Azərbaycanca AzərbaycancaБеларускі БеларускіDansk DanskDeutsch DeutschEspañola EspañolaFrançais FrançaisIndonesia IndonesiaItaliana Italiana日本語 日本語Қазақ ҚазақLietuvos LietuvosNederlands NederlandsPortuguês PortuguêsРусский Русскийසිංහල සිංහලแบบไทย แบบไทยTürkçe TürkçeУкраїнська Українська中國人 中國人United State United StateAfrikaans Afrikaans
Destek
www.wikipedia.tr-tr.nina.az
  • Vikipedi

Lazlar Lazca Lazepe çoğul Lazi tekil Güney Kafkas dillerinden Lazca konuşan ve Türkiye ve Gürcistan ın Karadeniz

Lazlar

Lazlar
www.wikipedia.tr-tr.nina.azhttps://www.wikipedia.tr-tr.nina.az

Lazlar (Lazca: Lazepe (çoğul), Lazi (tekil) Güney Kafkas dillerinden Lazca konuşan ve Türkiye ve Gürcistan'ın Karadeniz kıyısındaki bölgelerinde yaşayan bir etnik gruptur.

Lazlar
Lazepe
ლაზეფე
image
1900'lü yılların başında Laz bekçiler, Dmitri Yermakov
Önemli nüfusa sahip bölgeler
image Türkiye
  • 500.000 - 1.000.000
  • ya da 250.000
  • ya da 150.000 - 500.000
image Gürcistan2.000-3.000
image Rusya221
Diller
Lazca, Türkçe veya Gürcüce
Din
Ağırlıklı olarak İslam (Hanefi Sünni)
çok küçük bir Ortodoks azınlık Batum'da.
İlgili etnik gruplar
Megreller, Gürcüler, Svanlar

Günümüzde Lazların toplam nüfusunun tahminleri en düşük 150.000 ve en yüksek 1 milyon arasında değişmektedir. Lazlar en yoğun olarak Türkiye'nin kuzeydoğusunda yaşamaktadır. Lazların konuştuğu Lazca, Gürcüce, Svanca ve Megrelce ile Güney Kafkas dil ailesini oluşturur. 2001'de yaklaşık 130.000-150.000 konuşanı ile Lazca UNESCO tarafından yok olma tehlikesi altındaki dil olarak sınıflandırılmıştır.

Etimoloji

image
1861 yılında Trabzon Vilayeti'ne bağlı Lazistan Sancağı

Etnik bir terim olarak Laz kelimesi, ilk kez Plinius'un "Naturalis Historia" adlı eserinde, Latince olarak Lazi biçiminde (Yunancası Λαζοί (Lazi) ve Λαζαι (Laze)) olarak geçmektedir. "Lazlık", Prokopius'un da belirttiği gibi birden fazla Kolhis kabilesi tarafından zamanla benimsenmiş bir isim olmalıdır.

Evliya Çelebi 1640'ta, Lazları bir Doğu Kafkas kavmi olan Lezgilerle isim benzerliğinden dolayı karıştırmıştır. V. Minorsky, Çan kelimesinin Yunanca Sannoi/Tzannoi kelimeleriyle aynı şeyi ifade etiğini (ISLM Laz), Prokopius ise Tzani veya Kolhisli olarak bilinen halkın artık Lazi olarak adlandırıldığından bahsetmiştir.

W.E.D Allen ve N. Marr ise başka bir Kolhis kabilesi olan Svanların, Gürcüce Çaneti olan Laz Bölgesi'ne Lazan adını verdiklerini, bu adın La (bölgesel ön takı) + Zan (Lazların eski adı: Tzan, Tsan, Çan) etimolojisine sahip olduğunu belirtmektedir.

Strabon'un, Lazların ataları olan Kolhi (κολχοί) ve o halkın yaşadığı coğrafyanın adı olan Kolheti (κολχίς) kelimelerini eş anlamda kullanması tesadüf olmayabilir. MS 7. yüzyılın sonlarında, Kolhis'in Arap işgaline uğraması Lazlar için dönüm noktası olabilecek bir çağın başlangıcı olmuştur. Tzani/Çani (Τζάνοι) kelimeleri ise Lazilerin (Λαζούς), Yunan ve Gürcü kaynaklarında geçen diğer adı olup, Bizans Kültürüne adapte olmuş Lazları ifade etmek için de kullanılmıştır.

Bu da tarihte Trabzon'da yaşayan Tzani/Tzannoi ve Tsani/Tsannoi olarak adlandırılan halkın bir Kolhis kavmi olduğunu ve Kolhis'in 3. yüzyıldan sonraki mirasçısı olan Lazikalı Lazların bölgedeki versiyonu olduğu ispatlamaktadır. Nitekim bugün Gürcülerin Lazlara Çani, Ermenilerin de "Çen" demesi bunu ispatlamaktadır.

Günümüzde Rize'nin Çamlıhemşin ilçesinde yer alan ve Lazların bölgedeki en büyük köyü durumunda olan Topluca köyünün Lazca adı Tsano'dur. Bu köy isminin Lazların eski adıyla bir bağlantısı olduğu düşünülmektedir.

Tarih

image
Kolhis ve bu devletin sınırları dışında kalan Lazlar (Tzannoi/Sanniler)
image
Antik Kolhis, İberya ve Ermeni krallıkları
image
Lazika Krallığı, 300
image
Lazika Krallığı, 385

Kökenleri

Modern teoriler Kolhis halklarının Laz ve Megrellerin atası olduğunu öne sürmektedir. Bu halklar antik dönemde Güneydoğu Karadeniz bölgesinin etnik ve kültürel yapısında önemli rol oynamıştır.

Antik Çağ

Lazların da dahil olduğu Zanların tarihte ilk defa görüldükleri devlet MÖ 1350 ile MÖ 164 yılları arasında varlığını sürdürmüş Kolhis Krallığıdır. Kolhis Krallığı, günümüzde Türkiye'nin Trabzon, Rize ve Artvin şehirlerini, Gürcistan'ın ise batısını kapsayan bir alanda yaşayan Kolhis halklarının güçlenmesiyle kurulmuştur. Kolhis'in Karadeniz bölgesindeki altın, balmumu, kenevir ve bal ticaretinde önemli bir yeri vardı.

MÖ 6. yüzyılda, Kolhis'in güneyinde yaşayan halklar (Makronlar, Mosinikler ve Marlar) Ahameniş İmparatorluğu'nun 19. Satraplığı'na bağlanmıştır. MÖ 330'da, İskender Ahameniş İmparatorluğu'na son vermiştir. İskender'in ölümüyle beraber bölgede Fars soylu I. Mithridatis tarafından Pontus Krallığı kurulmuştur. Kültürel olarak krallık Helenleşmişti ve Krallığın resmi dili Grekçe idi.VI. Mithridatis, Kolhis bölgesini işgal etmiş ve oğlu Mithridatis'i Kolhis kralı olarak atamıştır.

MÖ 83-62 yılları arasında Roma'nın bölgeyi işgal etmesiyle beraber Pontus ve Kolhis Krallıkları Roma İmparatorluğu'na bağlanmıştır. Kolhis'in güney bölümleri Roma'nın Pontus Polemoniacus eyaleti, Kolhis'in kuzey bölümleri ise Roma'nın Lazicum eyaleti olmuştur. Roma'nın Kolhis bölgesinde kontrolü sadece sembolik olarak kalmıştır.

Birinci yüzyıl tarihçilerinden Memnon ve Strabon, eskiden Makronlar olarak bilinen halkın Sanniler adını taşıdığını belirtmiştir. Bu iddia Stephanos Byzantinos tarafından desteklenmiştir. İkinci yüzyıl tarihçisi Arrianus, Kolhislilerle komşu olan Tzanların Sanniler ile aynı halk olduğunu not etmiştir.

Bizanslı tarihçi Agathias'ın 6. yüzyılda tuttuğu notlara göre, Yunan mitolojisinin en eski destanlarından Argonautika'da yazanlara göre Yasun ve adamları, Altın Post'u alıp Yunanistan'a getirmek için Kolhis'e gelmişlerdi. Yasun, Altın Post'un yanı sıra Kolhis prensesi Medea'yı da ülkesine kaçırmış ve onunla evlenmişti.

"Lazlar büyük ve gururlu bir halktır ve onlar, oldukça önemli başka kavimlere hükmetmektedirler. Kolhidalıların antik isimlerine bağlı olmaları ile abartılı bir şekilde gurur duyuyorlar; muhtemelen kibirli tavırları da bu yüzdendir"

Orta Çağ

Lazlar, MS 2. yüzyılda Doğu Trabzon ile Abhazya arasında kalan sahil ve hinterland bölgesinde Lazika krallığını kurdular. Arrianus, Trabzon ile Dioskuria (Sebastopolis) arasında yaşayan halkları sayarken Lazları da saymıştır: Kolhisliler, Saniyalılar, Malahonlar, Heiohlar, Helonlar, Tsitreitler, Lazlar, Apsiller, Abazglar, Sanigler.

456 yılında Roma İmparatoru Marcianus bölgeyi ele geçirmiş ve Laz Kralı Gubaz'a boyun eğdirmeyi başarmıştır. Bölgeye bizzat giden Prokopius'un notları (MS 554) yazarın "Tzani (Çani)" olarak adlandırdığı Lazlar hakkında detaylı bilgi vermektedir:

"Tzaniler, kadim zamanlardan beri, herhangi bir hükümdara bağlı olmayan bağımsız bir halk olarak yaşamışlardır. Ömürlerinin tamamını gökyüzüne doğru uzanan ve ormanlarla kaplı olan bu dağlarda yaşayarak geçirirler. Zira, toprağı işleme konusunda usta değillerdir ve memleketleri, sarp dağların en az olduğu yerlerde bile oldukça engebelidir. Bu yaylalar, engebeli olmanın ötesinde, son derece taşlık, işlenmesi zor ve hiçbir mahsule uygun olmayan bir toprak yapısına sahiptir. Onlar tarım yapacak olsalar bile, ürün yetiştirmek için yeterli toprak bulamazlar. Burada, ne araziyi sulamak, ne de tahıl yetiştirmek mümkün değildir; çünkü bu bölgede düz bir arazi bulunmaz ve hatta buralarda ağaç da yetiştiği halde, bunlar meyve vermeyen ağaçlardır. Zira bu bölge bitmek bilmeyen kışın etkisiyle, uzun süre kar altında kaldığından, ilkbaharın başlangıç dönemi son derece belirsiz ve düzensizdir. Bu nedenlerden dolayı Tzaniler eski çağlarda bağımsız bir yaşam sürmüşler, ama şimdiki imparator I. Justinianus'un saltanatı sırasında, general Tzittas'ın komutasındaki bir Roma ordusu tarafından bozguna uğratıldılar ve hepsi kısa sürede mücadeleden vazgeçerek boyun eğdiler. Böylece, tehlikeli bir özgürlüğün yerine, sıkıntısı daha az olan esareti tercih etmiş oldular. Ve onlar hemen Tanrıya itaat ederek, Hristiyanlığı kabul ettiler. Böylece yaşam biçimlerini huzurlu bir yola sokmuş oldular ve daha sonra düşmana karşı sefere çıkıldığında, her zaman Romalıların yanında yer aldılar."

Prokopius, Lazların, Roma İmparatorluğu'nun doğu sınırını korumaları karşılığında yarı bağımsız krallıklarında özgür bir hayat sürdüğünü bildirmekteydi.

Latinlerin 1204'te Konstantinopolis'i işgal etmeleriyle, Bizans imparatorluğu yapmış Komnenoslar Trabzon'a kaçıp yeni bir devlet kurdular. Trabzon İmparatorluğu yönetiminde, Bizans yanlısı Yunanlar ile Kafkasyalıların konfederal yönetiminin desteklediği Lazlar arasında bir iktidar mücadelesi başladı. Bunun üzerine Gürcü kraliçesi Tamar'ın desteğiyle, 1204'te Rize ve çevresinde "Théma Grand de Lazia" (Büyük Laz Ülkesi Eyaleti) kuruldu.

1282'de, İmereti Krallığı Trabzon'u işgal etti. İşgal sonucunda Gürcüler Trabzon'u ele geçiremedi ama Trabzon İmparatorluğu'nun bazı bölgelerini işgal etti. Lazların yaşadığı bu bölgeler, İmereti Krallığı'na bağlandı.

Sonraki yıllar

Fatih Sultan Mehmed, 26 Ekim 1461 tarihinde Trabzon'u fethedip Osmanlı Devleti topraklarına katmıştır. Trabzon'un doğusunda 1204 yılında kurulan Büyük Lazia Theması'nın bir kısmı da Osmanlı Devleti'ne katılmıştır. Osmanlı Devletine bağlanan bölge, kimi kaynaklara göre Pazar'daki Melyat Deresi'ne kadar, kimi kaynaklara göreyse Fındıklı'ya kadardır. Osmanlı Devleti hakimiyeti dışında kalan Laz toprakları ise Gürcülerin yönetiminde kalmıştır. Lazların yaşadığı toprakların bir kısmı Guria, İmereti ve Samtshe'nin arasında idi. Büyük kısmı ise Samtshe'ye bağlıydı. 1535'teki Murcaheti Savaşı ile beraber Lazların yaşadığı bölge Guria Prensliği'ne bağlanmıştır. 1547'de Osmanlılar, günümüz Gürcistan'ın güneybatısındaki Gonio'yu ele geçirir. I. Selim'e karşı savaşan Laz halkına komutanlık eden Kahaber, birçok kez Osmanlı kuvvetlerini Lazların yaşadığı bölgede mağlup eder. Trabzon valisi I. Selim'in yeniçerilerinin savaşa dahil olmasıyla beraber savaşın gidişatı değişir ve Kahaber öldürülür. Osmanlılar Kahaber'in ölümüyle Lazların yaşadığı bölgeye girmeye muvaffak olurlar. Savaş aralıksız üç ay sürer ve Lazların erzakları tükenir. Laz askerlerin yaklaşık 3/4'ü Osmanlılarca öldürülür ve direniş kırılır. Nihayetinde Lazlar teslim olur ve Trabzon'un işgaliyle başlayan Trabzon İmparatorluğu'nun Osmanlılarca ilhakı tamamlanır. Gonio, 1878'te Rusya ile imzalanan Reasürans Tretesi ile Batum Rusya'ya bağlanana kadar Lazistan Sancağı'nın merkezi olur.

