrolündeki Milano ile İmparatorluk arasındaki bağlantıyı bir kez daha kesmiş oldu. Mayıs ayında 35,000 kişilik Fransız ana ordusu, İspanyol Hollandası'nı işgal etti fakat hastalık ve firarlardan dolayı 17,000 kayıp verdikten sonra Temmuz ayında geri çekilmek zorunda kaldılar. 1636'da bir İspanyol saldırısı Kuzey Fransa'daki ulaştı, bu olay sonucunda Paris'te bir panik havası oluşurken erzak sıkıntı İspanyol ordusunun geri çekilmesine sebep oldu ve bu tarz bir saldırı bir daha tekrarlanmadı. Mart 1636'da göre Fransa, İsveç ile ittifak olup Otuz Yıl Savaşları'na resmen katıldı. İsveç'in kazanımlarının çoğu elden gitmiş, Saksonlar da dahil olmak üzere yerel müttefikler kaybedilmiş ve kuzeydeki İsveç pozisyonu savunmasız kalmış olsa da Johan Banér komutasındaki bir İsveç ordusu Brandenburg'a girdi ve 4 Ekim 1636'da bir İmparatorluk kuvvetini yenmeyi başardı. Bu zaferle birlikte İsveç, Kuzey ve Doğu Almanya'daki konumlarını yeniden kurmaya başladı.
II. Ferdinand Şubat 1637'de öldü ve yerine kötüleşen bir askeri pozisyonla karşı karşıya kalan III. Ferdinand geçti. Mart 1638'de Bernard, bir İmparatorluk ordusunu yok ederken Aralık ayında ele geçirerek Alsas'ın Fransa kontrolü altında kalmasını güvence altına aldı ve İspanyol Yolu'nu kesti. Ekim ayında von Hatzfeldt, İsveç-İngiliz-Pfalz ordusunu yendi ancak Matthias Gallas komutasındaki ana İmparatorluk ordusu Kuzey ve Doğu Almanya'yı harap olmuş bölgede ordusunu besleyemediği için bölgeyi İsveçlilere terk etti. Banér, Nisan 1639'da Saksonları yendi, ardından da Mayıs'ta Bohemya'ya girdi. Durumu toparlamak için Ferdinand, ordusunu çıkartmak zorunda kaldı ve Avusturya ile İspanya arasındaki doğrudan askeri işbirliğine son verdi.
İspanya başbakanı Olivares üstündeki baskı özellikle başarısız olmasının ardından barış yapması için arttı. İspanyol Yolu'nun kesilmesi Madrid'i Flanders'daki ordularını deniz yoluyla ikmal etmeye zorladı ve Ekim 1639'da büyük bir İspanyol konvoyu yok edildi. Hollanda'nın Portekiz'in Afrika ve Amerika'daki topraklarına saldırıları, o zamanlar İspanyol İmparatorluğu'nun bir parçası olan Portekiz'de huzursuzluğa sebep oldu ve bu durum ağır vergilerle birleşince Portekiz ve çıktı. Fransızlar 1640 Ağustos'unda sonra Olivares, Hollanda'nın bağımsızlığını kabul etmenin ve Flanders'da daha fazla kaybı önlemenin vaktinin geldiğini söylüyordu. İspanya hala müthiş bir güç olarak kalmıştı ama artık Ferdinand'ı mali olarak destekleyemiyordu, bu da Ferdinand'ın savaşa devam etmesini etkiledi.
Bernard Temmuz 1639'da öldükten sonra, askerleri Weser boyunca etkisiz bir sefer için Banér'in İsveç ordusuna katıldı. Ocak 1641'de Regensburg'daki İmparatorluk Diyeti'ne yapılan saldırı çok dikkat çekmişti. Daha sonra geri çekilmek zorunda kalan Banér, Mayıs ayında Halberstadt'a ulaştı ve orada öldü. Haziran ayında bir İmparatorluk ordusunu yenmelerine rağmen çoğu Alman olan birlikleri maaş eksikliği nedeniyle isyan etti. Bu durum, Lennart Torstenson'un Kasım ayında 7,000 İsveçli asker ve isyancıları tatmin edecek kadar nakit parayla gelmesiyle kurtarıldı.
Ocak 1642'de Fransız zaferini, Torstenson'un liderliğindeki İmparatorluk ordusuna yaklaşık 10,000 kayıp verdirttiği Ekim 1642'deki izledi. Aralık'ta Leipzig'in ele geçirilmesi İsveçlilere Almanya'da önemli yeni bir üs sağladı ve Freiberg'i ele geçirememelerine rağmen 1643'te Sakson ordusunu birkaç izole garnizona sıkıştırmıştılar. Ferdinand, hedeflerine artık askeri yollarla ulaşamayacağını kabullenmişti. İmparatorluk devletlerini Fransa ve İsveç ile olan müzakerelere katılmasını engellemek ve İmparatorluğu bir bütün olarak temsil etmeyi umarak savaşa devam etti.
Aralık 1642'de Richelieu'nun öldü, ardından 14 Mayıs 1643'te Kral XIII. Louis de öldü ve tahta beş yaşındaki oğlu XIV. Louis geçti. Bununla beraber Richelieu'nun politikaları halefi olan Kardinal Mazarin tarafından devam ettirildi, Fransızların Alsas'taki kazanımları, Hollanda'da İspanya'ya karşı olan savaşa yeniden odaklanmayı sağladı. 19 Mayıs'ta , İspanyollara karşı meşhur bir zafer kazandı ve bu zafer İspanyolların Alçak Ülkeler üzerinden bir başka Fransa'yı işgal şansını ortadan kaldırdı.
Condé'nin Rocroi'daki felaketten tam olarak yararlanamamasının en büyük nedeni savaşçıları etkileyen faktörlerden kaynaklanıyordu. 25 yıllık savaşın açtığı tahribat, orduların savaşmaktan çok yiyecek aramak için enerji harcamalarına neden oluyordu. Bu yüzden de süvariler çok daha önem kazanıyor ve daha küçük ve daha hareketli olmaya zorluyordu. Bu yemek ihtiyacı aynı zamanda sefer mevsimlerini de kısalttı çünkü yemek toplama ihtiyacı daha seferi daha da erteliyordu ve bu yüzden orduları genelliklere nehirlere yakın, kolayca yemek tedarik edebilecekleri alanlara kısıtlıyordu. Buna ek olarak, Fransızlar Kasım ayında liderliğindeki bir İmparatorluk-Bavyera ordusu tarafından imha edildikten sonra Almanya'da yeni bir ordu kurmak zorunda kaldılar.
Rocroi Muharebesi'nden kısa bir süre sonra Ferdinand, İsveç ve Fransa'yı Vestfalya'nın Münster ve Osnabrück kasabalarında barış görüşmeye davet etti fakat Danimarka Kralı IV. Christian'ın Hamburg'u ablukaya alıp Baltık Denizi'ndeki geçiş ücretlerini arttırması bu görüşmeleri geciktirdi. IV. Christian'ın bu hareketi, Hollanda ve İsveç ekonomilerini ciddi şekilde etkiledi ve Aralık 1643'te İsveçliler Hollanda'nın deniz desteği sağlamasıyla Yutland'ı işgal etti ve Torstenson Savaşı başlamış oldu. Ferdinand, İsveçlilere arkadan saldırmak için Gallas komutasında bir İmparatorluk ordusu topladı fakat bu da facia bir karar olduğunu kısa sürede kanıtladı. Mayıs 1644'te Danimarka'daki savaşı bitirmek için ayrılan Torstenson, İmparatorluğa doğru yürüdü ve Gallas onu durduramadı. Danimarkalılar Ekim 1644'te yenilgilerinden sonra barış istediler.
Ağustos 1644'te Fransız ve Bavyera orduları her iki tarafın da ağır kayıplar verdiği (ufak bir Bavyera zaferi olarak da görüşür) üç gün süren karşı karşıya geldiler. İki tarafın kayıpları Maximilian'ı artık savaşın kazanılamayacağına ikna etti ve savaşı bitirmesi için Ferdinand'a baskı yapmaya başladı. Kasım ayında barış görüşmelerinin yeniden başlamasından kısa bir süre sonra Gallas'ın orduları dağıldı ve kalıntıları Bohemya'ya çekildi, Mart 1645'te Torstenson ise bu orduyu tamamen dağıttı. Mayıs ayında, von Mercy komutasındaki Bavyera kuvveti, Ağustos ayında yenilip von Mercy öldürülmeden önce bir Fransız müfrezesini yok etmişti. Ferdinand'ın yardım edemediği Saksonya Elektörü John George, Eylül ayında İsveç'le altı aylık bir ateşkes imzaladı ve ardından Mart 1646'da Eulenberg Antlaşması ile savaşın sonuna kadar tarafsız kalmayı kabul etti.
Torstenson'un yerini alan Wrangel liderliğindeki İsveçliler, 1646 yazında Bavyera'yı işgal etti ve savaşı başlatmaktan büyük oranda sorumlu olan Maximilian savaşı bitirmek için oldukça çaresizdi. Bu noktada İspanyollar, Mazarin'e Fransız işgali altındaki Katalonya'yı İspanyol Hollandası ile takas etmek için gizli bir teklif sundular. Fransızlara ikiyüzlü olarak gören ve bu duruma kızan Hollandalılar, Ocak 1647'de İspanya ile bir ateşkes imzaladılar ve ayrı bir barış şartlarını müzakere etmeye başladılar. Hollanda'yı diplomasi yoluyla elde edemeyen Mazarin, bölgeyi zorla ele geçirmek için kaynaklarını bir araya getirmeye karar verdi ve 14 Mart 1647'de Bavyera, Köln ve İsveç ile imzaladı.
Fransız saldırısı, Ren'deki Fransız komutan Turenne tarafından yönetilecekti ancak çoğu Alman olan birlikleri isyan ettiğinde planlar rafa kaldırıldı, ayrıca Bavyera generali de ateşkese uymayı reddetti. İsyanlar hızla bastırılmış olsa da Maximilian, Werth gibi yapmak zorunda hissetti ve Eylül ayında Bronckhorst-Gronsfeld'e Bavyera ordusunun kalıntılarını komutasındaki İmparatorluk birlikleriyle birleştirmesini emretti. Wrangel ve Turenne liderliğindeki bir Fransız-İsveç birliği sayıca az olan İmparatorluk ordusuna karşı galip geldiler ve çatışmada von Holzappel öldürüldü. İmparatorluk ordusunun büyük kısmı Raimondo Montecuccoli'nin etkili bir artçı harekâtı sayesinde kaçmasına rağmen Bavyera bir kez daha savunmasız kaldı.
İsveçliler, Temmuz ayında kaleyi ve Malá Strana bölgesini ele geçirerek için komutasında ikinci bir kuvvet gönderdi. Esas hedef, savaş sona ermeden önce olabildiğinde çok ganimet elde etmekti. Prag'ın tarihi merkezini alamadılar ama İmparatorluk kütüphanesini ve şimdi Stockholm'de bulunan Codex Gigas dahil hazineleri ele geçirdiler. Bu arada İmparator Ferdinand, kardeşi Arşidük Leopold Wilhelm'i 1647'de İspanya Hollandası'nın valisi olarak olarak atadı, İspanya ile olan bağlarını güçlendirmek ve bölgedeki savunmaları güçlendirmeye yardımcı olmak için atandı. Arşidük aynı yıl Fransızlara karşı büyük bir saldırı başlatacaktı ve başlangıçta İspanyol orduları ile Armentiéres, Comines, Landrecies kalelerini geri alarak başarıyı sağladı. Condé Kontu Louis, Katalonya'da İspanyollara karşı başarısız bir seferden geri çağrıldı ve 16,000 kişilik Fransız ordusunun komutanlığına atandı. Louis Ypres'i ele geçirdi ancak Arşidük ve liderliğindeki 18,000 kşilik İspanyol-Alman kuvveti Lens'i kuşattı. Conde Kontu, onlarla çarpışmak için ilerledi ve 20 Ağustos'ta Lens'in batısındaki İspanyollarla çarpıştı ve onları kesin bir şekilde yendi. İspanyollar ordularının yarısını kaybetmişti ve bu Fransız zaferi, Ferdinand'ın barış isteme kararını büyük ölçüde etkilemişti. patlak vermesi, Fransızların Habsburglara karşı kazandıkları zaferi sonuna kadar kullanmasını engelledi ve İspanya ile olan savaş 11 yıl daha devam etti.
24 Ekim'de Ferdinand, Fransa ve İsveç ile savaşı sona erdiren barış antlaşmalarını imzaladı. Toplu olarak Vestfalya Barışı (Antlaşması) olarak bilinen antlaşmalar, sonrasında Avrupa'daki jeopolitik, dini ve askeri durumu antlaşmadan itibaren yarım yüzyıl boyunca yeniden şekillendirecekti.
Almanya dışındaki çatışmalar
Kuzey İtalya
Kuzey İtalya, merkezi otoriteye karşı olan Güney Fransa'nın kontrolü için hayati bir önem taşıdığı için yüzyıllar boyunca Fransa ile Habsburglar arasında bir çatışma noktası olmuştu. İspanya, İtalya'da baskın güç olarak kalırken özellikle İspanyol Yolu olmak üzere uzun dış iletişim yollarına güvenmesi potansiyel bir zayıflık noktasıydı. İspanyol Yolu, askerleri ve malzemeleri Napoli Krallığı'ndan Lombardiya üzerinden Flanders'daki ordularına taşımalarına yardımcı oluyordu. Fransızlar İspanyolların elindeki Milan Dükalığı'na saldırarak veya Grabündenlilerle ittifaklık yapıp Alp geçitlerini engelleyerek İspanyol Yolu'nu kesmeye çalıştı.
Mantova Dükalığı'nın bir bölgesi olan ve Montferrat'ın kalesi olan Casale Monferrato, mülk sahibinin doğrudan Milan'ı tehdit edebiliyordu. Veraset Aralık 1627'de ölmesiyle Fransa ve İspanya'nın rakip iddia sahiplerini destekledi ve bunun sonucunda 1628-1631 Mantova Veraset Savaşları başladı. Fransa doğumlu , Fransa ve Venedik Cumhuriyeti tarafından, rakibi İspanya, II. Ferdinand, Savoy ve Toskana tarafından desteklendi. Bu küçük çatışmanın Otuz Yıl Savaşları üzerinde büyük bir etkisi oldu çünkü Papa VIII. Urbanus, Habsburgların İtalya'daki genişlemesini Papalık Devleti için bir tehdit olarak gördü. Sonuç olarak Katolik kilisesi bölündü, Papa II. Ferdinand'dan uzaklaştı ve Fransa'nın Habsburglara karşı Protestan müttefikler kullanması kabul edilebilir olarak görüldü.
Mart 1629'da Fransızlar, Pas de Suse'deki Savoy mevzilerine baskın düzenlediler, İspanyolların Casale Kuşatmasını kaldırdılar ve Pinerolo'yu ele geçirdiler. ile daha sonra iki kaleyi Fransa'ya bıraktı ve Fransız birliklerinin Savoy topraklarından sınırsız geçişine izin vererek Piyemonte ve Alpler'in Güney Fransa'ya çıkan geçitlerinin Fransa kontrolüne bıraktı. Ancak ana Fransız ordusu 1629'un sonlarında bölgeden çekilir çekilmez İspanyollar ve Savoylular Casale'yi bir kez daha kuşattı. II. Ferdinand, ana Venedik saha ordusunu bozguna uğratan ve Nevers Dükü'nü Montova'dan kaçmasına zorlayan bir İspanyol saldırısını desteklemek için Alman paralı askerler sağladı. Ekim 1630'a gelindiğinde Fransızların tutumu o kadar belirsizdi ki temsilcileri Ratisbon Antlaşması'nı kabul etmesine rağmen şartları Richelieu'nun Habsburg genişlemesine karşı çıkma politikasına ters düştüğünden antlaşma asla onaylanmadı.
Bazı sebeplerden dolayı, özellikle de yıkıcı bir veba salgını olmak üzere, Kuzey İtalya'daki Fransız konumunu eski haline getirdi. 1629-1631 yılları arasında Milano'da 60,000'den fazla ve Venedik'te 46,000'den fazla kişi öldü ve başka yerlerde aynı oranda kayıplar yaşandı. Richelieu, İspanyol-Savoy ittifakını Casale'den çekilmeye ve Nisan 1631'de Cherasco Antlaşması'nı imzalamaya zorlayan bir finanse etmek için İmparatorluk kaynaklarının Almanya'dan İtalya'ya saptırılmasından faydalandı. Nevers Dükü, Mantova Dükü olarak taç giydi ve Richelieu'nun temsilcisi Kardinal Mazarin, Pinerolo'yu tahliye etmeyi kabul etmesine rağmen daha sonra ile yapılan bir anlaşma gereğince geri alındı. 1639-1642 dışında, bu antlaşma, önümüzdeki yirmi yıl boyunca Kuzey İtalya'daki Fransız konumunu güvence altına aldı.
1635'te Fransız-İspanyol Savaşı'nın patlak vermesiyle Richelieu, İspanyol tedarik hattını kesmek için Victor Amadeus'un Milano'ya karşı yenilenen bir saldırısını destekledi. Bunlar arasında 1635'te Valenza'ya yapılan başarısız bir saldırı ile ve Mombaldone'daki küçük zaferler de vardı. Kuzey İtalya'daki Habsburg karşıtı ittifak Eylül 1637'de önce Mantova Dükü Charles'in ardından Ekim'de Victor Amadeus'un ölmesiyle dağıldı. Victor Amadeus'un ölümüyle dul karısı ile kardeşleri ve arasında Savoy'un kontrolü için bir mücadeleye sebep oldu.
1639'da, Fransa'nın XIII. Louis'in kız kardeşi Christine'yi ve İspanya'nın iki kardeşi desteklediği bir açık savaşa dönüştü ve savaş ile sonuçlandı. 17. yüzyılın en ünlü askeri olaylarından biridir, birbirini kuşatan en az üç farklı orduyu içeriyordu. Katalonya ve Portekiz'deki isyanlar İspanyolları İtalya'daki seferlerini durdurmaya zorladı ve savaş Christine ve Fransa lehine sonuçlandı.
1647'de, Fransız destekli bir isyan sonucunda . İspanyollar ayaklanmayı çabucak bastırdı ve isyancıları desteklemek için gönderilen çok sayıdaki Fransız seferlerini yenerek Güney İtalya'daki hakimiyetlerini tekrar sağladılar. İtalya'daki İspanyol yönetiminin zayıflığı anlaşıldı ve yerel soyluların Madrid'e yabancılaşmasını ortaya çıkardı. 1650'de Milano Valisi, güneydeki yaygın memnuniyetsizliğin yanında güvenilecek tek İtalyan devleti olduğunu yazdı.
Katalonya
1630'lar boyunca savaşın masrafını karşılamak için yapılan vergi artışları İspanyol topraklarında protestolara yol açtı, bunun sonucunda 1640'ta önce Portekiz'de ve ardından eşzamanlı isyanların çıkmasıyla sonuçlandı. Richelieu'nun 'oyalama savaşı'nın bir parçası olarak Fransa tarafından desteklenen isyancılar Ocak 1641'de ilan ettiler. Madrid hükûmeti isyanı bastırmak için hızla 26,000 kişilik bir ordu topladı ve isyancıları 23 Ocak 1641'de yendi. Fransızlar XIII. Louis'i Barselona Kontu ve Katalonya hükümdarı olarak tanımaya ikna ettiler.
26 Ocak'ta birleşik bir Fransız-Katalan kuvveti daha büyük sayıdaki İspanyol ordusunu bozguna uğrattı ve Barselona'yı güvence altına aldı. İsyancılar kısa bir süre sonra yeni Fransız yönetiminin eskisinden çok az farklı olduğunu anladılar ve savaşı Fransız-Katalan soyluları, kırsal köylüler ve İspanyollar arasında üç taraflı bir savaşa dönüştürülmüş halde buldular. Fransa, Perpignan ve kontrolünü ele geçirip Pireneler boyunca modern Fransa-İspanya sınırını oluşturduktan sonra çok az ciddi çatışmaya girdi. İsyan 1651'de İspanyolların ele geçirmesiyle sona erdi.
Avrupa dışında
1580'de İspanya Kralı II. Felipe, İber Birliği'ni kurarak Portekiz İmparatorluğu'nun hükümdarı oldu. 1602-1663 , Hollanda'nın İspanya'dan bağımsızlık mücadelesinin bir dalıydı. Portekizliler, Avrupa'ya şeker ve tütün ihraç eden Brezilya Kolonisi'ndeki tarlalarda çalışmak üzere Batı Afrika ve Portekiz Angolası'ndan kölelerin taşındığı üç köşeli ticaret olarak bilinen trans-Atlantik ekonomisine hakim oldu. Hollandalı tarihçiler tarafından 'Büyük Tasarım' olarak bilinen bu ticaretin kontrolünü ele geçirmek sadece karlı olmakla kalmayacak aynı zamanda İspanyolları Hollanda'daki savaşlarını finanse etmek için gereken fonlardan mahrum bırakacaktı.
Hollanda Batı Hindistan Şirketi bu amaca ulaşmak için 1621'de kuruldu ve Hollanda filosu 1624'te Brezilya'nın Salvador, Bahia limanını ele geçirdi. 1625'te Portekizliler tarafından geri alındıktan sonra ikinci bir filo 1630'da kurdu ve burayı 1654'e kadar yönettiler. İkinci hedef, başta Angola ve São Tomé olmak üzere Afrika'daki köle ticareti merkezlerini ele geçirmekti. Konumları Portekiz genişlemesiyle tehdit edilen Kongo Krallığı tarafından desteklenen Hollandalılar, 1641'de her iki bölgeyi de başarıyla işgal etti.
İspanya'nın bu saldırılara karşı koruma sağlama konusundaki yetersizliği veya isteksizliği Portekizlilerin kızgınlığını arttırdı ve 1640'da Portekiz Restorasyon Savaşı patlak verdi. Brezilya, Angola ve São Tomé'den kovulmalarına rağmen Hollandalılar Ümit Burnu'nu koruyabildiler ve , , Maluku Adaları ve Portekiz ticaret merkezlerine el koydular.
Vestfalya Antlaşması (1648)
Vestfalya Antlaşması olarak bilinen şey üç ayrı antlaşmadan oluşuyordu; İspanya ile Hollanda Cumhuriyeti arasındaki , İmparatorluk ile İsveç arasındaki Osnabrück Antlaşması ve İmparatorluk ile Fransa arasındaki Münster Antlaşması. Ön tartışmalar 1642'de başladı fakat ancak 1646'da ciddileşti, Münster ve Osnabrück arasında bölünmüş görüşmelere aynı anda ya da farklı zamanlarda toplam 109 delege katıldı. İsveçliler, Danimarka Kralı IV. Christian'ın arabuluculuk yapma önerisini reddetti ve taraflar en sonunda Papalık Temsilcisi Fabio Chigi ve Venedik elçisi üzerinde anlaştılar.
Münster Barışı, 30 Ocak 1648'de imzalanan ilk barış antlaşmasıydı; bölge hala Vestfalya yerleşiminin bir parçasıydı çünkü Hollanda Cumhuriyeti teknik olarak hala İspanyol Hollandası'na bağlıydı ve dolayısıyla İmparatorluğun bir parçasıydı. Antlaşma sonucunda Hollanda'nın bağımsızlığı kabul edildi fakat İmparatorluk Diyeti 1728'e kadar Hollanda'nın İmparatorluğun bir parçası olmadığını kabul etmedi. Hollandalılara ayrıca Amsterdam'ın ticari üstünlüğünü sağlayan Scheldt halici aracılığıyla yürütülen ticaret üzerinde bir tekel verildi, İspanyol Hollandası'nın başkenti ve daha önce Kuzey Avrupa'nın en önemli limanı olan Anvers ise 19. yüzyılın sonlarına kadar toparlanamadı.
Fransa ve İsveç ile müzakereler İmparatorluk Diyeti ile birlikte yürütüldü ve birçok Alman devletini içeren çok taraflı tartışmalar yaşandı. Münster ve Osnabrück Antlaşmaları sırasıyla Fransa ve İsveç ile barışı sağladı. Ferdinand, mümkün olan son ana kadar imzalamayı reddetti ancak Fransa'nın İspanya'ya karşı aldığı ezici bir zaferin ardından İsveç'in Prag'ı ele geçirmesine ramak kala 24 Ekim'de antlaşmayı imzaladı. Normal barış antlaşmalarının ötesine geçtiklerini ve İmparatorluğun kendisinde büyük anayasal ve dini değişiklikler yaptıkları için antlaşmanın "Alman ve Avrupa hukuk tarihinde büyük bir dönüm noktası" olduğu iddia edildi.
