Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
İran (Farsça:
İran جمهوری اسلامی ایران Cumhuri-ye İslâmi-ye İran İran İslam Cumhuriyeti | |||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Slogan استقلال. آزادی. جمهوری اسلامی Bağımsızlık, Özgürlük, İslam Cumhuriyeti | |||||||||||||||
 | |||||||||||||||
| Başkent ve en büyük şehir | Tahran 35°41′K 51°25′D / 35.683°K 51.417°D | ||||||||||||||
| Resmî dil(ler) | Farsça | ||||||||||||||
| Tanınan bölgesel dil(ler) | Azerbaycan Türkçesi, Beluçça, Kürtçe, Arapça, Türkmence | ||||||||||||||
| Etnik gruplar | |||||||||||||||
| Resmî din | Şii İslam | ||||||||||||||
| Demonim | İranlı | ||||||||||||||
| Hükûmet | Üniter başkanlık sistemli teokratik cumhuriyet | ||||||||||||||
| |||||||||||||||
| Yasama organı | İslamî Şûra Meclisi | ||||||||||||||
| Tarihçe | |||||||||||||||
| |||||||||||||||
| Yüzölçümü | |||||||||||||||
• Toplam | 1.648.195 km2 (17.) | ||||||||||||||
• Su (%) | 0,7 | ||||||||||||||
| Nüfus | |||||||||||||||
• 2023 tahminî | 87,590,873 (17..) | ||||||||||||||
• Yoğunluk | 48/km2 (162.) | ||||||||||||||
| GSYİH (SAGP) | 2021 tahminî | ||||||||||||||
• Toplam | 1,149 trilyon $ (23.) | ||||||||||||||
• Kişi başına | 13.513 $ (92..) | ||||||||||||||
| GSYİH (nominal) | 2023 tahminî | ||||||||||||||
• Toplam | 367,968 milyar $ (41.) | ||||||||||||||
• Kişi başına | 8.034 $ (77.) | ||||||||||||||
| Gini (2017) | ▲ 40.8 orta | ||||||||||||||
| İGE (2019) |  0.783yüksek · 70. | ||||||||||||||
| Para birimi | İran riyali (ریال, IRR) | ||||||||||||||
| Zaman dilimi | UTC+3:30 (IRST) | ||||||||||||||
• Yaz (YSU) | UTC+4:30 (İran Yaz Saati (IRDT)) | ||||||||||||||
| Tarih formatı | Şemsi | ||||||||||||||
| Trafik akışı | sağ | ||||||||||||||
| Telefon kodu | 98 | ||||||||||||||
| ISO 3166 kodu | IR | ||||||||||||||
| İnternet alan adı | |||||||||||||||
| |||||||||||||||
İran, MÖ 4000'lere dayanan tarihiyle ve var olan yerleşmeleriyle dünyadaki en eski uygarlıklara ev sahipliği yapmıştır. Tarih boyunca İran, Avrasya'daki merkezî ve önemli konumu nedeniyle jeostratejik öneme sahip olmuş, dolayısıyla da birçok devletin ve uygarlığın dikkatini cezbetmiştir. Medler, Ahamenişler, Büyük İskender yönetimindeki Makedonyalılar, Sasani İmparatorluğu, Emevîler, Abbâsîler, Sâmânîler, Gazneliler, Selçuklular, Harezmşahlar, Moğollar, Timurlular ve Safevîler gibi birçok devleti topraklarında barındırmış, zengin bir tarihi kültüre sahip olmuştur. İran, günümüzde de bir bölgesel güçtür ve uluslararası enerji güvenliği ve dünya ekonomisinde geniş petrol ve doğalgaz kaynakları sonucu önemli bir konuma sahiptir.
2022 verilerine göre yaklaşık 86 milyon nüfusu bulunan İran, dünyanın en kalabalık 17. ülkesidir. Etnik olarak nüfusunun yarısından fazlasını Farslar oluştururken, azınlık olarak Azeriler ve Kürtler ve onlardan çok az sayıda olarak Beluçlar, Türkmenler ve Araplar bulunmaktadır.
İran; BM, Bağlantısızlar Hareketi, İslam İşbirliği Teşkilatı ve OPEC üyesidir. İran siyasal sistemi, 1979'da kabul edilen anayasaya göre oluşturulan birkaç karmaşık yönetim yapısına göre işlemektedir. En yüksek devlet makamı, günümüzde Ayetullah Ali Hamaney'in üstlendiği İran dinî liderliğidir (Velayet-i Fakih).
Etimoloji
İran sözcüğünün kökeni, Sanskritçedeki aryan sözcüğünden gelir.
İran (ایران) sözcüğü çağdaş Farsçaya, Zerdüştlük'ün kutsal kitabı Avesta'da yer alan bir Proto-İrani terim olan Aryānām'dan girmiştir.Ariya ve Airiia kelimeleri, aynı zamanda Ahameniş İmparatorluğu yazıtlarında etnik bir atıf olarak yer almıştır. Orta Farsça'dan gelen Ērān terimi (Pehlevî dilinde 'yr'n), Nakş-ı Rüstem'deki I. Erdeşîr'in taç giyme törenini gösteren kabartmanın yanındaki yazıtta bulunmuştur. Bu kabartmaya eşlik eden Partça dilindeki yazıtta İran, Aryān olarak ifade edilirken; bu yazıtta, kralın sanı, Orta Farsçadaki Ērān kelimesini içermektedir. Sasani İmparatorluğu'nun kurucusu I. Erdeşir'in zamanında Ērān ifadesi, devletten çok insanları kastederek bu anlamını korudu. Bu yazıtta Ērān kelimesi, İran halklarına atfen kullanılmasına rağmen, Ērān ifadesinin imparatorluk coğrafyasını ifade etmek için kullanılması Sasani Hanedanlığı'nın ilk döneminde de görülmüştür.
I. Erdeşîr'in oğlu Şâpûr, bir yazıtında açıkça Ērān bölgelerinin içine İranlıların yerleşmediği Ermenistan ve Kafkasya'yı da dahil etmiştir.Zerdüşt rahip Kartir de, kitabelerinde Ērān'ın egemenliği altındaki bölgeleri gösteren listede aynı bölgeleri saymıştır.Ērān ve Aryān kelimelerinin ikisi de, "Aryanlar'ın (İranlı) ülkesi" anlamına gelen Proto-İran dilindeki Aryānām teriminden gelmektedir. Airyanem Vaejah kelimesi ve kavramı, aslında İran'ın ülke isminde (edebi olarak Aryanlar'ın ülkesi anlamında), aynen Aryānā kelimesinin modern Farsça karşılığı olan Iran (Ērān) gibi korunmuştur.
Ülkenin adı MÖ 6. yüzyıldan 1935 yılına kadar Pers İmparatorluğu, Acemistan gibi isimlerle anılırken, o yıl Şah Rızâ Pehlevî, uluslararası topluluktan "İran" adını artık kullanmalarını istemiştir. Birkaç yıl sonra bu isim değişikliğinin ülkenin geçmişiyle arasındaki bağı kopardığını iddia eden bazıları protesto gösterileri yapmış, bunun üzerine 1959'da Muhammed Rızâ Pehlevî, her iki ifadenin resmî olarak birlikte ve birbirinin yerine kullanılabileceğini açıklamıştır.
1979'da yaşanan İran İslam Devrimi'nden sonra ülkenin resmî adı "İran İslâm Cumhuriyeti" olmuştur.
Tarihçe
Erken dönem (MÖ 3200–MÖ 625)
MÖ 4000 yılları
İran platosu boyunca bulunan onlarca tarih öncesi kalıntı, MÖ dördüncü binyılda, Mezopotamya yakınlarında ortaya çıkan en erken uygarlıklardan yüzyıllar önce antik kültürlerin ve yerleşim yerlerinin varlığına işaret etmektedir.
MÖ 3000 ve 2000 yılları
, ilk olarak Hint-İranlıların ayrılmasını takiben ortaya çıkmışlardır ve izleri Baktria- Margiyana Arkeoloji Bölgesi'ne kadar takip edilmektedir.Aryan (Antik İran halkları) toplulukları, MÖ üçüncü veya ikinci binyılda İran platosuna büyük olasılıkla birden fazla göç dalgası ile gelmiş ve yerleşmişlerdir. Proto İranlıların "Doğu" ve "Batı" diye gruplara ayrılması, göçe bağlı olarak meydana gelmiştir.
MÖ 1000 yılları
MÖ birinci milenyumda Medler, Baktriyalılar ve Partlar İran'ın batı bölgesinin nüfusunu oluştururken, Karadeniz'in kuzey steplerine Kimmerler, Sarmatlar ve Alanlar yerleşmişti. Diğer topluluklar Hindistan Yarımadası kuzeybatı sınırındaki dağlık kesimde ve bugün Belucistan denilen bölgeye yerleşmişlerdi. İskitler gibi diğer topluluklar ise batıda Balkanlara, doğuda ise Sincan Uygur Özerk Bölgesi'ne kadar yayılmışlardı.
Avesta dili, MÖ 1000'lerde ortaya çıkan Zerdüştlük inancının kutsal kitabı Avesta'nın kutsal ilahi ve kurallarını bir araya getirmek için kullanılmış eski bir İranî dildir. Zerdüştlük, sonraki yıllarda Ahameniş İmparatorluğu ve sonraki İran imparatorluklarının devlet dini oldu.
İslâmiyet öncesi dönem (MÖ 625–MS 633)
Medler
İran, bir millet ve imparatorluk (MÖ 625–MÖ 559) olarak Medler ile başlar. Medler ilk kez Asur kralı III. Salmaneser'in dönemindeki (MÖ 858-824) yazılarda "Mada" adı ile kaydedilmişlerdir. Medlerin şu anki adı, Antik Yunan dilindeki Mêdos'tan (Μῆδος) gelmektedir.Asurlular onlardan Medyan ülkesi, Kurmada, Mata veya Manda olarak bahsederken, Babilliler ise onları Ummān-manda olarak adlandırmışlardır. Genel olarak Medler, eski Yakın Doğu tarihinde önemli bir yere sahip oldukları kabul edilse de, tarihlerini yeniden inşa etmek için yazılı bir kaynak bırakmamışlardır; kendileriyle ilgili anlatılanlar sadece Asurlular, Babilliler, Ermeniler ve Yunanlılar gibi yabancı kaynaklardan bilinmektedir. Medler, Asurluların yıkılmasında önemli roller oynamış ve güçlü Lidya ve Babil krallıklarıyla rekabet etmiştir.
Ahameniş İmparatorluğu
Büyük Kiros, Medler ve Perslerden tarihteki ilk Pers devleti olan Ahameniş İmparatorluğu'nu oluşturarak birleşik bir imparatorluk kurmuş ve daha ileride, insanlar ile kültürler arası bir birleşme olana dek, kendi zamanının en büyüğü olmak üzere hükmetmiştir.Kiros, söylenceye göre bir gün Pers ordusuna çalıları temizletmiş, ertesi gün ziyafet vermiş ve kendisini destekleyip lüks içinde yaşamak varken neden Medlerin kölesi olarak kaldıklarını sormuştur. Bu hamlesiyle birlikte tüm Pers ordusunun desteğini kazanmıştır.
Bir Pers devleti olan Ahameniş İmparatorluğu, Büyük Kiros ve I. Darius devrinde o zamana kadar insanlık tarihindeki en büyük imparatorluk hâline gelmişti. Pers İmparatorluğu'nun sınırları doğuda İndus Nehri ve Ceyhun Nehri'nden batıda Akdeniz'e kadar uzanıyor, Anadolu'nun neredeyse tamamı ile Mısır'ı da kapsıyordu.
Atina, MÖ 499'da Sardis'in yağmalanması ile sonuçlanan Milet'teki bir isyana destek vermiştir. Bu durum, MÖ 5. yüzyıl boyunca süren Yunan-Pers Savaşları olarak bilinen savaşları çıkartacak ve Yunanlara karşı bir Ahameniş harekâtına neden olacaktır. Yunan-Pers Savaşları sırasında Persler bazı büyük üstünlükler ele geçirmişler ve MÖ 480'de Atina'yı yıkıp yerle bir etmişlerdir. Ancak Yunanların bir dizi zaferinden sonra Persler çekilmek zorunda kalmışlardır. Savaşlar, MÖ 449'da imzalanan Callias Barışı ile sona ermiştir.
Pers Ahamenişlerin en büyük çalışması, kurdukları imparatorluğun kendisiydi. Zerdüşt'ün öğretilerinden kaynaklanan kurallar ve ahlak; insan hakları, eşitlik ve köleliğin yasaklanmasına dayandırılan politikaları geliştiren ve uygulayan Ahamenişler tarafından sıkı bir şekilde takip edilmiştir. MÖ y. 6. yüzyıldan itibaren İran coğrafyasına hakim olan Zerdüştlük inancı, Ahamenişler zamanında, özellikle Babil'e sürgün edilmiş olan Yahudilerin Büyük Kiros tarafından özgür bırakılması ve onların Kutsal Topraklar'a geri gönderilip tapınaklarını yeniden inşa etmelerine izin verilmesiyle daha çok tanıtıldı ve İbrahimî dinleri etkiledi. İlerleyen zamanlarda Kiros, bu olay nedeniyle Yahudiler tarafından övgüyle bahsedilmiştir.
Aristoteles, Platon ve Sokrates'in yaşadığı Atina'nın Altın Çağı sırasında Yunanların Pers İmparatorluğu ve Orta Doğu ile bazı temasları oluşmuştur. Çünkü Ahamenişler, Batı Asya'dan Anadolu'nun batısına ve Mısır'dan Mezopotamya'nın kuzeyine kadar olan geniş alanda uzun yıllar hükmetmişlerdir. Orta Doğu ve Balkanlar halklarına sağlanan barış, asayiş, güvenlik ve zenginlik, tarihte nadir görülen bir dönemi oluşturmuş; bu dönem, ticaretin bu oranda arttığı tek dönem olmuş ve bölge insanlarının yaşam standartları yükselmiştir.
Makedonya (İskender) İmparatorluğu
Antik Çağ'ın en önemli hükümdarlarından biri olarak ön plana çıkan Büyük İskender, babası II. Filip'in bir suikaste uğrayıp ölmesinin ardından 20 yaşında Makedonya tahtına geçince, gözünü o zamanki en büyük devlet olan Pers topraklarına dikti.Balkanlar'da asayişi sağladıktan sonra Pers seferine çıkan İskender, Çanakkale Boğazı üzerinden Anadolu'ya geçti ve ilerledi. İskender, son Ahameniş hükümdarı III. Darius'u MÖ 333'te İssos'ta (günümüzde İskenderun) ve MÖ 331'de Irak civarındaki Gaugamela Muharebesi'nde yenerek Ahameniş İmparatorluğu'nu ortadan kaldırdı ve Pers topraklarını kendi imparatorluğuna kattı. İskender'in MÖ 323'teki ani ölümünün ardından imparatorluğu paylaşıldı ve İran coğrafyasına Selevkos Hanedanlığı hakim oldu.
Selevkos İmparatorluğu
İskender'in Pers topraklarını işgalinden sonra arkasında bir varis bırakamadan ölmesi, uçsuz bucaksız imparatorluğunun devlet generalleri arasında paylaşılmasına neden oldu. Bu generallerden biri olan Makedon asıllı I. Seleukos, Balkanlar'dan Hindistan'a kadar olan bölümü aldı. Selevkoslar, toprakları Roma İmparatorluğu tarafından ele geçirilinceye kadar (MÖ 63) Doğu Akdeniz'in hâkimi oldular.
Part İmparatorluğu
Part İmparatorluğu; MÖ 3. yüzyılın başlarında Selevkos İmparatorluğu'nu yendikten sonra İran platosunu tekrar birleştiren ve yöneten, aynı zamanda MÖ 150-MS 224 arasında Mezopotamya'yı kontrol eden Arsasid Hanedanı tarafından idare edilmiştir. Partlar, Antik İran'ın üçüncü yerli halkından olan bir hanedandır. Yaklaşık beş yüzyıl boyunca hüküm sürmüşlerdir. MÖ 140 yılından itibaren bir imparatorluk hâline gelen Part İmparatorluğu, hızla genişlemiş ve başkent, günümüzde Türkmenistan sınırları içinde bulunan Nisa'dan, Dicle kıyısında yer alan ve günümüzde modern Bağdat'ın güneyinde bulunan Ktesifon'a taşınmıştır.
Tarihi önemli Med, Asur, Babil ve Elam topraklarının ele geçirilmesinden sonra Partlar, kendi imparatorluklarını düzenlemek zorunda kaldılar. Bu ülkelerin eski elit tabakasından olan herkes Yunan idi ve yeni egemenler, eğer hükümranlıklarını sürdürmek istiyorsa kendi geleneklerini bunlara uydurmak zorundaydılar. Sonuç olarak, şehirler eski antik haklarını korudu ve sivil yönetimler ancak belli oranda rahatsız edildiler.
Partlar, özellikle Orta Anadolu'da Roma'nın genişlemesini sınırlandırdığı için, Roma İmparatorluğu'nun baş düşmanlarıydı. Partlar zırhlı, ağır silahlı ve hafif silahlı, ancak hareketli olan atlıları kullanarak kendi topraklarını yaklaşık 300 yıla yakın bir süre savundular. Roma'nın en sevilen generali Marcus Antonius, MÖ 36'da Partlara karşı, sonucunda 32.000 asker kaybedeceği büyük bir sefer düzenledi. Roma İmparatoru Augustus zamanında Roma ve Part İmparatorluğu, aralarındaki sorunları diplomasi aracılığıyla çözüyordu. Bu gelişmeler sırasında Partlar, kendi ordularında Marcus Antonius'tan ve MÖ 53'te Harran'da "büyük bir bozguna" uğrattıkları Marcus Licinius Crassus'den elde ettikleri deneyimlerle, o dönem çok takdir edilen Roma jejyon standartlarına, "altın kartallar"a göre bir düzenlemeye gittiler.
Sasani İmparatorluğu
İmparatorluk düzeninin gevşediği ve son kralın, imparatorluğun vasallarından biri olan I. Erdeşir tarafından yenilmesi üzerine Part İmparatorluğu MS 224'te sona erdi ve I. Erdeşir, bu tarihte Sasani İmparatorluğu'nu kurdu. Ardından ülkeyi ekonomik ve askeri alanda reformlarla geliştirmeye başladı. Sasaniler, Ahamenişler tarafından çizilen sınırlar içinde, onlara Erânshahr veya Iranshahr diye atıfta bulunarak, başkentleri Tizpon olmak üzere imparatorluklarını kurdular.Roma İmparatorluğu, arka arkaya I. Erdeşir, I. Şapur ve II. Şapur ile girdikleri savaşları kaybettikleri için pek çok sorun yaşadılar. Sasani hükümranlığı döneminde Roma İmparatorluğu'na karşı kazanılan zaferler, Roma'da büyük bir karamsarlık yarattı. Romalı tarihçi ve kamu görevlisi Cassius Dio, konuyla ilgili şunları yazmıştır:
| “ | Bu, bizim için büyük bir korku kaynağı idi. Doğudaki lejyonlarımız için Sasani Krallığı o kadar ürkütücüydü ki, çok azı onlarla savaşmak istiyor; geri kalanlar ise savaşma konusunda tamamen isteksiz davranıyordu. | „ |
Partlar ve daha sonraki Sasaniler devrinde İpek Yolu üzerindeki ticaret Çin, Mısır, Mezopotamya, İran, Hindistan ve Roma medeniyetlerinin gelişmesinde önemli rol oynamıştır ve modern dünyanın temellerinin atılmasına yardımcı olmuştur. Partlardan kalan bazı kalıntılar, bazı açılardan Klasik Yunan etkileri taşımakta ve çoğunlukta kendi oryantal anlayışlarını sergilemektedir.