Lazların bazı kaynaklara göre kanlı olan asimilasyonu yaklaşık 300 yıl sürer. Bu süre zarfında Lazların Gürcü ve Hristiyanlıkla olan bağlantıları sona erer. Bölgede yaşayan ve Ortodoks kalmaya devam eden azınlık, İstanbul Rum Ortodoks Patrikhanesine inanmaya zorlanır. Bir zamanlar Gürcü Ortodoks Kilisesi'ne inanan Ortodoks Lazlar, Rum Ortodoks Patrikhanesine inanmalarını takriben Rumlaşırlar. İstanbul'daki Rum Kilisesi'ne inanan Lazlar zamanla Lazcayı unutur ve kimliklerini kaybederler. Helenleşen Lazlar Pontus Rumcası konuşmaya başlar. Bununla beraber Müslümanlığa geçen Lazlar Lazca konuşmaya devam ederler. 17 yüzyılın ortalarında Tunus'ta valilik yapan ve "Dayı" unvanını taşıyan birçok kişi Laz kökenlidir: Muhammed Laz (1647-1653), Mustafa Laz (1653-1665) ve Ali Laz (1673). Kahire'de heykeli bulunan ve 1808-1823 yılları arasında Mısır valiliği yapmış Lazoğlu Muhammed Bey de Laz kökenlidir.

Kırım yarımadasının güney kıyılarında Lazların göç ettiğine dair kanıtlar bulunmaktadır. Bu Lazlar daha sonra Türk ve Kırım Tatar toplulukları içinde asimile olmuştur. 17. yüzyıl Osmanlı gezgini Evliya Çelebi de Lazların Kırım'daki varlığından bahsetmiştir. Günümüzde birkaç Laz aile halen daha Kırım'da yaşamaktadır.

Trabzon bölgesini 19. yüzyıla kadar Paşalar yönetmiş olsa da, Trabzon'a bağlı çoğu sancağı görece bağımsız Laz derebeyler yönetmişti. Çoğunlukla kendi aralarında çatışmalar yaşayan Laz derebeyler, padişaha fiiliyatta bağlı değillerdi ve padişaha vergi ödemiyorlardı. Sultan II. Mahmud, 1828-1829 savaşını takip eden dönemde fiiliyatta bağımsız olan Lazistan derebeylerinin gücünü azaltmaya çalıştı. Bunun sonucunda 1832'de Tahir Ağa Tuzcuoğlu önderliğinde Tuzcuoğlu İsyanları patlak verdi. Lazların destek verdiği bu isyan başlangıçta başarılıydı, ama 1834'ün baharında isyan bastırıldı. İsyanın bastırılmasıyla beraber Laz derebeylerin gücü azaldı. Laz derebeylerin padişaha karşı çıktıkları bu süreç, 1850'lerde Osman Paşa'nın reformlarıyla bölgeye mutlak Osmanlı hakimiyeti gelene kadar devam etti.

Zakaria Çiçinadze'ye göre, Trabzon'da 1825'teki Lazların sayısı 4.000 haneydi. 900 kişi Katolik inancına mensuptu. 1820'lerde Roma'da eğitim görmüş iki Laz Katolik rahip Trabzon'daydı. Daha sonra Katolik Lazlar Konstantinopolis'e taşındı.

Lazistan Sancağı'ndan Canik Sancağı'nın Samsun, Bafra ve Çarşamba kazalarına göç eden ve tütün tarlalarında tarım işçisi olarak çalışan Lazlardan Lazbastı vergisi alınmaktaydı.

93 Harbi ile beraber Batum Ruslar tarafından ele geçirilir ve Lazistan Sancağı'nın merkezi Rize olur. 1882'de Batum Oblastı'nda yaşayan yaklaşık 40.000 Müslüman Laz, İzmit Sancağı'na bağlı Yalova, Karamürsel, İzmit, Adapazarı ve Sapanca gibi yerlere kitlesel olarak göç eder.Jön Türk hareketinin Lazistan Sancağı'nda yayılmasıyla beraber, Hopalı Faik Efendi önderliğinde kısa ömürlü bir özerklik hareketi başlar. Özerklik hareketi, Sultan II. Abdülhamid'in müdahalesiyle kısa sürede sona erer. 16 Mart 1921 tarihinde imzalanan Moskova Antlaşması ile beraber 93 Harbi sonrası Osmanlı'ya göç etmemiş Müslüman Lazlar da Osmanlı'ya göç eder.

1910'lu yıllarda birtakım Laz cemiyetleri kuruldu. Bu cemiyetlerden Laz Tekamül-i Milli Cemiyeti ve Laz Talebe Cemiyeti Lazların kültürel özgürlüklerine kavuşmasını amaçlayan ama ayrılıkçı olmayan cemiyetlerdi.

Lazların, küçük kayıklarıyla olan denizcilik faaliyetleri, Kurtuluş Savaşı sırasında oldukça önemli bir yere sahiptir. Büyük miktarda silah ve mühimmat Batum'dan Samsun'a Laz takalarıyla getirilmiştir.

1920'de, Zeynel Abidin Atak, Esat Özoğuz, İbrahim Şevki Bey, Mehmet Necati Memişoğlu, Osman Nuri Özgen ve Ziya Hurşit Bey, Lazistan milletvekili olarak Türkiye Büyük Millet Meclisi'ne katıldılar.

Sovyetler Birliği

Sovyetler Birliği'nin kurulduğu dönemde yapılan nüfus sayımlarına göre Acara ve Abhazya bölgesinde kayda değer bir Laz nüfus yaşamaktaydı. 20. yüzyılın başında Abhazya'da 9 Laz köyü olduğu kaydedilmiştir. 1880'li yıllarda bir kısmı Laz olan, çoğunluğu Hemşin Ermenileri ve Pontus Rumları olan toplum Lazistan'dan Abhazya'ya göç etmiştir. Bu göç beraberinde Abhazya'ya tütün kültürünü de getirmiştir. Verimli toprakların yakınlarına yerleşen Lazlar, Abhazya'da yarıcılık yapmıştır. Yarıcılar, Abhazya'daki Laz nüfusunun %75'ini oluşturuyordu. Abhazya'da pasta şefliği, ağaç işçiliği ve balıkçılık gibi baba mesleğini devam ettirmeye çalışan Lazlar ise zamanla işsiz kalmıştır. Azınlık bir grup ise Oçamçıra ve Gagra'da küçük gruplar halinde balıkçılığa devam ediyordu. Bolşevizmin Abhazya'daki Laz gençleri arasında popülerleşmesiyle beraber, Laz gençlerinden oluşan Abhaz Bolşevik lider Nestor Lakoba'ya bağlı bir gerilla timi kurulmuştur. Kiaraz adlı militarist yapının parçası olan Laz timinin temel görevi Kiaraz'a cephane sağlamaktı. 1917'den 1921'e kadar Doğu Karadeniz ve Abhazya'da aktif olan tim, Menşeviklere karşı pek çok silahlı eylem düzenlemiştir.

Lazların bölgede konuşulan Rusça, Abhazca ve Yunancayı bilmemesi ve işsizlik gibi sebeplerden dolayı 1921-1928 yılları arasındaki 4.500, 1928-1929 yıllarındaki ise 5.000 Laz Abhazya'dan Türkiye'ye dönmüştür. 1929 yılının yazında Gürcistan Komünist Partisi Vilayet Komitesinin milli azınlıklar sektörü İskender Chitaşi'yi, Türkiye'ye kitleler halinde göç eden Lazların göçünü durdurması için görevlendirmiştir. Çalışmalar kapsamında Abhazya'da 1 ve 2. sınıflara Lazca eğitim veren bir okul açılmıştır. 1938 yılı verilerine göre Abhazya'da 4000 Laz kalmıştır. Nestor Lakoba'ya suikast düzenlenmesi ve yönetime Lavrenti Beriya'nın geçmesinden sonra Lazca eğitim yapan okullar Gürcüleştirme politikası kapsamında kapatılmıştır. 1937 ve 1938'de İskender Chitaşi'nin de dahil olduğu 23 Laz Büyük Temizlik kapsamında Troyka'da yargılanmış ve idam edilmiştir.

Nüfus ve coğrafi dağılım

Lazca konuşan halk, Türkiye'nin kuzeydoğusunda, Karadeniz Bölgesinde, Artvin'in Hopa, Arhavi, Borçka ilçeleri ve Rize'nin Fındıklı, Ardeşen, Pazar, Çamlıhemşin ilçelerinde; göçmen olarak İkizdere'nin Merkeze yakın 6 köyü, Güneyce beldesi, Kalkandere'nin bazı köyleri ve 93 Harbi olarak bilinen 1877-1878 Osmanlı-Rus savaşından dolayı Batum, Hopa ve Arhavi'den göç ederek yerleştikleri İspir, Gölcük, Yalova, İzmit, Osmaneli, Karamürsel, Sapanca, Kocaali, Karasu, Düzce, Akyazı, Hendek, Akçakoca, Gölköy, Ayancık Ünye, Çanakçı, Bulancak, Baruthane [], Çarşamba, Çaltı, Vezirköprü, Ladik [], Yeralan, Kavak, Havza [], Bafra, Dikmen [] gibi yerlerde yaşamaktadırlar. Latince'de 'Lazika'; "Lazların ülkesi" anlamına gelmektedir. Gürcistan, Lazika adında yeni bir şehir kuracağını açıklamıştır. Proje günümüzde büyük ölçüde terk edilmiştir.

Kafkasya'da Gürcistan'ın Acara Özerk Cumhuriyeti'nin Batum kentinde ve kente bağlı Sarp, Gonio (Gönye), Kahaber, Thilnari gibi köylerde ve çok az da Ahıska, Ureki ve Abhazya'da olmak üzere 5.000 ila 32.000 arasında Laz'ın yaşadığı tahmin edilmektedir. 19. yüzyıla kadar Acara ve Batum'un çevresindeki nüfusun büyük çoğunluğunu Lazlar oluşturmaktaydı. Ancak Osmanlı-Rus Savaşları'nda gerek Lazların Osmanlı'ya yardım etmeleri, gerekse muhacirlikten dolayı bölgede Laz nüfusu iyice azalmıştı. Stalin'in 1949'da Lazları topluca Orta Asya ve Sibirya'ya sürmesi Batum'da Lazların sayısını azınlık derecesine düşürmüştür. Çeşitli Avrupa ülkeleri ve eski Sovyetler Birliği ülkelerinde ise ne kadar Laz yaşadığına dair kesin bir veri bulunmamakla beraber 5.000 kadar Laz yaşadığı düşünülmektedir. Çünkü Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı olanlar kayıtlara Türk olarak geçmekte, Gürcistanlı Lazlar ise Stalin döneminde zorunlu tehcir gereği sürüldükleri yerlerde kayıtlara Gürcü olarak geçirilmektedirler.

Lazlar, Osmanlılar Lazların yaşadığı bölgeye girdikten sonra süreç içinde İslam dinini benimsemişlerdir. Buna rağmen Ortodoks dininden dönmek istemeyen Lazlar, kilise ve ibadet dili de olan Yunancayı benimseyerek Osmanlı tahrir defterlerine ya "Rum" olarak geçirildiklerinden Rumlaştılar ya da Lazistan'dan göç edip İç Gürcistan'a sığındığından dolayı Gürcüleştiler.

1810 yılında tüm Lazistan Sancağı'nın nüfusu 600.000'den fazla iken bunun 400.000'i Osmanlı'nın iskan politikaları nedeniyle farklı yerlere sürüldüler. 1900'lere gelindiğinde ancak 200.000 kadar insan otokton yerinde kaldı.

1935 nüfus sayımında "İslâm Azınlık Dilleri" altında 72.000 kişi Lazca konuştuğunu belirtmişti. Bu da o zamanki Türkiye'nin %0,53'ünü oluşturmaktaydı. 1975 Türkiye köy sayımında Doğu Karadeniz bölgesinde yaklaşık 90.000 kişi, Batı Karadeniz bölgesinde 25.000 kişiMilliyet gazetesinin KONDA'ya yaptırdığı ankete göre Türkiye halkının %0,28'i kendini Laz olarak tanımlamış ve 220 bin kişinin Laz olabileceği tahmin edilmiştir. Habertürk gazetesinin KONSENSUS araştırma şirketine Kasım 2009-Aralık 2011 tarihleri arasında yaptırdığı “Türkiye Gündemi, Aralık 2011-2012'ye Girerken Türkiye Görünümü” başlıklı araştırmanın sonuçlarına göre Türkiye'de Laz nüfusu 1.616.412 kişidir. Bu sonuç ile Türk, Kürt, Arap ve Çerkez nüfusundan sonra 5. sırada yer almaktadır.

image
1838'den kalma Milat'tan hemen önceki dönemi gösterir haritada Trabzon'un doğusundan Abhazya'ya değin Proto-Laz oymakları: Kolhis ya da Lazika, Makronlar, Sanniler ve Moshiler.

Lazlar, Gürcistan'da herhangi bir zorunlu göç veya asimile politikasıyla karşı karşıya kalmamıştır. Megrellerde etnik köken olarak Lazlarla aynı halktır. Ülkede Megrel nüfusun yoğun yaşadığı idari bir bölge bulunmaktadır. Bu bölge Samegrelo-Zemo Svaneti veya Megrelya-Yukarı Svanetya olarak adlandırılır.