Barışın anahtar unsurları, Ferdinand'ın İmparatorluk Diyeti'nin üstünlüğünü kabul etmesi ve gelecekteki dini çatışmaları önlemeye çalışanlar da dahil olmak üzere İmparatorluk içindeki devletlerin özerkliğini onaylayan hükümlerdi. Madde 5, bir devletin baskın dinini belirlemek için temel olarak 1624'ün temel alınması veya "Normaljahr" olarak kurulan Augsburg Antlaşması yeniden onaylanmasıydı ve dini azınlıklar için ibadet özgürlüğünü garanti ediyordu. Madde 7, Kalvinizmi Reform ile doğan bir inanç olarak tanıdı ve bir hükümdarın dinini değiştirmesi durumunda tebaasının da aynısını yapmak zorunda olması şartı olan "ius reformandi"yi kaldırdı. Bunlar Aşağı ve Yukarı Avusturya gibi Habsburg monarşisinin kalıtsal toprakları için geçerli değildi.
Brandenburg-Prusya; Doğu Pomeranya'yı ve Magdeburg, Halberstadt, ve piskoposluklarını aldı. Frederick'in oğlu , Aşağı Pfalz'ı yeniden kazandı ve Bavyera Yukarı Pfalz'u ve onun seçim oyunu elinde tutmasına rağmen Charles Louis İmparatorluğun sekizinci elektörü oldu. Hollanda Cumhuriyeti'nin ve 1499'dan beri fiilen özerk olan İsviçre Konfederasyonu'nun bağımsızlığı resmen tanındı. Lorraine'de, 1552'den beri Fransa tarafından işgal altında tutulan , ve olarak bilinen resmen Fransa'ya devredildi. Alsas'taki şehirleri Strazburg ve Mulhouse hariç yine Fransa'ya devredildi. İsveç beş milyon thaler tazminat aldı. Ayrıca İsveç, topraklarını ve Bremen ve Verden Prens-piskoposluklarını da aldı. Alınan topraklar sonucunda İsveç, İmparatorluk Diyeti'nde bir koltuk aldı.
Daha sonra antlaşma, Fransa ve Brandenburg'a devredilen Katolik kilisesinin mülkü olarak kabul edilen ve dolayısıyla yöneticisinin onun ataması gerektiğini düşünen Papa X. Innocentius tarafından kınandı. Aynı zamanda, 1618'den önce Protestanların kalesi olan Bohemya, Aşağı ve Yukarı Avusturya'da Katolikliği baskın din kabul edilmesi birçok sürülen insanı hayal kırıklığına uğrattı. 200,000'den fazla askerin terhis edilmesi karmaşık ve zor bir iş olduğundan savaş hemen sona ermedi, son İsveç garnizonu Almanya'yı 1654'te terk etti. Buna ek olarak Mazarin, Münster Antlaşması'ndan çıkarmakta ısrar etti ve Fransa'nın İspanya'ya karşı seferinin Alçak Ülkeler'de sürmesini sağladı, bu savaş da 1659'da kadar devam etti. Polonya-Litvanya Birliği'nin siyasi parçalanması, İsveç ile 1655-1660 arasında Danimarka, Rusya ve Brandenburg'un da yer aldığı İkinci Kuzey Savaşı'na yol açarken İsveç'in Bremen limanına kendi kontrolünü dayatma girişimi başarısız oldu.
Antlaşmadaki olarak bilinen ilkeyi, dış güçlerin içişlerine karışmama fikrini oluşturduğu iddia edildi ancak buna o zamandan beri itiraz edildi. Süreç veya 'Kongre' modeli, 1668'de , 1678'de ve 1697'de Ryswick'te müzakereler için benimsendi; 19. yüzyıl 'Kongre' sisteminden farklı olarak bunlar savaşları engellemekten ziyade sona erdirmek için vardı, bu nedenle 'güç dengesi'ne yapılan atıflar yanıltıcı olabilir.
Savaşın insani ve finansal maliyeti
Tarihçiler genellikle Çin, Britanya Adaları, Anadolu, Çarlık Rusyası ve Kutsal Roma İmparatorluğu gibi devletlerde süregelen bir çatışma dönemi olan 17. yüzyılın ortalarındaki 'Genel Kriz'e atıfta bulunurlar. Bütün bu bölgelerdeki savaş, kıtlık ve hastalık yerel halk üzerinde ciddi kayıplara neden oldu. Otuz Yıl Savaşı bu olayların en kötülerinden birisi olsa da 19. yüzyıl milliyetçileri bölünmüş bir Almanya'nın tehlikelerini göstermek için savaşın etkisini sık sık arttırdı ya da abarttı. 18 milyonluk bir nüfus içinden 12 milyona varan ölüm tahminleri artık kabul edilmemektedir, maddi kayıp iddiaları ya güncel kanıtlarla desteklenmemekte ya da bazı durumlarda savaş öncesi vergi kayıtlarını aşmaktadır.
Modern standartlara göre savaşa katılan askerlerin sayısı nispeten düşüktü ancak savaşın kendisi tarihin en büyük tıbbi felaketlerinden birisi olarak tanımlandı. Muharebelerin her biri genellikle 13,000 ila 20,000 kişilik karşılıklı orduları içeriyordu, en büyük sayıya ise 1632'deki iki ordunun da birleşik 70,000-85,000 kişinin olduğu Alte Veste'de ulaşıldı. Almanya'da her iki tarafın konuşlandırdığı asker sayısının toplamı, 1618'den 1626'ya kadar ortalama 80,000-100,000 arasında değişir, 1632'de 250,000 kişi ile zirve yapar ve 1648'de 160,000'in altına düşer. Tahminlerdeki yanılma payı son derece yüksek olabilir. 1621 ve 1639 yılları arasında İsveç'in Bygdeå köyünden askere alınan 230 erkekten 215'i ölü ya da kayıp olarak kaydedilirken beşi de eve sakat olarak döndü.
19. yüzyılın ortalarına kadar askerlerin çoğu hastalıktan öldü. Tarihçi Peter Wilson, bu savaş için bilinen muharebe ve kuşatmalardan elde edilen rakamları bir araya getirip savaşta ölen veya yaralananlar için 450,000 civarında bir sayı veriyor. Deneylerimler, bu sayının iki ila üç katının öldüğünü veya hastalık nedeniyle iş göremez hale geldiğini gösterdiğinden toplam askeri kayıpların 1,3 ila 1,8 milyon ölü veya hizmete uygun hale gelmeyen insan olduğunu gösterir.Pitirim Sorokin tarafından yapılan bir tahminde, metodolojisi başkaları tarafından geniş çapta tartışılsa da, Sorokin üst sınırı 2,071,000 askeri zayiat olarak hesaplamaktadır. Genel olarak tarihçiler savaşın benzeri görülmemiş bir ölüm felaketi olduğu ve sivil ya da askeri kayıpların çoğunluğunun 1630'daki İsveç müdahalesinden sonra gerçekleştiği konusunda hemfikir.
Yerel kayıtlara göre askerî eylemler sivil ölümlerin %3'ünden daha azını oluşturuyordu, sivil ölümlerinin başlıca sebepleri %12 ile açlık, %64 ile hıyarcıklı veba, %4 ile tifüs ve %5 ile dizanteriydi. 1618'den önce on yıllar boyunca düzenli olarak hastalık salgınları yaygın olmasına rağmen çatışma hastalıkların yayılmalarını büyük ölçüde hızlandırdı. Bunun nedeni, yabancı ülkelerden askerlerin gelmesi, savaş cephelerinin yerlerinin sürekli olarak değişmesi ve kırsal nüfusun zaten kalabalık olan şehirlere göç etmesiydi. Bu salgınlar yalnızca Almanya ile sınırlı değildi, Fransız ve İmparatorluk askerleri tarafından taşınan hastalığın iddiaya göre 1629-1631 İtalyan Vebası'nı ateşledi ve tahminen 280,000 ölüme yol açtı. Bu salgın, "Yeni Çağ'da İtalya'yı etkileyen en kötü ölüm krizi" olarak nitelendirildi. 1630'lar boyunca kötü hasatlar ve aynı bölgelerin defalarca yağmalanması yaygın bir kıtlığa yol açtı. Dönemin kayıtlarında insanların ot yediğini veya sadaka kabul edemeyecek kadar zayıf olduğu yazarken yamyamlık örnekleri de yaygındı.
Modern görüşler, Kutsal Roma İmparatorluğu'nun nüfusunun 1600'de 18 milyondan 20 milyona, 1650'de ise 11-13 milyona düştüğü ve 1750'ye kadar savaş öncesi seviyelerine geri dönemediği konusunda hemfikirdirler. Bu kayıpların yaklaşık %50'sinin İsveç'in müdahil olmasından sonra 1630'dan 1635'e kadar ilk döneminde meydana geldiği görülüyor. İngiltere'deki Üç Krallık Savaşları ile karşılaştırıldığında yüksek ölüm oranı, kısmen tarafların genellikle paraları ödenmeyen ve yaşamak için topraktan beslenen yabancı paralı askerlere güvenmesine bağlı olabilir. 'Ortak topluluk' duygusunun olmaması, Magdeburg'un yağmalanması gibi vahşetlerle sonuçlandı ve bu da hastalık ve açlığa son derece duyarlı çok sayıda mültecinin ortaya çıkmasına sebep oldu. Göç kısa vadede hayat kurtarsa da uzun vadede çoğunlukla felaket oldu.
1940 yılında tarım tarihçisi Günther Franz, 1618'den 1648'e kadar olan dönemi kapsayan Almanya genelindeki bölgesel verilerin ayrıntılı bir analizini yayınladı. Daha yakın bir çalışmayla geniş çapta "kırsal nüfusun yaklaşık %40'ı savaş ve salgın hastalıkların kurbanı oldu, bu oran şehirlerde %33" şeklinde doğrulandı. Bu rakamlar yanıltıcı olabilir çünkü Franz savaş öncesi ve sonrası nüfustaki mutlak düşüşü veya "toplam demografik kaybı" hesapladı. Bu nedenle, İmparatorluk dışındaki bölgelere kalıcı göç veya daha düşük doğum oranları gibi ölüm veya hastalıkla ilgisi olmayan faktörleri de içermektedir, bunlar da uzun süreli bir savaşın yaygın belirtileridir. Bu oranlarda geniş bölgesel farklılıklar da vardı. Kuzeybatı Almanya'daki bazı bölgeler 1630'dan sonra nispeten barışçıldı ve neredeyse hiç nüfus kaybı yaşanmadı. Mecklenburg, Pomeranya ve Württemberg'de ise nüfus yaklaşık %50 düştü.
Bazı kasabalar vergilerden kaçınmak için kayıplarını abartmış olsalar da bireysel kayıtlar ciddi düşüşleri doğrulamıştır. 1620'den 1650'ye kadar Münih'in nüfusu 22,000'den 17,000'e, Augsburg'un nüfusu 48,000'den 21,000'e düştü. Savaşın mali etkisi çok daha açıktır. Savaş, özellikle döneminde kısa vadeli ekonomik krizlere neden olurken genel olarak ticaret modellerindeki mevcut değişiklikleri hızlandırdı. Bölgesel pazarlar arasındaki fiyat farklılıklarının azaltılması ve Avrupa çapında daha yüksek düzeyde bir pazar entegrasyonu gibi süregelen makro-ekonomik eğilimleri tam tersine çevirdi. Ölenlerin fazlalığı, hayatta kalanların yaşam standartlarını iyileştirmiş olabilir. Bir çalışma Almanya'da ücretlerin 1603 ile 1652 arasında reel olarak %40 arttığını gösteriyor.
Askeri gelişmeler
Savaş sırasında özellikle Gustaf tarafından yapılan yenilikler, "Askeri devrim" olarak bilinen taktik evrimin bir parçası olarak kabul edilir ancak bu değişimlerin temelinde taktiklerin mi yoksa teknolojinin mi olduğu konusunda tartışmalar sürmektedir. Bu gelişmeler Maurits van Oranje tarafından popülerleştirildi ve toplu kolon dizilişini bırakıp geçerek piyade ateş gücünü arttırmaya çalıştı. Gustaf, Maurits tarafından kullanılan on rütbeyi altıya indirdi ve silahşörlerin kargılılara oranını arttırarak bu değişiklikleri iyileştirdi. Ayrıca, her birlik, her iki kanatta da hızlı ateş eden hafif topçu parçalarıyla donatıldı. Bu taktiğin en iyi örneği İsveçlilerin Breitenfeld'de geleneksel şekilde konumlanmış Tserclaes'in ordularını ezici bir şekilde yenmesidir.
Çizgi formasyonu her zaman başarılı değildi, 1634'te Nördlingen'de sözde eski İspanyol "yeni model" İsveç ordusuna karşı kazandığı zafer bunun en büyük kanıtıydı. Ayrıca saldırı esnasında koordinasyon sağlamak daha zordu. Gustaf süvarilerinin çok daha agresif olmasını gerektirerek genellikle Fin hafif süvarilerini ya da şok birlikleri olarak kullanarak bunu telafi ediyordu. Ayrıca 1632 Eylül'ünde Alte Veste'deki başarısız saldırı da dahil olmak üzere ara sıra kolonlar kullandı. Kolonlar, saldırı esnasında daha etkili görülmeye başlandı ve Napolyon Savaşları'nın sonraki aşamalarında Napolyon tarafından kullanıldı.
Bu tür taktikler, standart silahların yanı sıra saldırı altındayken düzeni koruyabilen, tekrar doldurabilen ve disiplinli salvoları ateşleyebilen profesyonel askerlere ihtiyaç duyuyordu. 17. yüzyılın ilk yarısında, gerekli hareketleri gösteren çok sayıda kullanım kılavuzu yayımlandı, bunların 32'si kargıcılar ve 42'si silahşörler içindi. İstenilen şekilde hareket edebilecek bir piyadeyi yetiştirmenin süresi yaklaşık altı aydı ancak birçok asker savaşa çok daha az deneyimle girdi. Ayrıca, kıdemli komutanlar ve taktik birliği arasındaki hayatı bağlantıları sağlayan genç subaylara daha fazla sorumluluk yüklendi. Bu tarz adamları yetiştirmek için tasarlanan ilk askeri okullardan birisi 1616'da Siegen'de kuruldu ve kısa bir süre sonra diğerleri onu takip etti.
Diğer yandan, stratejik düşünme aynı hızda gelişmedi. Tarihçi Jeremy Black, bu taktiklerin sonucunda çoğu askeri seferin "sonuçsuz" olduğunu ve komutanların odaklanmış stratejik hedeflerden ziyade yalnızca bölgenin kontrolü konusunda neredeyse saplantılı olduğunu iddia ediyor. Askeri ve diplomatik hedefler arasında bağlantının olmaması, savaşın neden bu kadar uzun sürdüğünü ve barışın neden bu kadar zor yapıldığını açıklamaya yardımcı oluyor. Bunun ayrıca farklı nedenleri de vardı. 1648'de Vestfalya Antlaşması imzalandığında Fransız-İsveç ittifakının İmparatorluk topraklarında hala 84,000'den fazla silahlı askeri vardı, İmparatorluk tarafının ise 77,000 askeri vardı. Modern anlamda sayı nispeten küçük olsa da bu tür orduların o zamanlar örneği yoktu. İspanya istisnası dışında, 17. yüzyıl devleti bu büyüklükteki orduları besleyemiyordu ve ordular geçtikleri bölgelerden zorla alınan “katkılara” bağımlıydılar.
Erzak temin etmek sefer planlamasında sınırlayıcı bir faktör haline geldi. Savaşın daha sonra İmparatorluğun daha geniş bir coğrafyasına yayılması sonucunda erzak problemi daha da sivrilen bir sorun haline geldi. Yeterli erzak toplanabilse bile erzakı birliklere ulaştırmak bir diğer sorundu. İkmal güvenliğini sağlamak için komutanlar, o zamanlar toplu taşımanın birincil yolu olan nehirlere yakın kalmak zorundaydılar ve ana üslerinden fazla uzaklaşamadılar. Tarihçiler, birlikleri beslemenin ordu içinde bir amaç haline geldiğini, diplomatik hedeflerle bağlantılı olmadığını ve büyük ölçüde merkezi hükûmetler tarafından kontrol edilmediğini savunuyor. Bunun sonucu "artık anlaşılır siyasi hedeflerden yoksun ordular... geçtikleri kırsal alanla simbiyoz bir ilişki içinde yaşayan gezici silahlı çetelere dönüşüyor" şeklinde kaydedilmiştir. Bu bağlantı eksikliği çoğu zaman hükûmetlerin siyasi amaçlarına aykırıydı. 1628 ve 1629'da, her ikisi de sözde müttefikleri olan Brandenburg ve Saksonya'da İmparatorluk birlikleri büyük bir yıkıma sebep oldu ve sonrasında iki devlet İsveç’in müdahalesine destek oldular.
Sosyal ve kültürel etki
Savaşın neden olduğu toplumsal düzendeki bozulma, genellikle ani hasardan daha önemli ve daha uzun sürdüğü düşünülür. Yerel yönetimlerin çöküşü sonucunda kendilerini her iki tarafın askerlerinden korumak için bir araya gelen ve , Bavyera ve Brandenburg'da isyanlara yol açan topraksız köylüler ortaya çıktı. Askerler başka bir yere gitmeden önce bulundukları bölgeyi harap etti, geniş araziler boş bırakıldı ve bu da eko sistemi değiştirdi. Kemirgen nüfusundaki patlayıcı artış yiyecek kıtlığını daha da kötüleştirdi. Bavyera 1638 kışında kurtlar tarafından istila edildi ve sonraki baharda ekinler yaban domuzu sürüleri tarafından yenildi.
Dönemin kayıtlarında insanlar savaşın yol açtığı rastgele ve amansız kan akıtılmasını anlamlandırmaya çalışıldığı görülür ve bir umutsuzluk rahatça görülmektedir. Savaş, günahlar için verilen ilahi ceza olarak düşünüldüğü için 1626’da Frankonya’da başlayan ve hızla bütün Almanya’ya yayılan bir cadı avı başladı. Cadı avı ve benzeri eylemler 1616’da başladı ve ardından kilisenin otoritesini savunmak isteyen dindar bir Katolik olan tarafından yeniden başlatıldı. Ehrenberg 1631’de öldüğünde toplumun her yerinden idam edilmişti.
1626'dan 1631'e kadar yakın bir yerde düzenlenen binden fazla can aldı. 1629'da 274 kişi öldü. Komşusu 50 kişi daha öldü. İmparatorluk ordularının askeri başarılarını takip eden zulüm, Tserclaes tarafından yeniden fethedilmesinin ardından ve Pfalz'a, daha sonra da Renanya’ya doğru ilerledi. Bu zulümlerin çoğu savaşın uzağında kalan yerlerde yaşandığından çatışmanın toplum üzerindeki etkisinin ne ölçüde belirti gösterdiği hala tartışılmaktadır. Bu yaşanan zulmün ve gaddarlığın Karşı Reformun itibarını azaltacağından büyük endişe duyan Ferdinand, yaşanan zulmün 1630'a kadar büyük ölçüde sona ermesini sağladı.
Savaş çok büyük bir yıkıma yol açsa da Alman edebiyatı, Alman dilinden "yabancı unsurların temizlenmesi" için uğraşan bir topluluk yaratmış ve Alman edebiyatı bir canlanma hareketiyle itibar kazanmıştır. Örneğin Pikaresk romanın en eski örneklerinden biri olarak görülen . Hans Jakob Christoffel von Grimmelshausen tarafından 1668'de yazılmıştır, kendi deneyimlerine dayanarak bir askerin yaşamını gerçekçi bir şekilde tasvir ediyor. Diğer örnekler arasında Magdeburg'un yağmalanmasına katılan ve savaşın vahşetini anlatan günlükleri yer alır.
Alman ve Çek yazarlar için bu ulusal travma unutulmayacak bir anı olarak hatırlanmaya devam etti. 18. yüzyıl şairi ve oyun yazarı Friedrich Schiller, savaşı çalışmalarında kullanan birçok kişiden biriydi. 19. ve 20. yüzyılın başlarında Alman milliyetçileri için 'Büyük Alman Savaşı', 'Büyük Savaş' veya 'Büyük Bölünme' olarak anıldı. Bölünmüş bir Almanya'nın tehlikelerini gösterdiği için 1871'de Alman İmparatorluğu'nun kurulmasını haklı çıkarmak için kullanıldı. Naziler de Büyük Cermen Reich’ı için bu argümanı kullandı.Bertolt Brecht, 1939'da savaş karşıtı oyunu olan “Cesaret Ana ve Çocukları” için bu savaşı arka plan olarak kullandı. Avusturyalı-Alman yazar Daniel Kehlmann tarafından yazılan ve aynı zamanda savaşın yaşandığı zamanda geçen ve kültürel ayrışmayı anlatan Tyll romanı, 2020 Man Booker Ödülü’ne aday gösterildi.
Siyasi sonuçları
Barış sonucunda “Alman özgürlükleri” tekrar kabullenildi ve Habsburg’ların Kutsal Roma İmparatorluğu’nu İspanya’ya benzer daha merkezi bir devlete dönüştürme girişimleri sona erdi. Sonraki 50 yılda Bavyera, Brandenburg-Prsuya, Saksonya ve diğerler prenslikler kendi politikalarını takip ederken İsveç İmparatorluk içinde kalıcı bir yer edindi. Bütün bunlara rağmen Habsburg toprakları savaş esnasında diğerlerinden daha az tahrip edildi ve Bohemya’nın ilhak edilmesi ve topraklarında Katolikliğin restore edilmesiyle daha tutarlı bir ülke haline geldi.
Vestfalya ile modern ulus devletlerin temeli atıldı, halk ve yönetici arasındaki ilişkiyi değiştirdi. Daha önce halkların devletleriyle örtüşen ya da çatışan siyasi ve dini bağlılıkları vardı, barıştan sonra dini veya laik herhangi bir konuda her şeyden önce kendi devlet otoritesinin yasalarına ve fermanlarına tabi hale geldiler. Böylece devletine ve liderine sadık büyük ulusal kuvvetleri toplamak kolaylaştı. Wallenstein ve İsveç işgalinden sonra Alman prenslikleri kendi kalıcı ordularına ihtiyaç olduğunu anladılar ve Almanya bir bütün olarak çok daha militarize bir toplum haline geldi.
Vestfalya’dan İsveçlilerin aldığı toprakların ömrü kısa süreli oldu. Fransa’nın ilhak ettiği Fransız kazanımlarının aksine İsveç toprakları İmparatorluğun bir parçası olarak kaldı ve Aşağı ve Yukarı Sakson Çemberi’nin bir üyesi oldular. Böylece İsveçliler İmparatorluk Diyeti’nde koltuk kazanırken Pomeranya’daki rakipleri olan Brandenburg-Prusya ve Saksonya ile doğrudan çatışmaya girmelerine de neden oldu. İmparatorluk topraklarından elde edilen gelir Almanya’da kaldı ve İsveç’e fayda sağlamadı. İsveç Pomeranya’nın bazı kısımlarını 1815’e kadar elinde tutsa da çoğu 1679 ve 1720’de Prusya’ya devredildi.
Fransa’nın Otuz Yıl Savaşları’nda bütün güçlerden daha fazla kazançlı çıktı. 1648’de Richelieu’nun hedeflerinin çoğuna ulaşılmıştı. Bu hedefler arasında İspanya ve Avusturya Habsburglarının ayrılması, Fransız sınırının İmparatorluğa doğru genişlemesi ve Kuzey Avrupa’daki İspanyol askeri üstünlüğünün sona erdirilmesi yer alıyordu. Fransa ve İspanya arasındaki savaş 1659’a kadar devam etse de Vestfalya ile XIV. Louis İspanya’nın yerine Avrupa’nın dominant gücü olarak ortaya çıktı.
Din üzerindeki farklılıklar 17. Yüzyıl boyunca bir sorun olarak kalırken 30 Yıl Savaşı kıta Avrupası’nda dinin sebep olduğu son büyük savaştı. Sonraki çatışmalar ya Güney-Batı Fransa’daki Camisardlar İsyanı gibi iç savaştı ya da 1712 gibi nispeten önemsizdi. Savaş sonucunda 1815 ve sonrasına kadar varlığını sürdüren bir Avrupa’nın temel hatları da ortaya çıkmış oldu. Bu hat; Fransa ulus devleti, birleşik bir Almanya ve ayrı bir Avusturya-Macaristan bloğunun başlangıcı, gücü azalan ama yine de önemli bir güç olan İspanya, Danimarka, İsveç ve İsviçre gibi bağımsız küçük devletler ve Alçak Ülkeler’in bölünmesiyle ortaya çıkan Hollanda Cumhuriyeti ve Belçika’dır.