Partlar, Avrupa Romanesk mimarisini andıran ve muhtemelen bu mimariyi etkilemiş olduğu Tizpon'da örnekleri görülen Part stili mimari tasarımların yaratıcılarıydılar. Sasaniler döneminde İran, Çin ile ilişkilerini geliştirdi; Sasani sanatı, müziği ve mimarisi büyük atılımlar gerçekleştirdi ve Nizip Okulu ve Gundeşapur Akademisi gibi dünya çapında tanınan bilim ve araştırma merkezleri oluşturuldu.
Bu dönemde batıda Hristiyanlığın, doğuda ise Budizm ve Maniheizm gibi dinlerin yayılması sonucunda Zerdüştlük inancı, İran birliğinin sağlamlaştırılması için ulusal bir devlet dini olarak örgütlendi. Ayrıca yine bu dönemde yazılı kültüre geçilmiştir. Kutsal metinlerin derlenmesinden oluşan enderzler, Zerdüştlüğün kutsal kitabı olan Avesta, dini ya da din dışı gelenekler ve İran'ın ulusal destanı sayılan Şehname, bu dönemde kaleme alınmıştır.
Sasaniler, 7. yüzyılın başında, II. Hüsrev döneminde Bizans İmparatorluğu ile çoğunluğu Orta Doğu'da gerçekleşen çarpışmalara giriştiler. Tam da bu sıralarda Muhammed'in İslam'a olan çağrısı başlamış ve ilk Müslümanlar, bir ordu teşkilatı bünyesinde Muhammed'in önderliğinde Arap Yarımadası'nda birtakım fetihlere girişmişti. Muhammed'in 632'deki ölümünün ardından başlayan Müslüman Arap akınları, Sasani hükümdarlığındaki İran'a da sıçradı. Sasaniler, Bizanslılar ile yaptıkları savaşlar yüzünden tükenmişlerdi ve bu saldırılara karşılık veremeyecek bir vaziyetteydiler.
İran, Ömer bin Hattab'ın halifeliği döneminde, 636'daki Kadisiye Muharebesi'nde yenildi ve Müslüman Araplar, Sâsânî egemenliğine 651 yılında son vererek İslâmiyet'i İran'da yaydılar.
Erken İslam dönemi ve Orta Çağ (633–1501)
Râşidîn Halifeliği
İslam peygamberi Muhammed'in 632'deki ölümünün ardından, halefleri olan Ebu Bekir, Ömer, Osman ve Ali tarafından yönetilen Râşidîn Halifeliği, Ömer bin Hattab'ın halifeliği döneminde (634-44) Orta Doğu'da yoğun askeri fetihlere giriştiler. Bu dönemde Bizans İmparatorluğu ile yapılan Yermük (636), Halep (637), Ecnadeyn (634), Demirköprü (637), Dathin (634), Firaz (634) ve Karyeteyn (634) muharebeleri ile Mısır, Suriye, Lübnan ve Filistin bölgeleri ele geçirilirken; Sasani İmparatorluğu ile yapılan Köprü (634), Kadisiye (636) ve Nihavend (642) muharebeleri ile de Irak'ın tamamı ve İran'ın büyük bir kısmı fethedildi. Müslüman Arapların eşi benzeri görülmemiş bu fetih dalgaları, bir İslam İmparatorluğu'nun oluşumunu sağladı. Müslüman Arapların bu askeri saldırılarına karşılık veremeyen Zerdüşt Sasani İmparatorluğu, kısa sürede yıkıldı.
Emevîler
İran'ın İslam Devleti tarafından ele geçirilmesinden sonra İran, Emevîler'in yönetimine girdi. Fakat İran tam anlamıyla İslamlaşmadı. İran'ın İslamlaşması, İran toplumunun kültürel, bilimsel ve siyasi yapısı içinde derin dönüşümlere neden oldu: Olgunlaşmış İran edebiyatı, felsefesi, bilimi ve sanatı, yeni oluşan İslam medeniyetinin ana öğeleri haline geldi. Kültürel, politik ve dinî olarak İran'ın İslam medeniyetine eklemlenmesi çok büyük önem taşımaktadır. Son tahlilde İran'ın katkısı, Abbasiler devrindeki İslam'ın Altın Çağı'nın oluşmasında çok etkili olmuştur.
Abbâsîler
Emevilerden sonra Abbasi Hanedanlığı iktidara geldi. Abbasiler döneminin en önemli özelliği, 8. yüzyılın ortalarında Bağdat'ta Beyt'ül Hikmet adında büyük bir bilim merkezinin kurulması ile ''İslam'ın Altın Çağı'' adı verilen dönemin başlamasıydı. Bu çağda, Hindistan'dan Endülüs'e kadar geniş coğrafyada bilimsel çalışmalar yapılmakla birlikte, tıp, bilim, sanat, felsefe, teoloji, matematik, astronomi, İslam hukuku gibi geniş yelpazede çalışmalar da yapılıyordu. Bu dönemde İran bölgesinden de birçok Müslüman bilim insanları birçok çalışmalar yaptı. Örneğin tıp alanında adını duyuran İranlı (Fars) hekim İbn-i Sina, o dönemde İran'da hüküm süren Samaniler Devleti ve Kakuyiler Devleti egemenliğinde çalışmalarını sürdürdü.
Abbasilerin merkezi Bağdat (günümüzde Irak) olsa da, hanedanın İran ve kültürü üzerindeki etkisi büyüktü. Ayrıca Abbasi halifeleri, sıklıkla vezirlerini İranlılardan seçerdi ve İranlı valilerin ciddi anlamda yerel otonomi yetkileri vardı.
Tâhirîler ve Samanîler
822'de Horasan Valisi Tâhir, bağımsızlığını ilan etti ve yeni bir Pers hanedanlığı olarak Tahirîler Hanedanlığı'nı kurdu. Samanîler döneminde ise İran'ın bağımsızlığını kazanma çabaları daha da güçlendi.
Abbâsîler sonrası dönemin kültürel canlanması, İran ulusal kimliğinin yeniden su yüzüne çıkmasına yol açmıştır. Bu kültürel akım, 9. ve 10. yüzyıllar sırasında zirve yapmıştır. Bu akımın en açık etkisi, Perslerin dili ve İran'ın resmî dili olan Farsçanın günümüze kadar sürekliliğinin sağlanmasıdır. İran'ın en güçlü epik şairi Firdevsi, Farsçanın günümüzde yaşamasının en önemli destekçisi olarak kabul edilmektedir.
Bir sessizlik döneminden sonra İran, ayrı, farklı ve değişik bir öğe olarak İslam'ın içinde belirdi. İslam fetihlerinden sonra İran felsefesi, eski İran felsefesi, Yunan felsefesi ve gelişen İslam felsefesi ile geliştirdiği değişik ilişkilerle farklılaşacaktır. İşrakilik ve Aşkınlık Felsefesi, o dönemin İran'ında iki ana felsefe geleneği olarak kabul edilmekteydi.
Gazneliler
Gazneli Mahmud, başkenti İsfahan ve Gazne olan büyük bir imparatorluk kurduğunda 11. yüzyıla ulaşılmış olunuyordu.
Selçuklular
Tuğrul Bey tarafından kurulan, Alp Arslan tarafından yükselişine zemin hazırlayan, I. Melikşah döneminde de altın çağını yaşayan Büyük Selçuklular, Oğuz Türklerinin Kınık boyu tarafından kurulmasına karşın, İran topraklarına çoğunlukla hükmettiği için Türk-İran kültürünü bünyesinde barındırıyordu.
Selçuklular, kurulduktan kısa süre sonra İslam dünyasının merkezi otoriteden yoksun parçalanmış siyasi haritasını birleştirdi ve daha sonra Haçlı Seferlerinin birinci ve ikincisinde kilit rol oynadı. Dili ve kültürüyle zamanla yoğun bir şekilde İranlılaşan Selçuklular, Türk-İran geleneğinde büyük bir gelişme sağladı ve İran kültürünü Anadolu'ya taşıdı.
Kendilerinden önce gelenler gibi imparatorluğun divanı, İranlı vezirlerin elindeydi. Devlet yönetiminde pek çok Fars (İranlı) söz sahibiydi. Örneğin Alp Arslan ve I. Melikşah dönemlerinde devletin baş veziri olan ve kendi adıyla anılan Nizamiye Medreseleri'ni kuran Nizamülmülk, aslen İranlıydı.
Bu dönemde İranlı yüzlerce araştırmacı ve bilim insanı; teknoloji, bilim ve tıbba, daha sonra Avrupa Rönesansının doğuşunu destekleyecek şekilde çok büyük katkı sağladı.
Harezmşahlar ve Cengiz Han
1218'te Harezmşahlar Devleti'nin doğu bölgeleri olan Maveraünnehir ve Horasan, Moğol hükümdarı Cengiz Han'ın istilasına uğradı. Bu dönemde yarım milyondan fazla İran nüfusu öldürüldü,Nişabur gibi kentlerin caddeleri "kan nehirlerine döndü", şehirlerin etrafına kedi ve köpek kulübelerinin itina ile yerleştirildiği insan kafalarından oluşan piramitler yapıldı. 1220 ve 1260 yılları arasında İran'ın nüfusu, bu kitlesel katliamlar ve açlık sonucu 2.500.000'dan 250.000'e düştü.
Cengiz Han'ın torunlarından biri olan Hülagû Han, Fransa Kralı IX.Louis'e yazdığı bir mektupta İran'a ve Halife'ye karşı yaptığı akınlarda tek başına 200.000 kişinin öldürülmesinin sorumluluğunu üstleniyordu.
Timurlular
Başkentini Semerkant'ta kuran Timur onu takip etti. Bu yıkım dalgaları etkileri, Nişabur gibi birçok şehrin bu saldırılar öncesi nüfuslarına yeniden kavuşmasını sekiz yüzyıl kadar -20. yüzyıla kadar- engelledi. Ancak hem Hülagû Han hem Timur ve onların takipçileri, kendi tarzlarını ve geleneklerini fethettikleri yerinkilere göre değiştirip tamamen Pers kültürüne uygun yaşadılar.
Erken modern dönem (1501–1921)
Safevî Hanedanı
İran'da ilk Şiî İslâm devleti, Şah İsmail tarafından Safevî Hanedanı (1501 ile 1736 arası) yönetiminde kuruldu. İlerleyen zaman içinde büyük bir politik güç haline geldi ve çift taraflı devlet antlaşmaları yapmaya başladı.
Safevîlerin en güçlü oldukları zaman, I. Abbas'ın hükmettiği dönemdir (1588-1629).Safevîler, ilerleyen yıllarda Osmanlı İmparatorluğu, Şeybanî Hanlığı ve Portekiz İmparatorluğu ile savaştı. Safevîler başkentlerini Tebriz'den alarak önce Kazvin'e, sonra da dönemlerinde sanata verdikleri destek ile İran estetik düzeyi yüksek üretim dönemlerinden birini yaşadığı İsfahan'a taşıdılar. Dönemlerinde ülke yönetiminde merkezileşme arttı; ordunun modernleştirilmesinde ilk adımlar atıldı ve mimaride İsfahânî tarzı gelişti.
1722'de Afgan isyancılar, I. Hüseyin'i yendi ve Safevî Hanedanı'na son verdi.
Afşar Hanedanı
Oğuz Türklerinin Afşar boyundan gelirler
1736'da Nadir Şah, başarılı bir şekilde Afgan isyancıları İsfahan'dan çıkardı ve Afşar Hanedanı'nı kurdu. 1738'de aralarında Taht-ı Tavus, Işık Dağı elması ve Işık Denizi elmasının da bulunduğu kraliyet hazinelerini güvence altına alacak bir sefer yaptı. Ne var ki hükümdarlığı çok uzun sürmedi, 1747'de bir suikast sonucu öldü. Ölürken, yanında bulunan karısı Kenya kökenli El Fatima'ya İran tahtını bıraktı. El Fatima'nın siyahi olması nedeniyle İran halkı bu kadın şahı kabul etmedi ve yarı siyahi olan Nadir Şah'ın küçük kızı El Hebübe'ye tahtı bırakmak zorunda kaldı. El Hebübe, bu sırada 21 yaşlarında güzel bir kızdı. Afgan şahı Şeyhsüvari El Hamd ile evliydi; dolayısıyla İran tahtı, iki Türk kadından sonra Afgan Hanedanı'na geçerek siyasi varlığını sürdürmeye devam etmiştir.
Zend Hanedanı
Meşhed kökenli Afşar Hanedanlığı, 1750'de başkentini Şiraz'da kuran Lek asıllı Kerim Han Zend tarafından kurulan Zend Hanedanı tarafından takip edildi. Onun yönetimi, görece bir barış ve refah sağladı.
Kaçar Hanedanı
Zend Hanedanı; Lütf Ali Han, Ağa Muhammed Şah tarafından idam edilinceye kadar üç kuşak sürdü ve yeni hükümdar Tahran'ı 1794'te Kaçar Hanedanı'nın doğuşunu gösterecek şekilde başkent yaptı. Yetenekli Kaçar yöneticisi , diğer modernleşme reformları arasında İran'ın ilk üniversitesini de kurmuştur. Kaçar Hanedanı döneminde İran, Rus-İran Savaşları sonucunda Rus İmparatorluğu ve İngiliz İmparatorluğu karşısında Gülistan Antlaşması, Türkmençay Antlaşması ve ile topraklarının neredeyse yarısını kaybetmiştir. Büyük Oyun'a rağmen İran egemenliğini korumayı becermiş ve çevresindeki diğer ülkelerin tersine asla sömürgeleştirilememiştir.
Sürekli tekrarlanan dış müdahaleler ve yozlaşan ve zayıflayan Kaçar yönetimi, bir parlamenter monarşi içinde ülkenin ilk parlamentosunu oluşturan İran Anayasa Devrimi ve Kaçar Hanedanı'nın egemenliğine son veren gibi toplumsal hareketlere yol açmıştır. 1908'de İran'da petrolün bulunması bir dönüm noktası oldu. Böylece hem emperyalist güçlerin İran üzerindeki hesapları, hem de İran'ın 20. yüzyılına damgasını vuracak olan karmaşık sosyo-ekonomik yapı ortaya çıktı.
Kaçar Hanedanı, İran tarihindeki son Türk hanedandır. Bu tarihten sonra Türkler bir daha devlet denetimini ele geçirememişlerdir.
Geç modern dönem (1921–)
Rıza Şah
İngiliz ajanı aracılığıyla İngilizlere tanıtılan Rıza Pehlevî, 1921 darbesiyle İngilizler için çalışmaya başladı ve 1923 yılında başbakan ve sonunda 1925 yılında İran şahı oldu. İngilizlerin himayesi altında İran'daki birçok sosyalist, milliyetçi ve etnik hareketi bastırmayı başardı. 1925 yılında Kaçar hanedanlığını devre dışı bırakarak kendi Pehlevî hanedanlığını kurdu. Kısa sürede Azerbaycan, Arabistan (Huzistan) ve Luristan gibi büyük bölgelerin yarı özerk konumunu ortadan kaldırarak tüm yetkileri Tahran'da merkezileştirdi. Aynı zamanda Farsça olmayan dillerin kullanımını da yasakladı ve bu yasakları kendi aşırı milliyetçi ideolojisi doğrultusunda tüm ülkede uygulamaya başladı. Yönetimi merkezileştirmek doğrultusunda Farsçayı tek yasal dil olarak tanıdı ve diğer milliyetlere ait dillere yasak koydu. Kürtçe, Lurice ve yabancı olan yani Hint-Avrupa dilleri olmayan Türkçe ve Arapça gibi dilleri de Farsçanın bozuk lehçeleri olarak baskı altında tuttu. Fars olmayan topluluklar böylelikle kendi yerli kültürlerini, dillerini, tarihlerini ve günlük yaşam biçimlerini söküp atmaya mecbur edildiler.
Rıza Şah zamanında, devlet bütçesinden, Farsçılık propagandası yapan edebiyatçılara, tarihçilere, eğitimcilere ve sanatçılara büyük bir bütçe tahsis edildi. Bunun en önemli örneği 1925 yılında Ahmed Kesrevi tarafından yayınlanan “Azerîce ya da Eski Azerbaycan'ın Dili” kitabıdır. Kitapta Azerîcenin, Türkçe ile ilgili olmadığı ve aslında Farsçanın bir lehçesi olduğu savunulmuştur. Bir diğer örnek ise TUDEH Partisi'nin kurucularından sayılan Arânî'dir. Arânî, kendi döneminin birçok entelektüeli gibi, Farslaştırma siyasetinden himaye ediliyordu. Azerbaycan ile ilgili bir makalesinde, Azerbaycan'ı “İran'ın beşiği” saymış ve Azerbaycanlıların Farsçayı vahşi Moğolların saldırısı sonucu unuttuğunu iddia etmiştir. Arânî'ye göre bu olay çok tehlikelidir, çünkü Azerileri yanlışlıkla Türk olduklarına ve İran'dan ayrılmaları gerektiğine ikna etmektedir. Ona göre bu sorunu çözmek için devlet, Türkçeyi ortadan kaldırmak ve Farsçayı yaygınlaştırmak için her türlü girişimi yapmak zorundadır.
Rıza Şah sanayileşmeyi, demiryolu taşımacılığını ve yapımını başlatıp İran'da yükseköğretimin temelini attı. Rıza Şah, Rusya ve Birleşik Krallık arasında bir denge politikası yürüttü ancak II. Dünya Savaşı başlayınca Almanya ile yakınlaşması Britanya ve Rusya'yı alarma geçirdi. 1941'de II. Dünya Savaşı boyunca İran demiryolundan yararlanmak amacıyla İran'ı Birleşik Krallık ve SSCB işgal etti.
İşgalin ardından müttefik güçleri, Şah Rıza'nın ülkedeki Alman görevlilerin sınır dışı edilmesi yönündeki isteklerini kabul etmemesi üzerine Şah, oğlu Muhammed Rıza Pehlevî lehine tahtından feragat etmeye zorlandı. Şah Rıza'nın ülkeden uzaklaştırılmasının ardından esas olarak işgal güçlerinin denetiminde olmak kaydıyla Muhammed Rıza Pehlevî iktidarı başlamış oldu.
Muhammed Rıza Pehlevî
Şah Rıza dönemine göre nispeten demokratik bazı açılımlar sağlandı; siyasi tutuklular özgür bırakıldı, basına yönelik sansür (karartma) kaldırıldı, siyasal ve toplumsal örgütlenmelere izin verildi. Artık sesini duyurma olanağı bulan çeşitli toplumsal ve siyasal muhalefet hareketleri bu özgürlük ortamından yararlanarak reform taleplerini yükseltmeye başladılar. Daha sonraki yıllarda ülkenin siyasal ve toplumsal yaşamını büyük ölçüde etkileyecek olan Marksist kökenli Tudeh (Kitle) Partisi de bu ortamda, 1941 yılında kuruldu ve işçi yasası, toprak reformu, kadın hakları gibi geniş toplumsal tabanı kucaklayan talepleriyle önemli destek buldu.
Birleşik Krallık, SSCB ve ABD'nin çıkar mücadelesine sahne olan İran'ın, 1942'de imzalanan anlaşmanın ve 1943'te yapılan Tahran Konferansı'nın ardından, bu üç devlet tarafından yeniden inşa edilmesine karar verildi; fakat SSCB. bu anlaşmaya uymayarak denetimi altındaki bölgede sosyalist nitelikli, 1945'te Azerî Azerbaycan Millî Hükümeti, 1946'da Kürt Mahabad Cumhuriyeti olmak üzere iki özerk devlet kurdurdu. İşgal bölgesini yine aynı yıl, İran'ın kuzey petrol yataklarını işletme konusunda imtiyazlı bir anlaşma imzaladıktan bir ay sonra boşalttı. SSCB işgalinin sona ermesinden hemen sonra İran, bu iki özerk cumhuriyetin varlığına güç kullanarak son verdi. SSCB'ye verilen imtiyaz da ülke içindeki milliyetçilerin ve Birleşik Krallık'ın baskısıyla 1947 yılında geçersiz kılındı.