Dil

Lazlar, konuştukları dile "Lazuri" demektedirler. Lazca, dünya dil ailesinde Kafkas dillerinin içinde Gürcüce, Svanca ve Megrelce gibi Güney Kafkas Dil Grubu'nda yer alıp Zan dilleri bölümüne mensuptur ve Laz alfabesi ile yazılır. Bu diller arasında Lazcaya en yakın olanı Megrelcedir.

Lazcanın yakın bir zamana kadar yazı dili bulunmamaktaydı. Antik Kolhis ve Lazika krallıklarının hüküm sürdüğü dönemlerden günümüze değin zengin sözlü bir edebiyata sahiptiler; destanları, masalları ve şiirleri ancak 19. yüzyılda yazıya dökülebilmeye başlanmıştır. Lazcaya ilişkin en eski kayıtlar Evliya Çelebi'nin 'Seyahatnâmesi'nde geçen birtakım Megrelce cümleler ve sözcüklerdir.

Türkiye nüfus sayımı istatistiklerine göre, Lazca konuşan kişi sayısı 1945'te 46.987 iken, 1965'te 26.007 kişinin anadili Lazca olup 59.101 kişi de ikinci dili olarak Lazca konuşmaktaydı. Wolfgang Feurstein'e göre 1983'te 250.000, Macar etnolog Ildiko Beller Hann'a göre de 250.000 kişi Lazca konuşurdu.

Lazolog İsmail Avcı Bucaklişi ve Gürcistan Diaspora Bakanlığı ise bu sayıyı 500.000 olarak vermiştir. Gürcistan'da 900 ila 32.000 kişi Lazcayı anadilleri gibi/olarak konuşmaktadır.

2008 Şubatı'nda UNESCO "Tehlikedeki Diller Atlası"nın araştırmasına göre ise Türkiye'de 130.000 ila 150.000 kişi Lazca konuşmaktadır. Bazı araştırmacılara göre Türkiye'de 250.000 etnik Laz yaşamakta olup bunların 150.000'i Lazca konuşmaktadır. Almanya'da ise tahminî verilere göre 1.250 kişi civarında Lazca konuşan vardır.

Kültür

20. yüzyılda yaşamış Laz şair ve ressam Hasan Helimişi, Lazca şiirleri ve Laz motiflerini temel alan resimleriyle tanınmaktadır. Muhammed Vanilişi'nin yazdığı ve Hayri Hayrioğlu'nun 1992'de Türkçeye çevirdiği Lazların Tarihi isimli kitap Türkiye Lazları arasında Laz kültürüne olan ilgiyi arttırmıştır. 1990'lardan beri Laz kültürünü ve Lazcayı canlandırmayı amaçlayan kültürel faaliyetler artmaya devam etmektedir.

1993 yılında Ogni dergisi yayınlanmış, 1996 yılında Sima Doğu Karadenizliler Hizmet Vakfı, 2006 yılında Gola Kültür Sanat ve Ekoloji Derneği, 2008 yılında Laz Kültür Derneği ve 2013 yılında Laz Enstitüsü kurulmuştur. Gemlik'in Şükriye mahallesinde kutlanan Laz kültür festivali, Gürcistan'ın Sarpi köyünde kutlanan Kolhoba ve el yapımı tahta arabaların yarıştırıldığı Formulaz, Lazların kutladığı festivallerden bazılarıdır. 2013 yılında Eğitim Bakanlığı ortaokul öğrencileri için seçmeli Lazca dersi başlatmıştır.Laz güneşi olarak da bilinen Barçhali sembolü Lazlar arasında kullanılmaktadır. Sırt sepeti, su değirmeni, klemuri, onçamure ve meyve toplamak için kullanılan mosakali, Laz coğrafyasında yaygın olarak kullanılan araç gereçlerdendir. Ayrıca yırtıcı hayvanları yerleşim yerlerinden uzak tutmak için su manganası kullanılmaktadır.

Mimari

image
Ardeşen'deki geleneksel Laz evi

Laz yapılarının ana malzemesi 19. yüzyıla kadar çoğunlukla yuvarlak ve yontulmamış keresteler olmuştur. Taş temelli olan yapılar, kereste duvarlarla kaplanırdı. Kerestelere de el oymacılığı motifleri işlenirdi. Lazlar binlerce yıldır hayvan ve bitki motifleri kerestelere işlemektedir. Üzüm çubuğu motifi de hayvan ve bitki motifleri gibi yaygındır. Duvarların üzerine ise boydan boya bir kalas uzatılır, çatı kalasın iki tarafında da inşa edilirdi. Ev inşa edildikten sonra yapılan ilk ateşli yemek önem arz etmekteydi. Ateşi yakacak kişinin baba ve annesi hayatta olan bir kız çocuğu olması uğurlu kabul edilirdi.

Osmanlı döneminde Lazistan sancağındaki insanlar inşaat ustalığıyla ünlü olup sanatlarını 1917 Ekim Devrimi'ne dek çalışmak amacıyla gittikleri Rusya ve Anadolu'da icra etmekteydiler. Kesme taş veya tamamen ahşap malzemeden yapılan geleneksel Laz evleri, kışlık tahılı saklamak amacıyla kullanılan serenderler ve ahşap oyma sanatının icra edildiği yapıların ayakta kalabilmiş örneklerine bölgede hâlen rastlanmaktadır.

Acara beyi olan Aslan Beg Himsiaşvili tarafından 1886 yılında, 2 Laz kardeşe yaptırılan Batum'un günümüzdeki tek faal camisi olan Orta Cami de sıra dışı ve renkli süslemeleriyle Laz mimarisini yansıtmaktadır.

Yakın zamana değin gerçekleştirilen, şekil, büyüklük ve kullanım amacına göre hentskeli, kalati, gudeli olarak adlandırılan sepet örme sanatı da günümüzde terk edilmek üzeredir.

Geleneksel kıyafetler

image
Geleneksel kıyafetlerini giymiş Laz askerlerin yer aldığı kartpostal, Trabzon

Geleneksel Laz kıyafetlerinin 19. yüzyılın ikinci yarısında Bafra'dan Abhazya'ya kadar olan sahil şeridinde yaşayan tüm etnik gruplar tarafından giyildiği bilinmektedir. Bu kıyafetler kahverengi gevşek kollu kısa yün ceket, zıpka olarak bilinen darp paçalı ve ince koyu kahverengi pantolon, diz boyu deri çizme ve gözlerin üstünde başın tamamını kaplayan fulardan oluşuyordu. Zıpkaya Karadeniz'in sahil kesiminde Laz poturu ve kara don da denmekteydi. Kadın kıyafetleri ise Gürcistan'daki prenseslerin giydiği geniş etekli elbiseler benziyordu. Yöre kadınları prenses elbiselerinden farklı olarak erkeklerinkine benzer bir fular ve bel bölgesine bağlanmış bir eşarp giyiyorlardı. Tüfek yapmalarıyla bilinen asker Laz erkekleri, göğüslerine taktıkları kemerde tüfek, tabanca ve barutluk gibi silahlar taşıyordu. Ayrıca bellerindeki kemerde Laz bıçağı veya Sürmene bıçağının yanı sıra tutsakları bağlamak için kullandıkları bir ip bulunmaktaydı. Çok işlevsel olmayan Laz kıyafetleri genç ve orta yaşlı erkekler tarafından bayramlarda giyilirdi. I. Dünya Savaşı döneminde tabanca ve bıçaklarla kuşanmış Laz kıyafetleri, Topal Osman ve Türk ulusal kurtuluş hareketinin sembolü haline gelmiştir. İronik bir şekilde Hemşinli fedayilerde aynı kıyafetleri giyiyordu. Bu süreçte Pontus Rumları geleneksel Laz kıyafetlerini giymeyi bırakmış ve Avrupalılar gibi giyinmeye başlamıştır. Bununla beraber kripto Hristiyanlar geleneksel Laz kıyafetlerini giymeye devam ettiler.

Müzik ve halk dansları

image
Tulum çalan bir Laz

Laz müziği, Kolhis'ten günümüze değin ulaşan süreç içinde birçok kültürden ve medeniyetten etkilenerek çeşitlilik kazanmıştır. Laz müziği, temelde insan sesine dayanır. Günümüz Laz müziğini coğrafî olarak Gürcistan (Kafkasya) ve Türkiye (Doğu Karadeniz) olarak iki kısımda incelemek mümkündür.

Lazlar, ezgi için ǩaide kelimesini kullanmaktadırlar. Lazca yazı dili gelişmemiş olduğundan Laz halk edebiyatı ürünü olan türküler sözlü ifade edilip aktarılır. Geleneksel çalgılar olan kemençe ve tulum, Laz müziğinin icrasında -insan sesiyle beraber- temel rol oynarlar. Tulum Lazların ulusal sazıdır. Tuluma Lazcada guda; Hopa ve Batum yöresinde ise ç'ip'oni denilmektedir. Kemençe de Lazlarla özdeşleşmiş bir halk çalgısıdır. Kemençeye Lazcada çemane; Hopa ve Batum'da ise ç'ilili denilmektedir. Bir diğer önemli Laz halk çalgısı da kavaldır. Kavala Lazcada pilili denilmektedir.

Laz şarkıları çoğunlukla sevda konusunu işler. Bunda, Laz erkeklerinin eskiden beri ekonomik koşulların etkisi ile evlerini terk edip Sovyet ülkelerine iş aramaya ya da balıkçılık yapmaya gitmelerinin etkisi büyüktür.

Laz insanın horona olan tutkusu ve horonun arkaik biçimi en iyi şekilde bir Laz deyişi ile özetlenebilir: Tambis moǩlimei ixoronams (çalıya tutunup horon oynuyor). Hopa ve Borçka yörelerinde Kafkasya etkisi gözlenir. Horondaki tüm hareketler yaşamın içerisinden alınır: deniz işçiliğinde yinelenen el-kol-ayak hareketleri Laz oyunlarının figürlerine yansımıştır.

Geleneksel Laz halk danslarının yegane adı horondur. Laz ve Hemşin horonlarının Trabzon horonlarından başlıca farkı horonlara sözlü iştirak edilmesi ve omuz silkme figürünün eksikliğidir. Batum'da ise kabarık Karadeniz figürleri ile "horumi" ve "gandagana" denilen danslar yapılır. Batum'da kemençe ve tulumun yanında, akordiyon ve doli de kullanılır.

Avcılık

Laz balıkçılar (feluka) adını verdikleri av kayıklarını kendileri inşa etmekte, ağlarını kendileri örmekteydi. Laz balıkçılar zargana, hamsinin yanı sıra çakmaklı tüfeklerle 1970'lere dek yağı için yunus avlamışlardı. Lazlar balık avında çeşitli ağlar kullanırlardı; sviakişi, sarganişi, mezgitişi, otkomiluşi, serpmeve, küçük boyutlu balıklar için tritsaşi, karışık cins balıklar için molozma ve sahil boyu avlanmalar için apladi.

Lazlar aynı zamanda ağ kullanarak ya da atmaca evcilleştirerek kuş avlama sanatında da ustadırlar. Nefer ya da neperi adı verilen ağlarla kuşların geçit bölgelerinde kurulan ağlarla kuş avı yapılır.

Mutfak

Laz mutfağı ağırlıklı olarak karalahana, hamsi ve süt ürünlerinden yapılan yemeklerden oluşmaktadır. Laz mutfağını oluşturan yemeklerden bazıları:

  • Laz böreği
  • Muhlama
  • Minci
  • Karalahana sarması
  • Karalahana ezmesi
  • Sebzeli hamsi
  • Mısır ekmeği
  • Termoni
  • Hamsikoli
  • Hamsili pilav
  • Hamsili yumurta
  • Kabak pilavı
  • Mamalika
  • Puçuko
  • Sakızlı macun

Din

Roma İmparatorluğu döneminde, 6 yüzyıla kadar Paganist olan Lazlar, Lazika kralı I. Gubaz döneminde Hristiyanlığın devlet dini ilân edilmesiyle, süreç içinde Ortodokslaştılar. Bölgenin Osmanlı himayesine girdiği 15. yüzyılın son çeyreğinden 17. yüzyıla değin Hristiyanlıktan, İslam'a zamanla geçmişlerdir. Günümüzde Lazlar, Hanefi mezhebinden Sünni Müslümandır. Buna karşın türbe, tekke ve evliya gibi kişi ve yerlere Lazların yaşadığı yerlerde rastlanmaz. 1845 yılında Şeyhülislam'ın emriyle Laz hocaları, molla ve müftülerin Kuran'ı anlatmak için Lazca kullanmaları yasaklanmıştı. Gürcistan'ın Acara bölgesinde yaşayan ve Hristiyanlığa dönmüş bir Laz nüfus bulunmaktadır. 20. yüzyılda Lazların yaşadığı bölgeye gelen diplomat ve yazar William Eleroy Curtis, Lazların bazı dini sorumluklardan kaçmak için üçkağıtlar çevirmekle bilindiğini belirtmektedir. Curtis, peygamber döneminde sigara bulunmadığını gerekçe göstererek oruç sırasında sigara içmenin yasak olamayacağını söyleyerek oruçluyken sigara içen Lazlara kitabında yer vermiştir.

Laz mitolojisinde Didamangisa, (Ona dida), (Aneneri), Germakoçi ve Çinka gibi insan görünümlü mitolojik varlıklar vardı.

Bazı Hristiyanlık ritüelleri de Lazlar arasında yaşamaktadır. Söz gelimi Aralık ayına Lazcada "Xrist'ana" denilmektedir. Bu da Hristos'un yani İsa'nın ayı anlamına gelmektedir. Ayrıca Ramazan ve Kurban Bayramında yaşlı kadınlar evlerine gelen çocuklara yumurta dağıtmaktaydı. Pazar'da ölüyü tabutla gömmek de hâlâ yaşadığı iddia edilen başka bir gelenektir.