Savaşa katılım
Notlar
- ^ 1618-1635 yılları arasında bir noktada İmparatora karşı savaşmış ülkeler
- ^ 1618-1635 yılları arasında İmparatordan yana olan ülkeler
- ^ Subaylara asker başına ödeme yapıldığından verilen sayılar, mevcut ve göreve uygun olanlardan daha farklıydı. Raporlanan ve gerçek arasındaki farkın Hollandalılar için %25, Fransızlar için %35 ve İspanyollar için %50 olduğu tahmin edilmektedir. Dönemin çoğu muharebesi 13,000 ila 20,000 kişilik karşıt güçler arasında yapıldı. Sayılar, herhangi bir dönem için en fazla sayısı yansıtıyor ve genellikle büyük bir garnizon oranı oluşturan vatandaş milisleri hariç tutuyor
- ^ Tüm ordular çok ulusluydu. Tahminen 60,000 İskoç, İngiliz ya da İrlandalı iki tarafta birden savaştı. 2011'de keşfedilen toplu mezar analizine göre, Lützen'deki "İsveç" kuvvetlerinin %50'den azı İskandinavya'dan geliyordu.
- ^ Almanya'daki en yüksek sayı, vatanı koruyan 24,000 hariç.
- ^ Fransa ayrıca 'nda 200,000 - 300,000 ölü ya da yaralı verdi.
- ^ 80,000 kişi raporlansa da asıl sayı 60,000
- ^ Flanders Ordusu maksimum gücündeyken 1640 rakamlarıdır. Bu sayılar rapor edilen rakamlardır ve belirtildiği gibi gerçek rakamlar büyük ölçüde daha düşüktü. İspanyol ordusunun 1640'ta resmi olarak 200,000'den fazla askeri vardı fakat çoğu Avrupa'nın başka yerlerindeki garnizonlarda Hollandalılarla karşı karşıya olmayan ikinci hat birlikleriydi.
- ^ Parrott, bunların birçoğunun yukarıdaki İmparatorluk birliklerine dahil olması gerektiğini ve düzensiz süvari sayısı tahminlerinin büyük oranda abartıldığını düşünüyor.
- ^ Wilson, her iki taraftan da büyük çoğunluğu Alman olan 450,000 ölü tahmininde bulunuyor. Hesaplamaya göre, İsveç için savaşan İsveçlilerden dört kat daha fazla Alman öldü ve bu nedenle kayıplar milliyetten ziyade "hizmetinde bulunduğu ülke" olarak ifade ediliyor.
- ^ Wilson, savaşta ölen her asker için üç askerin hastalıktan öldüğünü tahmin ediyor.
- ^ Yaklaşık olarak 1800 ayrı İmparatorluk devleti vardı ve bunlardan yalnızca İmparatorluk Diyeti ya da İmparatorluk Çemberi'nde temsil ediliyordu. Kalan 1500'ün çoğunluğu ya da dışlanan alt sınıf soyluların bireysel üyesiydi.
- ^ I. James, Frederick'in kayınbiraderi olmasının yanı sıra ablası [[Anne (İskoçya kraliçesi) |Anne]] ile evli olan IV. Christian ile de hısımdı.
Kaynakça
- Özel
- ^ Croxton 2013, ss. 225–226.
- ^ a b Heitz & Rischer 1995, s. 232.
- ^ Parrott 2001, s. 8.
- ^ Nicklisch et al. 2017.
- ^ Schmidt & Richefort 2006, s. 49.
- ^ a b Wilson 2009, s. 387.
- ^ Parrott 2001, ss. 164–168.
- ^ Van Nimwegen 2010, s. 62.
- ^ Parrott 2001, s. 61.
- ^ a b Parker 1972, s. 231.
- ^ a b Clodfelter 2008, s. 39.
- ^ Parrott 2001, s. 62.
- ^ a b Wilson 2009, s. 791.
- ^ a b Parker 1984, s. 173.
- ^ a b c d e f Wilson 2009, s. 790.
- ^ Wilson 2009, s. 787.
- ^ a b Outram 2002, s. 248.
- ^ Wilson 2009, ss. 4, 787.
- ^ Parker 1984, s. 189.
- ^ Sutherland 1992, ss. 589–590.
- ^ Parker 1984, ss. 17–18.
- ^ Sutherland 1992, ss. 602–603.
- ^ Wedgwood 1938, ss. 22–24.
- ^ Wilson 2009, ss. 17–22.
- ^ Wilson 2009, s. 21.
- ^ Wedgwood 1938, ss. 159–161.
- ^ Hayden 1973, ss. 1–23.
- ^ Wilson 2009, s. 222.
- ^ Wilson 2009, s. 224.
- ^ Parker 1984, s. 11.
- ^ Wedgwood 1938, ss. 47–49.
- ^ Wilson 2008, s. 557.
- ^ Wedgwood 1938, s. 50.
- ^ Wedgwood 1938, ss. 63–65.
- ^ Wilson 2009, ss. 271–274.
- ^ Bassett 2015, s. 14.
- ^ a b Wedgwood 1938, ss. 78–79.
- ^ Bassett 2015, ss. 12, 15.
- ^ Wedgwood 1938, ss. 81–82.
- ^ Wedgwood 1938, s. 94.
- ^ Baramova 2014, ss. 121–122.
- ^ Wedgwood 1938, ss. 98–99.
- ^ Wedgwood 1938, ss. 127–129.
- ^ Stutler 2014, ss. 37–38.
- ^ Wedgwood 1938, s. 117.
- ^ Zaller 1974, ss. 147–148.
- ^ Zaller 1974, ss. 152–154.
- ^ Spielvogel 2017, s. 447.
- ^ Pursell 2003, ss. 182–185.
- ^ Wedgwood 1938, ss. 162–164.
- ^ Wedgwood 1938, ss. 179–181.
- ^ Lockhart 2007, ss. 107–109.
- ^ Murdoch 2000, s. 53.
- ^ Wilson 2009, s. 382.
- ^ Davenport 1917, s. 295.
- ^ Wedgwood 1938, s. 208.
- ^ Wedgwood 1938, s. 212.
- ^ Murdoch & Grosjean 2014, ss. 43–44.
- ^ Wilson 2009, s. 426.
- ^ Murdoch & Grosjean 2014, ss. 48–49.
- ^ Lockhart 2007, s. 170.
- ^ Lockhart 2007, s. 172.
- ^ Wedgwood 1938, ss. 232–233.
- ^ Wedgwood 1938, ss. 242–244.
- ^ Maland 1980, ss. 98–99.
- ^ Wedgwood 1938, ss. 385–386.
- ^ Norrhem 2019, ss. 28–29.
- ^ Parker 1984, s. 120.
- ^ O'Connell 1968, ss. 253–254.
- ^ O'Connell 1968, s. 256.
- ^ Porshnev 1995, s. 38.
- ^ Brzezinski 2001, s. 4.
- ^ Wilson 2009, s. 509.
- ^ Wilson 2018, s. 99.
- ^ Brzezinski 2001, s. 74.
- ^ Wilson 2009, s. 523.
- ^ Wedgwood 1938, ss. 220–222.
- ^ Kamen 2003, ss. 385–386.
- ^ Parker 1984, ss. 132–134.
- ^ Bireley 1976, s. 32.
- ^ Kamen 2003, s. 387.
- ^ Israel 1995, ss. 272–273.
- ^ Murdoch, Zickerman & Marks 2012, ss. 80–85.
- ^ Wilson 2009, ss. 595–598.
- ^ Wilson 2009, s. 615.
- ^ Wilson 2009, ss. 661–662.
- ^ Pazos 2011, ss. 130–131.
- ^ Bely 2014, ss. 94–95.
- ^ Costa 2005, s. 4.
- ^ a b Van Gelderen 2002, s. 284.
- ^ Parker 1984, s. 150.
- ^ Wedgwood 1938, s. 446.
- ^ Wedgwood 1938, s. 447.
- ^ Clodfelter 2008, s. 41.
- ^ Wilson 2009, ss. 636–639.
- ^ Wilson 2009, ss. 641–642.
- ^ Milton, Axworthy & Simms 2018, ss. 60–65.
- ^ Parker 1984, s. 171.
- ^ Wilson 2009, s. 587.
- ^ Wilson 2009, ss. 643–645.
- ^ Wilson 2009, s. 687.
- ^ Wedgwood 1938, ss. 472–473.
- ^ Croxton 1998, s. 273.
- ^ Wilson 2009, ss. 693–695.
- ^ Bonney 2002, s. 64.
- ^ a b Wilson 2009, s. 711.
- ^ Wedgwood 1938, ss. 493–494.
- ^ Wedgwood 1938, ss. 495–496.
- ^ Wilson 2009, s. 716.
- ^ Wedgwood 1938, s. 496.
- ^ Wilson 2009, s. 726.
- ^ Wilson 2009, ss. 740–741.
- ^ Wedgwood 1938, s. 501.
- ^ Hanlon 2016, ss. 118–119.
- ^ Wedgwood 1938, ss. 235–236.
- ^ Wedgwood 1938, s. 247.
- ^ Ferretti 2014, ss. 12–18.
- ^ Wedgwood 1938, ss. 263–264.
- ^ Kohn 1995, s. 200.
- ^ Ferretti 2014, s. 20.
- ^ Duffy 1995, s. 125.
- ^ Wilson 2009, s. 259.
- ^ Hanlon 2016, s. 124.
- ^ Kamen 2003, s. 406.
- ^ Kamen 2003, s. 407.
- ^ Parker 1984, s. 153.
- ^ Mitchell 2005, ss. 431–448.
- ^ Thornton 2016, ss. 189–190.
- ^ Van Groesen 2011, ss. 167–168.
- ^ Thornton 2016, ss. 194–195.
- ^ Gnanaprakasar 2003, ss. 153–172.
- ^ Croxton 2013, ss. 3–4.
- ^ a b Wilson 2009, s. 746.
- ^ Israel 1995, ss. 197–199.
- ^ Wedgwood 1938, ss. 500–501.
- ^ Lesaffer 1997, s. 71.
- ^ (PDF). University of Oregon. 17 Haziran 2012 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Eylül 2021.
- ^ Wilson 2009, s. 707.
- ^ Ryan 1948, s. 597.
- ^ Wedgwood 1938, s. 504.
- ^ Wilson 2009, s. 757.
- ^ Croxton 2013, ss. 331–332.
- ^ Parker 2008, s. 1053.
- ^ Wedgwood 1938, s. 510.
- ^ a b Parker 1984, ss. 188–189.
- ^ Outram 2001, s. 155.
- ^ Clodfelter 2008, s. 40.
- ^ Levy 1983, ss. 88–91.
- ^ Outram 2001, ss. 156–159.
- ^ Outram 2001, ss. 160–161.
- ^ a b Outram 2002, s. 250.
- ^ Alfani & Percoco 2016, s. 2.
- ^ Wilson 2009, s. 345.
- ^ Parker 2008, s. 1058.
- ^ Parker 1984, s. 122.
- ^ Outram 2002, ss. 245–246.
- ^ Outram 2001, s. 152.
- ^ Wedgwood 1938, s. 512.
- ^ Schulze & Volckart 2019, s. 30.
- ^ Pfister, Riedel & Uebele 2012, s. 18.
- ^ Sharman 2018, ss. 493–495.
- ^ Parker 1984, s. 185.
- ^ Parker 1976, s. 200.
- ^ Chandler 1990, ss. 130–137.
- ^ Parker 1976, s. 202.
- ^ Parker 1984, s. 184.
- ^ Croxton 1998, s. 254.
- ^ Wilson 2009, s. 770.
- ^ Parker 1984, s. 177.
- ^ Croxton 1998, ss. 255–256.
- ^ Wedgwood 1938, ss. 257–258.
- ^ Wedgwood 1938, s. 516.
- ^ Wilson 2009, s. 784.
- ^ White 2012, s. 220.
- ^ Jensen 2007, s. 93.
- ^ Trevor-Roper 1967, ss. 83–117.
- ^ Briggs 1996, s. 163.
- ^ Briggs 1996, ss. 171–172.
- ^ Friehs.
- ^ Talbott 2021, ss. 3–4.
- ^ Helfferich 2009, ss. 283–284.
- ^ Cramer 2007, ss. 18–19.
- ^ Talbott 2021, s. 6.
- ^ McMurdie 2014, s. 65.
- ^ Bonney 2002, ss. 89–90.
- ^ a b McMurdie 2014, ss. 67–68.
- ^ Lee 2001, ss. 67–68.
- ^ Storrs 2006, ss. 6–7.
- ^ Gutmann 1988, ss. 752–754.
- Genel
- Alfani, Guido; Percoco, Marco (2016). "Plague and long-term development: the lasting effects of the 1629–30 epidemic on the Italian cities" (PDF). The Economic History Review. 72 (4): 1175-1201. doi:10.1111/ehr.12652. ISSN 1468-0289. 5 Haziran 2020 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 8 Temmuz 2022.
- Baramova, Maria (2014). Asbach, Olaf; Schröder, Peter (Ed.). Non-splendid isolation: the Ottoman Empire and the Thirty Years War in The Ashgate Research Companion to the Thirty Years' War. Routledge. ISBN .
- Bassett, Richard (2015). For God and Kaiser; the Imperial Austrian Army. Yale University Press. ISBN .
- Bely, Lucien (2014). Asbach, Olaf; Schröder, Peter (Ed.). France and the Thirty Years War in The Ashgate Research Companion to the Thirty Years' War. Ashgate. ISBN .
- Bireley, Robert (1976). "The Peace of Prague (1635) and the Counterreformation in Germany". The Journal of Modern History. 48 (1): 31-69. doi:10.1086/241519.
- Bonney, Richard (2002). The Thirty Years' War 1618–1648. Osprey Publishing.
- Briggs, Robin (1996). Witches & Neighbors: The Social And Cultural Context of European Witchcraft. Viking. ISBN .
- Brzezinski, Richard (2001). Lützen 1632: Climax of the Thirty Years War: The Clash of Empires. Osprey. ISBN .
- Chandler, David (1990). The Art of Warfare in the Age of Marlborough. Spellmount Publishers Ltd. ISBN .
- Clodfelter, Micheal (2008). Warfare and Armed Conflicts: A Statistical Encyclopedia of Casualty and Other Figures, 1492–2015 (2017 bas.). McFarland. ISBN .
- Costa, Fernando Dores (2005). "Interpreting the Portuguese War of Restoration (1641-1668) in a European Context". Journal of Portuguese History. 3 (1).
- Cramer, Kevin (2007). The Thirty Years' War & German Memory in the Nineteenth Century. University of Nebraska. ISBN .
- Croxton, Derek (2013). The Last Christian Peace: The Congress of Westphalia as A Baroque Event. Palgrave Macmillan. ISBN .
- Croxton, Derek (1998). "A Territorial Imperative? The Military Revolution, Strategy and Peacemaking in the Thirty Years War". War in History. 5 (3): 253-279. doi:10.1177/096834459800500301. JSTOR 26007296.
- Davenport, Frances Gardiner (1917). European Treaties Bearing on the History of the United States and Its Dependencies (2014 bas.). Literary Licensing. ISBN .
- Duffy, Christopher (1995). Siege Warfare: The Fortress in the Early Modern World 1494-1660. Routledge. ISBN .
- Ferretti, Giuliano (2014). "La politique italienne de la France et le duché de Savoie au temps de Richelieu; Franco-Savoyard Italian policy in the time of Richelieu". Dix-septième Siècle (Fransızca). 1 (262): 7. doi:10.3917/dss.141.0007.
- Friehs, Julia Teresa. . Habsburger.net. 8 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ağustos 2021.
- Gnanaprakasar, Nalloor Swamy (2003). Critical History of Jaffna – The Tamil Era. Asian Educational Services. ISBN .
- Gutmann, Myron P. (1988). "The Origins of the Thirty Years' War". Journal of Interdisciplinary History. 18 (4): 749-770. doi:10.2307/204823. JSTOR 204823.
- Hanlon, Gregory (2016). The Twilight Of A Military Tradition: Italian Aristocrats And European Conflicts, 1560-1800. Routledge. ISBN .
- Hayden, J. Michael (1973). "Continuity in the France of Henry IV and Louis XIII: French Foreign Policy, 1598-1615". The Journal of Modern History. 45 (1): 1-23. doi:10.1086/240888. JSTOR 1877591.
- Helfferich, Tryntje (2009). The Thirty Years War: A Documentary History. Hackett Publishing Co, Inc. ISBN .
- Heitz, Gerhard; Rischer, Henning (1995). Geschichte in Daten. Mecklenburg-Vorpommern; History in data; Mecklenburg-Western Pomerania (Almanca). Koehler&Amelang. ISBN .
- Israel, Jonathan (1995). Spain in the Low Countries, (1635-1643) in Spain, Europe and the Atlantic: Essays in Honour of John H. Elliott. Cambridge University Press. ISBN .
- Jensen, Gary F. (2007). The Path of the Devil: Early Modern Witch Hunts. Rowman & Littlefield. ISBN .
- Kamen, Henry (2003). Spain's Road to Empire. Allen Lane. ISBN .
- Kohn, George (1995). Encyclopedia of Plague and Pestilence: From Ancient Times to the Present. Facts on file. ISBN .
- Lee, Stephen (2001). The Thirty Years War (Lancaster Pamphlets). Routledge. ISBN .
- Lesaffer, Randall (1997). "The Westphalia Peace Treaties and the Development of the Tradition of Great European Peace Settlements prior to 1648". Grotiana. 18 (1): 71-95. doi:10.1163/187607597X00064.
- Levy, Jack S (1983). War in the Modern Great Power System: 1495 to 1975. University Press of Kentucky.
- Lockhart, Paul D (2007). Denmark, 1513–1660: the rise and decline of a Renaissance monarchy. Oxford University Press. ISBN .
- Maland, David (1980). Europe at War, 1600–50. Palgrave Macmillan. ISBN .
- McMurdie, Justin (2014). The Thirty Years' War: Examining the Origins and Effects of Corpus Christianum's Defining Conflict (PhD tez). George Fox University. 7 Nisan 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 8 Temmuz 2022.
- Milton, Patrick; Axworthy, Michael; Simms, Brendan (2018). Towards The Peace Congress of Münster and Osnabrück (1643–1648) and the Westphalian Order (1648–1806) in "A Westphalia for the Middle East". C Hurst & Co Publishers Ltd. ISBN .
- Mitchell, Andrew Joseph (2005). Religion, revolt, and creation of regional identity in Catalonia, 1640–1643 (PHD tez). Ohio State University. 27 Şubat 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 8 Temmuz 2022.
- Murdoch, Steve (2000). Britain, Denmark-Norway and the House of Stuart 1603–1660. Tuckwell. ISBN .
- Murdoch, S.; Zickerman, K; Marks, H (2012). "The Battle of Wittstock 1636: Conflicting Reports on a Swedish Victory in Germany". Northern Studies. 43. 8 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 8 Temmuz 2022.
- Murdoch, Steve; Grosjean, Alexia (2014). Alexander Leslie and the Scottish generals of the Thirty Years' War, 1618–1648. Londra: Pickering & Chatto.
- Norrhem, Svante (2019). Mercenary Swedes; French subsidies to Sweden 1631–1796. Merton, Charlotte tarafından çevrildi. Nordic Academic Press. ISBN .
- O'Connell, Daniel Patrick (1968). Richelieu. Weidenfeld & Nicolson.
- O'Connell, Robert L (1990). Of Arms and Men: A History of War, Weapons, and Aggression. OUP. ISBN .
- Outram, Quentin (2001). "The Socio-Economic Relations of Warfare and the Military Mortality Crises of the Thirty Years' War" (PDF). Medical History. 45 (2): 151-184. doi:10.1017/S0025727300067703. (PMC) 1044352 $2. (PMID) 11373858. 25 Haziran 2022 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 8 Temmuz 2022.
- Outram, Quentin (2002). "The Demographic impact of early modern warfare". Social Science History. 26 (2): 245-272. doi:10.1215/01455532-26-2-245.
- Parker, Geoffrey (2008). "Crisis and Catastrophe: The global crisis of the seventeenth century reconsidered". American Historical Review. 113 (4): 1053-1079. doi:10.1086/ahr.113.4.1053.
- Parker, Geoffrey (1976). "The "Military Revolution," 1560-1660--a Myth?". The Journal of Modern History. 48 (2): 195-214. doi:10.1086/241429. JSTOR 1879826.
- (1984). The Thirty Years' War (1997 bas.). Routledge. ISBN . (with several contributors)
- Parker, Geoffrey (1972). Army of Flanders and the Spanish Road, 1567-1659: The Logistics of Spanish Victory and Defeat in the Low Countries' Wars (2004 bas.). CUP. ISBN .
- Parrott, David (2001). Richelieu's Army: War, Government and Society in France, 1624–1642. Cambridge University Press. ISBN .
- Pazos, Conde Miguel (2011). "El tradado de Nápoles. El encierro del príncipe Juan Casimiro y la leva de Polacos de Medina de las Torres (1638–1642): The Treaty of Naples; the imprisonment of John Casimir and the Polish Levy of Medina de las Torres". Studia Histórica, Historia Moderna (İspanyolca). 33.
- Pfister, Ulrich; Riedel, Jana; Uebele, Martin (2012). "Real Wages and the Origins of Modern Economic Growth in Germany, 16th to 19th Centuries" (PDF). European Historical Economics Society. 17. 11 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 8 Temmuz 2022.
- Porshnev, Boris Fedorovich (1995). Dukes, Paul (Ed.). Muscovy and Sweden in the Thirty Years' War, 1630–1635. Cambridge University Press. ISBN .
- Pursell, Brennan C. (2003). The Winter King: Frederick V of the Palatinate and the Coming of the Thirty Years' War. Ashgate. ISBN .
- Ryan, E.A. (1948). "Catholics and the Peace of Westphalia" (PDF). Theological Studies. 9 (4): 590-599. doi:10.1177/004056394800900407. 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 7 Ekim 2020.
- Schmidt, Burghart; Richefort, Isabelle (2006). "Les relations entre la France et les villes hanséatiques de Hambourg, Brême et Lübeck : Moyen Age-XIXe siècle; Relations between France and the Hanseatic ports of Hamburg, Bremen and Lubeck from the Middle Ages to the 19th century". Direction des Archives, Ministère des affaires étrangères (Fransızca).
- Schulze, Max-Stefan; Volckart, Oliver (2019). "The Long-term Impact of the Thirty Years War: What Grain Price Data Reveal" (PDF). Economic History. 28 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 8 Temmuz 2022.
- Sharman, J.C (2018). "Myths of military revolution: European expansion and Eurocentrism". European Journal of International Relations. 24 (3): 491-513. doi:10.1177/1354066117719992.
- Spielvogel, Jackson (2017). Western Civilisation. Wadsworth Publishing. ISBN .
- Storrs, Christopher (2006). The Resilience of the Spanish Monarchy 1665–1700. OUP. ISBN .
- Stutler, James Oliver (2014). Lords of War: Maximilian I of Bavaria and the Institutions of Lordship in the Catholic League Army, 1619–1626 (PDF) (PhD tez). Duke University. 28 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 8 Temmuz 2022.
- Talbott, Siobhan (2021). "'Causing misery and suffering miserably': Representations of the Thirty Years' War in Literature and History". Sage. 30 (1): 3-25. doi:10.1177/03061973211007353.
- Thion, Stephane (2008). French Armies of the Thirty Years' War. Auzielle: Little Round Top Editions.
- Thornton, John (2016). "The Kingdom of Kongo and the Thirty Years' War". Journal of World History. 27 (2): 189-213. doi:10.1353/jwh.2016.0100. JSTOR 43901848.
- Trevor-Roper, Hugh (1967). The Crisis of the Seventeenth Century: Religion, the Reformation and Social Change (2001 bas.). Liberty Fund. ISBN .
- Van Gelderen, Martin (2002). Republicanism and Constitutionalism in Early Modern Europe: A Shared European Heritage Volume I. Cambridge University Press. ISBN .
- Van Groesen, Michiel (2011). "Lessons Learned: The Second Dutch Conquest of Brazil and the Memory of the First". Colonial Latin American Review. 20 (2): 167-193. doi:10.1080/10609164.2011.585770.