Operasyon Ajax
Fakat tüm bu gelişmeler ülke içindeki milliyetçi muhalefeti güçlendirmişti. Giderek etkinliğini artıran Ulusal Cephe, 1951'de halkın büyük çoğunluğunun da talebi olan petrolün ulusallaştırılması kararının Mecliste kabul edilmesini sağladı. Bu karara karşı çıkan Başbakan Razmara'nın öldürülmesinin ardından çıkan ayaklanmadan sonra Şah, Ulusal Cephe'nin lideri Muhammed Musaddık'ı başbakanlığa getirmek zorunda kaldı. Batıda eğitim görmüş, bağımsızlıktan ve ulusal egemenlikten yana olan bir milliyetçiliği savunan Musaddık'ın ilk işi; petrolün ulusallaştırılması yönündeki kararı onaylamak oldu. Bu karar ve Musaddık'ın bağımsızlıkçı politikası Birleşik Krallık ve ABD'nin tepkisini çekmekteydi. Fakat bir süre sonra, başta Musaddık'a destek veren ulema, Muhammed Musaddık'ın Sovyetler'le yakınlaşmasından kaygılanarak hükûmete verdikleri desteği geri çektiler ve Ulusal Cephe dağıldı. TUDEH Partisi ise Musaddık'ı desteklemeye devam etmekteydi. Bu durumdan rahatsız olan ordu içindeki bir grup CIA'in de desteğiyle bir darbe düzenlediler. 1953 yılında Şah, Musaddık'ı görevden almaya çalıştı fakat çıkan isyanın ardından ülkeyi terk etmek zorunda kaldı. Buna karşılık İngilizler A.B.D.'yi Musaddık'ı devirmek için hazırlanan bir plana dahil olmaya davet etti ve 1953'te Başkan Dwight D. Eisenhower Ajax Operasyonu'nun yapılmasını onayladı. Operasyon yapıldı ve Musaddık 19 Ağustos 1953'te tutuklandı. Şah ise kaçmış olduğu Roma'dan dönerek tekrar görevini devraldı. Bu gelişmelerin ardından İran petrollerinin işletilmesi için, %50 hakkı İran'da olmak üzere çok uluslu bir konsorsiyum oluşturuldu.
Operasyon Ajax'tan sonra Muhammed Rıza Pehlevî'nin yönetimi giderek otokratikleşti. ABD'nin desteği ile Şah İran'ın altyapısını modernleştirirken kendisine muhalif bütün siyasî oluşumları istihbarat örgütü SAVAK aracılığıyla ezdi.
1953'te yaşanan olaylar İran'ın siyasal ve toplumsal yaşamı için bir dönüm noktası sayılabilir. Musaddık'ın devrilmesiyle sonuçlanan süreçte bölünen yalnızca uygar milliyetçi güçler olmadı. Tudeh'de de kırılmalar yaşandı. Partiden kopan gençlik örgütünden silahlı mücadeleye başlayan Halkın Fedaileri ve Halkın Mücahitleri örgütleri doğdu. Bu örgütlerin de içinde yer aldığı İran sol hareketi, 1960'lı yıllarda kitlesel etkinlik gösterse de, sol hareketin giderek kitle hareketinden silahlı mücadeleye kaymasıyla toplumsal tabandaki etkisini yitirmiş oldu. Musaddık'ın iktidara gelmesinde de önemli rol oynayan işçi hareketi ise etkinliğini kaybetse de etkisini İslâm Devrimi'ne kadar sürdürdü. Hatta devrimi başlatan, rafineri ve petrol işçilerinin grevi olacaktı.
Ak Devrim
Musaddık iktidarının sonundan İslâm Devrimi'ne uzanan süreçte büyük önem taşıyan gelişmelerden biri Şah'ın 1962 yılında gündeme getirdiği “Ak Devrim” adını verdiği reform paketidir. Ülkede siyasi istikrarı sağlayan Şah Muhammed Rıza petrol gelirinin de yardımıyla sosyo-ekonomik yapıyı sarsıcı biçimde değiştirmekteydi. Bir yandan istihdam artıp, ücretler yükselirken sanayi toplumuna hızlı geçişin sancıları çok güçlü bir şekilde kendini hissettiriyordu. Köylerinden ayrılan milyonlarca topraksız köylü şehirlerin etrafındaki gecekondu bölgelerinde toplanmaktaydı. Bir yandan yeni üretim biçimlerine bağlı olarak ortaya çıkan bir sanayi burjuvazisi giderek zenginleşirken yoksul, işsiz ve umutsuz, ekonomik olduğu kadar siyasal olarak da dışlanmış milyonlar da büyük kentlerin dışında öfkeli bir muhalefetin koşullarını oluşturuyordu. 1953'ün şaşkınlığıyla bölünüp gücünü yitiren sol, bu kitlelerle ilişki kuramazken; ulemanın etkinliği giderek artmaktaydı.
Şah'ın modern kapitalizm yolunda ilerlemek için yürürlüğe koymaya çalıştığı reform ise çarşı ya da bazargan adı verilen ve geleneksel olarak İran'ın siyasal, toplumsal yaşamında büyük önem taşıyan küçük ve orta sınıf esnafın, toprak sahiplerinin ve ulemanın tepkisini çekti. Toprak reformu, seçim reformu ve kadınlara oy hakkının tanınması, devlet işletmelerinin hisselerinin belirli oranda satılması gibi düzenlemeleri içeren Ak Devrim böylelikle tarıma dayalı ekonomiyi devre dışı bırakıp, toprak sahiplerini sanayi yatırımlarına yönelterek sağlam bir kapitalist ekonomik yapı kurmayı hedefliyordu. Ayrıca Şah'ın ulus inşa süreci için bir engel olarak gördüğü çarşı da bu şekilde tasfiye edilebilecekti. Yine bu hedef doğrultusunda eğitim, sağlık gibi alanlarda çeşitli düzenlemeler öngörülmekteydi. Bunun dış politikadaki yansımaları da İran'ın giderek bölgede ABD'nin jandarması rolüne soyunması şeklinde gerçekleşti. 1970'lerde petrol fiyatlarının aşırı artmasıyla bir yandan içerideki modernleşme hamlesini ve bir sanayi atılımını finanse eden İran, bir yandan da satın aldığı gelişmiş silahlarla askerî güç haline gelerek Basra Körfezi'ndeki askeri varlığını fiilen pekiştiriyordu.
Söz konusu reformların tehdit ettiği sınıflar ve kadınların oy hakkı başta olmak üzere bazı yeniliklere karşı çıkan ulemanın kurduğu ittifak, mutsuz yoksul kitlelerin öfkesiyle birleşerek Devrim'e ulaşan süreçte geri dönülmesi zor bir dönemecin aşılmasına neden oldu. Seçim reformuna ulemanın tepki göstermesiyle başlayan olaylar sonucunda pek çok kişi öldü. Bu olaylar sırasında, 1979 Devrimi'nin manevî önderi haline gelecek din adamı Ayetullah Humeynî de siyasal bir önder olarak sivrilmekteydi. Humeynî olaylardan sorumlu tutularak tutuklandı, 18 ay hapiste tutuldu. 1964'te bırakılmasından sonra Humeynî, ABD hükûmetini açıkça eleştirdi. Şah, General 'ın yönlendirmesiyle Humeynî'yi sürgüne yolladı. Humeynî önce Türkiye'ye, sonra Irak'a, en sonunda ise Fransa'ya gitti. Sürgünde Şah'ı eleştirmeye devam etti.
İslâm Devrimi ve sonrası
İran Devrimi, aynı zamanda İslâm Devrimi olarak da bilinir, Ocak 1978'de Şah karşıtı ilk büyük halk gösterileri ile başladı. Grevler ve gösteriler ülkeyi ve ekonomiyi felç ettikten sonra Şah 16 Ocak 1979'da ülkeyi terk etti ve 1 Şubat 1979'da büyük bir halk kitlesinin karşılamasıyla Ayetullah Humeynî İran'a geri döndü.Pehlevî Hanedanı 11 Şubat'ta İran ordusu, gerillalar ve militanlar sokak savaşlarında Şah'a bağlı silahlı gruplara karşı üstünlük sağlayınca kendini “tarafsız” ilan etmesiyle tamamen çöktü. 1 Nisan 1979'da İran resmen İslâmî Cumhuriyet oldu. Aralık 1979'da ülke teokratik bir anayasayı ve Humeynî'nin ülkenin dinî lideri olmasını onayladı.
Genel af çıkarıldı, belirli bir süre, düzenleme için müzik ve gazete yasağı konuldu. Beni Sadr cumhurbaşkanı oldu.
Devrimin hızı ve gerçekleşmesi Dünya'da birçok kişide şaşkınlık yarattı, çünkü ciddi olarak ne askerî bir karşı koyuş, ne mali bir kriz ne de bir karşı ayaklanma yaşandı. Hem milliyetçi hem de Marksist muhalif gruplar İslâmî gelenekçilerle birlikte Şah'a karşı mücadele etmelerine rağmen onbinlercesi Ayetullah Humeynî yönetiminde İslâm Cumhuriyeti ile sonuçlanan devrim sonrasında İslâmî rejim tarafından idam edildi. (Bakınız… 1988 İran siyasi suçlu idamları ve Tudeh)
2000 yılında Ayetullah Montazeri, yani Humeynî'nin sağ kolu, yayınladığı Hatıralar adlı kitabında, “1988 yılında 30.000 siyasî tutuklunun Humeynî'nin emriyle idam edildiğini” yazıyordu.
İran Devrimi Sonrası Dış Politika Yaklaşımları
İran, iki kutuplu düzenin dışında bir dış politika söylemi besliyor bunu devrimci bir bakış açısına sığdırmaya çalışıyordu ve özellikle İmam Humeyni döneminde bunu uygulamaya istekli oldu. Sonraki dönemlerde her ne kadar bu söylemde kalmak istediyse de dış politikası günümüze kadar değişimlere uğrayıp farklı bir yöne doğru evrildi. Devrim öncesi Şah dönemi egemen olan batı yanlılığı ve laik düzen, devrim sonrası egemen olan düşünce rejim güvenliği ve rejim güvenliğinin korunması bununla birlikte bir de ülke güvenliği olmuştur.
İran-Irak Savaşı
İran'ın A.B.D. ile ilişkileri devrim sırasında hızla kötüleşti. 4 Kasım 1979'da bir grup İranlı öğrenci, A. B. D. büyükelçiliğinin “casus yuvası” olduğunu iddia ederek elçilik personelini rehin aldı. Elçilik personelini 1953'te Muhammed Musaddık'a düzenlenen komplo gibi devrim hükûmetine karşı halkı ayaklandırmaya çalışmakla suçladılar. Öğrenci liderleri Humeynî'den izin almadan elçiliği basmalarına rağmen Humeynî olayın başarıya ulaşması üzerine onları destekledi. İlk birkaç ay içinde kadın ve Afro Amerikalı rehineler salıverilse de, kalan elli iki rehine 444 gün bırakılmadı.
Öğrenciler rehineler karşılığı Şah'ın verilmesini istedi ancak 1980 yazında Şah'ın ölümü üzerine rehinelerin casusluk suçundan yargılanması talebi gündeme geldi. Jimmy Carter yönetimin müzakere çabaları veya kurtarma harekâtı başarıya ulaşamadı. Ancak 19 Ocak 1981 tarihinde 'ne istinaden rehinler bırakıldı.
Irak lideri Saddam Hüseyin kendisinin İran Devrimi'nin başlangıç aşamasında algıladığı dağınıklıktan ve İran'daki yönetimin Batılı hükûmetler nezdinde itibar görmeyişinden üstünlük sağlamaya karar verdi. Devrim sırasında İran'ın güçlü ordusu dağıtılmıştı. Saddam, Şah zamanından beri Irak'ın üzerinde hak iddia ettiği bölgeleri ele geçirerek Irak'ın Basra Körfezine açılımını genişletme arzusu taşıyordu. Irak için en çok önem taşıyan Huzistan yalnızca Arap nüfusu açısından değil zengin petrol yatakları açısından da değerliydi. Aynı zamanda ve Büyük ve Küçük Tunb adaları da hedef haline gelmişti. Bu düşünceler içinde Hüseyin İran'a ani bir saldırı yapmayı ve başkent Tahran'a üç gün içinde ulaşmayı öngören bir plan yapmıştı. 22 Eylül 1980'de Irak ordusu savaşı başlatacak şekilde Huzistan'a girdi. Saldırı devrimci İran tarafından tamamen şaşkınlıkla karşılandı.
Saddam Hüseyin'in kuvvetleri 1982'ye kadar çeşitli ilerlemelerde bulunsa da İran kuvvetleri Irak kuvvetlerini tekrar Irak'a geri çekilmek zorunda bıraktı. Humeynî Irak'ın batı kısmında çoğunlukta olan Şiî Arapların yer aldığı kesimde İslâmî devrimine taraftar bulmaya çalıştı. Savaş 1982'den sonra altı yıl daha devam etti. Humeynî'nin kendi ifadesi ile “bir tas dolusu zehri” içerek BM'in barış antlaşmasını kabul etmesiyle de savaş sona erdi. On binlerce İranlı sivil ve asker Irak kimyasal silah kullandığı için öldü. Irak'a silah satan ülkeler; Mısır, Basra Körfezi'nin Arap ülkeleri, Sovyetler Birliği ve Varşova Paktı ülkeleri, (1983'ten itibaren) ABD, Fransa, Birleşik Krallık, Almanya, Brezilya ve (aynı zamanda İran'a silah satan) Çin. İran sekiz yıl içinde kimyasal silahlardan dolayı 100.000'den fazla kurban verdi. İran'ın toplam yaralısının 500.000 ile 1.000.000 arasında olduğu tahmin ediliyor. Tüm uluslararası ajanslar savaş sırasında Saddam'ın İran'ın insan dalgası hücumları karşısında kimyasal silah kullandığını doğrularken İran'ın hiç kimyasal silah kullanmadığını teyit etmişlerdir.
Coğrafya ve iklim
İran, 1.648.195 km2'lik yüzölçümüyle Türkiye'nin komşuları arasında yüzölçümü Türkiye'den büyük olan tek komşu ülke, aynı zamanda yüzölçümü açısından Libya'dan sonra ve Moğolistan'dan önce gelen dünyanın en büyük 18. ülkesidir. Ülkenin yüzölçümü, kabaca Birleşik Krallık, Fransa, İspanya ve Almanya yüzölçümü toplamlarına eşit ya da Alaska'nın yüzölçümünden çok az küçüktür. Kuzeybatıda Azerbaycan ve Ermenistan, kuzeyde Hazar Denizi, kuzeydoğuda Türkmenistan, doğuda Pakistan ve Afganistan, batıda Türkiye ve Irak ve ve son olarak güneyde Basra Körfezi ve Umman Körfezi ile sınırlara sahiptir. İran'ın yüzölçümü 1.648.000 km2'dir.
İran'da Hazar Denizi ile Huzistan kıyıları arasında İran platosu bulunmaktadır. Dünya'daki en dağlık ülkelerden biridir. İran'ın coğrafyası, çeşitli havza ve platoları birbirinden ayıran halı gibi serilmiş sıradağlar ile biçimlendirilmiştir. Kafkas, Zagros ve Elburz sıradağları ile nüfusun yoğun olarak bulunduğu Batı bölgesi, en dağlık kesimdir; en son belirtilen sıradağlar içinde yer alan Demavend Dağı, 5.604 m yüksekliğiyle yalnız İran'ın değil, Hindukuş Dağları'nın batısındaki Avrasya topraklarının en yüksek dağıdır. Yükseklikleri yer yer 5.000 metreye yaklaşan bu dağlar, iç bölgelerde çok sert bir kara ikliminin yaşanmasına neden olur. Hatta bu bölgelerde geniş çöl alanları bulunur.
Ülkenin doğusunun büyük kısmında, kuzey orta bölgesinde ülkenin en büyük çölü olan Kebir Çölü (Deşt-i Kebir) ve güneyinde ise Lut Çölü (Deşt-i Lut) gibi çöl havzaları olmak üzere bazı tuz gölleri bulunmaktadır. Bunun nedeni, dağ sıralarının bu bölgelere yağmur bulutlarının ulaşmasını engelleyecek kadar yüksek olmasıdır. Büyük ovalar yalnızca Hazar Denizi kıyısında ve Basra Körfezi'nin kuzey ucunda İran'ın Şatt-ül-Arap (Arvand Rūd) nehri deltasındaki sınırları boyunca bulunmaktadır. Küçük, düzensiz ovalar ise Basra Körfezi'nin Hürmüz Boğazı ve Umman Körfezine bakan kıyılarındadır.
İklim ve bitki örtüsü
İran'ın iklimi çoğunlukla kurak veya yarı kurak ve Hazar Denizi kıyısında subtropikaldir. Ülkenin kuzey sınır bölgesinde kış aylarında sıcaklıklar neredeyse donma noktasının altına düşer ve iklim yıl boyu nemli kalır. Yaz sıcaklıkları nadiren 29 °C'yi aşar (85 °F).
İran'ın iklim şartları, kuzeybatısında Irak ve Türkiye sınır bölgelerinde yer alan topoğrafik ve dağlık yapısı nedeniyle, ülkede bitki örtüsü olarak bozkır ve orman bulunur. Ülkenin kuzeybatısındaki dağlık bölgede kavak, Söğüt ve Meşe ağaçları bulunur.
-
![image]()
-
![image]()
İran'ın uydudan görüntüsü -
![image]()
İran'ın sıcaklık ve yağış grafiği -
![image]()
Kebir Çölü ve içindeki tuz göllerinin uydu görüntüsü -
![image]()
Dena Zirvesi, Zagros sıradağlarının en yüksek noktasıdır.
Yönetim
Hükümet ve siyaset
Bu alt başlığın genişletilmesi gerekiyor. Sayfayı düzenleyerek yardımcı olabilirsiniz. |
İslâm Cumhuriyetinin politik sistemi 1979 İran Anayasası'na dayanmaktadır. Sistem girift bir şekilde birbirine bağlı çeşitli yönetim yapılarını kapsamaktadır.
Uluslararası raporlara göre İran'ın insan hakları sicili oldukça zayıftır. İran'ın siyasal rejimi antidemokratiktir. Hükûmete veya Dini lidere yönelik eleştirmenler sıklıkla tutuklanır ve siyasal aktivitenin diğer türlerinde olduğu gibi, adayların seçimlere katılması da ciddi şekilde kısıtlanmaktadır. İran'da kadın hakları ciddi biçimde yetersiz olarak tanımlanmıştır ve çocuk hakları ciddi şekilde ihlal edilmektedir, İran'da dünyadaki diğer tüm ülkelere göre daha fazla çocuk suçlu idam edilmektedir. Aynı cinsiyetten olan kişilerin cinsel aktiviteleri yasa dışıdır ve ölüme varan cezalarla cezalandırılabilir. 2000'li yıllardan bu yana, İran'ın tartışmalı nükleer programı, ülkeye karşı uluslararası yaptırımların temelini oluşturan endişeleri gündeme getirmiştir. 14 Temmuz 2015 tarihinde başlatılan, İran ile BM Güvenlik Konseyi'nin beş daimi üyesi ve Almanya arasında varılan bir anlaşma olan , İran'ın zenginleştirilmiş uranyum üretimini kısıtlaması karşılığında nükleer yaptırımları gevşetmeyi amaçlamaktadır.
Dinî lider
İran Dinî Lideri İran İslâm Cumhuriyeti'nin genel politikalarının tanımlanmasından ve denetiminden sorumludur. Dini Lider din adamlarından oluşan Uzmanlar Meclisi tarafından kaydı hayat şartıyla seçilir. Dini lider, silahlı kuvvetlerin Başkomutanıdır, askerî istihbaratı ve güvenlik operasyonlarını kontrol eder ve savaş açmada veya barış kabul etmede tek yetkilidir. Yargının, devlet radyo ve televizyonunun, polis kuvvetlerinin, silahlı kuvvetlerin baş yöneticileri ve 12 üyeli Anayasa Koruma Konseyi'nin altı üyesi Dinî Lider şehmuz tarafından atanır.