Grup kimliği

image
Arhavi ilçe merkezinde Laz kadın ve erkeğini sembolize eden Arhavi Barış ve Dostluk Heykeli

Etnik, tarihî, dilbilimsel ve antropolitik açıdan "Laz" kelimesiyle nitelendirilen halk günümüzde anadili Lazca olan ve batıda Rize ili Pazar ilçesinde Melyat Deresi'nden, doğuda Sarpi mahallesine kadar Pazar, Ardeşen, Çamlıhemşin, Fındıklı, Arhavi, Hopa ve Borçka ilçelerinde otoktan olarak, Sapanca, Giresun, Akçakoca, Düzce, Hendek, Yalova, Karamürsel, İzmit ve Gölcük kentlerinde 93 Harbi (1877 Osmanlı-Rus savaşı) muhacirleri ve Batum civarında olarak yaşayan bir halk topluluğudur.

Bunun yanı sıra kullandığı dil Karadeniz Türkçesi olan Doğu Trabzon ve Batı Rize'de yaşayan halk topluluğu da kendini "Laz" olarak addetmektedir. Ancak bunlar yöresel Türkçe üzerine yapılan araştırmalarda Laz dilinin dolayısıyla Kafkas gırtlağının Türkçe konuşulan Batı Rize ve Trabzon'u, hatta daha da batısını etkilediğini göstermiştir. 17. yüzyıldan sonra İslamla Türkleşen Lazlar da dillerini unutmalarına karşın "Laz" kimliğine sahip çıkmışlardı. Bu da Lazca bilen Lazlarla onların karıştırılmasına yol açmıştır.

Batı Rize ve Trabzon Lazlardan etkinlendiği gibi bölgedeki Müslüman Pontus Rumları da bu kimliği kullanarak Karadeniz'de varlıklarını sürdürmüşlerdir. Ayrıca Türkiye-Yunanistan nüfus mübadelesi ile 1923 ve 1924 yılları arasında Yunanistan'a göç eden Pontus Rumlarına yerel halk giyiniş, kültür ve lehçe farkından dolayı Laz (Λαζοί) demiştir.

Genetik

Otozomal DNA

Günümüzde Kafkasya'da yaşayan halkların genetik yapılarının oluşumunu inceleyen 2021 tarihli bir araştırmada Arhavili Lazların genetik yapısı da incelendi. Arhavili 13, toplamda ise 77 Kafkasyalı örneğin incelendiği araştırmaya göre, Arhavili Lazlar %57.4 Kafkas yerlisi (MÖ 3700-1700), %41 Anadolu yerlisi (MÖ 2000-1500), %0.6 WSH (MÖ 3300-2600) ve %1.2 Zagroslu (MÖ 1200-830) olarak modellenebilmektedir. Bu araştırmaya göre Arhavili Lazlara genetik olarak en yakın halklar yakından uzağa doğru sırasıyla Gürcistan Lazları, Hemşinliler, Ahıska Türkleri, Kahetili Gürcüler, Acaralılar, Karadeniz Rumları, Kartlili Gürcüler, Trabzonlu Türkler, İmeretili Gürcüler, Megreller ve Udinlerdir.

Y-DNA

image
Sadece Türkiye'deki etnik Lazların yer aldığı 64 farklı aileden erkeğin Y-DNA istatistiklerinin pasta grafiği, Mart 2024 verilerine göre

Bilkent Üniversitesi ve Koç Üniversitesi'nin ortaklaşa yürüttüğü ve Türkiye'nin genetik yapısını incelemeyi amaçlayan 2021 tarihli bir araştırmada etnik ayrım yapılmaksızın Türkiye'nin genetik yapısı incelendi. Otozomal DNA'larından Doğu Karadenizli (Çepni değil) olduğu anlaşılan 21 örneğin Y-DNA dağılımı şu şekildedir:

  • %24 Haplogrup L
  • %24 Haplogrup J2
  • %19 Haplogrup G2
  • %9 Haplogrup G1
  • %9 Haplogrup E1b
  • %5
  • %5 Haplogrup R1a
  • %5 Haplogrup R1b

Kaynakça

Wikimedia Commons'ta Lazlar ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.
Vikisözlük'te Laz ile ilgili tanım bulabilirsiniz.
  • Adem Işık, Antik Kaynaklarda Karadeniz Bölgesi, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2001.
  1. ^ "TURKEY - General Information". U.S. English Foundation Research. 26 Haziran 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Mayıs 2014. 
  2. ^ Jak Yakar. "Ethnoarchaeology of Anatolia: Rural Socio-economy in the Bronze and Iron Ages". Institute of Archaeology. 28 Mayıs 2014 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 31 Ocak 2015. 
  3. ^ a b [Endangered Languages Human Rights Report] (PDF) (Almanca). Cilt 63. Society for Threatened Peoples. Mart 2010. s. 53. 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Eylül 2015. 
  4. ^ a b c . bigenc.ru. 3 Eylül 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Eylül 2020. 
  5. ^ 1 Minorsky, V. "Laz." Encyclopaedia of Islam, Second Edition. Edited by: P. Bearman , Th. Bianquis , C.E . Bosworth , E. van Donzel and W.P. Heinrichs. Brill, 2010.
  6. ^ James S. Olson (1994). Lee Brigance Pappas, Nicholas Charles Pappas (Ed.). An Ethnohistorical Dictionary of the Russian and Soviet Empires (İngilizce). Greenwood. s. 436. KB1 bakım: Editörler parametresini kullanan ()
  7. ^ Dalby, A. (2002). Language in Danger; The Loss of Linguistic Diversity and the Threat to Our Future. Columbia University Press. s. 38. 
  8. ^ BRAUND, D., Georgia in antiquity: a history of Colchis and Transcaucasian Iberia 550 BC – AD 562, Oxford University Press, p. 93
  9. ^ "World Language Atlas". UNESCO. 27 Haziran 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 31 Ocak 2015. 
  10. ^ Pliny, C. (1989). Natural history: Books 3-7 (H. Rackham, Trans.). Cambridge: Harvard. s. 346-347.
  11. ^ Prokopi-us, Peri ton Polemon I, XXIII, 12-15)
  12. ^ Allen, 1929: 153), (Marr, 1910b: 66)
  13. ^ Vaux, 1996: 3
  14. ^ Prokopius, Peri ton Polemon I, XXIII, 12-15; AKKB 214)
  15. ^ The Kingdom of Colchis 13 Temmuz 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Andrew Andersen, George Partskhaladze]
  16. ^ Miniature Empires: A Historical Dictionary of the Newly Independent States, James Minahan, p. 116
  17. ^ Cyril Toumanoff, Studies in Christian Caucasian History, p 80
  18. ^ Andrew Andersen, History of Ancient Caucasus, p. 91
  19. ^ Children of Achilles: The Greeks in Asia Minor Since the Days of Troy, by John Freely, p. 69–70
  20. ^ The Foreign Policy of Mithridates VI Eupator, King of Pontus, by B. C. McGing, p. 11
  21. ^ Talbert 2000, s. 1226.
  22. ^ Procopius, History of the Wars, I-II [21-25]
  23. ^ A.M.Zehiroğlu s. 111
  24. ^ Per.11 Bkz. Öztürk. 2005 s. 757
  25. ^ Prisc. Exc. de Leg. Rom. s. 71; Le Beau, Bas Empire, vol. vi. s. 385 Bkz. Öztürk, 2005. s. 758
  26. ^ A.M.Zehiroğlu s. 101;
  27. ^ "...Kralları öldüğü zaman, Roma imparatoru, tahta geçecek olana imparatorluğun simgelerini gönderecek ve onlar da Roma'nın sınırlarını koruyacaktı..."Prokopius, Peri ton Polemon, II. XV. 1-6; Bkz. Öztürk., 2005. s.759
  28. ^ Bkz.Alexandre Toumarkine, Les Lazes én Turquie s.108, Les Editions ISIS, İstanbul, 1995.
  29. ^ Miller, Trebizond, p. 30
  30. ^ (1976). Nakashidze, N.T. (Ed.). История Царства Грузинского [History of the Kingdom of Georgia] (PDF) (Rusça). Tiflis: Metsniereba. ss. 133-135. 22 Şubat 2014 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 6 Haziran 2020. 
  31. ^ Church, Kenneth (2001). From dynastic principality to imperial district: the incorporation of Guria into the Russian Empire to 1856 (Ph.D.). University of Michigan. ss. 127–129. 
  32. ^ "batumice.ge". 12 Ekim 2013 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 11 Ekim 2013. 
  33. ^ Lazların Tarihi - Muhammed Vanilişi, Ali Tandilava - Etik Yayınları
  34. ^ HOLY MARTYRS OF LAZETI (17TH–18TH CENTURIES) 20 Temmuz 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde . pravoslavie.ru
  35. ^ ქართველთა დენაციონალიზაცია XVII-XX საუკუნეებში; ლაზეთი-თრიალეთი (ქართველთა გაბერძნება) 7 Ocak 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde . of Manglisi, Ananias Japaridze, nplg.gov.ge
  36. ^ Марк Юнге, Бернд Бонвеч (2015). Большевистский порядок в Грузии. Moskova: АИРО-XXI. s. 93. ISBN . There are orthodox Lazs who are under the control of the Greek patriarchate in Istanbul. They speak Greek and call themselves Greeks. 
  37. ^ "Народы Кавказа и Крым: Грузины" (PDF). ethnocrimea.ru. Министерство курортов и туризма Республики Крым. 8 Ekim 2020 tarihinde kaynağından (PDF). 
  38. ^ Челеби Э (2008). Книга путешествия. Крым и сопредельные области. (Извлечения из сочинения турецкого путешественника XVII века). Симферополь: Издательство «Доля», 2008. ISBN . 7 Ocak 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 2 Eylül 2020. 
  39. ^ Abashidze, Aslan; Trikoz, Elena (2009), "The ICC statute and the ratification saga in the states of the Commonwealth of independent states", The Legal Regime of the International Criminal Court, Brill, ss. 1105-1110, doi:10.1163/ej.9789004163089.i-1122.306, ISBN  
  40. ^ a b Çiçinadze, Zakaria (1927). "ოსმალეთის ყოფილი საქართველო და ქართველ მაჰმადიანთა ნაწილი ლაზისტანი წ. 1". 
  41. ^ Sarigil, Zeki (2012). "Ethnic Groups at 'Critical Junctures': The Laz vs. Kurds". Middle Eastern Studies. 48 (2). ss. 269-286. doi:10.1080/00263206.2011.652778. hdl:11693/12314 image. ISSN 0026-3206. 
  42. ^ Marc Junge, Bernd Bonwetsch (2015). Большевистский порядок в Грузии : издание в двух томах = “Bolshevik order in Georgia” (in two volumes). 2. s. 78-79. ISBN . 
  43. ^ 20. Yüzyılda ve 21. Yüzyılın Başında Abhazya'da Laz Nüfusu. Mayıs 2021. 28 Mart 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Mart 2024. 
  44. ^ İrfan Çağatay Aleksiva (10 Şubat 2020). "Abhazya'da Bolşevik Lazların Gerilla Birliği: Laz Timi". jinepsgazetesi.com. 31 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Eylül 2020. 
  45. ^ Gürcistan'da Bolşevik Düzen. Москва. 2015. 16 Kasım 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 1 Eylül 2020. 
  46. ^ . old.civil.ge. 4 Aralık 2011. 18 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Temmuz 2020. 
  47. ^ Ellen Barry (21 Nisan 2012). "On Black Sea Swamp, Big Plans for Instant City". nytimes.com. 21 Nisan 2012 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 10 Temmuz 2020. 
  48. ^ a b . euskonews.eus. 11 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Temmuz 2020. 
  49. ^ Özgün Recai, Lazlar, Chiviyazıları 18. yüzyıl başında Lazlar bölümü 2003 basımı
  50. ^ Birol Toplaoğlu, tanıtım albümüm:Lazeburi
  51. ^ a b Russian Charate Generela Grigol Gurieli and Lazs Vanilishi Mohamed and Tandilava Ali "Lazeti" 1963 Georgia sf. 78l
  52. ^ a b Peter Alford Andrews, Türkiye'de Etnik Gruplar, Ant Yayınları, İstanbul, Aralık 1992, s. 250.
  53. ^ "22 Mart 2007 tarihli Milliyet gazetesi". 28 Mart 2007 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 22 Haziran 2008. 
  54. ^ . 12 Şubat 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Nisan 2013. 
  55. ^ Meşfeşşü Necdet Hatam (1 Ocak 2009). . circassiancenter.com. 10 Aralık 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Temmuz 2020. 
  56. ^ Ayşe Arman (30 Temmuz 2007). "Şu Lazca isimlerin güzelliğine bakar mısınız: Şana, Tanura, Loya, İrden, Tenda, Tutaste, Gubaz , Evro, Teona". hurriyet.com.tr. 24 Eylül 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 10 Temmuz 2020. 
  57. ^ "Laz, Lazuri in Georgia". joshuaproject.net. 8 Aralık 2008 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 10 Temmuz 2020. 
  58. ^ Nigar Karimova ve Edward Deverell (2001). "Minorities in Turkey" (PDF). miris.eurac.edu. 28 Mayıs 2016 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 10 Temmuz 2020. 
  59. ^ "www.ethnologue.com". 3 Mart 2009 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 11 Nisan 2010. 
  60. ^ Национальный состав населения [2010 Census: Ethnic composition of the population] (PDF) (Rusça). . 28 Şubat 2013 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 31 Ocak 2015. 
  61. ^ Kâmil Aksoylu (3 Temmuz 2013). . Lazca.org. 18 Temmuz 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ocak 2015. 
  62. ^ "Lazuri classes to begin in secondary schools in Turkey". Anadolou. 14 Eylül 2013. 8 Haziran 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 31 Ocak 2015. 
  63. ^ Aksamaz, Ali İhsan (2000). Dil Tarih Kültür Gelenekleriyle Lazlar. İstanbul: Sorun Yayınları. s. 34. ISBN .  |erişim-tarihi= kullanmak için |url= gerekiyor ()
  64. ^ . 31 Ekim 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Kasım 2008. 
  65. ^ . lafsozluk.com. 29 Mart 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Eylül 2020. 
  66. ^ . papounidis.com. 3 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Eylül 2020. 
  67. ^ Öztürk, Özhan (2005). Karadeniz ansiklopedik sözlük · 2. cilt. Heyamola Yayınları. s. 869. Erişim tarihi: 18 Şubat 2024. 
  68. ^ Kamil Aksoylu. . turkish-cuisine.org. 16 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Mayıs 2020. 
  69. ^ Prof. Anthony Bryer 1580 tarihini vermiştir. Bryer, 1966:181
  70. ^ Roger Rosen, Jeffrey Jay Foxx (September 1991) The Georgian Republic, Passport Books, Lincolnwood, IL
  71. ^ Curtis, William Eleroy (1911). Around The Black Sea: Asia Minor, Armenia, Caucasus, Circassia, Daghestan, the Crimea, Roumania. s. 54. 22 Mart 2024 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 11 Mart 2024. 
  72. ^ Bknz. Niko Berdzenişvili-Simon Canaşia, a.g.y. s.80. "Adgilis Deda"
  73. ^ . 8 Aralık 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Kasım 2008. 
  74. ^ Brendemoen 1990 b: 56-58
  75. ^ Trabzon Şehrinin İslamlaşması ve Türkleşmesi 1461 - 1583 22 Şubat 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
  76. ^ Meeker, 1971. s. 322
  77. ^ AlexanderGavashelishvili, AlexeyYanchukov, DavidTarkhnishvili, Marine Murtskhvaladze, Irakli Akhvlediani, Ceren Kazancı (2021). (PDF). nature.com. 25 Eylül 2021 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Eylül 2021. KB1 bakım: Birden fazla ad: yazar listesi ()
  78. ^ "Arşivlenmiş kopya". 2 Ekim 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 20 Mayıs 2022. 
  79. ^ "Arşivlenmiş kopya". 19 Nisan 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 20 Mayıs 2022. 
  80. ^ . pnas.org. 24 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Eylül 2021. 