- Van Nimwegen, Olaf (2010). The Dutch Army and the Military Revolutions, 1588–1688. Boydell Press. ISBN .
- Wedgwood, C.V. (1938). The Thirty Years War (2005 bas.). New York Review of Books. ISBN .
- White, Matthew (2012). The Great Big Book of Horrible Things. W.W. Norton & Co. ISBN .
- Wilson, Peter H. (2009). Europe's Tragedy: A History of the Thirty Years War. Allen Lane. ISBN .
- Wilson, Peter H. (2018). Lützen: Great Battles Series. Oxford: Oxford University Press. ISBN .
- Wilson, Peter (2008). "The Causes of the Thirty Years War 1618–48". The English Historical Review. 123 (502): 554-586. doi:10.1093/ehr/cen160. JSTOR 20108541.
- Zaller, Robert (1974). "'Interest of State': James I and the Palatinate". Albion: A Quarterly Journal Concerned with British Studies. 6 (2): 144-175. doi:10.2307/4048141. JSTOR 4048141.
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Otuz Yil Savasi ya da Otuz Yil Savaslari cogunlukla Kutsal Roma Imparatorlugu nun sinirlari icerisinde 1618 den 1648 e kadar surmustur Avrupa tarihinin en yikici savaslarindan birisi olan savas sonucunda tahminen 4 5 ila 8 milyon arasinda insan olmustur ve Almanya nin bazi bolgelerinde 50 nin uzerinde nufus dususu olmustur Seksen Yil Savasi Mantova Veraset Savasi Fransiz Ispanyol Savasi ve Portekiz Restorasyon Savasi da Otuz Yil Savasi ile baglantili savaslardir Otuz Yil Savasive Fransiz Habsburg RekabetiSoldan saga Prag Defenestrasyonu 23 Mayis 1618 Gustaf Adolf un Lutzen de olumu 16 Kasim 1632 21 Ekim 1639 19 Mayis 1643 Tarih23 Mayis 1618 15 Mayis 1648BolgeAvrupa cogunlukla AlmanyaSebepMezhep savaslariSonucVestfalya Antlasmasi Fransa Decapole ve Yukari Alsas i ele gecirdi Isvec Wolin ve Bati Pomeranya yi aldi Brandenburg Prusya ise Dogu Pomeranya yi aldi Taraflar1635 oncesi Anti Imparatorluk ittifaki Bohemya Isvec Savoy Dukaligi Erdel Hollanda Cumhuriyeti Danimarka Norvec Heilbronn Ligi Brandenburg Prusya Saksonya 1635 Sonrasi Prag Barisi Fransa Isvec Hollanda Cumhuriyeti Destek Ingiltere Osmanli1635 oncesi Imparatorluk ittifaki Habsburglar Ispanya Imparatorlugu Bavyera Katolik Ligi 1635 Sonrasi Prag Barisi Kutsal Roma Imparatorlugu Ispanya Imparatorlugu Danimarka Norvec Destek Lehistan Litvanya PapalikKomutanlar ve liderlerGustaf Adolf olu Axel Oxenstierna Johan Baner Lennart Torstensson XIII Louis Kardinal Richelieu Kardinal Mazarin Henri Turenne Maurits van Oranje V Frederick Ernst von Mansfeld Jindrich Matyas Thurn Anhaltli Christian IV Christian IV JoaoII Ferdinand III Ferdinand Wallenstein olu Melchior von Hatzfeldt IV Felipe I Maximilian Johann Tserclaes olu Pappenheim olu olu Raimondo MontecuccoliGuclerEn fazla 50 000 Isvecli 27 000 Danimarkali 1926 70 000 80 000 Fransiz 60 000 HollandaliEn fazla 80 000 90 000 Imparatorluk askeri 90 000 Ispanyol 20 500 Bavyerali 20 000 Macar hafif suvarisi KayiplarSavas olumleri 110 000 Isvec hizmetinde 80 000 Fransiz hizmetinde 30 000 Danimarka hizmetinde 50 000 digerSavas olumleri 120 000 Imparatorluk hizmetinde 30 000 Bavyera hizmetinde 30 000 digerHastaliktan olen askerler 700 000 1 350 000 Toplam sivil olumu 3 500 000 6 500 000 Toplam olu 4 500 000 8 000 000 20 yuzyila kadar 16 yuzyil Reformasyonu ile baslayan bir parcasi olarak goruluyordu 1555 Augsburg Barisi Imparatorlugu Luterci ve Katolik devletlere boldu fakat sonraki 50 yil boyunca Protestanligin anlasilan sinirlarin otesine yayilmasi Imparatorluk otoritesini istikrarsizlastirdi Din ve mezhep savasi baslatan onemli bir faktor olmasina ragmen tarihciler bu mucadelenin Avusturya ve Ispanya da hakimiyet suren Habsburglar ile Fransa nin Bourbon Hanedani arasindaki Avrupa hakimiyeti rekabetin sonucunda ciktigina inaniyorlar Savas 1618 de II Ferdinand in Bohemya Krali gorevinden alinmasi ve yerine Pfalz Elektoru V Frederick in gecmesiyle basladi Bohemya Isyani cabucak bastirilmis olsa da savas Hollanda Cumhuriyeti ve Ispanya arasindaki Seksen Yil Savaslari na katilan ve burada stratejik onemi anlasilan genisledi Danimarka Krali IV Christian ve Isvec Krali Gustaf Adolf gibi hirsli yabanci liderler de Imparatorluk icinde bulunan topraklari oldugu icin cesitli araliklarla savasa katildilar Dis mudahaleler basta bir ic hanedan veraset anlasmazligi olarak baslayan seyi Avrupa capinda ve cok daha yikici bir savasa donusturdu Savasin 1618 den 1635 e kadar suren ilk safhasi oncelikle Kutsal Roma Imparatorlugu nun Alman prensleri arasinda dis guclerin de destekleyici bir rol oynadigi bir ic savasti 1635 ten sonra Imparatorluk Isvec ve Fransa nin Ispanya ile muttefik olan Imparator III Ferdinand in arasindaki daha buyuk bir savasa donustu Savas hukumleri Bavyera ve Saksonya gibi devletlere Imparatorluk icinde daha fazla ozerklik ve Hollanda nin bagimsizliginin Ispanya tarafindan kabul edilmesini saglayan 1648 yilindaki Vestfalya Baris Antlasmasi ile bitti Savas Habsburglari Fransa karsisinda zayiflatirken Avrupa guc dengesini degistirdi ve XIV Louis in zaferlerinin onunu acti Savasin yapisal kokeni1552 Passau Barisi Kutsal Roma Imparatorlugu ndaki Protestanlar ve Katolikler arasindaki sona erdirirken 1555 Augsburg Barisi mevcut sinirlari sabitleyerek gelecekteki savaslari onlemeye calisti Cuius regio eius religio ilkesine gore devletler ya o zamanlar Protestanligin en yaygin bicimi olan Luterciydi ya da yoneticilerinin dininden dolayi Katolikti Diger maddeler Donauworth gibi sehirlerdeki onemli dini azinliklari korudu ve Passau dan bu yana Katolik Kilisesi nden alinan mulklerin Lutercilerin mulkiyetinde oldugu onaylandi Augsburg Barisi Protestanligin 1555 sinirlarinin otesine daha once Katolikligin egemen oldugu bolgelere yayilmasiyla baltalandi Ayrica Augsburg a gore taninmayan diger Reform sonucu dogmus inanclar ozellikle de hem Luterciler hem de Katolikler tarafindan dusmanca gozle bakilan Kalvinizm in de giderek buyumesi yeni bir catisma ortami yaratiyordu Daha sonra dinin yerini ekonomik ve politik hedefler aldi Luterci Saksonya Danimarka Norvec ve Isvec konusunda hem birbirleriyle hem de Kalvinist Brandenburg ile rekabete basladi Bu sorunlari yonetmek Imparatorlugun parcalanmis dogasi ve Almanya Asagi Ulkeler Kuzey Italya ve modern Fransa daki Alsas ve Franche Comte ye yayilmis 300 iceren temsili kurumlar nedeniyle oldukca zordu Bunlarin boyutlari ve onemleri Kutsal Roma Imparatoru secimlerine oy veren yedi Elektor prensten ve Hamburg gibi ozgur imparatorluk sehirlerine kadar uzaniyordu Buna ek olarak her biri savunma ve vergilere odaklanan ve genellikle ozerk organlar olarak faaliyet gosteren bir Imparatorluk cemberine aitti Ustlerinde ise 1663 ten once duzensiz bir sekilde toplanan ve oncelikle yasalardan ziyade bir tartisma meclisi olan bulunuyordu Imparatorlar secimle gelmesine ragmen 1440 tan beri Imparator Habsburg ailesinin bir uyesinden oldu Imparatorluk icerisindeki en buyuk toprak sahibiydiler ve Avusturya Arsiduklugu Bohemya ve Macaristan da dahil olmak uzere sekiz milyondan fazla insani iceren bolgeleri yonettiler Habsburg imparatorlari ayrica Ispanya ya da ayri bir tuzellik verene kadar 1556 ya kadar yonettiler Ispanya Milano Dukaligi da dahil olmak uzere Imparatorluk cikarlarini korudu ve ailenin iki kolu siklikla isbirligi yapti fakat hedefleri her zaman ayni degildi Ispanyol Imparatorlugu Hollanda yi Milano yu Napoli Kralligi ni Filipinleri ve Amerika nin cogunu yoneten kuresel bir deniz kuvvetiydi Avusturya ise Almanya da ve Osmanli Imparatorlugu na karsi dogu sinirinda ustun bir konum elde etmeye calisan kara kokenli bir guctu Augsburg dan once mezhep birligi guclu bir merkezi otoritenin eksikligini telafi ediyordu Ilk catlaklar olusmaya basladiginda imparatorlugu daha da zayiflatmak isteyenler icin firsat dogdu Bunlar icerisinde Luterci Saksonya ve Katolik Bavyera gibi hirsli Imparatorluk devletleri ile Kuzey Guney ve Pireneler boyunca sinirlarinda Habsburg varligiyla karsi karsiya kalmis Fransa da vardi Bir diger sikinti da bircok yabanci hukumdarin ayni zamanda Imparatorluk prensleri olmasi ve onlari kendi ic anlasmazliklarina dahil etmesiydi Ornegin Danimarka Krali IV Christian 1625 te savasa olarak katilmisti Arka plan 1556 1618Kimi anlasmazliklar Kalvinist olmasina yol acan gibi tam olcekli savaslarla sonuclandi Donauworth deki 1606 Bayraklar Savasi gibi ufak olaylar daha yaygindi Luterci cogunluk Katolik dini alayini engellemesiyle ayaklanmalar patlak verdi Imparator Rudolf Bavyera Elektoru Maximilian in Katolikler adina mudahalesini onayladi Karsiliginda ise sehri ilhak etmesine izin verildi ve Augsburg da kararlastirildigi gibi sehrin resmi dini Lutercilikten Katoliklige donustu Otuz Yil Savasi haritasi Subat 1608 de Imparatorluk Diyeti acildiginda hem Luterciler hem de Kalvinistler Augsburg da anlasilan sinirlara resmi olarak yeniden donmek uzere birlestiler Bunun uzerine Habsburg varisi Arsiduk Ferdinand mahkemenin daha once verdigi kararlari dikkate almadan 1555 ten beri Katolik kilisesinden alinan tum mulklerin derhal geri verilmesini istedi Bu talep ile tum Protestanlar tehdit edildi ve Diyet felc oldu ayrica Imparator tarafsizligi algisi da ortadan kalkmis oldu Merkezi otoriteye olan inancin kaybolmasi uzerine sehirlerin ve yoneticilerin tahkimatlarini ve ordularini guclendirmeye baslamasi anlamina geliyordu bu donemde disaridan gelen gezginler bu donemde artan Alman militarizasyonu hakkinda cesitli gozlemlerde bulunmuslardir Gerilim 1608 de Protestan Birligi ni kurmasi ve Maximilian in Temmuz 1609 da Katolik Ligi ni kurarak karsilik vermesiyle daha da buyudu Her iki birlik de oncelikle liderlerinin guc ve hirslarini desteklemek icin kuruldu fakat her iki tarafin varligi Imparatorluk icindeki tansiyonu daha da arttirdi Bazi tarihciler Julich Veraset Savasi nin Otuz Yil Savasi nin baslangici oldugunu soyluyorlar Savas Ispanya ve Avusturya nin Katolik adayi Fransa ve Hollanda Cumhuriyeti nin Protestan adayi desteklemesi uzerine cikti 1700 de Habsburglar Dis gucler Ispanya ve Hollanda Cumhuriyeti arasindaki Seksen Yil Savaslari ni durduran 1609 de imzalanmasiyla bir Alman ic anlasmazligina dahil oldular Hollanda ve Ispanya arasindaki savas yeniden baslamadan once Ispanyol Hollandasi komutani Italya daki Habsburg topraklarini Flandre ye baglayan adli karayolunu guvence altina almasi gerekiyordu Bu sayede Hollanda donanmasinin guclu oldugu deniz yerine askerleri ve malzemeleri kara yoluyla tasimasina izin veriyordu 1618 yilinda Ispanya tarafindan kontrol edilmeyen tek kisim Mor bagli topraklar Yesil Avusturya Kahverengi Ispanya Imparator Matthias in cocugu olmadigi icin Ispanya krali III Felipe Ferdinand in Bohemya ve Macaristan krali olarak secilmesini desteklemeyi kabul etti Buna karsilik Ferdinand Kuzey Italya ve Alsas da Ispanya ya ayricaliklar verecekti ve Hollanda ya karsi yapacaklari saldirilari destekleyecekti Bu taahhutleri yerine getirmek icin Kutsal Roma Imparatoru olarak da secilmesi gerekiyordu Rakiplerinden birisi kendisine ait oldugunu dusundugu bir bolgede Ispanyol etkisinin artmasina karsi cikan ve adayligini desteklemek icin Saksonya ve Pfalz ile bir koalisyon olusturmaya calisan Bavyerali Maximilian di Ucuncu bir aday 1610 da babasinin yerine gecen ve daha sonra 1613 te Ingiltere Krali I James in kizi Elizabeth Stuart ile evlenen Kalvinist Pfalz Elektoru V Frederick ti Elektorlerin dordu Katolik ucu Protestandi Bir oyun degismesiyle Protestan bir Imparator secilebilirdi Ferdinand 1617 de Bohemya krali secildiginde Bohemya nin secim oyu kontrolunu de ele gecirdi Bununla birlikte muhafazakar Katolik olmasi haklarinin ellerinden alinmasi endisesi tasiyan Protestan soylular arasinda onu sevilmeyen adam yapti 1618 Mayis inda butun bu faktorlerin birlesmesiyle Bohemya Isyani ortaya cikti 1 Asama 1618 1635Bohemya Isyani Cizvit egitimi almis Ferdinand sapkinliga tahammul etmektense sapkinlarin yok edilmesini tercih ediyordu 1595 te Steiermark Dukaligi na hukmetmek icin atandi ve on sekiz ay icerisinde daha once Reform un kalesi olan yerlerde Protestanligi ortadan kaldirdi Hollanda yi geri almaya calisan Ispanya Habsburglari Protestanlari dusmanlastirmaktan kaciniyordu ve Ferdinand in koyu Katolikliginin tehlikeli oldugunu biliyorlardi fakat baska carelerinin olmadigini da kabul ediyorlardi Bohemya Isyani nin baslangici olan Prag Defenestrasyonu nu anlatan bir gravur Kis Krali olarak da bilinen Pfalz Elektoru V Frederick in Bohemya tacini kabul etmesi savasin baslamasina sebep olmustur Ferdinand 1617 Mayis inda Bohemya krali secildiginde Protestanlarin dini ozgurluklerini yeniden onayladi fakat Steiermark taki sicili Protestanlari alasagi etmek icin bir sans bekledigi suphesine yol acti Mulkiyetle alakali bazi anlasmazliklarin tumu Katolik kilisesi lehine cozuldugunde bu endiseler daha da artti Mayis 1618 de Kont Thurn onderligindeki Protestan soylular Prag Kalesi nde Ferdinand in iki Katolik temsilcisi olan ve Jaroslav Borita ile bir araya geldi Prag in Ucuncu Defenestrasyonu olarak bilinen olayda iki temsilci ve sekreterleri ucu de hayatta kalmasina ragmen kale pencerelerinden disari atildi Thurn Bohemya da Protestan agirlikli bir hukumet kurdu ve huzursuzluk Silezya ya ve soylularin cogunun Protestan oldugu Asagi ve Yukari Avusturya nin Habsburg bolgelerine yayildi Bu bolgelerin kontrolunu kaybetmek tum Habsburg devletini tehdit ederken ayni zamanda Bohemya Imparatorlugu nun en gelismis ulkelerinden birisiydi ve secim oyu Ferdinand in Matthias in ardindan Imparator secilmesi icin cok onemliydi Bu durumda Avusturya Habsburglari icin Bohemya nin yeniden ele gecirilmesi hayati onem tasiyordu fakat kronik mali zayiflik bunu basarmak icin gerekli kaynaklar icin onlari Maximilian ve Ispanya ya bagimli hale getirdi Fransa krali XIII Louis koyu bir Katolikti ulkesinde Protestan isyancilarla mucadele ediyordu ve Protestanlari baska bir yerde desteklemeyi de reddediyordu Fakat Ispanya nin savasa katilimi Hollanda ve Fransa yi da savasin icine cekiyordu Bohemya Isyani ayni zamanda Osmanli Imparatorlugu ve Savoy Dukaligi da dahil olmak uzere Habsburglarin dis dusmanlari icin de bir firsat sagliyordu Frederick ve Savoy Duku tarafindan finanse edilen Ernst von Mansfeld komutasindaki bir parali asker ordusu Bohemyali isyancilari desteklemek uzere yollandi Maximilian ve Saksonya Elektoru John George nin cozum bulmak icin yaptiklari arabuluculuk Matthias Mart 1619 da oldugunde sona erdi cunku bircok prens otoritesini ve nufuzunu kaybetmenin Habsburglara olumcul bir yara verdigine inaniyordu Haziran 1619 un ortalarinda Thurn komutasindaki Bohemya ordusu Viyana yakinlarindaydi ve Mansfeld in Sablat ta Imparatorluk ordulari tarafindan yenilmesi Mansfeld i Prag a donmeye zorlamasina ragmen Ferdinand in durumu daha da kotulesmeye devam etti Erdel in Kalvinist prensi Gabriel Bethlen Habsburglar onu dogrudan mudahaleden kacinmasi icin ikna etmisti fakat Osmanli destegiyle Bethlen Macaristan i isgal etti Osmanlilar 1620 te Lehistan ile ve ardindan 1623 1639 yillari arasinda Safevi savasi ile odak noktasi baska bir yere kaydi ve Habsburglarin isi kolaylasti Johann Tserclaes komutasindaki Imparatorluk Ispanya ordularinin kesin bir zafer kazandigi 1620 gosteren bir modern resim 19 Agustos ta Bohemyali soylular Ferdinand in 1617 de kral olarak secilmesini iptal ettiler ve 26 sinda resmi olarak taci Frederick e sundular iki gun sonra Ferdinand Kutsal Roma Imparatoru olarak secildi ve Frederick bu teklifi kabul ederse savas kacinilmaz bir hale gelecekti Anhalt Prensi I Christian disinda Frederick in butun danismanlari Hollandalilar Savoy Duku ve kayinpederi I James bile ona taci reddetmesini soylediler 17 yuzyil Avrupa si oldukca yapilandirilmis ve sosyal olarak inanilmaz muhafazakar bir toplumdu ve dini ne olursa olsun yasal olarak secilmis bir hukumdarin gorevden alinmasini dogru bulmuyorlardi Savasin ilk doneminde Tserclaes in seferleri Bohemya Isyani ve Pfalz Seferi 1619 1623 En nihayetinde Frederick taci kabul edip Ekim 1619 da Prag a girmesine ragmen kendisine verilen destek onundeki birkac ay icinde yavas yavas azaldi Temmuz 1620 de Protestan Birligi tarafsizligini ilan ederken Saksonya Elektoru John George Lausitz karsiliginda Ferdinand i desteklemeyi kabul etti ve Bohemya daki Lutercilerin haklarinin korunmasi sozunu de aldi Maximilian tarafindan finanse edilen Johann Tserclaes in yonettigi birlesik bir Imparatorluk Katolik Ligi ordusu Bohemya yi isgal etmeden once Asagi ve Yukari Avusturya bolgesini sakinlestirdi ve burada Kasim 1620 de Anhalt Prensi I Christian i yendiler Savas belirleyici olmasa da kirsal kesimin Imparatorluk ordulari tarafindan tahrip edilmesi isyancilardaki maas eksikligi malzeme sikintisi ve hastaliklar nedeniyle isyancilarin moralleri bozuldu Frederick Bohemya dan kacti ve isyan tam anlamiyla coktu Pfalz seferi Alman prensleri Frederick in taci birakmasinin ardindan anlasmazligin Bohemya ile sinirli kalacagini umdular ancak Maximilian in hirslari bunu imkansiz hale getirdi Ekim Ferdinand Pfalz in elektorlugunu Bavyera ya devretmeyi ve Bavyera nin i ilhak etmesine izin vermeyi kabul etti Daha once Ferdinand i destekleyen Protestanlar buna karsi ciktilar cunku yasal olarak secilmis Bohemya kralinin tahttan indirilmesine karsiydilar ve simdi ayni gerekcelerle Frederick in gorevinden alinmasina karsi ciktilar Antlasmayi hayata gecirmek catismayi Imparatorluk otoritesi ile Alman ozgurlugu arasinda bir cekismeye donustururken Katolikler olaya 1555 ten beri kaybedilen topraklari geri kazanma firsati olarak bakiyordu Bu fikirler Imparatorlugun buyuk bir bolumunu istikrarsizlastirdi Pfalz in stratejik onemi ve Ispanyol Yolu na olan yakinligi dis gucleri de savasa cekti Agustos 1620 de Spinola ve Cordoba komutasindaki Ispanyollar Asagi Pfalz i isgal etti Ingiltere Krali I James damadina yapilan bu saldiriya Amerika ve Akdeniz deki Ispanyol topraklarini tehdit etmek icin deniz kuvvetleri gondererek karsilik verdi ve Spinola 1621 baharina kadar birliklerini geri cekmezse savas ilan edecegini soyledi Bu soylemleriyle onu Ispanyol yanlisi olarak goren ve Protestan davasina ihanet ettigini dusunen Parlamento daki muhaliflerini yatistirdi Bununla birlikte Ispanya Basbakani Olivares olanlari muzakere acmaya davet olarak yorumladi ve bir Ingiltere Ispanya ittifaki karsiliginda Frederick e Renanya daki topraklarini geri vermeyi teklif etti Pfalz i ele gecirerek savasin capini genisleten Bavyera Elektoru I Maximilian Frederick butun topraklarinin ve unvanlarinin iadesini talep ediyordu fakat bu da Munih Antlasmasi ile bagdasmiyordu ve bununla birlikte Frederick in barisa ulasma hayalleri hizla buharlasti Seksen Yil Savaslari Nisan 1621 de yeniden basladiginda Hollandalilar topraklarini geri kazanmak icin Frederick e askeri destek sagladi ve Mansfeld in komutasi altinda Ingiliz subvansiyonlariyla parasi odenen bir parali asker ordusu yolladi Sonraki 18 ay boyunca Ispanyol ve Katolik Ligi ordulari zaferler kazandi Kasim 1622 ye kadar komutasindaki kucuk bir Ingiliz garnizonu tarafindan tutulan disinda Pfalz in cogunu ele gecirdiler Mansfeld in ordusunun kalintilari Frederick in de yaptigi gibi Hollanda Cumhuriyeti ne sigindi Kasim 1632 deki olumune kadar Frederick zamaninin cogunu Lahey de gecirdi Subat 1623 te Imparatorluk Diyeti nin bir toplantisinda Ferdinand Frederick in unvanlarini topraklarini ve elektorlugunu Maximilian a devreden hukumleri zorla kabul etti Bunu Ispanyollarin ve Protestan uyelerin yogun muhalefetine ragmen Katolik Ligi nin destegiyle yapti Pfalz Elektorlugu artik yoktu Mart ta I James Vere ye Frankentahl i teslim etmesi talimatini verirken Tserclaes in Agustos ta yenmesiyle askeri hareketlilik bitti Bununla birlikte savasa Ispanya ve Hollanda nin girmesi savasin uluslararasilastirilmasinda onemli bir adimdi Frederick in topraklarinin ve unvanlarinin