Uzmanlar Meclisi
Uzmanlar Meclisi liyakat ve sahip olunan itibara bağlı olarak İran dinî liderini seçer ve görevinden alır. Danışmanlar Konseyi dinî lidere yasal görevleri konusunda danışmanlık yapmakla sorumludur. Danışmanlar Konseyi, yılda bir kez toplanır, sekiz yıllığına genel oy ile seçilen 86 “yetenekli ve eğitimli” hukukçudan oluşur. Devlet Başkanlığı ve meclis seçimlerinde olduğu gibi Anayasa Koruma Konseyi adayların yeterliliğini belirler. Konsey dinî lideri seçer ve dinî lideri her zaman görevden alma konusunda anayasadan kaynaklanan yetkisi vardır. Bütün toplantıları ve belgeleri çok gizlidir ve Konsey'in dinî liderin kararlarının herhangi bir tanesiyle çelişen bir kararı bilinmemektedir.
İran Devlet Başkanı
Anayasa İran Devlet Başkanı'nı dinî liderden sonraki en yüksek devlet otoritesi olarak tanımlar. Devlet Başkanı dört yıllığına genel oy ile seçilir ve yeniden yalnızca bir kez daha seçilebilir. Örneğin İran Devlet Başkanı Mahmut Ahmedinejad 2005 'nde seçilmiştir ve ardından 2009'da yapılan seçimlerde tekrar cumhurbaşkanı olmuştur. Başkan adayları, İslâm devriminin ülkülerine bağlılıklarından emin olmak üzere mutlaka Anayasa Koruma Konseyi'nden onay almalıdır. Anayasanın 115. maddesine göre Cumhurbaşkanı Şii mezhebinden olmalıdır. Devlet Başkanı anayasanın uygulanmasından ve her konuda son sözü söyleme yetkisine sahip olan dinî lidere bağlı olan konular dışında yönetim yapılarının çalışmasından sorumludur. Devlet Başkanı Bakanlar Kurulunu atar ve onlardan danışmanlık alır, hükûmet kararlarını yönlendirir ve yasamanın önüne konacak hükûmet politikalarını seçer. Devlet Başkanı'na bağlı olarak sekiz kişilik yardımcılar kurulu ve yirmi iki kişiden oluşan ve meclis tarafından onaylanması gereken bir Bakanlar Kurulu vardır. Birçok devlette olan uygulamanın tersine İran'da hükûmet orduyu kontrol etmez. Devlet Başkanı İçişleri ve Savunma Bakanı'nı atasa da, mecliste bu iki bakanlık için güvenoyu almadan önce dinî liderin açık onayını alması bir gelenektir.
İran Meclisi
2008 yılı itibarıyla İran Meclisi tek meclisli bir yapıdır.İran devrimi öncesinde yasama iki meclisli idi ancak İran Senatosu yeni Anayasa'da kaldırıldı. İran Meclisi dört yıllığına seçilen 290 üyeden oluşmaktadır. Meclis yasama faaliyetini yürütür, uluslararası antlaşmaları değerlendirir ve ulusal bütçeyi onaylar. Tüm meclis üyeleri ve Meclisteki tüm yasama çalışmaları Anayasa Koruma Konseyi tarafından onaylanmalıdır.
Anayasa Koruma Konseyi
Anayasa Koruma Konseyi altı tanesi Dinî Lider tarafından atanan on iki üyeden oluşmaktadır. Diğerleri İran Yargı'sı tarafından aday gösterilen hukukçular arasından İran Meclisi tarafından seçilmektedir. Konsey anayasayı yorumlar ve Meclis kararlarını iptal edebilir. Eğer bir yasa anayasa veya Şeriat ile uyumlu değilse Meclise düzeltilmesi için tekrar geri gönderilmektedir. Çelişkili gibi görünse de Konsey İran Anayasası'na dayanarak parlamento üyelerini veto etmiştir.
Düzenin Maslahatını Teşhis Konseyi
Düzenin Maslahatını Teşhis Konseyi Meclis ve Anayasa Koruma Konseyi arasındaki anlaşmazlıklarda çözüm bulma yetkisine sahiptir ve Dinî Lider'i ülkedeki en güçlü yönetim yapısı yapacak biçimde ona danışmanlık görevi sunar.
Hukuk
Yargı sistemi
Dinî lider, sırayla Üst Mahkeme ve Başsavcı'yı atayan Başkanı atar. Sulh ve ceza konuları ile ilgilenen mahkemeleri de içine alan çeşitli tipte mahkemeler ve ulusal güvenlik gibi önemli güvenlik konularına bakan “devrim mahkemeleri” de vardır. Devrim mahkemelerinin kararları kesindir ve temyiz edilemez. Özel Din Adamları Yargılama Mahkemesi, dinle ilgili konulara baktığı gibi, din adamları tarafından işlendiği öne sürülen suçlara bakar. Normal yargı işleyişinin dışında çalışır ve yalnızca Dinî Lider'e karşı sorumludur. Mahkemelerinin kararları kesindir ve temyiz edilemez.
İdarî yapılanma
İran, idari olarak ostanlara (Farsça: استان — ostān; çoğul: — استانﻫﺎ — ostānhā), ostanlarda şehristanlara (Farsça: شهرستان), şehiristanlarda bahşlara (Farsça: بخش) ayrılmaktadır. Ostanların merkezi genellikle (Farsça: مرکز — markaz) ostandaki en büyük şehir olmaktadır. Ostan yönetiminin başında Bakanlar Kurulu tarafından onaylanmasına istinaden İçişleri Bakanı tarafından atanmış olan bir vali-komutan (Farsça: استاندار — ostāndār) bulunur. İran idari olarak 31 ostana ayrılmıştır:
| Sıra | Şehir | İl | Vilayetin Kuruluş Yılı | 2006 | 1996 | 1986 | 1976 | 1966 | 1956 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1 | Tahran | Tahran | 1885 | 7.705.036 | 6.758.845 | 6.042.584 | 4.530.223 | 2.719.730 | 1.512.082 |
| 2 | Meşhed | Razavi Horasan | 1918 | 2.410.800 | 1.887.405 | 1.463.508 | 667.770 | 409.616 | 241.984 |
| 3 | İsfahan | İsfahan | 1928 | 1.602.110 | 1.266.072 | 986.753 | 661.510 | 424.045 | 254.708 |
| 4 | Tebriz | Doğu Azerbaycan | 1917 | 1.398.060 | 1.191.043 | 971.482 | 597.976 | 403.413 | 289.996 |
| 5 | Kerec | Elburz | 1934 | 1.377.450 | 940.968 | 611.510 | 137.926 | 44.243 | 14.526 |
| 6 | Şiraz | Fars | 1950 | 1.227.311 | 1.053.025 | 848.289 | 425.813 | 269.865 | 170.659 |
Şehir ve köy meclisleri
aday olanlar halkoyu ile dört yıllığına seçilirler. İran Anayasası'nın 7. maddesine göre Meclis ile beraber bu yerel meclisler “devletin karar alma ve yürütme organı”dır. Bu madde 1999'da ilk yerel seçimler yapılana kadar uygulanmadı. Meclislerin başkanların seçimi, belediye çalışmalarına danışmanlık yapılması, kendi bölgelerinin toplumsal, kültürel, eğitim, sağlık, ekonomik ve refah gereksinimlerini karşılayacak çalışmaların gerçekleştirilmesi ve toplumsal, ekonomik, yapısal, kültürel, eğitim ve diğer refah konularının hayata geçirilmesinde ulusal paydanın planlanması ve düzenlenmesi gibi görevleri vardır.
Dış ilişkiler
Bu alt başlığın genişletilmesi gerekiyor. Sayfayı düzenleyerek yardımcı olabilirsiniz. |
Askeriye
Bu alt başlığın genişletilmesi gerekiyor. Sayfayı düzenleyerek yardımcı olabilirsiniz. |
İran ordusu, Kara Kuvvetleri, Hava Savunma Kuvvetleri, Hava Kuvvetleri ve Donanmayı içeren İran İslam Cumhuriyeti Ordusu'ndan (Arteş) oluşan İran İslam Cumhuriyeti Silahlı Kuvvetleri adında Kara Kuvvetleri, Havacılık ve Uzay Kuvvetleri, Deniz Kuvvetleri, Kudüs Gücü ve Besic'ten oluşan İslam Devrim Muhafızları Birliği (Sepah) ve jandarmaya benzer bir işlev gören Kolluk Kuvvetleri (Faraja) birleşik bir yapı altında örgütlenmiştir.
IRIAF geleneksel bir sıfatla ülkenin egemenliğini korurken, IRGC, esas olarak dış müdahalelere, darbelere ve iç isyanlara karşı İslam Cumhuriyeti'nin bütünlüğünü sağlamakla görevlendirildi. 1925'ten bu yana 18 yaşını dolduran tüm erkek vatandaşların IRIAF veya IRGC'de yaklaşık 14 ay görev yapması zorunludur.
İran'ın 610.000'den fazla aktif askeri ve yaklaşık 350.000 yedek askeri vardır. Toplamda yaklaşık 1 milyon eğitimli askerî personel, dünyada askeri eğitimli vatandaşların en yüksek yüzdesinden biridir. Devrim Muhafızları içindeki gönüllü bir paramiliter milis grubu olan Besic'in 20 milyondan fazla üyesi, acilen çağrılabilecek 600.000 üyesi, 300.000 yedek askeri ve gerektiğinde harekete geçirilebilecek bir milyon kişisi vardır.
Ekonomi
İran ekonomisi planlı ekonomi, petrol ve diğer büyük sektörlerde devlet işletmeciliği, köy tarımı ve küçük ölçekli özel işletme ve hizmet yatırımlarının bir karışımıdır. Ekonomik altyapısı son 20 yıl içinde düzenli bir oranda gelişmektedir ancak enflasyon ve işsizlikten etkilenmektedir. 21. yüzyılın başında hizmet sektörü GSMH'da en büyük yüzdeye sahip oldu; hizmet sektörünü madencilik, imalat ve tarım izledi. 2006'da yaklaşık olarak hükûmet bütçesinin %45'i petrol ve doğalgaz ödemelerinden ve %31'i vergi ve harçlardan geldi. 2000-2004 arasında hükûmet harcamaları yıllık %14'lük bir enflasyon oluşturdu. İran $70.000.000.000'lık döviz rezervinin %80'ini ham petrol ihracatından elde etmiştir. 2007'de GSMH'nin $206.000.000.000 (satın alma gücü paritesi açısından ise $852.000.000.000) veya kişi başına düşen millî gelir açısından $3.160 (satın alma gücü paritesi açısından ise $12.300). İran'ın resmî olarak yıllık büyüme oranı ise %6'dır. Bu veriler ve çok çeşitli olan ancak küçük ölçekli sanayi yapısı nedeniyle, BM İran'ın ekonomisini yarı-gelişmiş kabul etmektedir.
Hizmet sektörü GSYİH içindeki payı açısından en uzun süreli büyümeyi göstermiş olsa da sektör dengeli değildir. Üretimin serbestliği ve ambalajlama ve pazarlamanın yeni ihracat pazarlarının gelişimini desteklemesi ile beraber devlet yatırımı tarım üretimi artırdı. Ülke çapında son yıllarda birçok barajın yapılması ile büyük ölçekli sulama ve ihracat amaçlı üretilen hurma, çiçek ve fıstık gibi tarım ürünleri 1990'lar sonrasında sektörler arasında en hızlı ekonomik büyümeyi sağladı. İran'ın büyük ticari ilişkileri olan ülkeler Çin, Almanya, Güney Kore, Fransa, Japonya, Rusya ve İtalya'dır.
%1,8'e yakın bir oranda istihdam sağlayan turizm sektörünün önümüzdeki beş yıl içinde istihdam açısından %10'luk bir oranı yakalaması bekleniyor. 2004 yılında 1.659.000 yabancı turist İran'ı ziyaret etmiştir; turistlerin çoğunluğu Orta Asya cumhuriyetleri de dâhil olmak üzere Asya ülkelerinden gelirken çok küçük bir kısmı Avrupa Birliği ve Kuzey Amerika ülkelerinden gelmiştir. 2000'li yılların başında sanayi hâlâ altyapı, iletişim, denetleyici normlar ve yetişmiş çalışan konularında ciddi sorunlar yaşamaktadır. İran turizm geliri açısından Dünya'da 89. sıradadır ancak aynı zamanda Dünya'daki en turistik ilk on ülke arasındadır. Yetersiz tanıtım, dengesiz bölge şartları, Dünya'daki olumsuz imaj, turizm sektöründe etkili planlama yetersizliği turizmde büyümeyi engellemiştir.
1990'ların sonlarından itibaren İran; Suriye, Hindistan, Venezuela ve Güney Afrika gibi gelişmekte olan ülkelerle ekonomik iş birliğini geliştirdi. İran, Türkiye ve Pakistan ile ticaret ilişkilerini de geliştirmekte ve Ekonomik İşbirliği Örgütü adı verilen kurum aracılığıyla Batı ve Orta Asya'da ortak bir pazar oluşturma hedefini diğer ülkelerle paylaşmaktadır. İran, ithalat üzerinde daha çok azaltılmış sınırlamalar/vergiler ve , Keşm ve Kiş adaları serbest ticaret bölgeleri gibi yatırım için uygun bir iklim yaratarak milyarlarca dolar yabancı yatırım çekmeyi planlamaktadır.
Şimdiki hükûmet daha önceki hükûmetin pazar reform planlarını takip etmeye devam etmekte ve İran'ın petrole dayalı ekonomisini çeşitlendirmeye çalışacağını ifade etmektedir. Bunu devlet yatırımlarını otomotiv, imalat, uzay sanayileri, tüketici elektroniği, petrokimya ve nükleer teknoloji gibi alanlara yaparak gerçekleştirmeye çalışıyor. İran biyoteknoloji, nanoteknoloji ve ilaç sanayilerinde de açılımlar yapmaktadır. Güçlü petrol pazarı 1996'dan beri İran üstündeki finansal baskıların hafiflemesine neden oldu ve Tahran'ın borç servisinin ödemelerini yapmasını sağladı. İran'ın bütçe açıkları her zaman kronik bir sorun olmuştur; özellikle geniş ölçekli devlet sübvansiyonları; indirimli yiyecek sağlanması ve özellikle benzin satışı; tek başına enerji sektörüne maliyeti 2008 için 84.000.000.000 dolardır.
Tarım, İran'ın geleneksel faaliyetlerinden biridir. Antik dönemde yerleşik düzene geçilmiş olan ülkede doğudan gelen göçebe boylarla yaşanan gerilim ülke tarihinde belirleyici olmuştur. Bugün bile ülkede hâlâ önemli bir nüfusa sahip olan göçebe topluluklar bir sorun kaynağı olarak görülür. Ülkede tarım vadi tabanlarında, plato eteklerindeki vahalarda ve nemli alçak basınç hareketlerine açık yağış alan bölgelerde yapılır. Başlıca tarım ürünleri şekerpancarı, şekerkamışı, pamuk, tütün, pirinç, çay ve tahıllardır; fakat pirinç dışındaki ürünler ihtiyacı karşılamaktan uzaktır.
Hayvancılık da İran'ın önemli ekonomik faaliyetlerinden biridir. Göçebe yaşantısını sürdüren pek çok topluluk geçimini küçük ve büyükbaş hayvan yetiştiriciliğiyle sağlar. İpekböceği ve Hazar kıyısında Dünya'nın en kaliteli havyarlarının elde edilmesini sağlayan mersin balığı da ülke ekonomisi için önemli hayvanlardan sayılabilir. Zanaatkârlık tarih boyunca İran için önemli olmuştur. Gerek hayvancılık ve ipek üretimine bağlı olarak gelişen halıcılık, gerekse ülkenin geleneksel sanatları sayılabilecek süslemecilik ve tezhip gibi sanatlara bağlı olarak gelişen bakır işlemeciliği, çanak çömlek yapımı gibi el sanatları İran'ın Dünya'da tanınmasına neden olmuş faaliyetlerdendir. Bunlarla da bağlantılı olarak, küçük ticaret, esnaflık, daha sonra da göreceğimiz gibi, ülkenin sosyo-politik yapısına etki edecek derecede önemli olagelmiştir.
Bütün bu geleneksel faaliyetlere karşın, günümüzde ülkenin ekonomik kaderini tayin eden, nispeten yeni bir ürün olan petrol ve doğal gazdır. Petrol İran için öylesine önemli bir üründür ki; ülkenin son yüz yıllık tarihinin belirlenmesi, modernleşmesi ve sanayileşmesi hep petrole dayalı olarak gerçekleşmiştir. 1908'den beri işletilmekte olan petrolün tamamına yakın güneybatıdaki Huzistan bölgesinden ve Zağros Dağları ile Basra Körfezi kıyıları arasında kalan şeritten çıkarılır. İç bölgelerdeki nispeten zayıf ya da işletilmesi güç petrol yatakları ise doğal gaz bakımından zengindir. Dünya petrol rezervlerinin %10'unun, doğal gaz rezervlerinin ise %20'sinin İran'da olduğu tahmin edilmektedir. İran-Irak Savaşı öncesinde yıllık 300.000.000 tona kadar çıkan savaş döneminde 50.000.000-60.000.000 tona düşen petrol üretimi bugün hâlâ 200.000.000 tonun altındadır. Ülkenin en önemli sanayi işkolu petrole bağlı olarak gelişen petrokimya sektörüdür. Rafineriler dışında petrol ve doğal gaz boru hatları da petrolün işlenmesi ve iletilmesi açısından önem taşımaktadır. Başta demiryolu ve karayolu olmak üzere pek çok altyapı olanağının ve diğer sanayi alanlarının geliştirilmesi de özellikle 1970'li yıllarda elde edilen petrol gelirleri sayesinde gerçekleştirilmiştir.
İran ekonomisi, merkezi planlamanın, devletin ve bazı büyük şirketlerin yönetiminde olan petrol sanayisinin, küçük çapta özel ticaretin ve tarımın karışımından oluşmaktadır. İran ekonomik altyapısı son 20 yılda sürekli bir büyüme göstermese de; ekonomi, enflasyon ve işsizlikten olumsuz etkilenmeyi sürdürmüştür. 20. yüzyılın başlarında hizmet sektörü GSYIH'nin en büyük dilimini oluşturmaya başlamış, hizmet sektörünü sanayi ve tarım sektörleri takip etmiştir. Devlet bütçe gelirlerinin yaklaşık %45'i petrol ve doğal gaz gelirlerinden, %31'i ise vergilerden elde edilmektedir. 2000-2004 yılları arasında, bütçe harcamalarına yıllık %14'lük bir enflasyon oranı eşlik etmiştir. 2006 yılında İran'ın nominal GSYİH'si $195.500.000.000 ve kişi başına düşen millî gelir $2.440 olarak hesaplanmıştır. Tüm bu rakamlar ve İran'ın çeşitli ama küçük çapta sanayisi göz önüne alındığında, Birleşmiş Milletler İran ekonomisini yarı-gelişmiş olarak sınıflandırmıştır.
Hizmet sektörü, GSYIH'deki payı açısından uzun vadede en hızlı artışı göstermesine karşın, inişli çıkışlı bir grafik sergilemektedir. Devlet yatırımları, üretimin serbestleştirilmesi ve yeni dışsatım(ihracat) pazarlarının bulunması ile birlikte tarımda patlama yaratmıştır. Ülke çapında inşa edilen birçok baraj sayesinde, büyük ölçekte sulama projeleri hayata geçirilmiş, ihracata ve sanayiye yönelik tarım geliştirilmiş ve böylece 90'lı yıllarda İran'daki başka hiçbir sektörün elde edemediği bir büyümeye elde edilmiştir. Her ne kadar 1998-2001 yılları arasında art arda yaşanan aşırı kurak yıllar tarımsal çıktıyı olumsuz yönde etkilese de, tarımsal işgücünün önemli bir yüzdesini elinde tutmaktadır.