Dış bağlantılar

  • Lazların yerleşim yerleri haritası
  • Lazca.org'un Doğu Karadeniz'de yaşayan etnik Lazların sayısı ile ilgili tahminlerini açıkladıkları video 18 Ocak 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde .

wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar

Lazlar Lazca Lazepe cogul Lazi tekil Guney Kafkas dillerinden Lazca konusan ve Turkiye ve Gurcistan in Karadeniz kiyisindaki bolgelerinde yasayan bir etnik gruptur Lazlar Lazepe ლაზეფე1900 lu yillarin basinda Laz bekciler Dmitri YermakovOnemli nufusa sahip bolgelerTurkiye500 000 1 000 000ya da 250 000ya da 150 000 500 000Gurcistan2 000 3 000Rusya221DillerLazca Turkce veya GurcuceDinAgirlikli olarak Islam Hanefi Sunni cok kucuk bir Ortodoks azinlik Batum da Ilgili etnik gruplarMegreller Gurculer Svanlar Gunumuzde Lazlarin toplam nufusunun tahminleri en dusuk 150 000 ve en yuksek 1 milyon arasinda degismektedir Lazlar en yogun olarak Turkiye nin kuzeydogusunda yasamaktadir Lazlarin konustugu Lazca Gurcuce Svanca ve Megrelce ile Guney Kafkas dil ailesini olusturur 2001 de yaklasik 130 000 150 000 konusani ile Lazca UNESCO tarafindan yok olma tehlikesi altindaki dil olarak siniflandirilmistir Etimoloji1861 yilinda Trabzon Vilayeti ne bagli Lazistan Sancagi Etnik bir terim olarak Laz kelimesi ilk kez Plinius un Naturalis Historia adli eserinde Latince olarak Lazi biciminde Yunancasi Lazoi Lazi ve Lazai Laze olarak gecmektedir Lazlik Prokopius un da belirttigi gibi birden fazla Kolhis kabilesi tarafindan zamanla benimsenmis bir isim olmalidir Evliya Celebi 1640 ta Lazlari bir Dogu Kafkas kavmi olan Lezgilerle isim benzerliginden dolayi karistirmistir V Minorsky Can kelimesinin Yunanca Sannoi Tzannoi kelimeleriyle ayni seyi ifade etigini ISLM Laz Prokopius ise Tzani veya Kolhisli olarak bilinen halkin artik Lazi olarak adlandirildigindan bahsetmistir W E D Allen ve N Marr ise baska bir Kolhis kabilesi olan Svanlarin Gurcuce Caneti olan Laz Bolgesi ne Lazan adini verdiklerini bu adin La bolgesel on taki Zan Lazlarin eski adi Tzan Tsan Can etimolojisine sahip oldugunu belirtmektedir Strabon un Lazlarin atalari olan Kolhi kolxoi ve o halkin yasadigi cografyanin adi olan Kolheti kolxis kelimelerini es anlamda kullanmasi tesaduf olmayabilir MS 7 yuzyilin sonlarinda Kolhis in Arap isgaline ugramasi Lazlar icin donum noktasi olabilecek bir cagin baslangici olmustur Tzani Cani Tzanoi kelimeleri ise Lazilerin Lazoys Yunan ve Gurcu kaynaklarinda gecen diger adi olup Bizans Kulturune adapte olmus Lazlari ifade etmek icin de kullanilmistir Bu da tarihte Trabzon da yasayan Tzani Tzannoi ve Tsani Tsannoi olarak adlandirilan halkin bir Kolhis kavmi oldugunu ve Kolhis in 3 yuzyildan sonraki mirascisi olan Lazikali Lazlarin bolgedeki versiyonu oldugu ispatlamaktadir Nitekim bugun Gurculerin Lazlara Cani Ermenilerin de Cen demesi bunu ispatlamaktadir Gunumuzde Rize nin Camlihemsin ilcesinde yer alan ve Lazlarin bolgedeki en buyuk koyu durumunda olan Topluca koyunun Lazca adi Tsano dur Bu koy isminin Lazlarin eski adiyla bir baglantisi oldugu dusunulmektedir TarihKolhis ve bu devletin sinirlari disinda kalan Lazlar Tzannoi Sanniler Antik Kolhis Iberya ve Ermeni kralliklariLazika Kralligi 300Lazika Kralligi 385Kokenleri Modern teoriler Kolhis halklarinin Laz ve Megrellerin atasi oldugunu one surmektedir Bu halklar antik donemde Guneydogu Karadeniz bolgesinin etnik ve kulturel yapisinda onemli rol oynamistir Antik Cag Lazlarin da dahil oldugu Zanlarin tarihte ilk defa goruldukleri devlet MO 1350 ile MO 164 yillari arasinda varligini surdurmus Kolhis Kralligidir Kolhis Kralligi gunumuzde Turkiye nin Trabzon Rize ve Artvin sehirlerini Gurcistan in ise batisini kapsayan bir alanda yasayan Kolhis halklarinin guclenmesiyle kurulmustur Kolhis in Karadeniz bolgesindeki altin balmumu kenevir ve bal ticaretinde onemli bir yeri vardi MO 6 yuzyilda Kolhis in guneyinde yasayan halklar Makronlar Mosinikler ve Marlar Ahamenis Imparatorlugu nun 19 Satrapligi na baglanmistir MO 330 da Iskender Ahamenis Imparatorlugu na son vermistir Iskender in olumuyle beraber bolgede Fars soylu I Mithridatis tarafindan Pontus Kralligi kurulmustur Kulturel olarak krallik Helenlesmisti ve Kralligin resmi dili Grekce idi VI Mithridatis Kolhis bolgesini isgal etmis ve oglu Mithridatis i Kolhis krali olarak atamistir MO 83 62 yillari arasinda Roma nin bolgeyi isgal etmesiyle beraber Pontus ve Kolhis Kralliklari Roma Imparatorlugu na baglanmistir Kolhis in guney bolumleri Roma nin Pontus Polemoniacus eyaleti Kolhis in kuzey bolumleri ise Roma nin Lazicum eyaleti olmustur Roma nin Kolhis bolgesinde kontrolu sadece sembolik olarak kalmistir Birinci yuzyil tarihcilerinden Memnon ve Strabon eskiden Makronlar olarak bilinen halkin Sanniler adini tasidigini belirtmistir Bu iddia Stephanos Byzantinos tarafindan desteklenmistir Ikinci yuzyil tarihcisi Arrianus Kolhislilerle komsu olan Tzanlarin Sanniler ile ayni halk oldugunu not etmistir Bizansli tarihci Agathias in 6 yuzyilda tuttugu notlara gore Yunan mitolojisinin en eski destanlarindan Argonautika da yazanlara gore Yasun ve adamlari Altin Post u alip Yunanistan a getirmek icin Kolhis e gelmislerdi Yasun Altin Post un yani sira Kolhis prensesi Medea yi da ulkesine kacirmis ve onunla evlenmisti Lazlar buyuk ve gururlu bir halktir ve onlar oldukca onemli baska kavimlere hukmetmektedirler Kolhidalilarin antik isimlerine bagli olmalari ile abartili bir sekilde gurur duyuyorlar muhtemelen kibirli tavirlari da bu yuzdendir Orta Cag Lazlar MS 2 yuzyilda Dogu Trabzon ile Abhazya arasinda kalan sahil ve hinterland bolgesinde Lazika kralligini kurdular Arrianus Trabzon ile Dioskuria Sebastopolis arasinda yasayan halklari sayarken Lazlari da saymistir Kolhisliler Saniyalilar Malahonlar Heiohlar Helonlar Tsitreitler Lazlar Apsiller Abazglar Sanigler 456 yilinda Roma Imparatoru Marcianus bolgeyi ele gecirmis ve Laz Krali Gubaz a boyun egdirmeyi basarmistir Bolgeye bizzat giden Prokopius un notlari MS 554 yazarin Tzani Cani olarak adlandirdigi Lazlar hakkinda detayli bilgi vermektedir Tzaniler kadim zamanlardan beri herhangi bir hukumdara bagli olmayan bagimsiz bir halk olarak yasamislardir Omurlerinin tamamini gokyuzune dogru uzanan ve ormanlarla kapli olan bu daglarda yasayarak gecirirler Zira topragi isleme konusunda usta degillerdir ve memleketleri sarp daglarin en az oldugu yerlerde bile oldukca engebelidir Bu yaylalar engebeli olmanin otesinde son derece taslik islenmesi zor ve hicbir mahsule uygun olmayan bir toprak yapisina sahiptir Onlar tarim yapacak olsalar bile urun yetistirmek icin yeterli toprak bulamazlar Burada ne araziyi sulamak ne de tahil yetistirmek mumkun degildir cunku bu bolgede duz bir arazi bulunmaz ve hatta buralarda agac da yetistigi halde bunlar meyve vermeyen agaclardir Zira bu bolge bitmek bilmeyen kisin etkisiyle uzun sure kar altinda kaldigindan ilkbaharin baslangic donemi son derece belirsiz ve duzensizdir Bu nedenlerden dolayi Tzaniler eski caglarda bagimsiz bir yasam surmusler ama simdiki imparator I Justinianus un saltanati sirasinda general Tzittas in komutasindaki bir Roma ordusu tarafindan bozguna ugratildilar ve hepsi kisa surede mucadeleden vazgecerek boyun egdiler Boylece tehlikeli bir ozgurlugun yerine sikintisi daha az olan esareti tercih etmis oldular Ve onlar hemen Tanriya itaat ederek Hristiyanligi kabul ettiler Boylece yasam bicimlerini huzurlu bir yola sokmus oldular ve daha sonra dusmana karsi sefere cikildiginda her zaman Romalilarin yaninda yer aldilar Prokopius Lazlarin Roma Imparatorlugu nun dogu sinirini korumalari karsiliginda yari bagimsiz kralliklarinda ozgur bir hayat surdugunu bildirmekteydi Latinlerin 1204 te Konstantinopolis i isgal etmeleriyle Bizans imparatorlugu yapmis Komnenoslar Trabzon a kacip yeni bir devlet kurdular Trabzon Imparatorlugu yonetiminde Bizans yanlisi Yunanlar ile Kafkasyalilarin konfederal yonetiminin destekledigi Lazlar arasinda bir iktidar mucadelesi basladi Bunun uzerine Gurcu kralicesi Tamar in destegiyle 1204 te Rize ve cevresinde Thema Grand de Lazia Buyuk Laz Ulkesi Eyaleti kuruldu 1282 de Imereti Kralligi Trabzon u isgal etti Isgal sonucunda Gurculer Trabzon u ele geciremedi ama Trabzon Imparatorlugu nun bazi bolgelerini isgal etti Lazlarin yasadigi bu bolgeler Imereti Kralligi na baglandi Sonraki yillar Fatih Sultan Mehmed 26 Ekim 1461 tarihinde Trabzon u fethedip Osmanli Devleti topraklarina katmistir Trabzon un dogusunda 1204 yilinda kurulan Buyuk Lazia Themasi nin bir kismi da Osmanli Devleti ne katilmistir Osmanli Devletine baglanan bolge kimi kaynaklara gore Pazar daki Melyat Deresi ne kadar kimi kaynaklara goreyse Findikli ya kadardir Osmanli Devleti hakimiyeti disinda kalan Laz topraklari ise Gurculerin yonetiminde kalmistir Lazlarin yasadigi topraklarin bir kismi Guria Imereti ve Samtshe nin arasinda idi Buyuk kismi ise Samtshe ye bagliydi 1535 teki Murcaheti Savasi ile beraber Lazlarin yasadigi bolge Guria Prensligi ne baglanmistir 1547 de Osmanlilar gunumuz Gurcistan in guneybatisindaki Gonio yu ele gecirir I Selim e karsi savasan Laz halkina komutanlik eden Kahaber bircok kez Osmanli kuvvetlerini Lazlarin yasadigi bolgede maglup eder Trabzon valisi I Selim in yenicerilerinin savasa dahil olmasiyla beraber savasin gidisati degisir ve Kahaber oldurulur Osmanlilar Kahaber in olumuyle Lazlarin yasadigi bolgeye girmeye muvaffak olurlar Savas araliksiz uc ay surer ve Lazlarin erzaklari tukenir Laz askerlerin yaklasik 3 4 u Osmanlilarca oldurulur ve direnis kirilir Nihayetinde Lazlar teslim olur ve Trabzon un isgaliyle baslayan Trabzon Imparatorlugu nun Osmanlilarca ilhaki tamamlanir Gonio 1878 te Rusya ile imzalanan Reasurans Tretesi ile Batum Rusya ya baglanana kadar Lazistan Sancagi nin merkezi olur Lazlarin bazi kaynaklara gore kanli olan asimilasyonu yaklasik 300 yil surer Bu sure zarfinda Lazlarin Gurcu ve Hristiyanlikla olan baglantilari sona erer Bolgede yasayan ve Ortodoks kalmaya devam eden azinlik Istanbul Rum Ortodoks Patrikhanesine inanmaya zorlanir Bir zamanlar Gurcu Ortodoks Kilisesi ne inanan Ortodoks Lazlar Rum Ortodoks Patrikhanesine inanmalarini takriben Rumlasirlar Istanbul daki Rum Kilisesi ne inanan Lazlar zamanla Lazcayi unutur ve kimliklerini kaybederler Helenlesen Lazlar Pontus Rumcasi konusmaya baslar Bununla beraber Muslumanliga gecen Lazlar Lazca konusmaya devam ederler 17 yuzyilin ortalarinda Tunus ta valilik yapan ve Dayi unvanini tasiyan bircok kisi Laz kokenlidir Muhammed Laz 1647 1653 Mustafa Laz 