alinmasi diger Protestan prenslerin kendi haklarini ve topraklarini korumak icin silahli direnisi dusunmeye baslamalari anlamina geliyordu Danimarka mudahalesi 1625 1629 Danimarka Krali IV Christian 1625 1629 yillari arasinda Kutsal Roma Imparatorlugu na karsi savasmis ve ardindan 1643 1645 yillari arasinda Torstenson Muharebesi nde Isvec e karsi Kutsal Roma Imparatorlugu ile ittifak yapmistir Saksonya nin ve Brandenburg un da hakim olmasiyla birlikte her iki prenslik de Bohemya ve Pfalz daki seferler sirasinda tarafsiz kaldi Bununla birlikte Frederick in 1623 te mulklerine el konulmasi Saksonya Elektoru John George ve Bradenburg Elektoru Kalvinist icin Ferdinand in Protestanlar tarafindan yonetilen eski Katolik piskoposluklarinin geri almayi amacladigi anlamina geliyordu Tserclaes 1625 in baslarinda Halberstadt taki Roma Piskoposlugunu yeniden kurdugunda bu cekinceler dogrulanmis oldu Holstein Duku olarak IV Christian da Asagi Sakson Cemberi nin bir uyesiydi ve Danimarka ekonomisi ise Baltik ticaretine ve Oresund uzeirnden yapilan transit gecislere dayaniyordu 1621 de Hamburg Danimarka nin denetimini kabul ederken Christian in oglu Frederick ve musterek yoneticisi oldu ve Elbe ve Weser nehirlerinde Danimarka kontrolu saglandi Ferdinand Wallenstein a Frederick e karsi verdigi destek icin Bohemyali isyancilarin el konulan mulkleriyle odeme yapmisti ve simdi yine Wallenstein ile benzer bir sozlesmeyle kuzeyi ele gecirmek icin sozlesme imzaladi Mayis 1625 te Asagi Sakson devletleri direnissiz olmamakla beraber Christian i askeri komutanlari olarak secti Saksonya ve Brandenburg Danimarka ve Isvec i rakip olarak gorduklerinden Imparatorluk islerine karistirmaktan kacinmak istediler Almanya daki catisma Fransa ile Ispanya ve Avusturya daki Habsburg rakipleri arasindaki daha genis bir mucadelenin bir parcasi haline geldiginden bariscil bir cozum icin muzakere girisimleri basarisiz oldu Savasa Danimarka nin mudahalesi Haziran 1624 Fransa Hollanda nin Ispanya ya karsi yuruttugu savasini en az uc yilligina subvanse etmeyi kabul ederken Aralik 1625 teki ise Hollandalilar ve Ingilizler Danimarka nin Imparatorluk a mudahalesini finanse etmeyi kabul ettiler Ferdinand a karsi daha buyuk bir koalisyon kurmayi umut eden Hollandalilar Fransa Isvec Savoy ve Venedik Cumhuriyeti ni koalisyona katilmaya davet etti fakat yasanan olaylar koalisyonu golgede birakti 1626 nin baslarinda koalisyonun ana mimari Kardinal Richelieu Fransa da yeni bir Huguenot isyaniyla karsi karsiya kaldi ve Mart ta ile Fransa Ispanyol Yolu nu yeniden acarak Kuzey Italya dan cekildi Hollanda ve Ingiliz subvansiyonlari Christian in iddiali bir uc parcali sefer plani tasarlamasini sagladi Asil kuvvetler Weser den guneye inerken Mansfeld Brunswick Duku Christian ve Hesse Kassel Landgravei Maurice liderligindeki gucler tarafindan desteklenecek ve Wallenstein a saldiracakti Avantajlari cabucak kayboldu Mansfeld Nisan ayinda yenildi ve Maurice ona destek olmayi reddetti Brunswick Duku Christian da Wolfenbuttel e geri dondu ve kisa bir sure sonra hastaliktan oldu Danimarkalilar Agustos ta Lutter Muharebesi nde agir bir sekilde yenildiler ve Mansfeld in ordusu Kasim daki olumunun ardindan dagildi Mayis 4 Agustos 1628 gosteren modern renkli bir gravur ve Saksonya gibi Christian in Alman muttefiklerinin cogu Imparatorluk icerisinde Danimarka egemenligini istemiyorken Lahey Antlasmasi nda kararlastirilan subvansiyonlarin da cok azi odendi Ingiltere Krali I Charles Christian in 9 000 Iskoc parali asker toplamasina izin verdi ancak gelmeleri uzun surdu ve Wallenstein in ilerlemesini yavaslatsalar da durdurmaya yetmedi 1627 nin sonunda Wallenstein Mecklenburg ve Yutland i isgal etti ve Danimarka nin Baltik Denizi uzerindeki egemenligine meydan okuyabilecek bir filo insa etme planlarina basladi Hollanda ya karsi yeni bir cephe acma firsati da dogdugu icin Ispanya tarafindan da desteklendi Mayis 1628 de yardimcisi von Arnim yeterince buyuk gemi insa tesislerine sahip tek liman olan kusatti ancak bu olay Isvec i de savasa soktu Gustaf Adolf ayni zamanda vali olarak atanan komutasindaki Stralsund a bin Iskoc ve Isvec askeri gonderdi Von Arnim 4 Agustos ta kusatmayi kaldirmak zorunda kaldi ancak uc hafta sonra Christian Wolgast ta baska bir yenilgiye ugradi Son zaferlerine ragmen Isvec in mudahale olasiligindan korkan ve bu nedenle baris yapmak isteyen Wallenstein ile muzakerelere basladi Albrecht von Wallenstein Imparatorluk icin buyuk bir askeri basari elde etti ancak gucu hem Ferdinand i hem de Alman prenslerini tehdit ediyordu Mantova Veraset Savasi nin patlak vermesiyle sikintiya giren Avusturya kaynaklarini da dusunen Wallenstein Ferdinand i Haziran 1629 da Lubeck Antlasmasi nin nispeten yumusak sartlarini kabul etmeye ikna etti Christian Bremen ve Verden den vazgecmesi ve Alman Protestanlarina verdigi destegi birakmasina karsilik Schleswig ve Holstein deki topraklarini elinde tuttu Danimarka 1864 e kadar Schleswig ve Holstein topraklarini elinde tutarken bu antlasma ile Iskandinavya daki baskin konumunu fiilen kaybetti Bir kez daha zafer elde etmek icin kullanilan taktikler savasin neden sona ermediginin de cevabiydi Ferdinand Wallenstein e olan borcunu rakiplerinin mulklerine el koymasina sehirlerden fidye almasina ve adamlarinin muttefik ya da dusman olmasina bakmaksiniz gectikleri tum topraklari yagmalamasina izin vererek odedi Wallenstein in artan gucune karsi artan ofke bu tur taktiklerinden ve Ferdinand in gorevden alip yerine Wallenstein i atamasiyla 1628 in baslarinda zirveye ulasti Bu atama dinden bagimsiz olarak tum Alman prensliklerini birlestirmis olsa da Bavyera Elektoru Maximilian in Pfalz i almasiyla rakiplerini tehlikeye dusurdu Protestanlar Frederick in unvan ve topraklarinin iade edilmesini ve 1618 oncesine donulmesini istiyorken Katolik Ligi yalnizca 1627 yilinin baz alinmasini istiyordu Basarili olacaklarina asiri guvenen Ferdinand Mart 1629 da 1555 ten sonra Katolik kilisesinden alinan tum topraklarin geri alinacagini duyuran bir Iade Fermani ni cikardi Teknik olarak yaptigi yasal olsa da politik olarak hic akillica degildi cunku bu fermanla Kuzey ve Orta Almanya daki hemen hemen her eyalet siniri degisecek Kalvinizmin varligini inkar edecek ve yaklasik bir yuzyildir onemli bir varliginin olmadigi bolgelerde Katolikligi yeniden tesis edecekti Ilgili prensliklerin hicbirinin kendisiyle ayni fikirde olmayacagini cok iyi bilen Ferdinand Imparatorluk fermani yontemini kullanarak bir kez daha danismadan yasalari degistirme hakkini kullanmis oldu Alman ozgurlugune yonelik bu yeni saldiri muhalefetin daha sert devam etmesini sagladi ve onceki basarisini baltaladi Isvec in mudahalesi 1630 1634 Isvec Krali Gustaf Adolf yalnizca dini bir bolunme yuzunden Imparator Ferdinand in stratejik dusmani degildi Gustaf onceki yillarda Polonya Litvanya ya karsi savasmis ordusunu yeniden organize ve modernize etmisti Polonya Litvanya tahti Isvec tahtinda da hak sahibi olan ve savasta Ferdinand tarafindan desteklenen Gustaf in Katolik kuzeni Zygmunt a gecmisti Imparatorluk icinde dukleri gibi sadece birkac ve daginik Protestan prens Imparatorun gucunun artmasina hala acikca karsi cikiyordu 1628 de Imparatorluk Hansa Birligi nin bir uyesi olan Stralsund u kusatti Isvec kusatmanin Baltik Denizi uzerindeki Isvec egemenligine bir tehdit olarak kullanilmasini onlemek icin Stralsund direniscilerini destekledi Fransa Isvec in mudahale yapmasindan yanaydi fakat Fransa da Katolik oldugu icin Basbakan Kardinal Richeliueu Katoliklige acikca karsiymis gibi gozukmemek icin sadece mali yardimlarda bulundu Richelieu nun politikasini Ispanya nin ilerlemesini durdurmak ve komsularini Ispanyol baskisindan kurtarmak olarak nitelendiriyordu Fransa nin kaynaklari Italya da mesgulken Isvec ve Lehistan arasinda Eylul 1629 da Altmark Ateskes Antlasmasi nin muzakeresine yardimci oldu ve Gustaf i Almanya ya mudahalesi icin bosa cikardilar Gustaf kismen IV Christian gibi Protestan dindaslarini desteklemek icin bir arzu duyuyordu ayni zamanda Isvec in gelirlerini cogunu saglayan Baltik ticaretindeki payini en ust duzeye cikartmak istiyordu Bu esnada Almanya daki prenslerin cogu Wallenstein in birliklerinin egemenlik alanlarina girmesine izin verdigi icin Wallenstein e karsi onyargiliydi Wallenstein in ise hem Bavyera Elektoru I Maximilian hem de Ferdinand ile arasinda bir rekabet de vardi oglunun bir sonraki Imparator secilmesini saglamak icin Ferdinand generali gorevinden aldi Tserclaes e komuta devredildi fakat Imparatorluk ordusunun buyuk kismi parali asker oldugundan Imparatordan cok Wallenstein e bagliydi Gustaf Katoliklere karsi resmi bir savas ilaninda bulunmadi Muttefiki Stralsund a yapilan saldiridan sonra savas ilan etmeden karaya cikmak icin yeterli bahanesinin oldugunu hissetti Imparatorla anlasmaya varmak icin girisimlerde bulundu ancak bu muzakereleri her iki taraf da ciddiye almadi Haziran 1630 da yaklasik 18 000 askeriyle Pomeranya Dukaligi na bagli Usedom adasina cikartma yapti Gustaf Usedom Wolin Wolgast ve Anklam in yaninda Stralsund u koprubasi olarak kullanarak kiyida mevzilerini olusturdu ve Oder Nehri boyunca Stettin e dogru ilerledi Isvec in bolgedeki varligi ile Isvec in Polonya Litvanya ya karsi Isvec in Pomeranya daki cikarlarini guvence altina bir zorlamayi da basarmisti Bunun sonucunda Polonyalilar dikkatini Rusya ya cevirdi ve 1632 1634 Smolensk Savasi ni baslattilar Gustaf Adolf ya da Kuzeyin Aslani Breitenfeld de 1631 Pomerenya nin buyuk bolumunu guvence altina aldiktan sonra Kral Gustaf Lubeck ve Hamburg ile temas kurmak icin Mecklenburg a dogru ilerlemek ve burada Wismar ve Rostock sehirlerini ele gecirmek istedi Doguda Demmnitz de bir ordu toplandigini ve Alman muttefiklerinden bekledigi takviye kuvvetleri gelmedigi icin Gustaf bu planlarindan vazgecti ve bunun yerine dogudaki Kolberg deki guclerini rahatlatmak icin ilerledi Gustaf Katoliklere buyuk bir darbe indirmeyi umuyordu fakat duzensiz sekildeki Imparatorluk birlikleri genellikle savastan kacindi ve bundan dolayi Isvecliler yalnizca Greifenhagen ve Garz i cok az bir direncle karsilasip aldiklarindan sonra kis icin kamp kurdular Isvec in Protestan Almanlardan bekledigi buyuk destek gercekci degildi ve 1630 un sonunda tek yeni muttefikleri baskenti Tserclaes tarafindan kusatilan Brandenburglu Christian William di Protestan prensler kendilerini Isvec in davasina baglamaya ilgi gostermeyince Gustaf kaba kur yapmayi secti Gustaf in ordulari Kustrin ve Frankfurt an der Oder kasabalarini alip yagmalayarak guneye Brandenburg a tasindi Bununla beraber Gustaf in askerleri muttefiki olan Magdeburg a 20 Mayis tan itibaren nufusun buyuk kisminin olduruldugu ve sehrin yakildigi Imparatorluk birlikleri tarafindan yapilan korkunc bir yagmadan kurtarmak icin cok uzakti ve gec kaldi Isvecliler Magdeburg un yagmalanmasini avantaja cevirdiler Avrupa ya dagitilan kagitlar ve brosurler prenslerin ve yoksullarin Imparatorun ya da en azindan onun askerlerinin Protestan vatandaslarina nasil davrandiklarini anlamalarini sagladi 1631 de Magdeburg un yagmalanmasi 25 bin nufuslu sehirden yalnizca 5000 kisi sag kurtuldu Birkac ay icerisinde Gustaf mevzilerini guclendirdi ve Kuzey Almanya ya yayildi Alman prenslerden destek aldi ve yol boyunca parali askerlerden ordu kurdu Sakson sinirina ulastiginda gucu 23 000 den fazla adama ulasmisti Protestan olmalarina ve Imparatorluk askerleri tarafindan yapilan yikima ragmen hem Saksonya hem de Brandenburg un Pomeranya da Isvec inkilerle ters dusen kendi cikarlari vardi Gecmisteki deneyimler de yabanci bir gucu Imparatorluga davet etmenin onlarin gitmelerini saglamaktan daha kolay oldugunu gosteriyordu Her ikisi de guclu Alman devletleriydi ve Pomeranya ya yapilan gibi kolayca bir seye zorla imza atmazlardi Dogu Brandenburg da zaten onemli bir bolgeyi isgal eden Gustaf Adolf ordusuyla Berlin e dogru ilerledi ve ordusunu sehir disinda yogunlastirdi Boylece Isvec e muttefik olarak katilmaya zorladi George William bir ittifak kurmadi fakat Isvec e transit gecis hakki iki kale ve subvansiyon verdi Bunun sonucunda Katolik ordulari Brandenburg u ve diger Hohenzollern topraklarini defalarca tahrip edecekti Isvec in mudahalesi Richelieu bir kez daha Fransa nin mali gucunu Isvec ve Alman prensleri arasindaki farkliliklari ortadan kaldirmak icin kullandi 1631 yilinda ile Isveclilere Saksonya ve Brandenburg dahil Protestan bloguna fon sagladi Bu fon yilda 400 000 ya da bir milyon ve ek olarak 1630 icin ekstra 120 000 Reichsthalerdi Toplam Fransiz devlet butcesinin 2 sinden az olmasina ragmen bu para Isvec butcesinin 25 indne fazlasini olusturuyordu ve bununla da Gustaf 36 000 kisilik bir ordu kurdu Yaz ortasinda General Tserclaes Sakson topraklarindan gecmek icin izin istedi Elektor Saksonya nin henuz savasa girmedigini belirterek teklifi reddetti Bunun uzerine Tserclaes ordusu ile Gustaf in arasindaki en kisa mesafe oldugu icin Saksonya Elektorlugu nu isgal etti ve Saksonlarin tarafsizligini sona erdirdi Tserclaes in plani birlikleri Jena yakinlarindaki birliklerle yaklasik 5 000 profesyonel asker ve Hesse den yola cikan daha buyuk kuvvetleriyle birlesinceye kadar Isveclilerle ve Saksonlarla temastan kacinmakti Gustaf ve John George guclerini birlestirdiler ve Tserclaes ile Leipzig yakinlarinda bir yerde carpismayi planladilar Bu birlesik Isvec ve Sakson ordusu Eylul 1631 de Leipzig yakinlarindaki Breitenfeld de Imparatorluk ordusuna buyuk darbe indiren buyuk bir zafer kazandilar Savastan sonra Tserclaes in komutasindaki Imparatorluk ordusu yalnizca 7 000 kisilik bir ordu kurabildi Bu zaferle cesaretlenen Isvec Alman Protestanlardan daha buyuk destek aldi Boylece John George komutasindaki Sakson ordusu Bohemya daki Habsburg topraklarina Gustaf Avusturya ya saldirmaya hazirlanirken ve emrindeki Gustav Horn ise Frankonya ya dogru ilerledi Subat 1632 de Horn buyuk olcude Alman askerlerinden olusan bir kuvvetle Bamberg kasabasina saldirdi Tserclaes 22 000 adamla Nordlingen den kuzeye dogru ilerledi ve 9 Mart ta sehri geri aldi Bu basariyi takip edemeyecek kadar zayif olmasina ragmen ve Tuna uzerinde buyuk bir kopruyu kontrol eden Ingolstadt a geri cekilmesine ragmen Gustaf Alman muttefiklerinin bu denli tehdit edilmesinden korktu ve Avusturya yi isgal etme planlarindan vazgecerek Mainz deki kislik karargahindan guneye Bavyera ya tasindi Kendi guclerini Horn Johan Baner ve Saxe Weimar Duku William ile birlestirerek 37 705 adam ve 72 topluk bir guce ulasti Isvecliler 31 Mart ta Nurnberg e girdiler ardindan 6 Nisan da Tserclaes in Lech Nehri boyunca bir savunma hatti kurdugu yerin yakinindaki Donauworth u ele gecirdiler 22 000 kisilik ana ordu Rain in etrafina yerlestirildi 5 000 kisilik bir mufreze de Augsburg daki baska bir gecisi kapadi Ardindan yasanan Rain Muharebesi bir baska Isvec zaferiydi Tserclaes ise agir yaralandi ve daha sonra aldigi yaralar yuzunden oldu Fazla mustahkem sehir sayisi nedeniyle Tuna yoluyla Viyana ya gidemeyen Gustaf Munih kapilarina kadar Guney Bavyera nin ic kisimlarinda bir yikim dalgasi baslatti Kral Gustaf Kasim 1632 deki Lutzen Muharebesi nde olduruldu Tserclaes in olumunden sonra Imparator Ferdinand eski askeri lideri olan Wallenstein i Bavyera daki Adolf u durdurmak icin askeri hizmete geri cagirdi Adolf Munih i isgal ederken Wallenstein birkac hafta icinde yeni bir ordu kurdu ve Adolf in tedarik zincirini kesmek icin Kuzey Bohemya ya ve ardindan Kuzey Bavyera ya ilerledi Isveclilerin Almanya iclerinde asiri yayildigini bilerek Frankonya ya ilerdi ve Isvec tedarik hattini tehdit ederek Furth e yerlesti Tehlikeyi goren Adolf Wallenstein ile savasmak icin ordusunu kuzeye dogru hareket ettirdi Sayica az oldugunu fark eden Adolf mustahkem sehir olan Nurnberg e taktiksel geri cekilme emri verdi Wallenstein in ordusu Isveclileri acliktan oldurmek icin hemen sehri kusatti Adolf cikmazi kirmak icin umutsuz bir girisimle Wallenstein in ordusuna Agustos ayinin sonlarinda Alte Veste Muharebesi nde Nurnberg yakinlarindaki ormanlik bir tepedeki eski kale ve Eylul ayi basinda Furth Muharebesi nde saldirdi ancak basarisiz oldu Bu muharebeler savasin en buyuk muharebelerinden bazilariydi ancak Gustaf in tum seferi sirasinda yaptigi en buyuk yanlislardi Kusatma Isveclilerin Nurnberg den ayrilip kuzeye kacmasiyla birkac hafta sonra sona erdi Her iki taraf da erzak eksikliginden ve hastaliktan muzdarip oldugundan Wallenstein geri cekilen Isveclileri takip etmedi Iki ay sonra Kasim da Isvecliler ve Imparatorluk bir kez daha Lutzen de karsi karsiya geldiler ve her iki taraf da agir kayiplar verdi Bazi Isvec birimleri 60 in uzerinde kayip verdi ve Kral Gustaf bir suvari saldirisi esnasinda olduruldu Wallenstein in yardimcisi Pappenheim da olduruldu Savas Wallenstein in topcularini geride birakip yaralandigi alacakaranliga kadar devam etti ve Wallenstein geri cekildi Agir kayiplara ragmen savasin sonucu halen tartismali olsa da Isvecliler savasa bir zafer olarak bakti Kral Gustaf in olumunun ardindan Isvec politikasini son derece yetenekli olan Sansolye Axel Oxenstierna yonetmeye basladi Ordunun kontrolunu sagladiktan sonra Protestan prenslerle daha onceki gevsek ittifaki daha resmi bir yapiyla degistirmeyi planliyordu Bunu Isvec devletini istikrara kavusturmak icin gereken bir ihtiyactan ve muttefiklerinin guvenilirligi konusundaki suphelerden dolayi hayata gecirmek istiyordu Lutzen den sonra Saksonya Elektoru John George bir tarafsizlik antlasmasi muzakere etmek icin Alman Protestanlara Dresden de bir zirveye davet etti Fransa ise gelismeleri bekleyerek Isvec e odedigi subvansiyonlari askiya aldi Imparatorluk danismanlari Ferdinand i bundan faydalanmaya ve Iade Fermani ni tersine cevirmesini onerdiler ancak Ferdinand kayiplarini askeri yollarla telafi edecegine inaniyordu ve firsati kacirdi Mart ayinda Oxenstierna Asagi Ren Vestfalya ve uyelerini Heilbronn a davet etti Hansa Birligi ulkelerini toplama cabalari basarisiz olsa da 27 Nisan 1633 te Heilbronn Ligi kuruldu Fransa 7 Nisan da subvansiyon odemelerine devam etti en onemlisi bu paralar Isvec in kontrolunu garanti altina alarak dogrudan Isvec e odenmeye baslandi Oxenstierna askeri meseleleri veto hakkiyla Lig Direktoru olarak atandi Ucu Isvecli digerleri Kont Solms Hohensolms gibi uzun suredir destekcileri olan on danismandan olusan bir konsey tarafindan desteklendi Temmuz da Ligin ve komutasindaki birlesik kuvvetleri Oldendorf ta Bavyera generali Bronckhorst Gronsfeld tarafindan yonetilen bir Imparatorluk ordusunu yendi Bu arada Lutzen Muharebesi Wallenstein in prestijini ciddi sekilde etkilemis icteki rakipleri ise Bronckhorst Gronsfeld i desteklemedigini iddia etmisti Wallenstein in taraf degistirmeye hazirlandigi soylentileri de cikinca Imparator Ferdinand 1634 Subat ayinda tutuklanmasini emretti 25 Subat ta Cheb de ise kendi subaylari tarafindan 1634 te Nordlingen deki yenilgi Protestan Isvec ittifaki icin buyuk bir gerilemeye neden oldu ve Ertesi yil Fransa nin savasa girmesine sebep oldu Wallenstein in ve onun teskilatinin kaybi Imparator Ferdinand i askeri destek icin Ispanya ya bagimli hale getirdi Ispanyollarin temel endiseleri Hollandalilara karsi yuruttukleri sefer icin yeniden acmak oldugu icin odak noktasi Renenya ve Bavyera ya kaydi Yeni Ispanyol Hollandasi Valisi olarak atanan Italya da 18 000 kisilik bir ordu kurdu ve bu ordu 2 Eylul 1634 te Donauworth te Imparatorun oglu Macaristan krali Ferdinand liderligindeki 15 000 kisilik bir Imparatorluk ordusuyla birlesti ve Isvec garnizonunun bulundugu Nordlingen e dogru birlikte harekete gectiler General Horn ve tarafindan komuta edilen Isvec Alman ordusu sehrin yardimina gitti fakat karsilarindaki Imparatorluk Ispanya ordusunu