İran'ın başlıca ticaret yaptığı ülkeler Çin, Almanya, Güney Kore, Fransa, Japonya, İtalya ve Rusya'dır. İran, 90'ların sonundan beri Suriye, Hindistan, Küba, Venezuela ve Güney Afrika gibi ülkelerle yaptığı ekonomik iş birliğini de geliştirmektedir.
| Kıta | Ülkeler | Proje sayısı | Yatırımların toplam tutarı |
|---|---|---|---|
| Asya | BAE, Singapur, Endonezya ve Umman | 190 | $11.600.000.000 |
| Avrupa | Almanya, Hollanda, İspanya, Birleşik Krallık, Türkiye, İtalya ve Fransa (toplamda 20 ülke) | 253 | $10.900.000.000 |
| Amerika | Kanada, Panama, A. B. D. ve Jamaika | 7 | $1.400.000.000 |
| Afrika | Moritanya, Liberya ve Güney Afrika | — | $8.000.000.000 |
| Avustralya | Avustralya | 1 | $682.000.000 |
Enerji
İran doğalgaz rezervi açısından Dünya'da ikinci ve petrol rezervi açısından Dünya'da üçüncü durumdadır. 2005'te, kaçakçılık ve yetersiz ülke içi kullanım nedeniyle İran petrol ithalatına $4.000.000.000 harcamıştır. 2005'te petrol endüstrisi günde ortalama 4.000.000 varil üretime ulaşmıştır; 1974'te ise günde ortalama 6.000.000 varil üretim yapılıyordu. 2000'li yılların başında endüstri altyapısı teknolojik yetersizlikten dolayı çok zayıflamıştı. 2005'te çok az sayıda araştırma kuyusu açıldı.
2004'te, İran'ın doğal gaz rezervinin büyük bir kısmı henüz kullanıma açılmamış durumdaydı. Yeni hidroelektrik istasyonlarının eklenmesi ve klasik kömür ve petrol ile çalışan istasyonlarının hatlara bağlanmasıyla ülke kapasitesi 33.000 megavata yükselmiştir. Bu miktarın %75'i doğal gaz, %18'i petrole ve %7'si hidroelektrik enerjiye dayanmaktadır. 2004'te İran ilk rüzgâr enerji ve jeotermal santrallerini açtı; ilk termal güneş santralini da 2009'da kullanıma açmaya hazırlanıyor.
Nüfus artışı ve yoğun endüstrileşme elektrik ihtiyacının yılda %8 oranında artmasına neden olmuştur. Hükûmet, 2010 itibarıyla 53.000 megavatlık kapasite hedefine ulaşmak için gaz ile çalışan yeni enerji santrallerini etkin hale getirmeyi, hidroelektrik santraller eklemeyi ve nükleer enerji santralleri kurmayı planlamaktadır. İran'ın Buşehr'deki ilk nükleer enerji santrali 2007 yılı itibarıyla henüz faaliyete geçmemişti.
Demografi
Yapılan araştırmalara göre İran nüfusunun %61'ini Farslar, %16'sını Azerî Türkleri, %10'unu Kürtler, 6%'sını Lurlar, %2'sini Belûcîler, %2'sini Araplar ve %2'sini Kaşkay Türkleri ve diğer Türkmen gruplar oluşturur.
Dil
İran Anayasası'nın 15. maddesine göre İran'ın resmî dili bir Güneybatı İran dili olan Farsçadır, ancak Farsçaya ek olarak yerel ve aşiret dillerinin basında ve kitle iletişim araçlarında ve çocukların edebiyatlarını öğrenmeleri için okullarda öğretilmesine izin verilmiştir. Buna rağmen Farsça İran'da lingua franca görevi görmektedir ve yayınların ve basılan eserlerin çoğu bu dildedir.
Farsça, Hint-Avrupa dillerinin Hint-İran dilleri dalına ait bir dildir. Eski Farsça'ya ait en eski kayıtlar Ahameniş İmparatorluğuna kadar gitmektedir ve Eski Farsça örnekleri günümüzde İran, Irak, Türkiye ve Mısır'da bulunmaktadır. Modern İran'da Farsça toplumun %53'ünün ana dilidir. Farsçaya ek olarak İran'da konuşulan, Kürtçe (%10), Mazenderanca ve Gilanca (%7), Luri (%6) ve Beluçça (%2) gibi pek çok İrani dil bulunmaktadır.
İran coğrafyası belli dönemlerde farslaşmış ve Türk-İran geleneğine mensup hanedanlar, aşiretler ve ordular tarafından yönetilmiştir. Türk dilleri de bu nedenden ötürü modern İran'da da yaygındır. Bu dillerin başında Güney Azerbaycan ile Fars Eyaleti'nde yaygınca konuşulan Azerice ve Kaşkayca gelmektedir. Toplumun yaklaşık %18'i Türki bir dil konuşmaktadır.
Arapça genel toplumun yaklaşık %2'si tarafından konuşulmakla beraber, bu oran Arapların nüfusun %33'ünü oluşturduğu Huzistan Eyaleti'nde çok daha yüksektir. Hürmüzgan Eyaleti' nde de Arapça ortalamadan daha yüksek oranlarda konuşura sahiptir.
Bu dillere ek olarak Talışça, Gürcüce, Ermenice, İbranice, Tatça ve Çerkes dilleri konuşurları toplumun yaklaşık %1'ine tekabül etmektedir.
Din
İran'da din (Gamaan 2020)
İran'da din, CIA World Factbook'a göre, İranlıların yaklaşık %90-95'i kendilerini resmî devlet mezhebi olan Şiilik ile yaklaşık %5-10'u ise Sünnilik ile ilişkilendiriyor. Geri kalan %0,6'sı kendilerini Bahailik, Sâbiîlik, Ehl-i Hak, Zerdüştlük, Yahudilik ve Hristiyanlık dahil İslam dışı dinsel azınlıklarla ilişkilendirmektedir. Son üç azınlık dini resmen tanınmış ve korunmuş ve İran parlamentosunda sandalyeleri bulunmaktadır.Zerdüştlük bir zamanlar çoğunluk diniydi, oysa bugün Zerdüştler sadece on binlerce kişiden oluşmaktadırlar. İran, İslam dünyası ve Orta Doğu'daki en büyük ikinci Yahudi cemaatine ev sahipliği yapıyor. İran'ın ikinci en büyük gayrimüslim dini azınlığı olan Bahailik, resmen tanınmadı ve İran'daki varlığı boyunca zulüm gördü.
İran hükûmeti, dini olmayan İranlıların varlığını resmî olarak tanımıyor. Moğol istilalarından önce İran'da Sünnilik baskın bir mezhep idi, ancak daha sonra Safevîlerin ortaya çıkışı ile Şiilik İran'ın ve günümüz Azerbaycan'ının tamamında hâkim oldu.
Nüfus
84.179.534'luk (Şubat 2021) nüfusa sahip olan ülke, hem etnik hem de mezhepsel bakımdan büyük çeşitlilik göstermektedir. Genel nüfusun %60'ı İrani denilen karakteristiğe sahiptir. Ülkenin kuzeybatısında, "İran Azerbaycanı" olarak adlandırılan bölge ve etrafında; Doğu Azerbaycan Eyaleti'nin Ahar, Bunab, Merend, Sarab, Shabestar, Tebriz; Batı Azerbaycan Eyaleti'nin Hoy, Maku, Miyandoab, Nakadeh, Salmas, Takab, Urmiye; Erdebil Eyaleti'nin Erdebil, Meskinşehr, Parsabad; Hamedan Eyaleti ve Zencan Eyaleti'nde yaşayan Türkler İran'da Farslarla beraber en büyük etnik topluluktur.
İran'da Türklerin yoğun olduğu yöreler: Abhar, Abiverd, Abyek, Ahar, Akbarabad, Alvand, Anzali, Ardabil, Asadabad, Astara, Avej, Bahar, Bayadistan, Bijar, Binab, Bojnurd, Buinzehra, Damavand, Esferain, Eslamshahr, Fereydan, Firuzabad, Firuzkuh, Garmi, Geydar, Gharadagh, Gharchak, Ghazvin, Ghods, Ghom, Ghorve, Guchan, Hamadan, Hurramdara, İshtihard, Julfa, Kabudarahang, Kalat, Karaj, Khalajistan, Khalkhal, Kharaghan, Khoy, Khudabande, Kivi, Mahanshan, Maku, Malakan, Maragha, Marand, Mazdaghan, Melard, Meshgin, Miyandoab, Miyane, Mughan, naghade, Namin, Nazarabad, Pakdesht, Razan, Razghan, Rey, Robat Karim, Salmas, Sarab, Save, Savujbulakh, Shabistar, Shahindej, Shahriyar, Shirvan, Songhur, Soyughbulagh, Tabriz, Tafresh, Takistan, Tarum, Tehran, Tekab, Tufargan, Urmiye, Zanjan, Zarrinabad.
Azeriler dışında Kaşkaylar, Fars Eyaleti: Abadeh, Faraşbend, Firuzabad, Kazerun, Semirom ve Şiraz'da, Türkmenler ise Gülistan Eyaleti'nde Bender-i Türkmen'de ve Günbed-i Kavus yaşamaktadır.
Bunun dışında Bahtiyarîler ve Belûciler gibi Fars kökenlilerden başka etnik topluluklar da ülke nüfusunun önemli bir bölümünü oluşturur. Çoğunluğu Sünni olan ve Irak sınırına yakın bölgede yoğun olarak yaşayan Kürtler de 5.000.000 yaklaşan nüfuslarıyla önemli bir etnik topluluktur. Kürtler, resmî mezhebin Caferîlik olması sebebiyle sisteme entegre olamamışlardır.
Kültür
İran kültürü İslâm öncesi ve İslâmî kültürün bir karışımıdır. Büyük olasılıkla Orta Asya ve Andronovo Kültürü'nden kaynaklanan İran kültürü, MÖ 2000'lerdeki İran bölgesi kültürünün mirasçısı olarak büyük oranda kabul edilmektedir. İkinci bin yıl sırasında entelektüellerin ve dinin ve daha önce de halkın dili olarak Farsça ile beraber İran kültürü uzun bir süre Orta Doğu ve Orta Asya'nın baskın kültürü olmuştur. İran kültürünün görece olarak Çin, Hint ve Roma medeniyetlerini etkilemesi açısından Sâsânî İmparatorluğu İran'da önemli ve etkili bir dönem oluşturmuştur, ve aynı şekilde batı Avrupa ve Afrika'yı da etkilemiştir. Bu etki hem Avrupa hem de Asya Orta Çağ sanatında önemli bir rol oynamıştır. Bu etki İslâm dünyasına da taşınmıştır. Daha sonraları İslâmî öğrenimin filolojisi, edebiyatı, hukuku, felsefesi, tıbbı, Mimarisi ve bilimi İslâm dünyasına Sâsânî İmparatorluğu'ndan aktarılan yapılardan oluşuyordu.
İran'ın İslamlaşmasından sonra İslâmî töreler İran kültürüne girdi. Bunlardan en önemlisi Muharrem ayında yapılanlardır. Her yıl Aşure Günü İran'da, Ermeniler ve Zerdüştler dahil İranlıların büyük çoğunluğu Kerbela Savaşı'nda şehit olanları anma törenlerine katılır. Modern İran'da [[günlük yaşam]] Şiîlik anlayışına göre düzenlenmiştir ve ülkenin sanat, edebiyat ve mimarisi İran'ın derin ulusal geleneğini ve edebi kültürünü daimi bir hatırlatıcısı durumundadır. İran'ın Yılbaşısı (Nevruz) İran'da baharın gelişini kutlamak için 21 Mart tarihinde kutlanan eski çağlardan kalma bir gelenektir. Bu tarih aynı zamanda Türkiye, Kuzey Irak, Afganistan, Azerbaycan, Özbekistan, Türkmenistan, Tacikistan, Kazakistan, Gürcistan ve Ermenistan'da da kutlanmaktadır. 2004 yılında Nevruz UNESCO tarafından listesinde gösterildi.
İran sineması modern İran'da gelişmiştir ve birçok İranlı yönetmen dünya çapında yaptıkları çalışmalarla tanınmıştır. İran filmleri son yirmi beş yıl içinde üç yüzden fazla ödül kazanmıştır. En çok tanınan yönetmen Abbas Kiyarüstemi'dir. özel ve kamu işletmeciliğinin bir karışımıdır ancak kitaplar ve filmler yayınlanmadan önce Kültür ve İslâmî Rehberlik Bakanlığı tarafından mutlaka onaylanmalıdır. Onay almayan filmler genellikle devlet sansürüne uğramıştır.
İnternet İran gençliği arasında inanılmaz oranda yayılmış durumdadır. İran bugün Dünya'da dördüncü büyük blogger sayısına sahip ülke durumundadır. Birçok İrani dil İran kökenlidir, Farsça bunların arasında en yoğun kullanılanıdır. Farsça Aryan veya Hint-Avrupa dillerinin Hint-İran dilleri dalına ait bir dildir. Eski Farsça'ya ait en eski kayıtlar Ahameniş İmparatorluğuna kadar gitmektedir ve Eski Farsça örnekleri günümüzde İran, Irak, Türkiye ve Mısır'da bulunmaktadır. Sekizinci yüzyılın sonlarında Farsça çok fazla Arapçalaştırılmıştı ve Arapçaya benzetilerek yazılıyordu. Bu Farsçanın yeniden canlandırılmasını savunan bir harekete neden oldu. Bu uyanışın en önemli sonuçlarından birisi Firdevsi'nin yazdığı Şehname oldu. İran'ın millî destanı sayılan bu eser özgün bir Farsça ile yazılmıştır.
-
![image]()
Persepolis Pers İmparatorluğu'nun başkenti -
![image]()
Dans eden İranlı kadınları gösteren bir minyatür -
![image]()
-
![image]()
18. yüzyıldan kalma İran'da düğün törenini gösteren bir minyatür -
![image]()
Antik bir İran halısı
- İran Yahudileri ile ilgili bilgi için Parsim maddesine bakınız.
Edebiyat
Farsça İran'da lingua franca görevi gördüğünden ötürü yayınların ve basılan eserlerin çoğu bu dildedir. Farsçadan hariç olarak İran'da kullanılan görece yaygın olan diğer Azerice, Kürtçe ve hatta izafi olarak çok yaygın olmayan Arapça ve Ermenice dillerinde de yapılan birçok yayın ve basılan eser vardır.
Sekizinci yüzyılın sonlarında Farsça çok fazla Arapçalaştırılmıştı ve Arapçaya benzetilerek yazılıyordu. Bu Farsçanın yeniden canlandırılmasını savunan bir harekete neden oldu. Bu uyanışın en önemli sonuçlarından birisi Firdevsi'nin yazdığı Şehname oldu. Bu Farsçanın yeniden canlandırılmasını savunan bir harekete neden oldu. Bu uyanışın en önemli sonuçlarından birisi Firdevsi'nin yazdığı Şehname (Farsça: “Kralların Hikayesi”) oldu. İran'ın millî destanı sayılan bu eser özgün bir Farsça ile yazılmıştır.
Otuz yıl çok acı ve zorluk çektim
Farsça ile Aceme hayat ve can verdim— Firdevsi, بسی رنج بردم در این سال سی
عجم زنده کردم بدین پارسی
Farsça Arapçanın yanı sıra özellikle Anadolu, Orta Asya ve Hindistan'da edebiyat ve bilim dili olarak kullanılmıştır. Şiîr İran kültürünün çok önemli bir öğesidir. Şiîr İran'da kültürden, bilim ve metafiziğine kadar birçok önemli eserde kullanılmıştır. Mesela İbni Sina'nın tıp makalelerinin yaklaşık yarısının nazım yazıldığı bilinmektedir.
İran birçok ünlü şair yetiştirmesine rağmen ne yazık ki Ömer Hayyam gibi ancak birkaç isim batılı okurlar tarafından bilinmektedir oysa Hafız Sadi ve "ferdosi" gibi isimler çoğu İranlı için çok değerlidir. 1634'ten beri ünlü şairlerin kitapları batı dillerine çevrilmektedir. Fars şiirinin gücünü gösteren, BM'in Uluslar Salonu'nun girişinde yer alan bir şiir örneği aşağıda yer almaktadır:
İnsanın soyu birdir
Yaratılırken atılan ortak temeldir
Birimizin acıyı hissetmesi yeterlidir
O acı hepimizindir— Sadi (1184-1283), بنى آدم اعضاء يک پیکرند
که در آفرينش ز يک گوهرند
چو عضوى بدرد آورد روزگارد
دگر عضوها را نماند قرار
Sanat
İran, Dünya'nın en zengin sanat geleneklerine sahip olan ülkelerden biridir ve birçok disiplini içine almaktadır; çömlekçilik, dokuma, hat sanatı, metal işleme, mimari, resim ve taş oymacılığı gibi. Halı dokuma Fars kültürünün ve sanatının en özgün dallarından biridir ve kökü antik çağlara kadar uzanmaktadır.
İranlılar mimaride matematik, geometri ve astronomiyi ilk kez kullananlardandı ve kapalı çarşı ve camilerin inşasında sıklıkla görülebileceği gibi büyük kamusal alanların yapımında sıra dışı yetenekleri vardı. Klasik ana yapıları cami ve saraydır. İran, çok sayıda sanat evi ve galerisinin yanı sıra Dünya'daki en büyük ve değerli mücevher koleksiyonlarına da sahiptir. Dünyadaki en eski tavla 60 parçasıyla beraber Güneydoğu İran'da bulunmuştur.
İran UNESCO tarafından arkeolojik kalıntıları ve yerler açısından Dünya'daki en önemli yerler arasında yedinci sıradadır. UNESCO'nun Dünya Mirası listesindeki 15 mimari eser İran mimarisine aittir. Anadolu'daki Pers egemenliği sırasında inşa edilen Halikarnas Mozolesi Dünyanın Yedi Harikasından biri kabul edilse de günümüzde İran yönetimi Pers sanat ve arkeolojik mirasının özellikle İslâm öncesine ait olan kesimine önem vermemekte ve birçok tarihi miras yıkım tehlikesiyle karşı karşıya kalmaktadır.
-
![image]()
Khalvat-i Karim-khani Fars Bahçeleri -
![image]()
'18. yüzyıldan kalma Abbasi evleri Kaşan. -
![image]()
Selçuklu Hanedanı'ndan kalma kuleler Kazvin -
![image]()
Cami ve Kiliseler , 68CE, Batı Azerbaycan eyaletinden. -
![image]()
Camii -
![image]()
Gur o Amir Camii
İran mutfağı
Fars, Arap ve Türk mutfağı tutulmakta olup, ülkenin her yerinde döner lokantalarından İran otellerinin lüks lokantalarına kadar her yerde bulunabilmektedir. Hızlı yiyecekler, Fars, Arap, Türk ve Batı mutfakları da çok popüler olup, geniş miktarda bulunabilmektedir. Fars, Arap ve Türk mutfağı birbirleriyle binlerce yıllık etkileşimle günümüze gelmiş gayet zengin ve farklı bir mutfaktır. Mutfağın temel malzemeleri kuzu eti, yöresel baharatlardır, pirinç ve bulgurdur. Bu nedenle İran mutfağı ağır yemeklerden oluşur. Mutfağın temel bileşenleri kebap, lahmacun, etli yemekler ve hamurlu tatlıları olup, Dünya'nın her yerinde tanınmakta ve tercih edilmektedir. Fast food tarzı Batı kültürünün de arttığı bu devirlerde, fast food ile yarışabilen ve hızlı hazırlanabilen bir mutfaktır.