1653 1665 ve Ali Laz 1673 Kahire de heykeli bulunan ve 1808 1823 yillari arasinda Misir valiligi yapmis Lazoglu Muhammed Bey de Laz kokenlidir Kirim yarimadasinin guney kiyilarinda Lazlarin goc ettigine dair kanitlar bulunmaktadir Bu Lazlar daha sonra Turk ve Kirim Tatar topluluklari icinde asimile olmustur 17 yuzyil Osmanli gezgini Evliya Celebi de Lazlarin Kirim daki varligindan bahsetmistir Gunumuzde birkac Laz aile halen daha Kirim da yasamaktadir Trabzon bolgesini 19 yuzyila kadar Pasalar yonetmis olsa da Trabzon a bagli cogu sancagi gorece bagimsiz Laz derebeyler yonetmisti Cogunlukla kendi aralarinda catismalar yasayan Laz derebeyler padisaha fiiliyatta bagli degillerdi ve padisaha vergi odemiyorlardi Sultan II Mahmud 1828 1829 savasini takip eden donemde fiiliyatta bagimsiz olan Lazistan derebeylerinin gucunu azaltmaya calisti Bunun sonucunda 1832 de Tahir Aga Tuzcuoglu onderliginde Tuzcuoglu Isyanlari patlak verdi Lazlarin destek verdigi bu isyan baslangicta basariliydi ama 1834 un baharinda isyan bastirildi Isyanin bastirilmasiyla beraber Laz derebeylerin gucu azaldi Laz derebeylerin padisaha karsi ciktiklari bu surec 1850 lerde Osman Pasa nin reformlariyla bolgeye mutlak Osmanli hakimiyeti gelene kadar devam etti Zakaria Cicinadze ye gore Trabzon da 1825 teki Lazlarin sayisi 4 000 haneydi 900 kisi Katolik inancina mensuptu 1820 lerde Roma da egitim gormus iki Laz Katolik rahip Trabzon daydi Daha sonra Katolik Lazlar Konstantinopolis e tasindi Lazistan Sancagi ndan Canik Sancagi nin Samsun Bafra ve Carsamba kazalarina goc eden ve tutun tarlalarinda tarim iscisi olarak calisan Lazlardan Lazbasti vergisi alinmaktaydi 93 Harbi ile beraber Batum Ruslar tarafindan ele gecirilir ve Lazistan Sancagi nin merkezi Rize olur 1882 de Batum Oblasti nda yasayan yaklasik 40 000 Musluman Laz Izmit Sancagi na bagli Yalova Karamursel Izmit Adapazari ve Sapanca gibi yerlere kitlesel olarak goc eder Jon Turk hareketinin Lazistan Sancagi nda yayilmasiyla beraber Hopali Faik Efendi onderliginde kisa omurlu bir ozerklik hareketi baslar Ozerklik hareketi Sultan II Abdulhamid in mudahalesiyle kisa surede sona erer 16 Mart 1921 tarihinde imzalanan Moskova Antlasmasi ile beraber 93 Harbi sonrasi Osmanli ya goc etmemis Musluman Lazlar da Osmanli ya goc eder 1910 lu yillarda birtakim Laz cemiyetleri kuruldu Bu cemiyetlerden Laz Tekamul i Milli Cemiyeti ve Laz Talebe Cemiyeti Lazlarin kulturel ozgurluklerine kavusmasini amaclayan ama ayrilikci olmayan cemiyetlerdi Lazlarin kucuk kayiklariyla olan denizcilik faaliyetleri Kurtulus Savasi sirasinda oldukca onemli bir yere sahiptir Buyuk miktarda silah ve muhimmat Batum dan Samsun a Laz takalariyla getirilmistir 1920 de Zeynel Abidin Atak Esat Ozoguz Ibrahim Sevki Bey Mehmet Necati Memisoglu Osman Nuri Ozgen ve Ziya Hursit Bey Lazistan milletvekili olarak Turkiye Buyuk Millet Meclisi ne katildilar Sovyetler Birligi Sovyetler Birligi nin kuruldugu donemde yapilan nufus sayimlarina gore Acara ve Abhazya bolgesinde kayda deger bir Laz nufus yasamaktaydi 20 yuzyilin basinda Abhazya da 9 Laz koyu oldugu kaydedilmistir 1880 li yillarda bir kismi Laz olan cogunlugu Hemsin Ermenileri ve Pontus Rumlari olan toplum Lazistan dan Abhazya ya goc etmistir Bu goc beraberinde Abhazya ya tutun kulturunu de getirmistir Verimli topraklarin yakinlarina yerlesen Lazlar Abhazya da yaricilik yapmistir Yaricilar Abhazya daki Laz nufusunun 75 ini olusturuyordu Abhazya da pasta sefligi agac isciligi ve balikcilik gibi baba meslegini devam ettirmeye calisan Lazlar ise zamanla issiz kalmistir Azinlik bir grup ise Ocamcira ve Gagra da kucuk gruplar halinde balikciliga devam ediyordu Bolsevizmin Abhazya daki Laz gencleri arasinda populerlesmesiyle beraber Laz genclerinden olusan Abhaz Bolsevik lider Nestor Lakoba ya bagli bir gerilla timi kurulmustur Kiaraz adli militarist yapinin parcasi olan Laz timinin temel gorevi Kiaraz a cephane saglamakti 1917 den 1921 e kadar Dogu Karadeniz ve Abhazya da aktif olan tim Menseviklere karsi pek cok silahli eylem duzenlemistir Lazlarin bolgede konusulan Rusca Abhazca ve Yunancayi bilmemesi ve issizlik gibi sebeplerden dolayi 1921 1928 yillari arasindaki 4 500 1928 1929 yillarindaki ise 5 000 Laz Abhazya dan Turkiye ye donmustur 1929 yilinin yazinda Gurcistan Komunist Partisi Vilayet Komitesinin milli azinliklar sektoru Iskender Chitasi yi Turkiye ye kitleler halinde goc eden Lazlarin gocunu durdurmasi icin gorevlendirmistir Calismalar kapsaminda Abhazya da 1 ve 2 siniflara Lazca egitim veren bir okul acilmistir 1938 yili verilerine gore Abhazya da 4000 Laz kalmistir Nestor Lakoba ya suikast duzenlenmesi ve yonetime Lavrenti Beriya nin gecmesinden sonra Lazca egitim yapan okullar Gurculestirme politikasi kapsaminda kapatilmistir 1937 ve 1938 de Iskender Chitasi nin de dahil oldugu 23 Laz Buyuk Temizlik kapsaminda Troyka da yargilanmis ve idam edilmistir Nufus ve cografi dagilimLazca konusan halk Turkiye nin kuzeydogusunda Karadeniz Bolgesinde Artvin in Hopa Arhavi Borcka ilceleri ve Rize nin Findikli Ardesen Pazar Camlihemsin ilcelerinde gocmen olarak Ikizdere nin Merkeze yakin 6 koyu Guneyce beldesi Kalkandere nin bazi koyleri ve 93 Harbi olarak bilinen 1877 1878 Osmanli Rus savasindan dolayi Batum Hopa ve Arhavi den goc ederek yerlestikleri Ispir Golcuk Yalova Izmit Osmaneli Karamursel Sapanca Kocaali Karasu Duzce Akyazi Hendek Akcakoca Golkoy Ayancik Unye Canakci Bulancak Baruthane kaynak belirtilmeli Carsamba Calti Vezirkopru Ladik kaynak belirtilmeli Yeralan Kavak Havza kaynak belirtilmeli Bafra Dikmen kaynak belirtilmeli gibi yerlerde yasamaktadirlar Latince de Lazika Lazlarin ulkesi anlamina gelmektedir Gurcistan Lazika adinda yeni bir sehir kuracagini aciklamistir Proje gunumuzde buyuk olcude terk edilmistir Kafkasya da Gurcistan in Acara Ozerk Cumhuriyeti nin Batum kentinde ve kente bagli Sarp Gonio Gonye Kahaber Thilnari gibi koylerde ve cok az da Ahiska Ureki ve Abhazya da olmak uzere 5 000 ila 32 000 arasinda Laz in yasadigi tahmin edilmektedir 19 yuzyila kadar Acara ve Batum un cevresindeki nufusun buyuk cogunlugunu Lazlar olusturmaktaydi Ancak Osmanli Rus Savaslari nda gerek Lazlarin Osmanli ya yardim etmeleri gerekse muhacirlikten dolayi bolgede Laz nufusu iyice azalmisti Stalin in 1949 da Lazlari topluca Orta Asya ve Sibirya ya surmesi Batum da Lazlarin sayisini azinlik derecesine dusurmustur Cesitli Avrupa ulkeleri ve eski Sovyetler Birligi ulkelerinde ise ne kadar Laz yasadigina dair kesin bir veri bulunmamakla beraber 5 000 kadar Laz yasadigi dusunulmektedir Cunku Turkiye Cumhuriyeti vatandasi olanlar kayitlara Turk olarak gecmekte Gurcistanli Lazlar ise Stalin doneminde zorunlu tehcir geregi suruldukleri yerlerde kayitlara Gurcu olarak gecirilmektedirler Lazlar Osmanlilar Lazlarin yasadigi bolgeye girdikten sonra surec icinde Islam dinini benimsemislerdir Buna ragmen Ortodoks dininden donmek istemeyen Lazlar kilise ve ibadet dili de olan Yunancayi benimseyerek Osmanli tahrir defterlerine ya Rum olarak gecirildiklerinden Rumlastilar ya da Lazistan dan goc edip Ic Gurcistan a sigindigindan dolayi Gurculestiler 1810 yilinda tum Lazistan Sancagi nin nufusu 600 000 den fazla iken bunun 400 000 i Osmanli nin iskan politikalari nedeniyle farkli yerlere surulduler 1900 lere gelindiginde ancak 200 000 kadar insan otokton yerinde kaldi 1935 nufus sayiminda Islam Azinlik Dilleri altinda 72 000 kisi Lazca konustugunu belirtmisti Bu da o zamanki Turkiye nin 0 53 unu olusturmaktaydi 1975 Turkiye koy sayiminda Dogu Karadeniz bolgesinde yaklasik 90 000 kisi Bati Karadeniz bolgesinde 25 000 kisiMilliyet gazetesinin KONDA ya yaptirdigi ankete gore Turkiye halkinin 0 28 i kendini Laz olarak tanimlamis ve 220 bin kisinin Laz olabilecegi tahmin edilmistir Haberturk gazetesinin KONSENSUS arastirma sirketine Kasim 2009 Aralik 2011 tarihleri arasinda yaptirdigi Turkiye Gundemi Aralik 2011 2012 ye Girerken Turkiye Gorunumu baslikli arastirmanin sonuclarina gore Turkiye de Laz nufusu 1 616 412 kisidir Bu sonuc ile Turk Kurt Arap ve Cerkez nufusundan sonra 5 sirada yer almaktadir 1838 den kalma Milat tan hemen onceki donemi gosterir haritada Trabzon un dogusundan Abhazya ya degin Proto Laz oymaklari Kolhis ya da Lazika Makronlar Sanniler ve Moshiler Lazlar Gurcistan da herhangi bir zorunlu goc veya asimile politikasiyla karsi karsiya kalmamistir Megrellerde etnik koken olarak Lazlarla ayni halktir Ulkede Megrel nufusun yogun yasadigi idari bir bolge bulunmaktadir Bu bolge Samegrelo Zemo Svaneti veya Megrelya Yukari Svanetya olarak adlandirilir DilLazlar konustuklari dile Lazuri demektedirler Lazca dunya dil ailesinde Kafkas dillerinin icinde Gurcuce Svanca ve Megrelce gibi Guney Kafkas Dil Grubu nda yer alip Zan dilleri bolumune mensuptur ve Laz alfabesi ile yazilir Bu diller arasinda Lazcaya en yakin olani Megrelcedir Lazcanin yakin bir zamana kadar yazi dili bulunmamaktaydi Antik Kolhis ve Lazika kralliklarinin hukum surdugu donemlerden gunumuze degin zengin sozlu bir edebiyata sahiptiler destanlari masallari ve siirleri ancak 19 yuzyilda yaziya dokulebilmeye baslanmistir Lazcaya iliskin en eski kayitlar Evliya Celebi nin Seyahatnamesi nde gecen birtakim Megrelce cumleler ve sozcuklerdir Turkiye nufus sayimi istatistiklerine gore Lazca konusan kisi sayisi 1945 te 46 987 iken 1965 te 26 007 kisinin anadili Lazca olup 59 101 kisi de ikinci dili olarak Lazca konusmaktaydi Wolfgang Feurstein e gore 1983 te 250 000 Macar etnolog Ildiko Beller Hann a gore de 250 000 kisi Lazca konusurdu Lazolog Ismail Avci Bucaklisi ve Gurcistan Diaspora Bakanligi ise bu sayiyi 500 000 olarak vermistir Gurcistan da 900 ila 32 000 kisi Lazcayi anadilleri gibi olarak konusmaktadir 2008 Subati nda UNESCO Tehlikedeki Diller Atlasi nin arastirmasina gore ise Turkiye de 130 000 ila 150 000 kisi Lazca konusmaktadir Bazi arastirmacilara gore Turkiye de 250 000 etnik Laz yasamakta olup bunlarin 150 000 i Lazca konusmaktadir Almanya da ise tahmini verilere gore 1 250 kisi civarinda Lazca konusan vardir Kultur20 yuzyilda yasamis Laz sair ve ressam Hasan Helimisi Lazca siirleri ve Laz motiflerini temel alan resimleriyle taninmaktadir Muhammed Vanilisi nin yazdigi ve Hayri Hayrioglu nun 1992 de Turkceye cevirdigi Lazlarin Tarihi isimli kitap Turkiye Lazlari arasinda Laz kulturune olan ilgiyi arttirmistir 1990 lardan beri Laz kulturunu ve Lazcayi canlandirmayi amaclayan kulturel faaliyetler artmaya devam etmektedir 1993 yilinda Ogni dergisi yayinlanmis 1996 yilinda Sima Dogu Karadenizliler