sayisal ve nitelik olarak hafife aldilar 6 Eylul de Horn Nordlingen in guneyindeki tepelere insa edilen tahkimatlara karsi bir dizi saldiri baslatti fakat hepsi geri puskurtuldu Dusmanlarinin sayisal ustunlugu Imparatorluk Ispanya komutanlarinin pozisyonlarini surekli olarak takviye edebilecegi anlamina geliyordu ve Horn sonunda geri cekilmeye karar verdi Geri cekilme esnasinda Imparatorluk suvarileri tarafindan etraflari sarildi ve Protestan ordusu tam anlamiyla coktu Nordlingen deki kesin zafer Guney Almanya daki Isvec gucunu yok etti ve Isvec in savastan sonra Imparator ile baris yapmaya calisan Alman muttefiklerinin de iltica etmesine yol acti Yenilginin genis kapsamli bolgesel ve stratejik sonuclari oldu Isvecliler Bavyera dan cekilmek zorunda kaldilar ve Protestan Alman muttefikleri Mayis 1635 teki Prag Barisi sartlarina gore Imparator Ferdinand ile baris yaptilar Daha once yalnizca Hollandalilari ve Isveclileri mali olarak yardim etmekle sinirlayan Fransa Nordlingen deki Katolik zaferi uzerine Habsburg gucunun yeniden artmasi ve konsolide olmasindan korkarak savasa aktif bir savasci olarak girmeye karar verdi 2 Asama Fransa nin savasa girmesi 1635 1648 Kardinal Richelieu savas boyunca Fransiz dis politikasini buyuk olcude yoneten isimdi Nordlingen Muharebesi savasi bitirmek yerine savasa Fransa nin dahil olmasini saglayarak savasi genisletti Richelieu Isveclilere bagladi Renenya ya bir saldiri icin tarafindan yonetilecek bir parali asker ordusu tuttu ve Mayis 1635 te Ispanya ya resmi olarak savas ilan etti Birkac gun sonra Alman devletleri ve Ferdinand Prag Barisi ni kabul ettiler Iade Fermani nin geri cekilmesi karsiliginda Heilbronn ve Katolik Ligi feshedildi Saksonya ve Bavyera kendi guclerinin kontrolunu elinde tutacaklardi fakat kalan ordular tek bir Imparatorluk ordusu altinda birlesecekti Bu noktadan sonra savas savasin Almanlarin arasindaki dini catismadan ciktigi nokta olarak gorulur Mart 1635 te bir Fransiz kuvveti girerek Ispanyol kontrolundeki Milano ile Imparatorluk arasindaki baglantiyi bir kez daha kesmis oldu Mayis ayinda 35 000 kisilik Fransiz ana ordusu Ispanyol Hollandasi ni isgal etti fakat hastalik ve firarlardan dolayi 17 000 kayip verdikten sonra Temmuz ayinda geri cekilmek zorunda kaldilar 1636 da bir Ispanyol saldirisi Kuzey Fransa daki ulasti bu olay sonucunda Paris te bir panik havasi olusurken erzak sikinti Ispanyol ordusunun geri cekilmesine sebep oldu ve bu tarz bir saldiri bir daha tekrarlanmadi Mart 1636 da gore Fransa Isvec ile ittifak olup Otuz Yil Savaslari na resmen katildi Isvec in kazanimlarinin cogu elden gitmis Saksonlar da dahil olmak uzere yerel muttefikler kaybedilmis ve kuzeydeki Isvec pozisyonu savunmasiz kalmis olsa da Johan Baner komutasindaki bir Isvec ordusu Brandenburg a girdi ve 4 Ekim 1636 da bir Imparatorluk kuvvetini yenmeyi basardi Bu zaferle birlikte Isvec Kuzey ve Dogu Almanya daki konumlarini yeniden kurmaya basladi II Ferdinand Subat 1637 de oldu ve yerine kotulesen bir askeri pozisyonla karsi karsiya kalan III Ferdinand gecti Mart 1638 de Bernard bir Imparatorluk ordusunu yok ederken Aralik ayinda ele gecirerek Alsas in Fransa kontrolu altinda kalmasini guvence altina aldi ve Ispanyol Yolu nu kesti Ekim ayinda von Hatzfeldt Isvec Ingiliz Pfalz ordusunu yendi ancak Matthias Gallas komutasindaki ana Imparatorluk ordusu Kuzey ve Dogu Almanya yi harap olmus bolgede ordusunu besleyemedigi icin bolgeyi Isveclilere terk etti Baner Nisan 1639 da Saksonlari yendi ardindan da Mayis ta Bohemya ya girdi Durumu toparlamak icin Ferdinand ordusunu cikartmak zorunda kaldi ve Avusturya ile Ispanya arasindaki dogrudan askeri isbirligine son verdi III Ferdinand babasinin 1637 deki olumu uzerine Kutsal Roma Imparatoru secildi Ispanya basbakani Olivares ustundeki baski ozellikle basarisiz olmasinin ardindan baris yapmasi icin artti Ispanyol Yolu nun kesilmesi Madrid i Flanders daki ordularini deniz yoluyla ikmal etmeye zorladi ve Ekim 1639 da buyuk bir Ispanyol konvoyu yok edildi Hollanda nin Portekiz in Afrika ve Amerika daki topraklarina saldirilari o zamanlar Ispanyol Imparatorlugu nun bir parcasi olan Portekiz de huzursuzluga sebep oldu ve bu durum agir vergilerle birlesince Portekiz ve cikti Fransizlar 1640 Agustos unda sonra Olivares Hollanda nin bagimsizligini kabul etmenin ve Flanders da daha fazla kaybi onlemenin vaktinin geldigini soyluyordu Ispanya hala muthis bir guc olarak kalmisti ama artik Ferdinand i mali olarak destekleyemiyordu bu da Ferdinand in savasa devam etmesini etkiledi Bernard Temmuz 1639 da oldukten sonra askerleri Weser boyunca etkisiz bir sefer icin Baner in Isvec ordusuna katildi Ocak 1641 de Regensburg daki Imparatorluk Diyeti ne yapilan saldiri cok dikkat cekmisti Daha sonra geri cekilmek zorunda kalan Baner Mayis ayinda Halberstadt a ulasti ve orada oldu Haziran ayinda bir Imparatorluk ordusunu yenmelerine ragmen cogu Alman olan birlikleri maas eksikligi nedeniyle isyan etti Bu durum Lennart Torstenson un Kasim ayinda 7 000 Isvecli asker ve isyancilari tatmin edecek kadar nakit parayla gelmesiyle kurtarildi Savasin Fransiz Isvec donemindeki seferler 1642 ye kadar Ocak 1642 de Fransiz zaferini Torstenson un liderligindeki Imparatorluk ordusuna yaklasik 10 000 kayip verdirttigi Ekim 1642 deki izledi Aralik ta Leipzig in ele gecirilmesi Isveclilere Almanya da onemli yeni bir us sagladi ve Freiberg i ele gecirememelerine ragmen 1643 te Sakson ordusunu birkac izole garnizona sikistirmistilar Ferdinand hedeflerine artik askeri yollarla ulasamayacagini kabullenmisti Imparatorluk devletlerini Fransa ve Isvec ile olan muzakerelere katilmasini engellemek ve Imparatorlugu bir butun olarak temsil etmeyi umarak savasa devam etti Aralik 1642 de Richelieu nun oldu ardindan 14 Mayis 1643 te Kral XIII Louis de oldu ve tahta bes yasindaki oglu XIV Louis gecti Bununla beraber Richelieu nun politikalari halefi olan Kardinal Mazarin tarafindan devam ettirildi Fransizlarin Alsas taki kazanimlari Hollanda da Ispanya ya karsi olan savasa yeniden odaklanmayi sagladi 19 Mayis ta Ispanyollara karsi meshur bir zafer kazandi ve bu zafer Ispanyollarin Alcak Ulkeler uzerinden bir baska Fransa yi isgal sansini ortadan kaldirdi Conde nin Rocroi daki felaketten tam olarak yararlanamamasinin en buyuk nedeni savascilari etkileyen faktorlerden kaynaklaniyordu 25 yillik savasin actigi tahribat ordularin savasmaktan cok yiyecek aramak icin enerji harcamalarina neden oluyordu Bu yuzden de suvariler cok daha onem kazaniyor ve daha kucuk ve daha hareketli olmaya zorluyordu Bu yemek ihtiyaci ayni zamanda sefer mevsimlerini de kisaltti cunku yemek toplama ihtiyaci daha seferi daha da erteliyordu ve bu yuzden ordulari genelliklere nehirlere yakin kolayca yemek tedarik edebilecekleri alanlara kisitliyordu Buna ek olarak Fransizlar Kasim ayinda liderligindeki bir Imparatorluk Bavyera ordusu tarafindan imha edildikten sonra Almanya da yeni bir ordu kurmak zorunda kaldilar Yolcular askerler tarafindan saldiriya ugruyor Sebastian Vrancx 1647 Arka planda harap olmus manzaraya dikkatle bakiniz 1640 lara gelindiginde atlar icin malzeme ve yem sikintisi askeri seferleri buyuk olcude kisitladi Rocroi Muharebesi nden kisa bir sure sonra Ferdinand Isvec ve Fransa yi Vestfalya nin Munster ve Osnabruck kasabalarinda baris gorusmeye davet etti fakat Danimarka Krali IV Christian in Hamburg u ablukaya alip Baltik Denizi ndeki gecis ucretlerini arttirmasi bu gorusmeleri geciktirdi IV Christian in bu hareketi Hollanda ve Isvec ekonomilerini ciddi sekilde etkiledi ve Aralik 1643 te Isvecliler Hollanda nin deniz destegi saglamasiyla Yutland i isgal etti ve Torstenson Savasi baslamis oldu Ferdinand Isveclilere arkadan saldirmak icin Gallas komutasinda bir Imparatorluk ordusu topladi fakat bu da facia bir karar oldugunu kisa surede kanitladi Mayis 1644 te Danimarka daki savasi bitirmek icin ayrilan Torstenson Imparatorluga dogru yurudu ve Gallas onu durduramadi Danimarkalilar Ekim 1644 te yenilgilerinden sonra baris istediler Agustos 1644 te Fransiz ve Bavyera ordulari her iki tarafin da agir kayiplar verdigi ufak bir Bavyera zaferi olarak da gorusur uc gun suren karsi karsiya geldiler Iki tarafin kayiplari Maximilian i artik savasin kazanilamayacagina ikna etti ve savasi bitirmesi icin Ferdinand a baski yapmaya basladi Kasim ayinda baris gorusmelerinin yeniden baslamasindan kisa bir sure sonra Gallas in ordulari dagildi ve kalintilari Bohemya ya cekildi Mart 1645 te Torstenson ise bu orduyu tamamen dagitti Mayis ayinda von Mercy komutasindaki Bavyera kuvveti Agustos ayinda yenilip von Mercy oldurulmeden once bir Fransiz mufrezesini yok etmisti Ferdinand in yardim edemedigi Saksonya Elektoru John George Eylul ayinda Isvec le alti aylik bir ateskes imzaladi ve ardindan Mart 1646 da Eulenberg Antlasmasi ile savasin sonuna kadar tarafsiz kalmayi kabul etti ordularini komuta ediyor 1644 Torstenson un yerini alan Wrangel liderligindeki Isvecliler 1646 yazinda Bavyera yi isgal etti ve savasi baslatmaktan buyuk oranda sorumlu olan Maximilian savasi bitirmek icin oldukca caresizdi Bu noktada Ispanyollar Mazarin e Fransiz isgali altindaki Katalonya yi Ispanyol Hollandasi ile takas etmek icin gizli bir teklif sundular Fransizlara ikiyuzlu olarak goren ve bu duruma kizan Hollandalilar Ocak 1647 de Ispanya ile bir ateskes imzaladilar ve ayri bir baris sartlarini muzakere etmeye basladilar Hollanda yi diplomasi yoluyla elde edemeyen Mazarin bolgeyi zorla ele gecirmek icin kaynaklarini bir araya getirmeye karar verdi ve 14 Mart 1647 de Bavyera Koln ve Isvec ile imzaladi Savasin son carpismasi Isvec inFransizlar zaferle ayrilmalarina ragmen Bavyera ya ilerlemeleri bir sonraki yila sarkti Fransiz saldirisi Ren deki Fransiz komutan Turenne tarafindan yonetilecekti ancak cogu Alman olan birlikleri isyan ettiginde planlar rafa kaldirildi ayrica Bavyera generali de ateskese uymayi reddetti Isyanlar hizla bastirilmis olsa da Maximilian Werth gibi yapmak zorunda hissetti ve Eylul ayinda Bronckhorst Gronsfeld e Bavyera ordusunun kalintilarini komutasindaki Imparatorluk birlikleriyle birlestirmesini emretti Wrangel ve Turenne liderligindeki bir Fransiz Isvec birligi sayica az olan Imparatorluk ordusuna karsi galip geldiler ve catismada von Holzappel olduruldu Imparatorluk ordusunun buyuk kismi Raimondo Montecuccoli nin etkili bir artci harekati sayesinde kacmasina ragmen Bavyera bir kez daha savunmasiz kaldi Isvecliler Temmuz ayinda kaleyi ve Mala Strana bolgesini ele gecirerek icin komutasinda ikinci bir kuvvet gonderdi Esas hedef savas sona ermeden once olabildiginde cok ganimet elde etmekti Prag in tarihi merkezini alamadilar ama Imparatorluk kutuphanesini ve simdi Stockholm de bulunan Codex Gigas dahil hazineleri ele gecirdiler Bu arada Imparator Ferdinand kardesi Arsiduk Leopold Wilhelm i 1647 de Ispanya Hollandasi nin valisi olarak olarak atadi Ispanya ile olan baglarini guclendirmek ve bolgedeki savunmalari guclendirmeye yardimci olmak icin atandi Arsiduk ayni yil Fransizlara karsi buyuk bir saldiri baslatacakti ve baslangicta Ispanyol ordulari ile Armentieres Comines Landrecies kalelerini geri alarak basariyi sagladi Conde Kontu Louis Katalonya da Ispanyollara karsi basarisiz bir seferden geri cagrildi ve 16 000 kisilik Fransiz ordusunun komutanligina atandi Louis Ypres i ele gecirdi ancak Arsiduk ve liderligindeki 18 000 ksilik Ispanyol Alman kuvveti Lens i kusatti Conde Kontu onlarla carpismak icin ilerledi ve 20 Agustos ta Lens in batisindaki Ispanyollarla carpisti ve onlari kesin bir sekilde yendi Ispanyollar ordularinin yarisini kaybetmisti ve bu Fransiz zaferi Ferdinand in baris isteme kararini buyuk olcude etkilemisti patlak vermesi Fransizlarin Habsburglara karsi kazandiklari zaferi sonuna kadar kullanmasini engelledi ve Ispanya ile olan savas 11 yil daha devam etti savasin son buyuk muharebelerinden birisiydi Yine de Fransa ile Ispanya arasindaki savas 1659 a kadar devam edecekti 24 Ekim de Ferdinand Fransa ve Isvec ile savasi sona erdiren baris antlasmalarini imzaladi Toplu olarak Vestfalya Barisi Antlasmasi olarak bilinen antlasmalar sonrasinda Avrupa daki jeopolitik dini ve askeri durumu antlasmadan itibaren yarim yuzyil boyunca yeniden sekillendirecekti Almanya disindaki catismalarKuzey Italya Kuzey Italya merkezi otoriteye karsi olan Guney Fransa nin kontrolu icin hayati bir onem tasidigi icin yuzyillar boyunca Fransa ile Habsburglar arasinda bir catisma noktasi olmustu Ispanya Italya da baskin guc olarak kalirken ozellikle Ispanyol Yolu olmak uzere uzun dis iletisim yollarina guvenmesi potansiyel bir zayiflik noktasiydi Ispanyol Yolu askerleri ve malzemeleri Napoli Kralligi ndan Lombardiya uzerinden Flanders daki ordularina tasimalarina yardimci oluyordu Fransizlar Ispanyollarin elindeki Milan Dukaligi na saldirarak veya Grabundenlilerle ittifaklik yapip Alp gecitlerini engelleyerek Ispanyol Yolu nu kesmeye calisti Mantova Dukaligi nin bir bolgesi olan ve Montferrat in kalesi olan Casale Monferrato mulk sahibinin dogrudan Milan i tehdit edebiliyordu Veraset Aralik 1627 de olmesiyle Fransa ve Ispanya nin rakip iddia sahiplerini destekledi ve bunun sonucunda 1628 1631 Mantova Veraset Savaslari basladi Fransa dogumlu Fransa ve Venedik Cumhuriyeti tarafindan rakibi Ispanya II Ferdinand Savoy ve Toskana tarafindan desteklendi Bu kucuk catismanin Otuz Yil Savaslari uzerinde buyuk bir etkisi oldu cunku Papa VIII Urbanus Habsburglarin Italya daki genislemesini Papalik Devleti icin bir tehdit olarak gordu Sonuc olarak Katolik kilisesi bolundu Papa II Ferdinand dan uzaklasti ve Fransa nin Habsburglara karsi Protestan muttefikler kullanmasi kabul edilebilir olarak goruldu Mart 1629 da Fransizlar Pas de Suse deki Savoy mevzilerine baskin duzenlediler Ispanyollarin Casale Kusatmasini kaldirdilar ve Pinerolo yu ele gecirdiler ile daha sonra iki kaleyi Fransa ya birakti ve Fransiz birliklerinin Savoy topraklarindan sinirsiz gecisine izin vererek Piyemonte ve Alpler in Guney Fransa ya cikan gecitlerinin Fransa kontrolune birakti Ancak ana Fransiz ordusu 1629 un sonlarinda bolgeden cekilir cekilmez Ispanyollar ve Savoylular Casale yi bir kez daha kusatti II Ferdinand ana Venedik saha ordusunu bozguna ugratan ve Nevers Duku nu Montova dan kacmasina zorlayan bir Ispanyol saldirisini desteklemek icin Alman parali askerler sagladi Ekim 1630 a gelindiginde Fransizlarin tutumu o kadar belirsizdi ki temsilcileri Ratisbon Antlasmasi ni kabul etmesine ragmen sartlari Richelieu nun Habsburg genislemesine karsi cikma politikasina ters dustugunden antlasma asla onaylanmadi Bazi sebeplerden dolayi ozellikle de yikici bir veba salgini olmak uzere Kuzey Italya daki Fransiz konumunu eski haline getirdi 1629 1631 yillari arasinda Milano da 60 000 den fazla ve Venedik te 46 000 den fazla kisi oldu ve baska yerlerde ayni oranda kayiplar yasandi Richelieu Ispanyol Savoy ittifakini Casale den cekilmeye ve Nisan 1631 de Cherasco Antlasmasi ni imzalamaya zorlayan bir finanse etmek icin Imparatorluk kaynaklarinin Almanya dan Italya ya saptirilmasindan faydalandi Nevers Duku Mantova Duku olarak tac giydi ve Richelieu nun temsilcisi Kardinal Mazarin Pinerolo yu tahliye etmeyi kabul etmesine ragmen daha sonra ile yapilan bir anlasma geregince geri alindi 1639 1642 disinda bu antlasma onumuzdeki yirmi yil boyunca Kuzey Italya daki Fransiz konumunu guvence altina aldi Casale Monferrato nun Fransiz askerleri tarafindan kusatmasi ve ele gecirilmesi 1630 1635 te Fransiz Ispanyol Savasi nin patlak vermesiyle Richelieu Ispanyol tedarik hattini kesmek icin Victor Amadeus un Milano ya karsi yenilenen bir saldirisini destekledi Bunlar arasinda 1635 te Valenza ya yapilan basarisiz bir saldiri ile ve Mombaldone daki kucuk zaferler de vardi Kuzey Italya daki Habsburg karsiti ittifak Eylul 1637 de once Mantova Duku Charles in ardindan Ekim de Victor Amadeus un olmesiyle dagildi Victor Amadeus un olumuyle dul karisi ile kardesleri ve arasinda Savoy un kontrolu icin bir mucadeleye sebep oldu 1639 da Fransa nin XIII Louis in kiz kardesi Christine yi ve Ispanya nin iki kardesi destekledigi bir acik savasa donustu ve savas ile sonuclandi 17 yuzyilin en unlu askeri olaylarindan biridir birbirini kusatan en az uc farkli orduyu iceriyordu Katalonya ve Portekiz deki isyanlar Ispanyollari Italya daki seferlerini durdurmaya zorladi ve savas Christine ve Fransa lehine sonuclandi 1647 de Fransiz destekli bir isyan sonucunda Ispanyollar ayaklanmayi cabucak bastirdi ve isyancilari desteklemek icin gonderilen cok sayidaki Fransiz seferlerini yenerek Guney Italya daki hakimiyetlerini tekrar sagladilar Italya daki Ispanyol yonetiminin zayifligi anlasildi ve yerel soylularin Madrid e yabancilasmasini ortaya cikardi 1650 de Milano Valisi guneydeki yaygin memnuniyetsizligin yaninda guvenilecek tek Italyan devleti oldugunu yazdi Katalonya 1630 lar boyunca savasin masrafini karsilamak icin yapilan vergi artislari Ispanyol topraklarinda protestolara yol acti bunun sonucunda 1640 ta once Portekiz de ve ardindan eszamanli isyanlarin cikmasiyla sonuclandi Richelieu nun oyalama savasi nin bir parcasi olarak Fransa tarafindan desteklenen isyancilar Ocak 1641 de ilan ettiler Madrid hukumeti isyani bastirmak icin hizla 26 000 kisilik bir ordu topladi ve isyancilari 23 Ocak 1641 de yendi Fransizlar XIII Louis i Barselona Kontu ve Katalonya hukumdari olarak tanimaya ikna ettiler 26 Ocak ta birlesik bir Fransiz Katalan kuvveti daha buyuk sayidaki Ispanyol ordusunu bozguna ugratti ve Barselona yi guvence altina aldi Isyancilar kisa bir sure sonra yeni Fransiz yonetiminin eskisinden cok az farkli oldugunu anladilar ve savasi Fransiz Katalan soylulari kirsal koyluler ve Ispanyollar arasinda uc tarafli bir savasa donusturulmus halde buldular Fransa Perpignan ve kontrolunu ele gecirip Pireneler boyunca modern Fransa Ispanya sinirini olusturduktan sonra cok az ciddi catismaya girdi Isyan 1651 de Ispanyollarin ele gecirmesiyle sona erdi Avrupa disinda Iber Birligi Ispanya nin 1602 den 1663 e kadar suren Portekiz cikarlarini koruyamamasi 1640 ta baslayan Portekiz Restorasyon Savasi icin onemli bir faktordu 1580 de Ispanya Krali II Felipe Iber Birligi ni kurarak Portekiz Imparatorlugu nun hukumdari oldu 1602 1663 Hollanda nin Ispanya dan bagimsizlik mucadelesinin bir daliydi Portekizliler Avrupa ya seker ve tutun ihrac eden Brezilya Kolonisi ndeki tarlalarda calismak uzere Bati Afrika ve Portekiz Angolasi ndan kolelerin tasindigi uc koseli ticaret olarak bilinen trans Atlantik ekonomisine hakim oldu Hollandali tarihciler tarafindan Buyuk Tasarim olarak bilinen bu ticaretin kontrolunu ele gecirmek sadece karli olmakla kalmayacak ayni zamanda Ispanyollari Hollanda daki savaslarini finanse etmek icin gereken fonlardan mahrum birakacakti Hollanda Bati Hindistan Sirketi bu amaca ulasmak icin 1621 de kuruldu ve Hollanda filosu 1624 te Brezilya nin Salvador Bahia limanini ele gecirdi 1625 te Portekizliler tarafindan geri alindiktan sonra ikinci bir filo 1630 da kurdu ve burayi 1654 e kadar yonettiler Ikinci hedef basta Angola ve Sao Tome olmak uzere Afrika daki kole ticareti merkezlerini ele gecirmekti Konumlari Portekiz genislemesiyle tehdit edilen Kongo Kralligi tarafindan desteklenen Hollandalilar 1641 de her iki bolgeyi de basariyla isgal etti Ispanya nin bu saldirilara karsi koruma saglama konusundaki yetersizligi veya isteksizligi Portekizlilerin kizginligini arttirdi ve 1640 da Portekiz Restorasyon Savasi patlak verdi Brezilya Angola ve Sao Tome den kovulmalarina ragmen Hollandalilar Umit Burnu nu koruyabildiler ve Maluku Adalari ve Portekiz ticaret merkezlerine el koydular Vestfalya Antlasmasi 1648 Vestfalya Antlasmasi ndan 1648 sonra Kutsal