Giyim ve kurallar
İran'da giyim bakımından bir zorlayıcılık yoktur. İnsanlar istedikleri kıyafeti giyebilmektedirler örneğin: yöresel kıyafetler veya Batı tarzı kıyafetler. İran'da insanların birçoğu yöresel Arap kıyafeti olan kandura ve Kürt kıyafeti giyerler.[] Bu giyim biçimleri, İran'ın çok sıcak ve nemli veya çok soğuk olan iklimine göre değişmektedir. Ama kadınlar başlarına; tülbent, eşarp veya şal takmak zorundadır.[]
Kodlar
İran'ın uluslararası kodları:
- kodu: EP
- alpha-2 kodu: IR
- kodu: IR
- alpha-2 kodu: IR
- IOC kodu: IRI
- alpha-3 kodu: IRN
- alpha-3 kodu: IRN
- havalimanı kodu: OI
- (diğer), kodu: RV
Kaynakça
- ^ "İran Anayasası'nın 12. maddesi". 25 Şubat 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Eylül 2014.
- ^ "CIA World Factbook – Iran". 12 Şubat 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ocak 2008.
- ^ "The World Factbook". The World Factbook (2024 bas.). CIA. Erişim tarihi: 22 Haziran 2023.
- ^ a b c d "World Economic Outlook Database, October 2020". IMF.org. International Monetary Fund. 26 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ocak 2020.
- ^ "GINI index (World Bank estimate)". Data.worldbank.org. 9 Şubat 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Kasım 2015.
- ^ Human Development Report 2020 The Next Frontier: Human Development and the Anthropocene (PDF). United Nations Development Programme. 15 Aralık 2020. ss. 343-346. ISBN . 15 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 16 Aralık 2020.
- ^ "İRAN". TDV İslâm Ansiklopedisi. 16 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Aralık 2022.
- ^ a b "İran Anayasası". imam-khomeini.com. 29 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ocak 2017.
- ^ a b Xinhua, "New evidence: modern civilization began in Iran", 10 Aug 2007 15 Ekim 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., retrieved 1 Oct 2007
- ^ a b Iran Daily, "Panorama", 3 Mar 2007 12 Mart 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., retrieved 1 Oct 2007
- ^ a b Iranian.ws, "Archaeologists: Modern civilization began in Iran based on new evidence", 12 Aug 2007 26 Haziran 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., retrieved 1 Oct 2007
- ^ parliament.uk, "Select Committee on Foreign Affairs, Eighth Report, Iran 29 Haziran 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., retrieved 1 Oct 2007
- ^ IRAN @ 2000 and Beyond lecture series, opening address, W. Herbert Hunt, 18 May 2000 3 Ocak 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., retrieved 1 Oct 2007
- ^ "IRAN". The World Factbook. 2022. 10 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Aralık 2022.
- ^ "Iran people groups, languages and religions | Joshua Project". joshuaproject.net. 28 Mart 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Nisan 2022.
- ^ hinduwebsite.com, "The Concepts of Hinduism — Arya" 13 Mayıs 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., retrieved 1 Oct 2007
- ^ imp.lss.wisc.edu, "Iranian Languages", Political, Social, Scientific, Literary & Artistic (Monthly) Oct 2000, No. 171, Dr. Suzan Kaviri, pp. 26–7 4 Haziran 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., retrieved 1 Oct 2007
- ^ "Iran — The Ancient Name of Iran", N.S. Gill 16 Temmuz 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., retrieved 1 Oct 2007
- ^ Bailey, Harold Walter (1987). "Arya". Encyclopedia Iranica. 2. New York: Routledge & Kegan Paul. s. 681-683. 19 Eylül 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mayıs 2008.
- ^ MacKenzie, David Niel (1998). "Ērān, Ērānšahr". Encyclopedia Iranica. 8. Cosa Mesa: Mazda. 13 Mart 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mayıs 2008.
- ^ a b Anērān. 16 Kasım 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mayıs 2008. retrieved 25 Feb 2008
- ^ Peggy Horton Grant (1994). "IRANIAN POTTERY IN THE ORIENTAL IN STITUTE" (PDF). 11 Ocak 2024 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Şubat 2024.
- ^ "The Palaeolithic Indo-Europeans" 29 Haziran 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. — Panshin.com (retrieved 4 Haziran 2006)
- ^ a b Encyclopædia Britannica Concise Encyclopedia Article: Media
- ^ "Media | ancient region, Iran | Britannica". www.britannica.com (İngilizce). 15 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Nisan 2022.
- ^ İngilizce) G. Windfuhr, « Dialectology and Topics », dans G. Windfuhr (dir.), The Iranian Languages, Oxon et New York, 2009, s.5-8.
- ^ Tarih Kitabı (The History Book), Alfa Yayınları, 2017. (sayfa: 45)
- ^ "The Persians". 14 Mayıs 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ağustos 2006.
- ^ vohuman.org, "Historical perspective on Zoroastrianism", Reproduced from Âtaš-è Dorün — The Fire Within, Jamshid Soroush Soroushian Memorial Volume II, 1st Books Library, Bloomington, IN, 2003 13 Mayıs 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., retrieved 1 Oct 2007
- ^ a b c Mark, Joshua J. "Büyük İskender". Dünya Tarihi Ansiklopedisi. 16 Haziran 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Aralık 2022.
- ^ Apaydın, Ahmet. "PART (ARSAK) İMPARATORLUĞU (MÖ 247-MS 224". 25 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Aralık 2022.
- ^ Fattah, Hala Mundhir (2009). A Brief History Of Iraq. s. 46
- ^ Persians: Masters of Empire, 1995, , p. 142–143, Time-life Books
- ^ Cotterell, Arthur. From Aristotle to Zoroaster: An a to Z Companion to the Classical World. 1998, p. 272, Free Press
- ^ Garthwaite, Gene R., The Persians, p. 2, , Wiley-Blackwell (2006)
- ^ Lorentz, John H. Historical Dictionary of Iran.Asian Historical Dictionaries; No.16. 1995. , p. 189
- ^ Arthur Cotterell, From Aristotle to Zoroaster: An a to Z Companion to the Classical World. 1998. , p. 344–345, Free Press
- ^ Persians: Masters of Empire, 1995, , p. 134, Time-life Books
- ^ Persians: Masters of Empire, 1995, , p. 138, Time-life Books
- ^ "Even the architecture of the Christian church, with its hallowed chancel seems inspired by the designs of Mithraic temples". . Lost Wisdom. 2004. Mage Publishers, p. 13.
- ^ Andrew Marr, Büyük Dünya Tarihi, Yakamoz Yayıncılık, 2018.
- ^ Andrew Marr, Büyük Dünya Tarihi, Yakamoz Yayıncılık, 2008.
- ^ Caheb C., Cambridge History of Iran, Tribes, Cities and Social Organization, vol. 4, p. 305–328
- ^ Bosworth C. E., Cambridge History of Iran, vol. 4, p. 90
- ^ Grousset, Rene, The Empire of the Steppes, (Rutgers University Press, 1991), 574.
- ^ Bingham, Woodbridge, Hilary Conroy and Frank William Iklé, History of Asia, Vol.1, (Allyn and Bacon, 1964), 98.
- ^ "Niẓām al-Mulk | Seljuq vizier | Britannica". www.britannica.com (İngilizce). 6 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mayıs 2022.
- ^ Kühnel E., in Zeittschrift der deutschen morgenländischen Gesell, Vol. CVI (1956)
- ^ The memoirs of Edward Teller, Lawrence Livermore National Laboratory "Science and Technology Review". July/August 1998, p. 20, link: http://www.llnl.gov/str/pdfs/07_98.pdf 30 Kasım 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ . The Iranians: Persia, Islam, and the soul of a nation. 1996. , p. 69.
- ^ Battuta's Travels: Part Three — Persia and Iraq 23 Nisan 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. retrieved 23 January 2008
- ^ . The Iranians: Persia, Islam, and the soul of a nation. 1996. , p. 70
- ^ Old World Contacts/Armies/Tamerlane 24 Nisan 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. retrieved 23 January 2008
- ^ Mackey, S. The Iranians: Persia, Islam, and the soul of a nation. 1996. , p. 69.
- ^ Bertold Spuler. The Muslim World. Vol. I The Age of the Caliphs. Leiden. E.J. Brill. 1960 p.29
- ^ "The Islamic World to 1600", The Applied History Research Group, The University of Calgary, 1998 12 Haziran 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., retrieved 1 Oct 2007
- ^ "ZAND DYNASTY – Encyclopaedia Iranica". iranicaonline.org. 29 Nisan 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Mart 2021.
- ^ Alireza Asgharzadeh, Iran and the Challenge of Diversity, New York, Palgrave Macmilla Press, 2007, s. 86.
- ^ Prof.Dr. Aygün Attar (Haşemizade), İran'ın Etnik Yapısı (Yakın Dönem ve Günümüzde), Ankara, Divan Yayıncılık, 2006, s. 270.
- ^ Ervand Abrahamian, “Iran Between Two Revolutions (Princeton Studies on the Near East)”, New Jersey, Princeton University Press, 1982, s. 478.
- ^ Islamic Revolution of 1979 29 Haziran 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., retrieved 23 Ocak 2008
- ^ Islamic Revolution of Iran 28 Ekim 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., encarta, retrieved 23 Ocak 2008
- ^ Fereydoun Hoveyda, The Shah and the Ayatollah: Iranian Mythology and Islamic Revolution , Praeger Publishers
- ^ The Iranian Revolution 10 Ekim 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. retrieved 23 Ocak 2008
- ^ Ruhollah Khomeini 22 Ocak 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Encyclopaedia Britannica retrieved 23 Ocak 2008
- ^ Iran Islamic Republic 16 Mart 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Encyclopaedia Britannica retrieved 23 January 2008
- ^ Encyclopædia Britannica 15 Aralık 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. 23 Ocak 2008
- ^ Jahangir Amuzegar, The Dynamics of the Iranian Revolution, (1991), p. 4, 9–12
- ^ Arjomand, Turban (1988), p. 191.
- ^ Cheryl Benard, Zalmay Khalilzad, "The Government of God" , Columbia University Press (1984), p. 18.
- ^ National Council of Resistance of Iran Foreign Affairs Committee,Crime Against Humanity, France, 2001, S:V
- ^ YILMAZ, KUBRA (6 Ekim 2020). "İran Devrimi ve Dış Politikada Nükleer Enerji". Küresel Siyaset. 1 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Kasım 2020.
- ^ National Security Archive: http://www.gwu.edu/~nsarchiv/NSAEBB/NSAEBB82 22 Mayıs 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. retrieved 23 January 2008
- ^ PBS, American Experience, Jimmy Carter, "444 Days: America Reacts" 8 Haziran 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., retrieved 1 Oct 2007
- ^ a b Bowden, Mark. Guests of the Ayatollah: The Iran Hostage Crisis: The First Battle in America's War with Militant Islam (İngilizce). Grove Press. s. 127. ISBN .
- ^ Centre for Documents of The Imposed War, Tehran. (مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ)
- ^ "News". FAS. 15 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. retrieved 23 January 2008
- ^ "Federation of American Scientists :: Introduction to Chemical Weapons". programs.fas.org. 19 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Şubat 2024.
- ^ "NTI: Research Library: Country Profiles: Iran Chemical Chronology". web.archive.org. 8 Nisan 2010. 8 Nisan 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Şubat 2024.
- ^ World Statistics by Area 13 Mayıs 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. retrieved 23 January 2008
- ^ Welcome to Iran 19 Temmuz 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. retrieved 25 Feb 2008
- ^ Iran-Location, size, and extent 1 Mayıs 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. retrieved 23 January 2008
- ^ a b c CIA World Factbook. "Iran" (İngilizce). 13 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Mart 2008.
- ^ SurfWax: News, Reviews and Articles On Hindu Kush 24 Haziran 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. retrieved 25 Feb 2008
- ^ Nature & Mountains of Iran 3 Ağustos 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. retrieved 25 Feb 2008
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 16 Mayıs 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mayıs 2008.
- ^ "Constitution of Iran" 21 Ağustos 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Switzerland: University of Bern.
- ^ "Democracy Index 2017 : Free Speech Under Attack". 18 Şubat 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. www.eiu.com. 30 Ocak 2018.
- ^ Totten, Michael J. (16 Şubat 2016). "No, Iran is Not a Democracy". Dispatches. World Affairs Institute. 4 Mayıs 2018'de kaynağından arşivlendi.
- ^ Schmidt, Patrick. "Iran's Election Procedures" 19 Nisan 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. The Washington Institute.
- ^ Bezhan, Frud. "Explainer: Iran's Process For Vetting Presidential Candidates" 19 Nisan 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Radio Free Europe/Radio Liberty.
- ^ "Iran: Stop Prosecuting Women Over Dress Code" 25 Şubat 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Human Rights Watch. 2018.
- ^ "Iran: Three Child Offenders Executed" 13 Temmuz 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Human Rights Watch. 2018.
- ^ Freedom House (2017). "Iran" 17 Mayıs 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Freedom in the World 2017. Freedom House. "The Islamic Republic of Iran holds elections regularly, but they fall short of democratic standards due to the role of the hard-line Guardian Council, which disqualifies all candidates deemed insufficiently loyal to the clerical establishment. Ultimate power rests in the hands of the country's supreme leader, Ayatollah Ali Khamenei, and the unelected institutions under his control. Human rights abuses continued unabated in 2016, with the authorities carrying out Iran's largest mass execution in years and launching a renewed crackdown on women's rights activists. The regime maintained restrictions on freedom of expression, both offline and online, and made further arrests of journalists, bloggers, labor union activists, and dual nationals visiting the country, with some facing heavy prison sentences. Hard-liners in control of powerful institutions, including the judiciary and the Islamic Revolutionary Guard Corps (IRGC), were behind many of the year's abuses. There were no indications that President Hassan Rouhani, a self-proclaimed moderate seeking reelection in 2017, was willing or able to push back against repressive forces and deliver the greater social freedoms he had promised. Opposition leaders Mir Hossein Mousavi, his wife Zahra Rahnavard, and reformist cleric Mehdi Karroubi remained under house arrest for a sixth year without being formally charged or put on trial. As in 2015, the media were barred from quoting or reporting on former president Mohammad Khatami, another important reformist figure."
- ^ Avery, Daniel (4 Nisan 2019). "71 Countries Where Homosexuality is Illegal" 11 Aralık 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Newsweek.
- ^ "Iran defends execution of gay people" 9 Ocak 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Deutsche Welle. 12 Haziran 2019.
- ^ a b c d e http://www.leader.ir/langs/en/index.php?p=leader_law 12 Haziran 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. retrieved 13 May 2008
- ^ Federal Research Division, Library of Congress. ""Iran — The Constitution"". 15 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Nisan 2006.
- ^ a b c d e f http://www.iranchamber.com/government/articles/structure_of_power.php 5 Haziran 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., retrieved 3 Feb 2008
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 16 Ağustos 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Mayıs 2010.
- ^ a b c Iran The Presidency 22 Haziran 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. retrieved 25 January 2008
- ^ Biography of popular peoples: Mahmood Ahmadinejad 15 Ağustos 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. retrieved 28 Feb 2008
- ^ Chibli Mallat, The Renewal of Islamic Law: Muhammad Baqer As-Sadr, Najaf and the Shi'i international, , Cambridge University Press
- ^ "Iran - The Prime Minister and the Council of Ministers". countrystudies.us. 30 Mayıs 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Şubat 2024.
- ^ The Structure of Power in Iran 5 Haziran 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. retrieved 28 Feb 2008
- ^ a b http://www.electionguide.org/country.php?ID=103 16 Haziran 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. retrieved 3 February 2008
- ^ a b http://wapedia.mobi/en/Majlis_of_Iran[] retrieved 2 February 2008
- ^ Iran - The Council of Guardians 20 Mayıs 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. retrieved 3 February 2008
- ^ http://www.photius.com/countries/iran/government/iran_government_the_council_of_guard~276.html 24 Haziran 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. retrieved 3 February 2008
- ^ "Iranian Government Constitution: 6.2-Powers and Authority of The Islamic Consultative Assembly (English Text) – IranOnline.com" (İngilizce). 22 Ekim 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Şubat 2024.
- ^ "BBC NEWS | Special Reports | Iran: Who holds the power?". news.bbc.co.uk. 5 Mart 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Şubat 2024.
- ^ IRNA, Online Edition. ""Paris for further cultural cooperation with Iran"". 5 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Ekim 2007.
- ^ "Mayors of Tehran since 1885". 13 Ocak 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Mart 2013.
- ^ "Profile: Iran's Revolutionary Guards" 27 Aralık 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. BBC News. 18 October 2009.
- ^ "خبر فوری از کاهش مدت خدمت سربازی از زبان سخنگوی شورای نگهبان". www.khabaronline.ir (Farsca). 16 Mart 2024. 16 Mart 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Mart 2024.
- ^ "کاهش مدت سربازی بهطور رسمی/ میانگین مدت: با آموزشی، 14 ماه". پایگاه خبری جماران (Farsca). 16 Mart 2024. 16 Mart 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Mart 2024.
- ^ "اخبار سیاسی ۲۶ اسفند؛ کمک رهبرانقلاب به زندانیان نیازمند/تایید کاهش مدت سربازی". ایسنا (Farsca). 16 Mart 2024. 16 Mart 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Mart 2024.
- ^ روزبهی, محدثه (16 Mart 2024). "تایید مصوبه کاهش مدت سربازی در شورای نگهبان". پایگاه خبری اختبار (Farsca-IR). 16 Mart 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Mart 2024.
- ^ Hussain, Murtaza. "Why war with Iran would spell disaster". Al Jazeera (İngilizce). 29 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Mart 2024.
- ^ Jones, Seth G. (2020). Regular Military Power. Center for Strategic and International Studies (CSIS). ss. 19-27. JSTOR resrep29480.7. 18 Mart 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Nisan 2024.
- ^ "The Largest Armies in the World". WorldAtlas (İngilizce). 12 Şubat 2024. 18 Mart 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mart 2024.
- ^ Kaskanis, Angelos (2 Aralık 2023). "Iran's Military Capabilities: Exploring the Power of the" (İngilizce). 18 Mart 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mart 2024.
- ^ Aryan, Hossein (5 Şubat 2009). "Pillar Of The State". Radio Free Europe/Radio Liberty (İngilizce). 23 Eylül 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Mart 2024.
- ^ "ارتش بیست میلیونی". www.imam-khomeini.ir. 15 Mart 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Mart 2024.
- ^ "Iran's Revolutionary Guards: Powerful group with wide regional reach". DH. 3 Nisan 2024. 15 Mart 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Nisan 2024.
- ^ "Iran's Basij Force -- The Mainstay Of Domestic Security". Radio Free Europe. 15 Haziran 2024. 23 Eylül 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Nisan 2024.
- ^ "Iran Economy". web.archive.org. 8 Haziran 2011. 8 Haziran 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Şubat 2024.
- ^ "World Bank: Iran's Economic Indices Improving". Iran Daily. 8 Temmuz 2007. 15 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Temmuz 2007.
- ^ Forex Reserves Put at $70b 12 Haziran 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Retrieved on 24 February 2008
- ^ Surrounded:seeing the world from Iran's point of view Military review July-August 2007 Houman A. Sadri p.21
- ^ "New World Encyclopedia" 23 Temmuz 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., retrieved 28 Jan 2008
- ^ "Travel To Iran - LA Times Article on Tourism in Iran, June 28, 1998". www.farsinet.com. 24 Mayıs 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Şubat 2024.
- ^ a b http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Iran.pdf 30 Ocak 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. retrieved 23 January 2008
- ^ http://www.iran-daily.com/1384/2241/html/focus.htm 13 Mayıs 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. retrieved 15 Feb 2008
- ^ List of Iranian Nanotechnology companies 14 Kasım 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. retrieved 23 January 2008
- ^ "Ahmadinejad's Achilles Heel: The Iranian Economy". www.scoop.co.nz. Erişim tarihi: 9 Şubat 2024.