Hizmet Vakfi 2006 yilinda Gola Kultur Sanat ve Ekoloji Dernegi 2008 yilinda Laz Kultur Dernegi ve 2013 yilinda Laz Enstitusu kurulmustur Gemlik in Sukriye mahallesinde kutlanan Laz kultur festivali Gurcistan in Sarpi koyunde kutlanan Kolhoba ve el yapimi tahta arabalarin yaristirildigi Formulaz Lazlarin kutladigi festivallerden bazilaridir 2013 yilinda Egitim Bakanligi ortaokul ogrencileri icin secmeli Lazca dersi baslatmistir Laz gunesi olarak da bilinen Barchali sembolu Lazlar arasinda kullanilmaktadir Sirt sepeti su degirmeni klemuri oncamure ve meyve toplamak icin kullanilan mosakali Laz cografyasinda yaygin olarak kullanilan arac gereclerdendir Ayrica yirtici hayvanlari yerlesim yerlerinden uzak tutmak icin su manganasi kullanilmaktadir Mimari Ardesen deki geleneksel Laz evi Laz yapilarinin ana malzemesi 19 yuzyila kadar cogunlukla yuvarlak ve yontulmamis keresteler olmustur Tas temelli olan yapilar kereste duvarlarla kaplanirdi Kerestelere de el oymaciligi motifleri islenirdi Lazlar binlerce yildir hayvan ve bitki motifleri kerestelere islemektedir Uzum cubugu motifi de hayvan ve bitki motifleri gibi yaygindir Duvarlarin uzerine ise boydan boya bir kalas uzatilir cati kalasin iki tarafinda da insa edilirdi Ev insa edildikten sonra yapilan ilk atesli yemek onem arz etmekteydi Atesi yakacak kisinin baba ve annesi hayatta olan bir kiz cocugu olmasi ugurlu kabul edilirdi Osmanli doneminde Lazistan sancagindaki insanlar insaat ustaligiyla unlu olup sanatlarini 1917 Ekim Devrimi ne dek calismak amaciyla gittikleri Rusya ve Anadolu da icra etmekteydiler Kesme tas veya tamamen ahsap malzemeden yapilan geleneksel Laz evleri kislik tahili saklamak amaciyla kullanilan serenderler ve ahsap oyma sanatinin icra edildigi yapilarin ayakta kalabilmis orneklerine bolgede halen rastlanmaktadir Acara beyi olan Aslan Beg Himsiasvili tarafindan 1886 yilinda 2 Laz kardese yaptirilan Batum un gunumuzdeki tek faal camisi olan Orta Cami de sira disi ve renkli suslemeleriyle Laz mimarisini yansitmaktadir Yakin zamana degin gerceklestirilen sekil buyukluk ve kullanim amacina gore hentskeli kalati gudeli olarak adlandirilan sepet orme sanati da gunumuzde terk edilmek uzeredir Geleneksel kiyafetler Geleneksel kiyafetlerini giymis Laz askerlerin yer aldigi kartpostal Trabzon Geleneksel Laz kiyafetlerinin 19 yuzyilin ikinci yarisinda Bafra dan Abhazya ya kadar olan sahil seridinde yasayan tum etnik gruplar tarafindan giyildigi bilinmektedir Bu kiyafetler kahverengi gevsek kollu kisa yun ceket zipka olarak bilinen darp pacali ve ince koyu kahverengi pantolon diz boyu deri cizme ve gozlerin ustunde basin tamamini kaplayan fulardan olusuyordu Zipkaya Karadeniz in sahil kesiminde Laz poturu ve kara don da denmekteydi Kadin kiyafetleri ise Gurcistan daki prenseslerin giydigi genis etekli elbiseler benziyordu Yore kadinlari prenses elbiselerinden farkli olarak erkeklerinkine benzer bir fular ve bel bolgesine baglanmis bir esarp giyiyorlardi Tufek yapmalariyla bilinen asker Laz erkekleri goguslerine taktiklari kemerde tufek tabanca ve barutluk gibi silahlar tasiyordu Ayrica bellerindeki kemerde Laz bicagi veya Surmene bicaginin yani sira tutsaklari baglamak icin kullandiklari bir ip bulunmaktaydi Cok islevsel olmayan Laz kiyafetleri genc ve orta yasli erkekler tarafindan bayramlarda giyilirdi I Dunya Savasi doneminde tabanca ve bicaklarla kusanmis Laz kiyafetleri Topal Osman ve Turk ulusal kurtulus hareketinin sembolu haline gelmistir Ironik bir sekilde Hemsinli fedayilerde ayni kiyafetleri giyiyordu Bu surecte Pontus Rumlari geleneksel Laz kiyafetlerini giymeyi birakmis ve Avrupalilar gibi giyinmeye baslamistir Bununla beraber kripto Hristiyanlar geleneksel Laz kiyafetlerini giymeye devam ettiler Muzik ve halk danslari Tulum calan bir Laz Laz muzigi Kolhis ten gunumuze degin ulasan surec icinde bircok kulturden ve medeniyetten etkilenerek cesitlilik kazanmistir Laz muzigi temelde insan sesine dayanir Gunumuz Laz muzigini cografi olarak Gurcistan Kafkasya ve Turkiye Dogu Karadeniz olarak iki kisimda incelemek mumkundur Lazlar ezgi icin ǩ aide kelimesini kullanmaktadirlar Lazca yazi dili gelismemis oldugundan Laz halk edebiyati urunu olan turkuler sozlu ifade edilip aktarilir Geleneksel calgilar olan kemence ve tulum Laz muziginin icrasinda insan sesiyle beraber temel rol oynarlar Tulum Lazlarin ulusal sazidir Tuluma Lazcada guda Hopa ve Batum yoresinde ise c ip oni denilmektedir Kemence de Lazlarla ozdeslesmis bir halk calgisidir Kemenceye Lazcada cemane Hopa ve Batum da ise c ilili denilmektedir Bir diger onemli Laz halk calgisi da kavaldir Kavala Lazcada pilili denilmektedir Laz sarkilari cogunlukla sevda konusunu isler Bunda Laz erkeklerinin eskiden beri ekonomik kosullarin etkisi ile evlerini terk edip Sovyet ulkelerine is aramaya ya da balikcilik yapmaya gitmelerinin etkisi buyuktur Laz insanin horona olan tutkusu ve horonun arkaik bicimi en iyi sekilde bir Laz deyisi ile ozetlenebilir Tambis moǩ limei ixoronams caliya tutunup horon oynuyor Hopa ve Borcka yorelerinde Kafkasya etkisi gozlenir Horondaki tum hareketler yasamin icerisinden alinir deniz isciliginde yinelenen el kol ayak hareketleri Laz oyunlarinin figurlerine yansimistir Geleneksel Laz halk danslarinin yegane adi horondur Laz ve Hemsin horonlarinin Trabzon horonlarindan baslica farki horonlara sozlu istirak edilmesi ve omuz silkme figurunun eksikligidir Batum da ise kabarik Karadeniz figurleri ile horumi ve gandagana denilen danslar yapilir Batum da kemence ve tulumun yaninda akordiyon ve doli de kullanilir Avcilik Laz balikcilar feluka adini verdikleri av kayiklarini kendileri insa etmekte aglarini kendileri ormekteydi Laz balikcilar zargana hamsinin yani sira cakmakli tufeklerle 1970 lere dek yagi icin yunus avlamislardi Lazlar balik avinda cesitli aglar kullanirlardi sviakisi sarganisi mezgitisi otkomilusi serpmeve kucuk boyutlu baliklar icin tritsasi karisik cins baliklar icin molozma ve sahil boyu avlanmalar icin apladi Lazlar ayni zamanda ag kullanarak ya da atmaca evcillestirerek kus avlama sanatinda da ustadirlar Nefer ya da neperi adi verilen aglarla kuslarin gecit bolgelerinde kurulan aglarla kus avi yapilir Mutfak Laz mutfagi agirlikli olarak karalahana hamsi ve sut urunlerinden yapilan yemeklerden olusmaktadir Laz mutfagini olusturan yemeklerden bazilari Laz boregi Muhlama Minci Karalahana sarmasi Karalahana ezmesi Sebzeli hamsi Misir ekmegi Termoni Hamsikoli Hamsili pilav Hamsili yumurta Kabak pilavi Mamalika Pucuko Sakizli macunDin Roma Imparatorlugu doneminde 6 yuzyila kadar Paganist olan Lazlar Lazika krali I Gubaz doneminde Hristiyanligin devlet dini ilan edilmesiyle surec icinde Ortodokslastilar Bolgenin Osmanli himayesine girdigi 15 yuzyilin son ceyreginden 17 yuzyila degin Hristiyanliktan Islam a zamanla gecmislerdir Gunumuzde Lazlar Hanefi mezhebinden Sunni Muslumandir Buna karsin turbe tekke ve evliya gibi kisi ve yerlere Lazlarin yasadigi yerlerde rastlanmaz 1845 yilinda Seyhulislam in emriyle Laz hocalari molla ve muftulerin Kuran i anlatmak icin Lazca kullanmalari yasaklanmisti Gurcistan in Acara bolgesinde yasayan ve Hristiyanliga donmus bir Laz nufus bulunmaktadir 20 yuzyilda Lazlarin yasadigi bolgeye gelen diplomat ve yazar William Eleroy Curtis Lazlarin bazi dini sorumluklardan kacmak icin uckagitlar cevirmekle bilindigini belirtmektedir Curtis peygamber doneminde sigara bulunmadigini gerekce gostererek oruc sirasinda sigara icmenin yasak olamayacagini soyleyerek orucluyken sigara icen Lazlara kitabinda yer vermistir Laz mitolojisinde Didamangisa Ona dida Aneneri Germakoci ve Cinka gibi insan gorunumlu mitolojik varliklar vardi Bazi Hristiyanlik rituelleri de Lazlar arasinda yasamaktadir Soz gelimi Aralik ayina Lazcada Xrist ana denilmektedir Bu da Hristos un yani Isa nin ayi anlamina gelmektedir Ayrica Ramazan ve Kurban Bayraminda yasli kadinlar evlerine gelen cocuklara yumurta dagitmaktaydi Pazar da oluyu tabutla gommek de hala yasadigi iddia edilen baska bir gelenektir Grup kimligiArhavi ilce merkezinde Laz kadin ve erkegini sembolize eden Arhavi Baris ve Dostluk Heykeli Etnik tarihi dilbilimsel ve antropolitik acidan Laz kelimesiyle nitelendirilen halk gunumuzde anadili Lazca olan ve batida Rize ili Pazar ilcesinde Melyat Deresi nden doguda Sarpi mahallesine kadar Pazar Ardesen Camlihemsin Findikli Arhavi Hopa ve Borcka ilcelerinde otoktan olarak Sapanca Giresun Akcakoca Duzce Hendek Yalova Karamursel Izmit ve Golcuk kentlerinde 93 Harbi 1877 Osmanli Rus savasi muhacirleri ve Batum civarinda olarak yasayan bir halk toplulugudur Bunun yani sira kullandigi dil Karadeniz Turkcesi olan Dogu Trabzon ve Bati Rize de yasayan halk toplulugu da kendini Laz olarak addetmektedir Ancak bunlar yoresel Turkce uzerine yapilan arastirmalarda Laz dilinin dolayisiyla Kafkas girtlaginin Turkce konusulan Bati Rize ve Trabzon u hatta daha da batisini etkiledigini gostermistir 17 yuzyildan sonra Islamla Turklesen Lazlar da dillerini unutmalarina karsin Laz kimligine sahip cikmislardi Bu da Lazca bilen Lazlarla onlarin karistirilmasina yol acmistir Bati Rize ve Trabzon Lazlardan etkinlendigi gibi bolgedeki Musluman Pontus Rumlari da bu kimligi kullanarak Karadeniz de varliklarini surdurmuslerdir Ayrica Turkiye Yunanistan nufus mubadelesi ile 1923 ve 1924 yillari arasinda Yunanistan a goc eden Pontus Rumlarina yerel halk giyinis kultur ve lehce farkindan dolayi Laz Lazoi demistir GenetikOtozomal DNA Gunumuzde Kafkasya da yasayan halklarin genetik yapilarinin olusumunu inceleyen 2021 tarihli bir arastirmada Arhavili Lazlarin genetik yapisi da incelendi Arhavili 13 toplamda ise 77 Kafkasyali ornegin incelendigi arastirmaya gore Arhavili Lazlar 57 4 Kafkas yerlisi MO 3700 1700 41 Anadolu yerlisi MO 2000 1500 0 6 WSH MO 3300 2600 ve 1 2 Zagroslu MO 1200 830 olarak modellenebilmektedir Bu arastirmaya gore Arhavili Lazlara genetik olarak en yakin halklar yakindan uzaga dogru sirasiyla Gurcistan Lazlari Hemsinliler Ahiska Turkleri Kahetili Gurculer Acaralilar Karadeniz Rumlari Kartlili Gurculer Trabzonlu Turkler Imeretili Gurculer Megreller ve Udinlerdir Y DNA Sadece Turkiye deki etnik Lazlarin yer aldigi 64 farkli aileden erkegin Y DNA istatistiklerinin pasta grafigi Mart 2024 verilerine gore Bilkent Universitesi ve Koc Universitesi nin ortaklasa yuruttugu ve Turkiye nin genetik yapisini incelemeyi amaclayan 2021 tarihli bir arastirmada etnik ayrim yapilmaksizin Turkiye nin genetik yapisi incelendi Otozomal DNA larindan Dogu Karadenizli