Roma Imparatorlugu Vestfalya Antlasmasi olarak bilinen sey uc ayri antlasmadan olusuyordu Ispanya ile Hollanda Cumhuriyeti arasindaki Imparatorluk ile Isvec arasindaki Osnabruck Antlasmasi ve Imparatorluk ile Fransa arasindaki Munster Antlasmasi On tartismalar 1642 de basladi fakat ancak 1646 da ciddilesti Munster ve Osnabruck arasinda bolunmus gorusmelere ayni anda ya da farkli zamanlarda toplam 109 delege katildi Isvecliler Danimarka Krali IV Christian in arabuluculuk yapma onerisini reddetti ve taraflar en sonunda Papalik Temsilcisi Fabio Chigi ve Venedik elcisi uzerinde anlastilar Munster de Vestfalya Antlasmasinin bir parcasi olan Munster Antlasmasi imzalaniyor 1648 Munster Barisi 30 Ocak 1648 de imzalanan ilk baris antlasmasiydi bolge hala Vestfalya yerlesiminin bir parcasiydi cunku Hollanda Cumhuriyeti teknik olarak hala Ispanyol Hollandasi na bagliydi ve dolayisiyla Imparatorlugun bir parcasiydi Antlasma sonucunda Hollanda nin bagimsizligi kabul edildi fakat Imparatorluk Diyeti 1728 e kadar Hollanda nin Imparatorlugun bir parcasi olmadigini kabul etmedi Hollandalilara ayrica Amsterdam in ticari ustunlugunu saglayan Scheldt halici araciligiyla yurutulen ticaret uzerinde bir tekel verildi Ispanyol Hollandasi nin baskenti ve daha once Kuzey Avrupa nin en onemli limani olan Anvers ise 19 yuzyilin sonlarina kadar toparlanamadi Fransa ve Isvec ile muzakereler Imparatorluk Diyeti ile birlikte yurutuldu ve bircok Alman devletini iceren cok tarafli tartismalar yasandi Munster ve Osnabruck Antlasmalari sirasiyla Fransa ve Isvec ile barisi sagladi Ferdinand mumkun olan son ana kadar imzalamayi reddetti ancak Fransa nin Ispanya ya karsi aldigi ezici bir zaferin ardindan Isvec in Prag i ele gecirmesine ramak kala 24 Ekim de antlasmayi imzaladi Normal baris antlasmalarinin otesine gectiklerini ve Imparatorlugun kendisinde buyuk anayasal ve dini degisiklikler yaptiklari icin antlasmanin Alman ve Avrupa hukuk tarihinde buyuk bir donum noktasi oldugu iddia edildi Barisin anahtar unsurlari Ferdinand in Imparatorluk Diyeti nin ustunlugunu kabul etmesi ve gelecekteki dini catismalari onlemeye calisanlar da dahil olmak uzere Imparatorluk icindeki devletlerin ozerkligini onaylayan hukumlerdi Madde 5 bir devletin baskin dinini belirlemek icin temel olarak 1624 un temel alinmasi veya Normaljahr olarak kurulan Augsburg Antlasmasi yeniden onaylanmasiydi ve dini azinliklar icin ibadet ozgurlugunu garanti ediyordu Madde 7 Kalvinizmi Reform ile dogan bir inanc olarak tanidi ve bir hukumdarin dinini degistirmesi durumunda tebaasinin da aynisini yapmak zorunda olmasi sarti olan ius reformandi yi kaldirdi Bunlar Asagi ve Yukari Avusturya gibi Habsburg monarsisinin kalitsal topraklari icin gecerli degildi Frederick in oglu Pfalz Elektoru olarak restore edildi Brandenburg Prusya Dogu Pomeranya yi ve Magdeburg Halberstadt ve piskoposluklarini aldi Frederick in oglu Asagi Pfalz i yeniden kazandi ve Bavyera Yukari Pfalz u ve onun secim oyunu elinde tutmasina ragmen Charles Louis Imparatorlugun sekizinci elektoru oldu Hollanda Cumhuriyeti nin ve 1499 dan beri fiilen ozerk olan Isvicre Konfederasyonu nun bagimsizligi resmen tanindi Lorraine de 1552 den beri Fransa tarafindan isgal altinda tutulan ve olarak bilinen resmen Fransa ya devredildi Alsas taki sehirleri Strazburg ve Mulhouse haric yine Fransa ya devredildi Isvec bes milyon thaler tazminat aldi Ayrica Isvec topraklarini ve Bremen ve Verden Prens piskoposluklarini da aldi Alinan topraklar sonucunda Isvec Imparatorluk Diyeti nde bir koltuk aldi Daha sonra antlasma Fransa ve Brandenburg a devredilen Katolik kilisesinin mulku olarak kabul edilen ve dolayisiyla yoneticisinin onun atamasi gerektigini dusunen Papa X Innocentius tarafindan kinandi Ayni zamanda 1618 den once Protestanlarin kalesi olan Bohemya Asagi ve Yukari Avusturya da Katolikligi baskin din kabul edilmesi bircok surulen insani hayal kirikligina ugratti 200 000 den fazla askerin terhis edilmesi karmasik ve zor bir is oldugundan savas hemen sona ermedi son Isvec garnizonu Almanya yi 1654 te terk etti Buna ek olarak Mazarin Munster Antlasmasi ndan cikarmakta israr etti ve Fransa nin Ispanya ya karsi seferinin Alcak Ulkeler de surmesini sagladi bu savas da 1659 da kadar devam etti Polonya Litvanya Birligi nin siyasi parcalanmasi Isvec ile 1655 1660 arasinda Danimarka Rusya ve Brandenburg un da yer aldigi Ikinci Kuzey Savasi na yol acarken Isvec in Bremen limanina kendi kontrolunu dayatma girisimi basarisiz oldu Antlasmadaki olarak bilinen ilkeyi dis guclerin icislerine karismama fikrini olusturdugu iddia edildi ancak buna o zamandan beri itiraz edildi Surec veya Kongre modeli 1668 de 1678 de ve 1697 de Ryswick te muzakereler icin benimsendi 19 yuzyil Kongre sisteminden farkli olarak bunlar savaslari engellemekten ziyade sona erdirmek icin vardi bu nedenle guc dengesi ne yapilan atiflar yaniltici olabilir Savasin insani ve finansal maliyetiTarihciler genellikle Cin Britanya Adalari Anadolu Carlik Rusyasi ve Kutsal Roma Imparatorlugu gibi devletlerde suregelen bir catisma donemi olan 17 yuzyilin ortalarindaki Genel Kriz e atifta bulunurlar Butun bu bolgelerdeki savas kitlik ve hastalik yerel halk uzerinde ciddi kayiplara neden oldu Otuz Yil Savasi bu olaylarin en kotulerinden birisi olsa da 19 yuzyil milliyetcileri bolunmus bir Almanya nin tehlikelerini gostermek icin savasin etkisini sik sik arttirdi ya da abartti 18 milyonluk bir nufus icinden 12 milyona varan olum tahminleri artik kabul edilmemektedir maddi kayip iddialari ya guncel kanitlarla desteklenmemekte ya da bazi durumlarda savas oncesi vergi kayitlarini asmaktadir Almanya da 1618 ten 1648 e nufus azalmasi Not Azalma kirsal alanlardan daha guvenli kentsel alanlara goc gibi faktorleri de icerir ve tamamen olume esit degildir 33 66 gt 66 Modern standartlara gore savasa katilan askerlerin sayisi nispeten dusuktu ancak savasin kendisi tarihin en buyuk tibbi felaketlerinden birisi olarak tanimlandi Muharebelerin her biri genellikle 13 000 ila 20 000 kisilik karsilikli ordulari iceriyordu en buyuk sayiya ise 1632 deki iki ordunun da birlesik 70 000 85 000 kisinin oldugu Alte Veste de ulasildi Almanya da her iki tarafin konuslandirdigi asker sayisinin toplami 1618 den 1626 ya kadar ortalama 80 000 100 000 arasinda degisir 1632 de 250 000 kisi ile zirve yapar ve 1648 de 160 000 in altina duser Tahminlerdeki yanilma payi son derece yuksek olabilir 1621 ve 1639 yillari arasinda Isvec in Bygdea koyunden askere alinan 230 erkekten 215 i olu ya da kayip olarak kaydedilirken besi de eve sakat olarak dondu 19 yuzyilin ortalarina kadar askerlerin cogu hastaliktan oldu Tarihci Peter Wilson bu savas icin bilinen muharebe ve kusatmalardan elde edilen rakamlari bir araya getirip savasta olen veya yaralananlar icin 450 000 civarinda bir sayi veriyor Deneylerimler bu sayinin iki ila uc katinin oldugunu veya hastalik nedeniyle is goremez hale geldigini gosterdiginden toplam askeri kayiplarin 1 3 ila 1 8 milyon olu veya hizmete uygun hale gelmeyen insan oldugunu gosterir Pitirim Sorokin tarafindan yapilan bir tahminde metodolojisi baskalari tarafindan genis capta tartisilsa da Sorokin ust siniri 2 071 000 askeri zayiat olarak hesaplamaktadir Genel olarak tarihciler savasin benzeri gorulmemis bir olum felaketi oldugu ve sivil ya da askeri kayiplarin cogunlugunun 1630 daki Isvec mudahalesinden sonra gerceklestigi konusunda hemfikir Yerel kayitlara gore askeri eylemler sivil olumlerin 3 unden daha azini olusturuyordu sivil olumlerinin baslica sebepleri 12 ile aclik 64 ile hiyarcikli veba 4 ile tifus ve 5 ile dizanteriydi 1618 den once on yillar boyunca duzenli olarak hastalik salginlari yaygin olmasina ragmen catisma hastaliklarin yayilmalarini buyuk olcude hizlandirdi Bunun nedeni yabanci ulkelerden askerlerin gelmesi savas cephelerinin yerlerinin surekli olarak degismesi ve kirsal nufusun zaten kalabalik olan sehirlere goc etmesiydi Bu salginlar yalnizca Almanya ile sinirli degildi Fransiz ve Imparatorluk askerleri tarafindan tasinan hastaligin iddiaya gore 1629 1631 Italyan Vebasi ni atesledi ve tahminen 280 000 olume yol acti Bu salgin Yeni Cag da Italya yi etkileyen en kotu olum krizi olarak nitelendirildi 1630 lar boyunca kotu hasatlar ve ayni bolgelerin defalarca yagmalanmasi yaygin bir kitliga yol acti Donemin kayitlarinda insanlarin ot yedigini veya sadaka kabul edemeyecek kadar zayif oldugu yazarken yamyamlik ornekleri de yaygindi Askerler bir ciftligi yagmaliyor Modern gorusler Kutsal Roma Imparatorlugu nun nufusunun 1600 de 18 milyondan 20 milyona 1650 de ise 11 13 milyona dustugu ve 1750 ye kadar savas oncesi seviyelerine geri donemedigi konusunda hemfikirdirler Bu kayiplarin yaklasik 50 sinin Isvec in mudahil olmasindan sonra 1630 dan 1635 e kadar ilk doneminde meydana geldigi goruluyor Ingiltere deki Uc Krallik Savaslari ile karsilastirildiginda yuksek olum orani kismen taraflarin genellikle paralari odenmeyen ve yasamak icin topraktan beslenen yabanci parali askerlere guvenmesine bagli olabilir Ortak topluluk duygusunun olmamasi Magdeburg un yagmalanmasi gibi vahsetlerle sonuclandi ve bu da hastalik ve acliga son derece duyarli cok sayida multecinin ortaya cikmasina sebep oldu Goc kisa vadede hayat kurtarsa da uzun vadede cogunlukla felaket oldu 1940 yilinda tarim tarihcisi Gunther Franz 1618 den 1648 e kadar olan donemi kapsayan Almanya genelindeki bolgesel verilerin ayrintili bir analizini yayinladi Daha yakin bir calismayla genis capta kirsal nufusun yaklasik 40 i savas ve salgin hastaliklarin kurbani oldu bu oran sehirlerde 33 seklinde dogrulandi Bu rakamlar yaniltici olabilir cunku Franz savas oncesi ve sonrasi nufustaki mutlak dususu veya toplam demografik kaybi hesapladi Bu nedenle Imparatorluk disindaki bolgelere kalici goc veya daha dusuk dogum oranlari gibi olum veya hastalikla ilgisi olmayan faktorleri de icermektedir bunlar da uzun sureli bir savasin yaygin belirtileridir Bu oranlarda genis bolgesel farkliliklar da vardi Kuzeybati Almanya daki bazi bolgeler 1630 dan sonra nispeten bariscildi ve neredeyse hic nufus kaybi yasanmadi Mecklenburg Pomeranya ve Wurttemberg de ise nufus yaklasik 50 dustu Gunumuzde Sauvigny de bulunan Moncourt Sapeli ayni adi tasiyan koyden geriye kalan tek kalintidir Bazi kasabalar vergilerden kacinmak icin kayiplarini abartmis olsalar da bireysel kayitlar ciddi dususleri dogrulamistir 1620 den 1650 ye kadar Munih in nufusu 22 000 den 17 000 e Augsburg un nufusu 48 000 den 21 000 e dustu Savasin mali etkisi cok daha aciktir Savas ozellikle doneminde kisa vadeli ekonomik krizlere neden olurken genel olarak ticaret modellerindeki mevcut degisiklikleri hizlandirdi Bolgesel pazarlar arasindaki fiyat farkliliklarinin azaltilmasi ve Avrupa capinda daha yuksek duzeyde bir pazar entegrasyonu gibi suregelen makro ekonomik egilimleri tam tersine cevirdi Olenlerin fazlaligi hayatta kalanlarin yasam standartlarini iyilestirmis olabilir Bir calisma Almanya da ucretlerin 1603 ile 1652 arasinda reel olarak 40 arttigini gosteriyor Askeri gelismelerSavas sirasinda ozellikle Gustaf tarafindan yapilan yenilikler Askeri devrim olarak bilinen taktik evrimin bir parcasi olarak kabul edilir ancak bu degisimlerin temelinde taktiklerin mi yoksa teknolojinin mi oldugu konusunda tartismalar surmektedir Bu gelismeler Maurits van Oranje tarafindan populerlestirildi ve toplu kolon dizilisini birakip gecerek piyade ates gucunu arttirmaya calisti Gustaf Maurits tarafindan kullanilan on rutbeyi altiya indirdi ve silahsorlerin kargililara oranini arttirarak bu degisiklikleri iyilestirdi Ayrica her birlik her iki kanatta da hizli ates eden hafif topcu parcalariyla donatildi Bu taktigin en iyi ornegi Isveclilerin Breitenfeld de geleneksel sekilde konumlanmis Tserclaes in ordularini ezici bir sekilde yenmesidir Breitenfeld 1631 Tsercles in ordusu solda iki boluk derine konuslandi Isvecliler sagda sadece bir boluk derinliginde Cizgi formasyonu her zaman basarili degildi 1634 te Nordlingen de sozde eski Ispanyol yeni model Isvec ordusuna karsi kazandigi zafer bunun en buyuk kanitiydi Ayrica saldiri esnasinda koordinasyon saglamak daha zordu Gustaf suvarilerinin cok daha agresif olmasini gerektirerek genellikle Fin hafif suvarilerini ya da sok birlikleri olarak kullanarak bunu telafi ediyordu Ayrica 1632 Eylul unde Alte Veste deki basarisiz saldiri da dahil olmak uzere ara sira kolonlar kullandi Kolonlar saldiri esnasinda daha etkili gorulmeye baslandi ve Napolyon Savaslari nin sonraki asamalarinda Napolyon tarafindan kullanildi Bu tur taktikler standart silahlarin yani sira saldiri altindayken duzeni koruyabilen tekrar doldurabilen ve disiplinli salvolari atesleyebilen profesyonel askerlere ihtiyac duyuyordu 17 yuzyilin ilk yarisinda gerekli hareketleri gosteren cok sayida kullanim kilavuzu yayimlandi bunlarin 32 si kargicilar ve 42 si silahsorler icindi Istenilen sekilde hareket edebilecek bir piyadeyi yetistirmenin suresi yaklasik alti aydi ancak bircok asker savasa cok daha az deneyimle girdi Ayrica kidemli komutanlar ve taktik birligi arasindaki hayati baglantilari saglayan genc subaylara daha fazla sorumluluk yuklendi Bu tarz adamlari yetistirmek icin tasarlanan ilk askeri okullardan birisi 1616 da Siegen de kuruldu ve kisa bir sure sonra digerleri onu takip etti Diger yandan stratejik dusunme ayni hizda gelismedi Tarihci Jeremy Black bu taktiklerin sonucunda cogu askeri seferin sonucsuz oldugunu ve komutanlarin odaklanmis stratejik hedeflerden ziyade yalnizca bolgenin kontrolu konusunda neredeyse saplantili oldugunu iddia ediyor Askeri ve diplomatik hedefler arasinda baglantinin olmamasi savasin neden bu kadar uzun surdugunu ve barisin neden bu kadar zor yapildigini aciklamaya yardimci oluyor Bunun ayrica farkli nedenleri de vardi 1648 de Vestfalya Antlasmasi imzalandiginda Fransiz Isvec ittifakinin Imparatorluk topraklarinda hala 84 000 den fazla silahli askeri vardi Imparatorluk tarafinin ise 77 000 askeri vardi Modern anlamda sayi nispeten kucuk olsa da bu tur ordularin o zamanlar ornegi yoktu Ispanya istisnasi disinda 17 yuzyil devleti bu buyuklukteki ordulari besleyemiyordu ve ordular gectikleri bolgelerden zorla alinan katkilara bagimliydilar Erzak temin etmek sefer planlamasinda sinirlayici bir faktor haline geldi Savasin daha sonra Imparatorlugun daha genis bir cografyasina yayilmasi sonucunda erzak problemi daha da sivrilen bir sorun haline geldi Yeterli erzak toplanabilse bile erzaki birliklere ulastirmak bir diger sorundu Ikmal guvenligini saglamak icin komutanlar o zamanlar toplu tasimanin birincil yolu olan nehirlere yakin kalmak zorundaydilar ve ana uslerinden fazla uzaklasamadilar Tarihciler birlikleri beslemenin ordu icinde bir amac haline geldigini diplomatik hedeflerle baglantili olmadigini ve buyuk olcude merkezi hukumetler tarafindan kontrol edilmedigini savunuyor Bunun sonucu artik anlasilir siyasi hedeflerden yoksun ordular gectikleri kirsal alanla simbiyoz bir iliski icinde yasayan gezici silahli cetelere donusuyor seklinde kaydedilmistir Bu baglanti eksikligi cogu zaman hukumetlerin siyasi amaclarina aykiriydi 1628 ve 1629 da her ikisi de sozde muttefikleri olan Brandenburg ve Saksonya da Imparatorluk birlikleri buyuk bir yikima sebep oldu ve sonrasinda iki devlet Isvec in mudahalesine destek oldular Sosyal ve kulturel etkiSavasin neden oldugu toplumsal duzendeki bozulma genellikle ani hasardan daha onemli ve daha uzun surdugu dusunulur Yerel yonetimlerin cokusu sonucunda kendilerini her iki tarafin askerlerinden korumak icin bir araya gelen ve Bavyera ve Brandenburg da isyanlara yol acan topraksiz koyluler ortaya cikti Askerler baska bir yere gitmeden once bulunduklari bolgeyi harap etti genis araziler bos birakildi ve bu da eko sistemi degistirdi Kemirgen nufusundaki patlayici artis yiyecek kitligini daha da kotulestirdi Bavyera 1638 kisinda kurtlar tarafindan istila edildi ve sonraki baharda ekinler yaban domuzu suruleri tarafindan yenildi Bir koylu yanan ciftliginin onunde merhamet diliyor 1630 larda her iki taraftan da askerlere acikta yakalanmak olum cezasina esdegerdi Donemin kayitlarinda insanlar savasin yol actigi rastgele ve amansiz kan akitilmasini anlamlandirmaya calisildigi gorulur ve bir umutsuzluk rahatca gorulmektedir Savas gunahlar icin verilen ilahi ceza olarak dusunuldugu icin 1626 da Frankonya da baslayan ve hizla butun Almanya ya yayilan bir cadi avi basladi Cadi avi ve benzeri eylemler 1616 da basladi ve ardindan kilisenin otoritesini savunmak isteyen dindar bir Katolik olan tarafindan yeniden baslatildi Ehrenberg 1631 de oldugunde toplumun her yerinden idam edilmisti 1626 dan 1631 e kadar yakin bir yerde duzenlenen binden fazla can aldi 1629 da 274 kisi oldu Komsusu 50 kisi daha oldu Imparatorluk ordularinin askeri basarilarini takip eden zulum Tserclaes tarafindan yeniden fethedilmesinin ardindan ve Pfalz a daha sonra da Renanya ya dogru ilerledi Bu zulumlerin cogu savasin uzaginda kalan yerlerde yasandigindan catismanin toplum uzerindeki etkisinin ne olcude belirti gosterdigi hala tartisilmaktadir Bu yasanan zulmun ve gaddarligin Karsi Reformun itibarini azaltacagindan buyuk endise duyan Ferdinand yasanan zulmun 1630 a kadar buyuk olcude sona ermesini sagladi Guney Hollanda da bu turun onculerinden Sebastian Vrancx a ait bir savas resmi ornegi Goteborg Guzel Sanatlar Muzesi Savas cok buyuk bir yikima yol acsa da Alman edebiyati Alman dilinden yabanci unsurlarin temizlenmesi icin ugrasan bir topluluk yaratmis ve Alman edebiyati bir canlanma hareketiyle itibar kazanmistir Ornegin Pikaresk romanin en eski orneklerinden biri olarak gorulen Hans Jakob Christoffel von Grimmelshausen tarafindan 1668 de yazilmistir kendi deneyimlerine dayanarak bir askerin yasamini gercekci bir sekilde tasvir ediyor Diger ornekler arasinda Magdeburg un yagmalanmasina katilan ve savasin vahsetini anlatan gunlukleri yer alir Alman ve Cek yazarlar icin bu ulusal travma unutulmayacak bir ani olarak hatirlanmaya devam etti 18 yuzyil sairi ve oyun yazari Friedrich Schiller savasi calismalarinda kullanan bircok kisiden biriydi 19 ve 20 yuzyilin baslarinda Alman milliyetcileri icin Buyuk Alman Savasi Buyuk Savas veya Buyuk Bolunme olarak anildi Bolunmus bir Almanya nin tehlikelerini gosterdigi icin 1871 de Alman Imparatorlugu nun kurulmasini hakli cikarmak icin kullanildi Naziler de Buyuk Cermen Reich i icin bu argumani kullandi Bertolt Brecht 1939 da savas karsiti oyunu olan Cesaret Ana ve Cocuklari icin bu savasi arka plan olarak kullandi Avusturyali Alman yazar Daniel Kehlmann tarafindan yazilan ve ayni zamanda savasin yasandigi zamanda gecen ve kulturel ayrismayi anlatan Tyll romani 2020 Man Booker Odulu ne aday gosterildi Siyasi sonuclariVestfalya Baris Antlasmasi ndan sonra Avrupa 1648 Baris sonucunda Alman ozgurlukleri tekrar kabullenildi ve Habsburg larin Kutsal Roma Imparatorlugu nu Ispanya ya benzer daha merkezi bir devlete donusturme girisimleri sona erdi Sonraki 50 yilda Bavyera Brandenburg Prsuya Saksonya ve digerler prenslikler kendi politikalarini takip ederken Isvec Imparatorluk icinde kalici bir yer edindi Butun bunlara ragmen Habsburg topraklari savas esnasinda digerlerinden daha az tahrip edildi ve Bohemya nin ilhak edilmesi ve topraklarinda Katolikligin restore edilmesiyle daha tutarli bir ulke haline geldi Vestfalya ile modern ulus devletlerin temeli atildi halk ve yonetici arasindaki iliskiyi degistirdi Daha once halklarin devletleriyle ortusen ya da catisan siyasi ve dini bagliliklari vardi baristan sonra dini veya laik herhangi bir konuda her seyden once kendi devlet otoritesinin yasalarina ve fermanlarina tabi hale geldiler Boylece devletine ve liderine sadik buyuk ulusal kuvvetleri