- ^ "Energy subsidies reach $84b". Iran-Daily. 8 Ocak 2007. 19 Haziran 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Nisan 2008.
- ^ "International - U.S. Energy Information Administration (EIA)". www.eia.gov. 1 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Şubat 2024.
- ^ "U.S. targets Iran's vulnerable oil" 18 Ocak 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. retrieved 23 January 2008
- ^ "Article 15: …The use of regional and tribal languages in the press and mass media, as well as for teaching of their literature in schools, is allowed in addition to Persian". 21 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Şubat 2012.
- ^ a b Katzner, Kenneth (2002). The Languages of the World. Routledge. s. 163. ISBN .
- ^ a b c "The World Factbook — Central Intelligence Agency". Cia.gov. 3 Şubat 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ocak 2017.
- ^ Iran Census Results 2011 United Nations
- ^ İslam: 74,682,938 people
- ^ Hristiyanlık: 117,704
Zerdüştlük: 25,271
Yahudilik: 8,756
Diğer: 49,101
Belirtilmeyen: 205,317 - ^ "Arşivlenmiş kopya". 18 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Eylül 2020.
- ^ "Iran, CIA – World Factbook". 26 Eylül 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Eylül 2017.
- ^ Colin Brock, Lila Zia Levers. Aspects of Education in the Middle East and Africa 7 Mart 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Symposium Books Ltd, 7 mei 2007 p 99
- ^ U.S. State Department (26 Ekim 2009). "Iran – International Religious Freedom Report 2009". The Office of Electronic Information, Bureau of Public Affairs. 19 Ocak 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Eylül 2017.
- ^ "Jewish Population of the World". www.jewishvirtuallibrary.org. 13 Ekim 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Şubat 2024.
- ^ United Nations (2005-11-02) Human rights questions: human rights situations and reports of special rapporteurs and representatives 9 Kasım 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. General Assembly, Sixtieth session, Third Committee. A/C.3/60/L.45
- ^ Akhavi, Shahrough (1980). Religion and Politics in Contemporary Iran: clergy-state relations in the Pahlavi period. Albany, New York: SUNY Press. ISBN .
- ^ Tavakoli-Targhi, Mohamed (2001). "Anti-Bahá'ísm and Islamism in Iran, 1941–1955". Iran-Nameh. 19 (1). ss. 79-124.
- ^ Great Britain: Parliament: House of Commons: Foreign Affairs Committee (23 Şubat 2006). Human Rights Annual Report 2005: First Report of Session 2005–06; Report, Together with Formal Minutes, Oral and Written Evidence. The Stationery Office. s. 85. ISBN . 29 Mayıs 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Eylül 2017.
- ^ Fensham, F. Charles, "The books of Ezra and Nehemiah" (Eerdmans, 1982) 30 Nisan 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. p.1
- ^ "Population according to statistical center of Iran" (Farsça).
- ^ J. B. Bury, History of the Later Roman Empire: From the Death of Theodosius I to the Death of Justinian Volume 1, p.109 , Dover Publications
- ^ Transoxiana 04: Sassanids in Africa 28 Mayıs 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. retrieved 23 January 2008
- ^ Iransaga: The art of Sassanids 15 Mayıs 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. retrieved 23 January 2008
- ^ Afary, Janet (2006). "Iran". Encyclopedia Britannica Online. 2 Kasım 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Ekim 2007.
- ^ "گزارش عزاداری ، ارامنه و زرتشتیان ایران". 16 Kasım 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Haziran 2008.
- ^ "Nowruz - Zarathushtrian New Year". web.archive.org. 13 Mayıs 2008. 13 Mayıs 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Şubat 2024.
- ^ Iran News, Payvand.com. ""Nowrouz Vital Meeting to be Held in Tehran"". 13 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Nisan 2006.
- ^ Freedom in Farsi blogs 14 Mayıs 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. retrieved 23 January 2008
- ^ "Iran's Burnt City Throws up World's Oldest Backgammon" 22 Mart 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Persian Journal, 4 Aralık 2004. Retrieved on 5 Ağustos 2006.
- ^ Bustling bazaars and ancient sights, parched deserts and snowcapped mountains, awesome architecture and simple hospitality 4 Haziran 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. retrieved 23 January 2008
Ayrıca bakınız
Dış bağlantılar
İran hakkında daha fazla bilgi edinin | |
 | Vikisözlük'te tanımlar |
 | Commons'ta dosyalar |
 | Vikihaber'de haberler |
 | Vikigezgin'de seyahat bilgileri |
- İran Ülke Profili BBC İngilizce 15 Ağustos 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- The President of Iran 4 Temmuz 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- İran Meclisi 28 Temmuz 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Iran.ir 13 Ağustos 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Wikimedia Atlas'da Iran
- Curlie'de İran (DMOZ tabanlı)
- Fotoğraf Galerisi 23 Kasım 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- İran'daki Türklerin Tarihi - Video 14 Şubat 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- İran Devrimi ve Dış Politikada Nükleer Enerji, KÜRESEL SİYASET 1 Kasım 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Iran Farsca ایران resmi adiyla Iran Islam Cumhuriyeti Farsca جمهوری اسلامی ایران Cumhuri ye Islami ye Iran Guneybati Asya da yer alan bir ulkedir 7 Guneyde Basra Korfezi ve Umman Korfezi kuzeyde ise Hazar Denizi ile cevrilidir Turkiye Azerbaycan Ermenistan Irak Pakistan Afganistan ve Turkmenistan ile kara sinirina sahiptir Baskenti Tahran dir Resmi dili Farscadir Anayasasinin 12 maddesine gore ulkenin resmi dini Islam resmi mezhebi ise Isnaaseriyye Siiligi dir 8 Iranجمهوری اسلامی ایران Cumhuri ye Islami ye Iran Iran Islam CumhuriyetiBayrak ArmaSlogan استقلال آزادی جمهوری اسلامی Bagimsizlik Ozgurluk Islam CumhuriyetiMilli mars Iran Ulusal Marsi source source track track track track track track track track track track Baskent ve en buyuk sehirTahran 35 41 K 51 25 D 35 683 K 51 417 D 35 683 51 417Resmi dil ler FarscaTaninan bolgesel dil ler Azerbaycan Turkcesi Belucca Kurtce Arapca TurkmenceEtnik gruplarFars Azerbaycan Turkleri Kurtler Lurlar Turkmenler Beluciler AraplarResmi dinSii Islam 1 DemonimIranliHukumetUniter baskanlik sistemli teokratik cumhuriyet 2 Yuce LiderAyetullah Ali Hamaney CumhurbaskaniMesud Pezeskiyan Cumhurbaskani YardimcisiMuhammed Riza Arif Parlamento BaskaniMuhammed Bakir GalibafYasama organiIslami Sura MeclisiTarihce MedlerMO 658 MO 549 Ahamenis ImparatorluguMO 550 MO 330 Sasani ImparatorluguMS 224 651 Halife Omer in Iran i Fethi634 644 Safevi Devleti1501 1736 Islam Cumhuriyeti nin ilani11 Subat 1979 Mevcut anayasa3 Aralik 1979Yuzolcumu Toplam1 648 195 km2 17 Su 0 7Nufus 2023 tahmini87 590 873 3 17 Yogunluk48 km2 162 GSYIH SAGP 2021 tahmini Toplam1 149 trilyon 4 23 Kisi basina13 513 4 92 GSYIH nominal 2023 tahmini Toplam367 968 milyar 4 41 Kisi basina8 034 4 77 Gini 2017 40 8 5 ortaIGE 2019 0 783 6 yuksek 70 Para birimiIran riyali ریال IRR Zaman dilimiUTC 3 30 IRST Yaz YSU UTC 4 30 Iran Yaz Saati IRDT Tarih formatiSemsiTrafik akisisagTelefon kodu98ISO 3166 koduIRInternet alan adi irایران Bookrags comIranchamber comStatistical Center of Iran جمعيت و متوسط رشد سالانه Farsca Erisim tarihi 13 Subat 2009 CIA Factbook Iran MO 4000 lere dayanan tarihiyle ve var olan yerlesmeleriyle dunyadaki en eski uygarliklara ev sahipligi yapmistir 9 10 11 Tarih boyunca Iran Avrasya daki merkezi ve onemli konumu nedeniyle jeostratejik oneme sahip olmus dolayisiyla da bircok devletin ve uygarligin dikkatini cezbetmistir Medler Ahamenisler Buyuk Iskender yonetimindeki Makedonyalilar Sasani Imparatorlugu Emeviler Abbasiler Samaniler Gazneliler Selcuklular Harezmsahlar Mogollar Timurlular ve Safeviler gibi bircok devleti topraklarinda barindirmis zengin bir tarihi kulture sahip olmustur Iran gunumuzde de bir bolgesel guctur 12 13 ve uluslararasi enerji guvenligi ve dunya ekonomisinde genis petrol ve dogalgaz kaynaklari sonucu onemli bir konuma sahiptir 2022 verilerine gore yaklasik 86 milyon nufusu bulunan Iran dunyanin en kalabalik 17 ulkesidir 14 Etnik olarak nufusunun yarisindan fazlasini Farslar olustururken azinlik olarak Azeriler ve Kurtler ve onlardan cok az sayida olarak Beluclar Turkmenler ve Araplar bulunmaktadir 15 Iran BM Baglantisizlar Hareketi Islam Isbirligi Teskilati ve OPEC uyesidir Iran siyasal sistemi 1979 da kabul edilen anayasaya gore olusturulan birkac karmasik yonetim yapisina gore islemektedir En yuksek devlet makami gunumuzde Ayetullah Ali Hamaney in ustlendigi Iran dini liderligidir Velayet i Fakih Icindekiler 1 Etimoloji 2 Tarihce 2 1 Erken donem MO 3200 MO 625 2 1 1 MO 4000 yillari 2 1 2 MO 3000 ve 2000 yillari 2 1 3 MO 1000 yillari 2 2 Islamiyet oncesi donem MO 625 MS 633 2 2 1 Medler 2 2 2 Ahamenis Imparatorlugu 2 2 3 Makedonya Iskender Imparatorlugu 2 2 4 Selevkos Imparatorlugu 2 2 5 Part Imparatorlugu 2 2 6 Sasani Imparatorlugu 2 3 Erken Islam donemi ve Orta Cag 633 1501 2 3 1 Rasidin Halifeligi 2 3 2 Emeviler 2 3 3 Abbasiler 2 3 4 Tahiriler ve Samaniler 2 3 5 Gazneliler 2 3 6 Selcuklular 2 3 7 Harezmsahlar ve Cengiz Han 2 3 8 Timurlular 2 4 Erken modern donem 1501 1921 2 4 1 Safevi Hanedani 2 4 2 Afsar Hanedani 2 4 3 Zend Hanedani 2 4 4 Kacar Hanedani 2 5 Gec modern donem 1921 2 5 1 Riza Sah 2 5 2 Muhammed Riza Pehlevi 2 5 3 Operasyon Ajax 2 5 4 Ak Devrim 2 6 Islam Devrimi ve sonrasi 2 7 Iran Devrimi Sonrasi Dis Politika Yaklasimlari 2 7 1 Iran Irak Savasi 3 Cografya ve iklim 3 1 Iklim ve bitki ortusu 4 Yonetim 4 1 Hukumet ve siyaset 4 1 1 Dini lider 4 1 2 Uzmanlar Meclisi 4 1 3 Iran Devlet Baskani 4 1 4 Iran Meclisi 4 1 5 Anayasa Koruma Konseyi 4 1 6 Duzenin Maslahatini Teshis Konseyi 4 2 Hukuk 4 2 1 Yargi sistemi 4 3 Idari yapilanma 4 3 1 Sehir ve koy meclisleri 4 4 Dis iliskiler 4 5 Askeriye 5 Ekonomi 5 1 Enerji 6 Demografi 6 1 Dil 6 2 Din 6 3 Nufus 7 Kultur 7 1 Edebiyat 7 2 Sanat 7 3 Iran mutfagi 7 4 Giyim ve kurallar 8 Kodlar 9 Kaynakca 10 Ayrica bakiniz 11 Dis baglantilarEtimolojidegistirAna madde Iran kelimesinin etimolojisi Ayrica bakiniz Iran isim tartismasi Iran sozcugunun kokeni Sanskritcedeki aryan sozcugunden gelir 16 17 18 Iran ایران sozcugu cagdas Farscaya Zerdustluk un kutsal kitabi Avesta da yer alan bir Proto Irani terim olan Aryanam dan girmistir 19 Ariya ve Airiia kelimeleri ayni zamanda Ahamenis Imparatorlugu yazitlarinda etnik bir atif olarak yer almistir Orta Farsca dan gelen Eran terimi Pehlevi dilinde yr n Naks i Rustem deki I Erdesir in tac giyme torenini gosteren kabartmanin yanindaki yazitta bulunmustur 20 Bu kabartmaya eslik eden Partca dilindeki yazitta Iran Aryan olarak ifade edilirken bu yazitta kralin sani Orta Farscadaki Eran kelimesini icermektedir Sasani Imparatorlugu nun kurucusu I Erdesir in zamaninda Eran ifadesi devletten cok insanlari kastederek bu anlamini korudu Bu yazitta Eran kelimesi Iran halklarina atfen kullanilmasina ragmen Eran ifadesinin imparatorluk cografyasini ifade etmek icin kullanilmasi Sasani Hanedanligi nin ilk doneminde de gorulmustur I Erdesir in oglu Sapur bir yazitinda acikca Eran bolgelerinin icine Iranlilarin yerlesmedigi Ermenistan ve Kafkasya yi da dahil etmistir 21 Zerdust rahip Kartir de kitabelerinde Eran in egemenligi altindaki bolgeleri gosteren listede ayni bolgeleri saymistir 21 Eran ve Aryan kelimelerinin ikisi de Aryanlar in Iranli ulkesi anlamina gelen Proto Iran dilindeki Aryanam teriminden gelmektedir Airyanem Vaejah kelimesi ve kavrami aslinda Iran in ulke isminde edebi olarak Aryanlar in ulkesi anlaminda aynen Aryana kelimesinin modern Farsca karsiligi olan Iran Eran gibi korunmustur Ulkenin adi MO 6 yuzyildan 1935 yilina kadar Pers Imparatorlugu Acemistan gibi isimlerle anilirken o yil Sah Riza Pehlevi uluslararasi topluluktan Iran adini artik kullanmalarini istemistir Birkac yil sonra bu isim degisikliginin ulkenin gecmisiyle arasindaki bagi kopardigini iddia eden bazilari protesto gosterileri yapmis bunun uzerine 1959 da Muhammed Riza Pehlevi her iki ifadenin resmi olarak birlikte ve birbirinin yerine kullanilabilecegini aciklamistir 1979 da yasanan Iran Islam Devrimi nden sonra ulkenin resmi adi Iran Islam Cumhuriyeti olmustur TarihcedegistirErken donem MO 3200 MO 625 degistir Ana maddeler Iran tarihi Zayande Irmagi Uygarligi Ciruft kulturu ve Elamlilar nbsp Eratosthenes in takriben MO 200 de yaptigi dunya haritasinin Ingilizce bir kopyasi Iran platosunun bulundugu bolgeyi tanimlamak icin Ariana Aryana ifadesi kullanilmistir MO 4000 yillaridegistir Iran platosu boyunca bulunan onlarca tarih oncesi kalinti 9 10 11 MO dorduncu binyilda Mezopotamya yakinlarinda ortaya cikan en erken uygarliklardan yuzyillar once antik kulturlerin ve yerlesim yerlerinin varligina isaret etmektedir 22 MO 3000 ve 2000 yillaridegistir Proto Iranlilar ilk olarak Hint Iranlilarin ayrilmasini takiben ortaya cikmislardir ve izleri Baktria Margiyana Arkeoloji Bolgesi ne kadar takip edilmektedir 23 Aryan Antik Iran halklari topluluklari MO ucuncu veya ikinci binyilda Iran platosuna buyuk olasilikla birden fazla goc dalgasi ile gelmis ve yerlesmislerdir Proto Iranlilarin Dogu ve Bati diye gruplara ayrilmasi goce bagli olarak meydana gelmistir MO 1000 yillaridegistir MO birinci milenyumda Medler Baktriyalilar ve Partlar Iran in bati bolgesinin nufusunu olustururken Karadeniz in kuzey steplerine Kimmerler Sarmatlar ve Alanlar yerlesmisti Diger topluluklar Hindistan Yarimadasi kuzeybati sinirindaki daglik kesimde ve bugun Belucistan denilen bolgeye yerlesmislerdi Iskitler gibi diger topluluklar ise batida Balkanlara doguda ise Sincan Uygur Ozerk Bolgesi ne kadar yayilmislardi Avesta dili MO 1000 lerde ortaya cikan Zerdustluk inancinin kutsal kitabi Avesta nin kutsal ilahi ve kurallarini bir araya getirmek icin kullanilmis eski bir Irani dildir Zerdustluk sonraki yillarda Ahamenis Imparatorlugu ve sonraki Iran imparatorluklarinin devlet dini oldu Islamiyet oncesi donem MO 625 MS 633 degistir Ayrica bakiniz Roma Pers Savaslari ve Roma Part ve Sasani Iliskileri Medlerdegistir Ana madde Medler nbsp Med Imparatorlugu nun Kral Astyages donemindeki topraklari MO 564 550 Iran bir millet ve imparatorluk MO 625 24 MO 559 olarak Medler ile baslar Medler ilk kez Asur krali III Salmaneser in donemindeki MO 858 824 yazilarda Mada adi ile kaydedilmislerdir 25 Medlerin su anki adi Antik Yunan dilindeki Medos tan Mῆdos gelmektedir 26 Asurlular onlardan Medyan ulkesi Kurmada Mata veya Manda olarak bahsederken Babilliler ise onlari Umman manda olarak adlandirmislardir Genel olarak Medler eski Yakin Dogu tarihinde onemli bir yere sahip olduklari kabul edilse de tarihlerini yeniden insa etmek icin yazili bir kaynak birakmamislardir kendileriyle ilgili anlatilanlar sadece Asurlular Babilliler Ermeniler ve Yunanlilar gibi yabanci kaynaklardan bilinmektedir Medler Asurlularin yikilmasinda onemli roller oynamis ve guclu Lidya ve Babil kralliklariyla rekabet etmistir Ahamenis Imparatorlugudegistir Ana maddeler Ahamenis Imparatorlugu ve Buyuk Kiros nbsp MO 547 deki Thymbra Muharebesi nde Buyuk Kiros un Lidya Krali Kroisos a karsi kazandigi zafer Savas Perslerin Lidya Kralligi ni yikmasiyla sonuclanmistir Buyuk Kiros Medler ve Perslerden tarihteki ilk Pers devleti olan Ahamenis Imparatorlugu nu olusturarak birlesik bir imparatorluk kurmus ve daha ileride insanlar ile kulturler arasi bir birlesme olana dek kendi zamaninin en buyugu olmak uzere hukmetmistir 24 Kiros soylenceye gore bir gun Pers ordusuna calilari temizletmis ertesi gun ziyafet vermis ve kendisini destekleyip luks icinde yasamak varken neden Medlerin kolesi olarak kaldiklarini sormustur Bu hamlesiyle birlikte tum Pers ordusunun destegini kazanmistir 27 Bir Pers devleti olan Ahamenis Imparatorlugu Buyuk Kiros ve I Darius devrinde o zamana kadar insanlik tarihindeki en buyuk imparatorluk haline gelmisti 28 Pers Imparatorlugu nun sinirlari doguda Indus Nehri ve Ceyhun Nehri nden batida