Cepni degil oldugu anlasilan 21 ornegin Y DNA dagilimi su sekildedir 24 Haplogrup L 24 Haplogrup J2 19 Haplogrup G2 9 Haplogrup G1 9 Haplogrup E1b 5 5 Haplogrup R1a 5 Haplogrup R1bKaynakcaWikimedia Commons ta Lazlar ile ilgili ortam dosyalari bulunmaktadir Vikisozluk te Laz ile ilgili tanim bulabilirsiniz Adem Isik Antik Kaynaklarda Karadeniz Bolgesi Turk Tarih Kurumu Ankara 2001 TURKEY General Information U S English Foundation Research 26 Haziran 2015 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 26 Mayis 2014 Jak Yakar Ethnoarchaeology of Anatolia Rural Socio economy in the Bronze and Iron Ages Institute of Archaeology 28 Mayis 2014 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 31 Ocak 2015 a b Endangered Languages Human Rights Report PDF Almanca Cilt 63 Society for Threatened Peoples Mart 2010 s 53 4 Mart 2016 tarihinde kaynagindan PDF arsivlendi Erisim tarihi 24 Eylul 2015 a b c bigenc ru 3 Eylul 2019 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 1 Eylul 2020 1 Minorsky V Laz Encyclopaedia of Islam Second Edition Edited by P Bearman Th Bianquis C E Bosworth E van Donzel and W P Heinrichs Brill 2010 James S Olson 1994 Lee Brigance Pappas Nicholas Charles Pappas Ed An Ethnohistorical Dictionary of the Russian and Soviet Empires Ingilizce Greenwood s 436 KB1 bakim Editorler parametresini kullanan link Dalby A 2002 Language in Danger The Loss of Linguistic Diversity and the Threat to Our Future Columbia University Press s 38 BRAUND D Georgia in antiquity a history of Colchis and Transcaucasian Iberia 550 BC AD 562 Oxford University Press p 93 World Language Atlas UNESCO 27 Haziran 2020 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 31 Ocak 2015 Pliny C 1989 Natural history Books 3 7 H Rackham Trans Cambridge Harvard s 346 347 Prokopi us Peri ton Polemon I XXIII 12 15 Allen 1929 153 Marr 1910b 66 Vaux 1996 3 Prokopius Peri ton Polemon I XXIII 12 15 AKKB 214 The Kingdom of Colchis 13 Temmuz 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde Andrew Andersen George Partskhaladze Miniature Empires A Historical Dictionary of the Newly Independent States James Minahan p 116 Cyril Toumanoff Studies in Christian Caucasian History p 80 Andrew Andersen History of Ancient Caucasus p 91 Children of Achilles The Greeks in Asia Minor Since the Days of Troy by John Freely p 69 70 The Foreign Policy of Mithridates VI Eupator King of Pontus by B C McGing p 11 Talbert 2000 s 1226 Procopius History of the Wars I II 21 25 A M Zehiroglu s 111 Per 11 Bkz Ozturk 2005 s 757 Prisc Exc de Leg Rom s 71 Le Beau Bas Empire vol vi s 385 Bkz Ozturk 2005 s 758 A M Zehiroglu s 101 Krallari oldugu zaman Roma imparatoru tahta gececek olana imparatorlugun simgelerini gonderecek ve onlar da Roma nin sinirlarini koruyacakti Prokopius Peri ton Polemon II XV 1 6 Bkz Ozturk 2005 s 759 Bkz Alexandre Toumarkine Les Lazes en Turquie s 108 Les Editions ISIS Istanbul 1995 Miller Trebizond p 30 1976 Nakashidze N T Ed Istoriya Carstva Gruzinskogo History of the Kingdom of Georgia PDF Rusca Tiflis Metsniereba ss 133 135 22 Subat 2014 tarihinde kaynagindan PDF Erisim tarihi 6 Haziran 2020 Church Kenneth 2001 From dynastic principality to imperial district the incorporation of Guria into the Russian Empire to 1856 Ph D University of Michigan ss 127 129 batumice ge 12 Ekim 2013 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 11 Ekim 2013 Lazlarin Tarihi Muhammed Vanilisi Ali Tandilava Etik Yayinlari HOLY MARTYRS OF LAZETI 17TH 18TH CENTURIES 20 Temmuz 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde pravoslavie ru ქართველთა დენაციონალიზაცია XVII XX საუკუნეებში ლაზეთი თრიალეთი ქართველთა გაბერძნება 7 Ocak 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde of Manglisi Ananias Japaridze nplg gov ge Mark Yunge Bernd Bonvech 2015 Bolshevistskij poryadok v Gruzii Moskova AIRO XXI s 93 ISBN 978 5 91022 306 0 There are orthodox Lazs who are under the control of the Greek patriarchate in Istanbul They speak Greek and call themselves Greeks Narody Kavkaza i Krym Gruziny PDF ethnocrimea ru Ministerstvo kurortov i turizma Respubliki Krym 8 Ekim 2020 tarihinde kaynagindan PDF Chelebi E 2008 Kniga puteshestviya Krym i sopredelnye oblasti Izvlecheniya iz sochineniya tureckogo puteshestvennika XVII veka Simferopol Izdatelstvo Dolya 2008 ISBN 978 966 366 159 9 7 Ocak 2019 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 2 Eylul 2020 Abashidze Aslan Trikoz Elena 2009 The ICC statute and the ratification saga in the states of the Commonwealth of independent states The Legal Regime of the International Criminal Court Brill ss 1105 1110 doi 10 1163 ej 9789004163089 i 1122 306 ISBN 9789004163089 a b Cicinadze Zakaria 1927 ოსმალეთის ყოფილი საქართველო და ქართველ მაჰმადიანთა ნაწილი ლაზისტანი წ 1 Sarigil Zeki 2012 Ethnic Groups at Critical Junctures The Laz vs Kurds Middle Eastern Studies 48 2 ss 269 286 doi 10 1080 00263206 2011 652778 hdl 11693 12314 ISSN 0026 3206 Marc Junge Bernd Bonwetsch 2015 Bolshevistskij poryadok v Gruzii izdanie v dvuh tomah Bolshevik order in Georgia in two volumes 2 s 78 79 ISBN 978 5 91022 304 6 20 Yuzyilda ve 21 Yuzyilin Basinda Abhazya da Laz Nufusu Mayis 2021 28 Mart 2024 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 28 Mart 2024 Irfan Cagatay Aleksiva 10 Subat 2020 Abhazya da Bolsevik Lazlarin Gerilla Birligi Laz Timi jinepsgazetesi com 31 Agustos 2020 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 6 Eylul 2020 Gurcistan da Bolsevik Duzen Moskva 2015 16 Kasim 2020 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 1 Eylul 2020 old civil ge 4 Aralik 2011 18 Temmuz 2018 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 10 Temmuz 2020 Ellen Barry 21 Nisan 2012 On Black Sea Swamp Big Plans for Instant City nytimes com 21 Nisan 2012 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 10 Temmuz 2020 a b euskonews eus 11 Temmuz 2020 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 10 Temmuz 2020 Ozgun Recai Lazlar Chiviyazilari 18 yuzyil basinda Lazlar bolumu 2003 basimi Birol Toplaoglu tanitim albumum Lazeburi a b Russian Charate Generela Grigol Gurieli and Lazs Vanilishi Mohamed and Tandilava Ali Lazeti 1963 Georgia sf 78l a b Peter Alford Andrews Turkiye de Etnik Gruplar Ant Yayinlari Istanbul Aralik 1992 s 250 22 Mart 2007 tarihli Milliyet gazetesi 28 Mart 2007 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 22 Haziran 2008 12 Subat 2015 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 12 Nisan 2013 Mesfessu Necdet Hatam 1 Ocak 2009 circassiancenter com 10 Aralik 2010 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 10 Temmuz 2020 Ayse Arman 30 Temmuz 2007 Su Lazca isimlerin guzelligine bakar misiniz Sana Tanura Loya Irden Tenda Tutaste Gubaz Evro Teona hurriyet com tr 24 Eylul 2015 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 10 Temmuz 2020 Laz Lazuri in Georgia joshuaproject net 8 Aralik 2008 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 10 Temmuz 2020 Nigar Karimova ve Edward Deverell 2001 Minorities in Turkey PDF miris eurac edu 28 Mayis 2016 tarihinde kaynagindan PDF Erisim tarihi 10 Temmuz 2020 www ethnologue com 3 Mart 2009 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 11 Nisan 2010 Nacionalnyj sostav naseleniya 2010 Census Ethnic composition of the population PDF Rusca 28 Subat 2013 tarihinde kaynagindan PDF Erisim tarihi 31 Ocak 2015 Kamil Aksoylu 3 Temmuz 2013 Lazca org 18 Temmuz 2013 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 31 Ocak 2015 Lazuri classes to begin in secondary schools in Turkey Anadolou 14 Eylul 2013 8 Haziran 2015 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 31 Ocak 2015 Aksamaz Ali Ihsan 2000 Dil Tarih Kultur Gelenekleriyle Lazlar Istanbul Sorun Yayinlari s 34 ISBN 975431098X erisim tarihi kullanmak icin url gerekiyor yardim 31 Ekim 2009 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 22 Kasim 2008 lafsozluk com 29 Mart 2015 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 3 Eylul 2020 papounidis com 3 Haziran 2016 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 3 Eylul 2020 Ozturk Ozhan 2005 Karadeniz ansiklopedik sozluk 2 cilt Heyamola Yayinlari s 869 Erisim tarihi 18 Subat 2024 Kamil Aksoylu turkish cuisine org 16 Mayis 2020 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 13 Mayis 2020 Prof Anthony Bryer 1580 tarihini vermistir Bryer 1966 181 Roger Rosen Jeffrey Jay Foxx September 1991 The Georgian Republic Passport Books Lincolnwood IL 978 0 84429 677 7 Curtis William Eleroy 1911 Around The Black Sea Asia Minor Armenia Caucasus Circassia Daghestan the Crimea Roumania s 54 22 Mart 2024 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 11 Mart 2024 Bknz Niko Berdzenisvili Simon Canasia a g y s 80 Adgilis Deda 8 Aralik 2008 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 22 Kasim 2008 Brendemoen 1990 b 56 58 Trabzon Sehrinin Islamlasmasi ve Turklesmesi 1461 1583 22 Subat 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde ISBN 975 518 116 4 Meeker 1971 s 322 AlexanderGavashelishvili AlexeyYanchukov DavidTarkhnishvili Marine Murtskhvaladze Irakli Akhvlediani Ceren Kazanci 2021 PDF nature com 25 Eylul 2021 tarihinde kaynagindan PDF arsivlendi Erisim tarihi 25 Eylul 2021 KB1 bakim Birden fazla ad yazar listesi link Arsivlenmis kopya 2 Ekim 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 20 Mayis 2022 Arsivlenmis kopya 19 Nisan 2022 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 20 Mayis 2022 pnas org 24 Agustos 2021 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 25 Eylul 2021 Dis baglantilarLazlarin yerlesim yerleri haritasi Lazca org un Dogu Karadeniz de yasayan etnik Lazlarin sayisi ile ilgili tahminlerini acikladiklari video 18 Ocak 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde

Yayın tarihi: Haziran 15, 2024, 07:40 am
En çok okunan
  • Kasım 07, 2024

    Silene argentina

  • Kasım 07, 2024

    Silene argentea

  • Kasım 07, 2024

    Silene aydosensis

  • Kasım 07, 2024

    Silene ayachica

  • Kasım 07, 2024

    Silene axillaris

Günlük

  • Yunanca

  • Maraton

  • Stamata Revithi

  • Bursaspor (futbol takımı)

  • Uluslararası Erkekler Günü

  • 636

  • Kadisiye Muharebesi

  • James Ensor

  • Yıldız Geçidi hayranları

  • Marianne von Werefki

NiNa.Az - Stüdyo

  • Vikipedi

Bültene üye ol

Mail listemize abone olarak bizden her zaman en son haberleri alacaksınız.
Temasta ol
Bize Ulaşın
DMCA Sitemap Feeds
© 2019 nina.az - Her hakkı saklıdır.
Telif hakkı: Dadaş Mammedov
Üst