toplamak kolaylasti Wallenstein ve Isvec isgalinden sonra Alman prenslikleri kendi kalici ordularina ihtiyac oldugunu anladilar ve Almanya bir butun olarak cok daha militarize bir toplum haline geldi Vestfalya dan Isveclilerin aldigi topraklarin omru kisa sureli oldu Fransa nin ilhak ettigi Fransiz kazanimlarinin aksine Isvec topraklari Imparatorlugun bir parcasi olarak kaldi ve Asagi ve Yukari Sakson Cemberi nin bir uyesi oldular Boylece Isvecliler Imparatorluk Diyeti nde koltuk kazanirken Pomeranya daki rakipleri olan Brandenburg Prusya ve Saksonya ile dogrudan catismaya girmelerine de neden oldu Imparatorluk topraklarindan elde edilen gelir Almanya da kaldi ve Isvec e fayda saglamadi Isvec Pomeranya nin bazi kisimlarini 1815 e kadar elinde tutsa da cogu 1679 ve 1720 de Prusya ya devredildi Bati Pomeranya daki Isvec egemenligi mavi 1653 te kabul edildi Fransa nin Otuz Yil Savaslari nda butun guclerden daha fazla kazancli cikti 1648 de Richelieu nun hedeflerinin coguna ulasilmisti Bu hedefler arasinda Ispanya ve Avusturya Habsburglarinin ayrilmasi Fransiz sinirinin Imparatorluga dogru genislemesi ve Kuzey Avrupa daki Ispanyol askeri ustunlugunun sona erdirilmesi yer aliyordu Fransa ve Ispanya arasindaki savas 1659 a kadar devam etse de Vestfalya ile XIV Louis Ispanya nin yerine Avrupa nin dominant gucu olarak ortaya cikti Din uzerindeki farkliliklar 17 Yuzyil boyunca bir sorun olarak kalirken 30 Yil Savasi kita Avrupasi nda dinin sebep oldugu son buyuk savasti Sonraki catismalar ya Guney Bati Fransa daki Camisardlar Isyani gibi ic savasti ya da 1712 gibi nispeten onemsizdi Savas sonucunda 1815 ve sonrasina kadar varligini surduren bir Avrupa nin temel hatlari da ortaya cikmis oldu Bu hat Fransa ulus devleti birlesik bir Almanya ve ayri bir Avusturya Macaristan blogunun baslangici gucu azalan ama yine de onemli bir guc olan Ispanya Danimarka Isvec ve Isvicre gibi bagimsiz kucuk devletler ve Alcak Ulkeler in bolunmesiyle ortaya cikan Hollanda Cumhuriyeti ve Belcika dir Savasa katilimKoyu Kirmizi Direkt Imparatora karsiAcik Kirmizi Endirekt Imparatora karsi Siyah Direkt Imparator icin Gri Endirekt Imparator icinNotlar 1618 1635 yillari arasinda bir noktada Imparatora karsi savasmis ulkeler 1618 1635 yillari arasinda Imparatordan yana olan ulkeler Subaylara asker basina odeme yapildigindan verilen sayilar mevcut ve goreve uygun olanlardan daha farkliydi Raporlanan ve gercek arasindaki farkin Hollandalilar icin 25 Fransizlar icin 35 ve Ispanyollar icin 50 oldugu tahmin edilmektedir Donemin cogu muharebesi 13 000 ila 20 000 kisilik karsit gucler arasinda yapildi Sayilar herhangi bir donem icin en fazla sayisi yansitiyor ve genellikle buyuk bir garnizon orani olusturan vatandas milisleri haric tutuyor Tum ordular cok ulusluydu Tahminen 60 000 Iskoc Ingiliz ya da Irlandali iki tarafta birden savasti 2011 de kesfedilen toplu mezar analizine gore Lutzen deki Isvec kuvvetlerinin 50 den azi Iskandinavya dan geliyordu Almanya daki en yuksek sayi vatani koruyan 24 000 haric Fransa ayrica nda 200 000 300 000 olu ya da yarali verdi 80 000 kisi raporlansa da asil sayi 60 000 Flanders Ordusu maksimum gucundeyken 1640 rakamlaridir Bu sayilar rapor edilen rakamlardir ve belirtildigi gibi gercek rakamlar buyuk olcude daha dusuktu Ispanyol ordusunun 1640 ta resmi olarak 200 000 den fazla askeri vardi fakat cogu Avrupa nin baska yerlerindeki garnizonlarda Hollandalilarla karsi karsiya olmayan ikinci hat birlikleriydi Parrott bunlarin bircogunun yukaridaki Imparatorluk birliklerine dahil olmasi gerektigini ve duzensiz suvari sayisi tahminlerinin buyuk oranda abartildigini dusunuyor Wilson her iki taraftan da buyuk cogunlugu Alman olan 450 000 olu tahmininde bulunuyor Hesaplamaya gore Isvec icin savasan Isveclilerden dort kat daha fazla Alman oldu ve bu nedenle kayiplar milliyetten ziyade hizmetinde bulundugu ulke olarak ifade ediliyor Wilson savasta olen her asker icin uc askerin hastaliktan oldugunu tahmin ediyor Yaklasik olarak 1800 ayri Imparatorluk devleti vardi ve bunlardan yalnizca Imparatorluk Diyeti ya da Imparatorluk Cemberi nde temsil ediliyordu Kalan 1500 un cogunlugu ya da dislanan alt sinif soylularin bireysel uyesiydi I James Frederick in kayinbiraderi olmasinin yani sira ablasi Anne Iskocya kralicesi Anne ile evli olan IV Christian ile de hisimdi KaynakcaOzel Croxton 2013 ss 225 226 a b Heitz amp Rischer 1995 s 232 Parrott 2001 s 8 Nicklisch et al 2017 Schmidt amp Richefort 2006 s 49 a b Wilson 2009 s 387 Parrott 2001 ss 164 168 Van Nimwegen 2010 s 62 Parrott 2001 s 61 a b Parker 1972 s 231 a b Clodfelter 2008 s 39 Parrott 2001 s 62 a b Wilson 2009 s 791 a b Parker 1984 s 173 a b c d e f Wilson 2009 s 790 Wilson 2009 s 787 a b Outram 2002 s 248 Wilson 2009 ss 4 787 Parker 1984 s 189 Sutherland 1992 ss 589 590 Parker 1984 ss 17 18 Sutherland 1992 ss 602 603 Wedgwood 1938 ss 22 24 Wilson 2009 ss 17 22 Wilson 2009 s 21 Wedgwood 1938 ss 159 161 Hayden 1973 ss 1 23 Wilson 2009 s 222 Wilson 2009 s 224 Parker 1984 s 11 Wedgwood 1938 ss 47 49 Wilson 2008 s 557 Wedgwood 1938 s 50 Wedgwood 1938 ss 63 65 Wilson 2009 ss 271 274 Bassett 2015 s 14 a b Wedgwood 1938 ss 78 79 Bassett 2015 ss 12 15 Wedgwood 1938 ss 81 82 Wedgwood 1938 s 94 Baramova 2014 ss 121 122 Wedgwood 1938 ss 98 99 Wedgwood 1938 ss 127 129 Stutler 2014 ss 37 38 Wedgwood 1938 s 117 Zaller 1974 ss 147 148 Zaller 1974 ss 152 154 Spielvogel 2017 s 447 Pursell 2003 ss 182 185 Wedgwood 1938 ss 162 164 Wedgwood 1938 ss 179 181 Lockhart 2007 ss 107 109 Murdoch 2000 s 53 Wilson 2009 s 382 Davenport 1917 s 295 Wedgwood 1938 s 208 Wedgwood 1938 s 212 Murdoch amp Grosjean 2014 ss 43 44 Wilson 2009 s 426 Murdoch amp Grosjean 2014 ss 48 49 Lockhart 2007 s 170 Lockhart 2007 s 172 Wedgwood 1938 ss 232 233 Wedgwood 1938 ss 242 244 Maland 1980 ss 98 99 Wedgwood 1938 ss 385 386 Norrhem 2019 ss 28 29 Parker 1984 s 120 O Connell 1968 ss 253 254 O Connell 1968 s 256 Porshnev 1995 s 38 Brzezinski 2001 s 4 Wilson 2009 s 509 Wilson 2018 s 99 Brzezinski 2001 s 74 Wilson 2009 s 523 Wedgwood 1938 ss 220 222 Kamen 2003 ss 385 386 Parker 1984 ss 132 134 Bireley 1976 s 32 Kamen 2003 s 387 Israel 1995 ss 272 273 Murdoch Zickerman amp Marks 2012 ss 80 85 Wilson 2009 ss 595 598 Wilson 2009 s 615 Wilson 2009 ss 661 662 Pazos 2011 ss 130 131 Bely 2014 ss 94 95 Costa 2005 s 4 a b Van Gelderen 2002 s 284 Parker 1984 s 150 Wedgwood 1938 s 446 Wedgwood 1938 s 447 Clodfelter 2008 s 41 Wilson 2009 ss 636 639 Wilson 2009 ss 641 642 Milton Axworthy amp Simms 2018 ss 60 65 Parker 1984 s 171 Wilson 2009 s 587 Wilson 2009 ss 643 645 Wilson 2009 s 687 Wedgwood 1938 ss 472 473 Croxton 1998 s 273 Wilson 2009 ss 693 695 Bonney 2002 s 64 a b Wilson 2009 s 711 Wedgwood 1938 ss 493 494 Wedgwood 1938 ss 495 496 Wilson 2009 s 716 Wedgwood 1938 s 496 Wilson 2009 s 726 Wilson 2009 ss 740 741 Wedgwood 1938 s 501 Hanlon 2016 ss 118 119 Wedgwood 1938 ss 235 236 Wedgwood 1938 s 247 Ferretti 2014 ss 12 18 Wedgwood 1938 ss 263 264 Kohn 1995 s 200 Ferretti 2014 s 20 Duffy 1995 s 125 Wilson 2009 s 259 Hanlon 2016 s 124 Kamen 2003 s 406 Kamen 2003 s 407 Parker 1984 s 153 Mitchell 2005 ss 431 448 Thornton 2016 ss 189 190 Van Groesen 2011 ss 167 168 Thornton 2016 ss 194 195 Gnanaprakasar 2003 ss 153 172 Croxton 2013 ss 3 4 a b Wilson 2009 s 746 Israel 1995 ss 197 199 Wedgwood 1938 ss 500 501 Lesaffer 1997 s 71 PDF University of Oregon 17 Haziran 2012 tarihinde kaynagindan PDF arsivlendi Erisim tarihi 30 Eylul 2021 Wilson 2009 s 707 Ryan 1948 s 597 Wedgwood 1938 s 504 Wilson 2009 s 757 Croxton 2013 ss 331 332 Parker 2008 s 1053 Wedgwood 1938 s 510 a b Parker 1984 ss 188 189 Outram 2001 s 155 Clodfelter 2008 s 40 Levy 1983 ss 88 91 Outram 2001 ss 156 159 Outram 2001 ss 160 161 a b Outram 2002 s 250 Alfani amp Percoco 2016 s 2 Wilson 2009 s 345 Parker 2008 s 1058 Parker 1984 s 122 Outram 2002 ss 245 246 Outram 2001 s 152 Wedgwood 1938 s 512 Schulze amp Volckart 2019 s 30 Pfister Riedel amp Uebele 2012 s 18 Sharman 2018 ss 493 495 Parker 1984 s 185 Parker 1976 s 200 Chandler 1990 ss 130 137 Parker 1976 s 202 Parker 1984 s 184 Croxton 1998 s 254 Wilson 2009 s 770 Parker 1984 s 177 Croxton 1998 ss 255 256 Wedgwood 1938 ss 257 258 Wedgwood 1938 s 516 Wilson 2009 s 784 White 2012 s 220 Jensen 2007 s 93 Trevor Roper 1967 ss 83 117 Briggs 1996 s 163 Briggs 1996 ss 171 172 Friehs Talbott 2021 ss 3 4 Helfferich 2009 ss 283 284 Cramer 2007 ss 18 19 Talbott 2021 s 6 McMurdie 2014 s 65 Bonney 2002 ss 89 90 a b McMurdie 2014 ss 67 68 Lee 2001 ss 67 68 Storrs 2006 ss 6 7 Gutmann 1988 ss 752 754 GenelAlfani Guido Percoco Marco 2016 Plague and long term development the lasting effects of the 1629 30 epidemic on the Italian cities PDF The Economic History Review 72 4 1175 1201 doi 10 1111 ehr 12652 ISSN 1468 0289 5 Haziran 2020 tarihinde kaynagindan PDF Erisim tarihi 8 Temmuz 2022 Baramova Maria 2014 Asbach Olaf Schroder Peter Ed Non splendid isolation the Ottoman Empire and the Thirty Years War in The Ashgate Research Companion to the Thirty Years War Routledge ISBN 978 1 4094 0629 7 Bassett Richard 2015 For God and Kaiser the Imperial Austrian Army Yale University Press ISBN 978 0 300 17858 6 Bely Lucien 2014 Asbach Olaf Schroder Peter Ed France and the Thirty Years War in The Ashgate Research Companion to the Thirty Years War Ashgate ISBN 978 1 4094 0629 7 Bireley Robert 1976 The Peace of Prague 1635 and the Counterreformation in Germany The Journal of Modern History 48 1 31 69 doi 10 1086 241519 Bonney Richard 2002 The Thirty Years War 1618 1648 Osprey Publishing Briggs Robin 1996 Witches amp Neighbors The Social And Cultural Context of European Witchcraft Viking ISBN 978 0 670 83589 8 Brzezinski Richard 2001 Lutzen 1632 Climax of the Thirty Years War The Clash of Empires Osprey ISBN 978 1 85532 552 4 Chandler David 1990 The Art of Warfare in the Age of Marlborough Spellmount Publishers Ltd ISBN 978 0946771424 Clodfelter Micheal 2008 Warfare and Armed Conflicts A Statistical Encyclopedia of Casualty and Other Figures 1492 2015 2017 bas McFarland ISBN 978 0 7864 7470 7 Costa Fernando Dores 2005 Interpreting the Portuguese War of Restoration 1641 1668 in a European Context Journal of Portuguese History 3 1 Cramer Kevin 2007 The Thirty Years War amp German Memory in the Nineteenth Century University of Nebraska ISBN 978 0 8032 1562 7 Croxton Derek 2013 The Last Christian Peace The Congress of Westphalia as A Baroque Event Palgrave Macmillan ISBN 978 1 137 33332 2 Croxton Derek 1998 A Territorial Imperative The Military Revolution Strategy and Peacemaking in the Thirty Years War War in History 5 3 253 279 doi 10 1177 096834459800500301 JSTOR 26007296 Davenport Frances Gardiner 1917 European Treaties Bearing on the History of the United States and Its Dependencies 2014 bas Literary Licensing ISBN 978 1 4981 4446 9 Duffy Christopher 1995 Siege Warfare The Fortress in the Early Modern World 1494 1660 Routledge ISBN 978 0415146494 Ferretti Giuliano 2014 La politique italienne de la France et le duche de Savoie au temps de Richelieu Franco Savoyard Italian policy in the time of Richelieu Dix septieme Siecle Fransizca 1 262 7 doi 10 3917 dss 141 0007 Friehs Julia Teresa Habsburger net 8 Agustos 2021 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 8 Agustos 2021 Gnanaprakasar Nalloor Swamy 2003 Critical History of Jaffna The Tamil Era Asian Educational Services ISBN 978 81 206 1686 8 Gutmann Myron P 1988 The Origins of the Thirty Years War Journal of Interdisciplinary History 18 4 749 770 doi 10 2307 204823 JSTOR 204823 Hanlon Gregory 2016 The Twilight Of A Military Tradition Italian Aristocrats And European Conflicts 1560 1800 Routledge ISBN 978 1 138 15827 6 Hayden J Michael 1973 Continuity in the France of Henry IV and Louis XIII French Foreign Policy 1598 1615 The Journal of Modern History 45 1 1 23 doi 10 1086 240888 JSTOR 1877591 Helfferich Tryntje 2009 The Thirty Years War A Documentary History Hackett Publishing Co Inc ISBN 978 0872209398 Heitz Gerhard Rischer Henning 1995 Geschichte in Daten Mecklenburg Vorpommern History in data Mecklenburg Western Pomerania Almanca Koehler amp Amelang ISBN 3 7338 0195 4 Israel Jonathan 1995 Spain in the Low Countries 1635 1643 in Spain Europe and the Atlantic Essays in Honour of John H Elliott Cambridge University Press ISBN 978 0 521 47045 2 Jensen Gary F 2007 The Path of the Devil Early Modern Witch Hunts Rowman amp Littlefield ISBN 978 0 7425 4697 4 Kamen Henry 2003 Spain s Road to Empire Allen Lane ISBN 978 0140285284 Kohn George 1995 Encyclopedia of Plague and Pestilence From Ancient Times to the Present Facts on file ISBN 978 0 8160 2758 3 Lee Stephen 2001 The Thirty Years War Lancaster Pamphlets Routledge ISBN 978 0 415 26862 2 Lesaffer Randall 1997 The Westphalia Peace Treaties and the Development of the Tradition of Great European Peace Settlements prior to 1648 Grotiana 18 1 71 95 doi 10 1163 187607597X00064 Levy Jack S 1983 War in the Modern Great Power System 1495 to 1975 University Press of Kentucky Lockhart Paul D 2007 Denmark 1513 1660 the rise and decline of a Renaissance monarchy Oxford University Press ISBN 978 0 19 927121 4 Maland David 1980 Europe at War 1600 50 Palgrave Macmillan ISBN 978 0 333 23446 4 McMurdie Justin 2014 The Thirty Years War Examining the Origins and Effects of Corpus Christianum s Defining Conflict PhD tez George Fox University 7 Nisan 2022 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 8 Temmuz 2022 Milton Patrick Axworthy Michael Simms Brendan 2018 Towards The Peace Congress of Munster and Osnabruck 1643 1648 and the Westphalian Order 1648 1806 in A Westphalia for the Middle East C Hurst amp Co Publishers Ltd ISBN 978 1 78738 023 3 Mitchell Andrew Joseph 2005 Religion revolt and creation of regional identity in Catalonia 1640 1643 PHD tez Ohio State University 27 Subat 2020 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 8 Temmuz 2022 Murdoch Steve 2000 Britain Denmark Norway and the House of Stuart 1603 1660 Tuckwell ISBN 978 1 86232 182 3 Murdoch S Zickerman K Marks H 2012 The Battle of Wittstock 1636 Conflicting Reports on a Swedish Victory in Germany Northern Studies 43 8 Temmuz 2022 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 8 Temmuz 2022 Murdoch Steve Grosjean Alexia 2014 Alexander Leslie and the Scottish generals of the Thirty Years War 1618 1648 Londra Pickering amp Chatto Norrhem Svante 2019 Mercenary Swedes French subsidies to Sweden 1631 1796 Merton Charlotte tarafindan cevrildi Nordic Academic Press ISBN 978 91 88661 82 1 O Connell Daniel Patrick 1968 Richelieu Weidenfeld amp Nicolson O Connell Robert L 1990 Of Arms and Men A History of War Weapons and Aggression OUP ISBN 978 0195053593 Outram Quentin 2001 The Socio Economic Relations of Warfare and the Military Mortality Crises of the Thirty Years War PDF Medical History 45 2 151 184 doi 10 1017 S0025727300067703 PMC 1044352 2 PMID 11373858 25 Haziran 2022 tarihinde kaynagindan PDF Erisim tarihi 8 Temmuz 2022 Outram Quentin 2002 The Demographic impact of early modern warfare Social Science History 26 2 245 272 doi 10 1215 01455532 26 2 245 Parker Geoffrey 2008 Crisis and Catastrophe The global crisis of the seventeenth century reconsidered American Historical Review 113 4 1053 1079 doi 10 1086 ahr 113 4 1053 Parker Geoffrey 1976 The Military Revolution 1560 1660 a Myth The Journal of Modern History 48 2 195 214 doi 10 1086 241429 JSTOR 1879826 1984 The Thirty Years War 1997 bas Routledge ISBN 978 0 415 12883 4 with several contributors Parker Geoffrey 1972 Army of Flanders and the Spanish Road 1567 1659 The Logistics of Spanish Victory and Defeat in the Low Countries Wars 2004 bas CUP ISBN 978 0 521 54392 7 Parrott David 2001 Richelieu s Army War Government and Society in France 1624 1642 Cambridge University Press ISBN 978 0 521 79209 7 Pazos Conde Miguel 2011 El tradado de Napoles El encierro del principe Juan Casimiro y la leva de Polacos de Medina de las Torres 1638 1642 The Treaty of Naples the imprisonment of John Casimir and the Polish Levy of Medina de las Torres Studia Historica Historia Moderna Ispanyolca 33 Pfister Ulrich Riedel Jana Uebele Martin 2012 Real Wages and the Origins of Modern Economic Growth in Germany 16th to 19th Centuries PDF European Historical Economics Society 17 11 Mayis 2022 tarihinde kaynagindan PDF Erisim tarihi 8 Temmuz 2022 Porshnev Boris Fedorovich 1995 Dukes Paul Ed Muscovy and Sweden in the Thirty Years War 1630 1635 Cambridge University Press ISBN 978 0 521 45139 0 Pursell Brennan C 2003 The Winter King Frederick V of the Palatinate and the Coming of the Thirty Years War Ashgate ISBN 978 0 7546 3401 0 Ryan E A 1948 Catholics and the Peace of Westphalia PDF Theological Studies 9 4 590 599 doi 10 1177 004056394800900407 4 Mart 2016 tarihinde kaynagindan PDF Erisim tarihi 7 Ekim 2020 Schmidt Burghart Richefort Isabelle 2006 Les relations entre la France et les villes hanseatiques de Hambourg Breme et Lubeck Moyen Age XIXe siecle Relations between France and the Hanseatic ports of Hamburg Bremen and Lubeck from the Middle Ages to the 19th century Direction des Archives Ministere des affaires etrangeres Fransizca Schulze Max Stefan Volckart Oliver 2019 The Long term Impact of the Thirty Years War What Grain Price Data Reveal PDF Economic History 28 Temmuz 2021 tarihinde kaynagindan PDF Erisim tarihi 8 Temmuz 2022 Sharman J C 2018 Myths of military revolution European expansion and Eurocentrism European Journal of International Relations 24 3 491 513 doi 10 1177 1354066117719992 Spielvogel Jackson 2017 Western Civilisation Wadsworth Publishing ISBN 978 1 305 95231 7 Storrs Christopher 2006 The Resilience of the Spanish Monarchy 1665 1700 OUP ISBN 978 0 19 924637 3 Stutler James Oliver 2014 Lords of War Maximilian I of Bavaria and the Institutions of Lordship in the Catholic League Army 1619 1626 PDF PhD tez Duke University 28 Temmuz 2021 tarihinde kaynagindan PDF Erisim tarihi 8 Temmuz 2022 Talbott Siobhan 2021 Causing misery and suffering miserably Representations of the Thirty Years War in Literature and History Sage 30 1 3 25 doi 10 1177 03061973211007353 Thion Stephane 2008 French Armies of the Thirty Years War Auzielle Little Round Top Editions Thornton John 2016 The Kingdom of Kongo and the Thirty Years War Journal of World History 27 2 189 213 doi 10 1353 jwh 2016 0100 JSTOR 43901848 Trevor Roper Hugh 1967 The Crisis of the Seventeenth Century Religion the Reformation and Social Change 2001 bas Liberty Fund ISBN 978 0 86597 278 0 Van Gelderen Martin 2002 Republicanism and Constitutionalism in Early Modern Europe A Shared European Heritage Volume I Cambridge University Press ISBN 978 0 521 80203 1 Van Groesen Michiel 2011 Lessons Learned The Second Dutch Conquest of Brazil and the Memory of the First Colonial Latin American Review 20 2 167 193 doi 10 1080 10609164 2011 585770 Van Nimwegen Olaf 2010 The Dutch Army and the Military Revolutions 1588 1688 Boydell Press ISBN 978 1 84383 575 2 Wedgwood C V 1938 The Thirty Years War 2005 bas New York Review of Books ISBN 978 1 59017 146 2 White Matthew 2012 The Great Big Book of Horrible Things W W Norton amp Co ISBN 978 0 393 08192 3 Wilson Peter H 2009 Europe s Tragedy A History of the Thirty Years War Allen Lane ISBN 978 0 7139 9592 3 Wilson Peter H 2018 Lutzen Great Battles Series Oxford Oxford University Press ISBN 978 0199642540 Wilson Peter 2008 The Causes of the Thirty Years War 1618 48 The English Historical Review 123 502 554 586 doi 10 1093 ehr cen160 JSTOR 20108541 Zaller Robert 1974 Interest of State James I and the Palatinate Albion A Quarterly Journal Concerned with British Studies 6 2 144 175 doi 10 2307 4048141 JSTOR 4048141