Akdeniz e kadar uzaniyor Anadolu nun neredeyse tamami ile Misir i da kapsiyordu nbsp Dorduncu Ahamenis hukumdari I Darius MO 522 486 yonetimi altinda Ahamenis Imparatorlugu nun en genis sinirlari Atina MO 499 da Sardis in yagmalanmasi ile sonuclanan Milet teki bir isyana destek vermistir Bu durum MO 5 yuzyil boyunca suren Yunan Pers Savaslari olarak bilinen savaslari cikartacak ve Yunanlara karsi bir Ahamenis harekatina neden olacaktir Yunan Pers Savaslari sirasinda Persler bazi buyuk ustunlukler ele gecirmisler ve MO 480 de Atina yi yikip yerle bir etmislerdir Ancak Yunanlarin bir dizi zaferinden sonra Persler cekilmek zorunda kalmislardir Savaslar MO 449 da imzalanan Callias Barisi ile sona ermistir Pers Ahamenislerin en buyuk calismasi kurduklari imparatorlugun kendisiydi Zerdust un ogretilerinden kaynaklanan kurallar ve ahlak insan haklari esitlik ve koleligin yasaklanmasina dayandirilan politikalari gelistiren ve uygulayan Ahamenisler tarafindan siki bir sekilde takip edilmistir MO y 6 yuzyildan itibaren Iran cografyasina hakim olan Zerdustluk inanci Ahamenisler zamaninda ozellikle Babil e surgun edilmis olan Yahudilerin Buyuk Kiros tarafindan ozgur birakilmasi ve onlarin Kutsal Topraklar a geri gonderilip tapinaklarini yeniden insa etmelerine izin verilmesiyle daha cok tanitildi ve Ibrahimi dinleri etkiledi Ilerleyen zamanlarda Kiros bu olay nedeniyle Yahudiler tarafindan ovguyle bahsedilmistir Aristoteles Platon ve Sokrates in yasadigi Atina nin Altin Cagi sirasinda Yunanlarin Pers Imparatorlugu ve Orta Dogu ile bazi temaslari olusmustur Cunku Ahamenisler Bati Asya dan Anadolu nun batisina ve Misir dan Mezopotamya nin kuzeyine kadar olan genis alanda uzun yillar hukmetmislerdir Orta Dogu ve Balkanlar halklarina saglanan baris asayis guvenlik ve zenginlik tarihte nadir gorulen bir donemi olusturmus bu donem ticaretin bu oranda arttigi tek donem olmus ve bolge insanlarinin yasam standartlari yukselmistir 29 Makedonya Iskender Imparatorlugudegistir Ana maddeler Makedonya antik krallik ve Buyuk Iskender nbsp Buyuk Iskender Issos Savasi nda MO 333 Pers krali III Darius ile savasiyor Antik Cag in en onemli hukumdarlarindan biri olarak on plana cikan Buyuk Iskender babasi II Filip in bir suikaste ugrayip olmesinin ardindan 20 yasinda Makedonya tahtina gecince gozunu o zamanki en buyuk devlet olan Pers topraklarina dikti 30 Balkanlar da asayisi sagladiktan sonra Pers seferine cikan Iskender Canakkale Bogazi uzerinden Anadolu ya gecti ve ilerledi Iskender son Ahamenis hukumdari III Darius u MO 333 te Issos ta gunumuzde Iskenderun ve MO 331 de Irak civarindaki Gaugamela Muharebesi nde yenerek Ahamenis Imparatorlugu nu ortadan kaldirdi ve Pers topraklarini kendi imparatorluguna katti 30 Iskender in MO 323 teki ani olumunun ardindan imparatorlugu paylasildi ve Iran cografyasina Selevkos Hanedanligi hakim oldu Selevkos Imparatorlugudegistir Ana madde Selevkos Imparatorlugu Iskender in Pers topraklarini isgalinden sonra arkasinda bir varis birakamadan olmesi ucsuz bucaksiz imparatorlugunun devlet generalleri arasinda paylasilmasina neden oldu 30 Bu generallerden biri olan Makedon asilli I Seleukos Balkanlar dan Hindistan a kadar olan bolumu aldi Selevkoslar topraklari Roma Imparatorlugu tarafindan ele gecirilinceye kadar MO 63 Dogu Akdeniz in hakimi oldular Part Imparatorlugudegistir Ana madde Part Imparatorlugu nbsp Iran Ulusal Muzesi nde yer alan Part kralicesi Kralice Musa nin bir bustu 1939 da Huzistan da bir Fransiz arastirma ekibi tarafindan bulundu Part Imparatorlugu MO 3 yuzyilin baslarinda Selevkos Imparatorlugu nu yendikten sonra Iran platosunu tekrar birlestiren ve yoneten ayni zamanda MO 150 MS 224 arasinda Mezopotamya yi kontrol eden Arsasid Hanedani tarafindan idare edilmistir 31 Partlar Antik Iran in ucuncu yerli halkindan olan bir hanedandir Yaklasik bes yuzyil boyunca hukum surmuslerdir 32 MO 140 yilindan itibaren bir imparatorluk haline gelen Part Imparatorlugu hizla genislemis ve baskent gunumuzde Turkmenistan sinirlari icinde bulunan Nisa dan Dicle kiyisinda yer alan ve gunumuzde modern Bagdat in guneyinde bulunan Ktesifon a tasinmistir Tarihi onemli Med Asur Babil ve Elam topraklarinin ele gecirilmesinden sonra Partlar kendi imparatorluklarini duzenlemek zorunda kaldilar Bu ulkelerin eski elit tabakasindan olan herkes Yunan idi ve yeni egemenler eger hukumranliklarini surdurmek istiyorsa kendi geleneklerini bunlara uydurmak zorundaydilar Sonuc olarak sehirler eski antik haklarini korudu ve sivil yonetimler ancak belli oranda rahatsiz edildiler Partlar ozellikle Orta Anadolu da Roma nin genislemesini sinirlandirdigi icin Roma Imparatorlugu nun bas dusmanlariydi Partlar zirhli agir silahli ve hafif silahli ancak hareketli olan atlilari kullanarak kendi topraklarini yaklasik 300 yila yakin bir sure savundular 33 Roma nin en sevilen generali Marcus Antonius MO 36 da Partlara karsi sonucunda 32 000 asker kaybedecegi buyuk bir sefer duzenledi Roma Imparatoru Augustus zamaninda Roma ve Part Imparatorlugu aralarindaki sorunlari diplomasi araciligiyla cozuyordu Bu gelismeler sirasinda Partlar kendi ordularinda Marcus Antonius tan ve MO 53 te Harran da buyuk bir bozguna ugrattiklari Marcus Licinius Crassus den elde ettikleri deneyimlerle o donem cok takdir edilen Roma jejyon standartlarina altin kartallar a gore bir duzenlemeye gittiler 34 Sasani Imparatorlugudegistir Ana madde Sasani Imparatorlugu nbsp Sasani Imparatorlugu nun kurucusu I Erdesir doneminde yapilmis kabartma Imparatorluk duzeninin gevsedigi ve son kralin imparatorlugun vasallarindan biri olan I Erdesir tarafindan yenilmesi uzerine Part Imparatorlugu MS 224 te sona erdi ve I Erdesir bu tarihte Sasani Imparatorlugu nu kurdu Ardindan ulkeyi ekonomik ve askeri alanda reformlarla gelistirmeye basladi Sasaniler Ahamenisler tarafindan cizilen sinirlar icinde onlara Eranshahr veya Iranshahr diye atifta bulunarak baskentleri Tizpon olmak uzere imparatorluklarini kurdular 35 Roma Imparatorlugu arka arkaya I Erdesir I Sapur ve II Sapur ile girdikleri savaslari kaybettikleri icin pek cok sorun yasadilar 36 Sasani hukumranligi doneminde Roma Imparatorlugu na karsi kazanilan zaferler Roma da buyuk bir karamsarlik yaratti Romali tarihci ve kamu gorevlisi Cassius Dio konuyla ilgili sunlari yazmistir Bu bizim icin buyuk bir korku kaynagi idi Dogudaki lejyonlarimiz icin Sasani Kralligi o kadar urkutucuydu ki cok azi onlarla savasmak istiyor geri kalanlar ise savasma konusunda tamamen isteksiz davraniyordu 37 Partlar ve daha sonraki Sasaniler devrinde Ipek Yolu uzerindeki ticaret Cin Misir Mezopotamya Iran Hindistan ve Roma medeniyetlerinin gelismesinde onemli rol oynamistir ve modern dunyanin temellerinin atilmasina yardimci olmustur Partlardan kalan bazi kalintilar bazi acilardan Klasik Yunan etkileri tasimakta ve cogunlukta kendi oryantal anlayislarini sergilemektedir 38 Partlar Avrupa Romanesk mimarisini andiran ve muhtemelen bu mimariyi etkilemis oldugu Tizpon da ornekleri gorulen Part stili mimari tasarimlarin yaraticilariydilar 39 40 Sasaniler doneminde Iran Cin ile iliskilerini gelistirdi Sasani sanati muzigi ve mimarisi buyuk atilimlar gerceklestirdi ve Nizip Okulu ve Gundesapur Akademisi gibi dunya capinda taninan bilim ve arastirma merkezleri olusturuldu nbsp 620 de Sasani Imparatorlugu nun sinirlari Bu donemde batida Hristiyanligin doguda ise Budizm ve Maniheizm gibi dinlerin yayilmasi sonucunda Zerdustluk inanci Iran birliginin saglamlastirilmasi icin ulusal bir devlet dini olarak orgutlendi Ayrica yine bu donemde yazili kulture gecilmistir Kutsal metinlerin derlenmesinden olusan enderzler Zerdustlugun kutsal kitabi olan Avesta dini ya da din disi gelenekler ve Iran in ulusal destani sayilan Sehname bu donemde kaleme alinmistir Sasaniler 7 yuzyilin basinda II Husrev doneminde Bizans Imparatorlugu ile cogunlugu Orta Dogu da gerceklesen carpismalara giristiler Tam da bu siralarda Muhammed in Islam a olan cagrisi baslamis ve ilk Muslumanlar bir ordu teskilati bunyesinde Muhammed in onderliginde Arap Yarimadasi nda birtakim fetihlere girismisti Muhammed in 632 deki olumunun ardindan baslayan Musluman Arap akinlari Sasani hukumdarligindaki Iran a da sicradi Sasaniler Bizanslilar ile yaptiklari savaslar yuzunden tukenmislerdi ve bu saldirilara karsilik veremeyecek bir vaziyetteydiler 41 Iran Omer bin Hattab in halifeligi doneminde 636 daki Kadisiye Muharebesi nde yenildi ve Musluman Araplar Sasani egemenligine 651 yilinda son vererek Islamiyet i Iran da yaydilar Erken Islam donemi ve Orta Cag 633 1501 degistir Ana madde Iran in Islamlasmasi Ayrica bakiniz Buveyhogullari nbsp Iran Hanedanlari Haritasi y 1000 Rasidin Halifeligidegistir Ana madde Rasidin Halifeligi nbsp Haritada turuncu renkle gosterilen bolgeler Dort Halife doneminde alinmistir ve Iran da bunlardan biridir Islam peygamberi Muhammed in 632 deki olumunun ardindan halefleri olan Ebu Bekir Omer Osman ve Ali tarafindan yonetilen Rasidin Halifeligi Omer bin Hattab in halifeligi doneminde 634 44 Orta Dogu da yogun askeri fetihlere giristiler Bu donemde Bizans Imparatorlugu ile yapilan Yermuk 636 Halep 637 Ecnadeyn 634 Demirkopru 637 Dathin 634 Firaz 634 ve Karyeteyn 634 muharebeleri ile Misir Suriye Lubnan ve Filistin bolgeleri ele gecirilirken Sasani Imparatorlugu ile yapilan Kopru 634 Kadisiye 636 ve Nihavend 642 muharebeleri ile de Irak in tamami ve Iran in buyuk bir kismi fethedildi Musluman Araplarin esi benzeri gorulmemis bu fetih dalgalari bir Islam Imparatorlugu nun olusumunu sagladi Musluman Araplarin bu askeri saldirilarina karsilik veremeyen Zerdust Sasani Imparatorlugu kisa surede yikildi 42 Emevilerdegistir Ana madde Emeviler nbsp 740 ta Emevi Devleti nin sinirlari Iran in Islam Devleti tarafindan ele gecirilmesinden sonra Iran Emeviler in yonetimine girdi Fakat Iran tam anlamiyla Islamlasmadi Iran in Islamlasmasi Iran toplumunun kulturel bilimsel ve siyasi yapisi icinde derin donusumlere neden oldu Olgunlasmis Iran edebiyati felsefesi bilimi ve sanati yeni olusan Islam medeniyetinin ana ogeleri haline geldi Kulturel politik ve dini olarak Iran in Islam medeniyetine eklemlenmesi cok buyuk onem tasimaktadir Son tahlilde Iran in katkisi Abbasiler devrindeki Islam in Altin Cagi nin olusmasinda cok etkili olmustur 43 Abbasilerdegistir Ana madde Abbasiler nbsp Abbasiler devrinden kalma bir el yazmasi Emevilerden sonra Abbasi Hanedanligi iktidara geldi Abbasiler doneminin en onemli ozelligi 8 yuzyilin ortalarinda Bagdat ta Beyt ul Hikmet adinda buyuk bir bilim merkezinin kurulmasi ile Islam in Altin Cagi adi verilen donemin baslamasiydi Bu cagda Hindistan dan Endulus e kadar genis cografyada bilimsel calismalar yapilmakla birlikte tip bilim sanat felsefe teoloji matematik astronomi Islam hukuku gibi genis yelpazede calismalar da yapiliyordu Bu donemde Iran bolgesinden de bircok Musluman bilim insanlari bircok calismalar yapti Ornegin tip alaninda adini duyuran Iranli Fars hekim Ibn i Sina o donemde Iran da hukum suren Samaniler Devleti ve Kakuyiler Devleti egemenliginde calismalarini surdurdu Abbasilerin merkezi Bagdat gunumuzde Irak olsa da hanedanin Iran ve kulturu uzerindeki etkisi buyuktu Ayrica Abbasi halifeleri siklikla vezirlerini Iranlilardan secerdi ve Iranli valilerin ciddi anlamda yerel otonomi yetkileri vardi Tahiriler ve Samanilerdegistir Ana maddeler Tahiriler ve Samaniler nbsp Samaniler donemine ait figurlu canak comlek ornegi Nisabur Iran MS 10 yuzyil 822 de Horasan Valisi Tahir bagimsizligini ilan etti ve yeni bir Pers hanedanligi olarak Tahiriler Hanedanligi ni kurdu Samaniler doneminde ise Iran in bagimsizligini kazanma cabalari daha da guclendi 44 Abbasiler sonrasi donemin kulturel canlanmasi Iran ulusal kimliginin yeniden su yuzune cikmasina yol acmistir Bu kulturel akim 9 ve 10 yuzyillar sirasinda zirve yapmistir Bu akimin en acik etkisi Perslerin dili ve Iran in resmi dili olan Farscanin gunumuze kadar surekliliginin saglanmasidir Iran in en guclu epik sairi Firdevsi Farscanin gunumuzde yasamasinin en onemli destekcisi olarak kabul edilmektedir Bir sessizlik doneminden sonra Iran ayri farkli ve degisik bir oge olarak Islam in icinde belirdi Islam fetihlerinden sonra Iran felsefesi eski Iran felsefesi Yunan felsefesi ve gelisen Islam felsefesi ile gelistirdigi degisik iliskilerle farklilasacaktir Israkilik ve Askinlik Felsefesi o donemin Iran inda iki ana felsefe gelenegi olarak kabul edilmekteydi Gaznelilerdegistir Ana madde Gazne Devleti Gazneli Mahmud baskenti Isfahan ve Gazne olan buyuk bir imparatorluk kurdugunda 11 yuzyila ulasilmis olunuyordu Selcuklulardegistir Ana madde Buyuk Selcuklu Devleti nbsp Iran da Tahran in guneyinde Tugrul Bey in anisina 12 yuzyildan kalma bir anit Tugrul Bey tarafindan kurulan Alp Arslan tarafindan yukselisine zemin hazirlayan I Meliksah doneminde de altin cagini yasayan Buyuk Selcuklular Oguz Turklerinin Kinik boyu tarafindan kurulmasina karsin Iran topraklarina cogunlukla hukmettigi icin Turk Iran kulturunu bunyesinde barindiriyordu Selcuklular kurulduktan kisa sure sonra Islam dunyasinin merkezi otoriteden yoksun parcalanmis siyasi haritasini birlestirdi ve daha sonra Hacli Seferlerinin birinci ve ikincisinde kilit rol oynadi Dili ve kulturuyle zamanla yogun bir sekilde Iranlilasan Selcuklular Turk Iran geleneginde buyuk bir gelisme sagladi ve Iran kulturunu Anadolu ya tasidi 45 46 Kendilerinden once gelenler gibi imparatorlugun divani Iranli vezirlerin elindeydi Devlet yonetiminde pek cok Fars Iranli soz sahibiydi Ornegin Alp Arslan ve I Meliksah donemlerinde devletin bas veziri olan ve kendi adiyla anilan Nizamiye Medreseleri ni kuran Nizamulmulk aslen Iranliydi 47 Bu donemde Iranli yuzlerce arastirmaci ve bilim insani teknoloji bilim ve tibba daha sonra Avrupa Ronesansinin dogusunu destekleyecek sekilde cok buyuk katki sagladi 48 Harezmsahlar ve Cengiz Handegistir Ana maddeler Harezmsahlar ve Mogol Imparatorlugu nbsp Molla Cami nin Sufi nin Gul Bahcesi minyaturu 1553 Bu calisma Timurlular donemindeki bircok calismada oldugu gibi Pers siiri ile Pers minyaturunun bir karisimidir 1218 te Harezmsahlar Devleti nin dogu bolgeleri olan Maveraunnehir ve Horasan Mogol hukumdari Cengiz Han in istilasina ugradi Bu donemde yarim milyondan fazla Iran nufusu olduruldu 49 Nisabur gibi kentlerin caddeleri kan nehirlerine dondu sehirlerin etrafina kedi ve kopek kulubelerinin itina ile yerlestirildigi insan kafalarindan olusan piramitler yapildi 50 1220 ve 1260 yillari arasinda Iran in nufusu bu kitlesel katliamlar ve aclik sonucu 2 500 000 dan 250 000 e dustu 51 Cengiz Han in torunlarindan biri olan Hulagu Han Fransa Krali IX Louis e yazdigi bir mektupta Iran a ve Halife ye karsi yaptigi akinlarda tek basina 200 000 kisinin oldurulmesinin sorumlulugunu ustleniyordu 52 Timurlulardegistir Ana madde Timur Imparatorlugu Baskentini Semerkant ta kuran Timur onu takip etti 53 Bu yikim dalgalari etkileri Nisabur gibi bircok sehrin bu saldirilar oncesi nufuslarina yeniden kavusmasini sekiz yuzyil kadar 20 yuzyila kadar engelledi 54 Ancak hem Hulagu Han hem Timur ve onlarin takipcileri kendi tarzlarini ve geleneklerini fethettikleri yerinkilere gore degistirip tamamen Pers kulturune uygun yasadilar 55 Erken modern donem 1501 1921 degistir Ana maddeler Safevi Hanedani Afsar Hanedani Zand hanedani ve Kacar HanedaniAyrica bakiniz Rus Iran Savaslari Ingiltere Iran Savasi Osmanli Iran Savaslari ve Ajax Operasyonu Safevi Hanedanidegistir Ana madde Safevi Devleti nbsp Safevi Devleti nin kurucusu Sah Ismail Iran da ilk Sii Islam devleti Sah Ismail tarafindan Safevi Hanedani 1501 ile 1736 arasi yonetiminde kuruldu Ilerleyen zaman icinde buyuk bir politik guc haline geldi ve cift tarafli devlet antlasmalari yapmaya basladi Safevilerin en guclu olduklari zaman I Abbas in hukmettigi donemdir 1588 1629 56 Safeviler ilerleyen yillarda Osmanli Imparatorlugu Seybani Hanligi ve Portekiz Imparatorlugu ile savasti Safeviler baskentlerini Tebriz den alarak once Kazvin e sonra da donemlerinde sanata verdikleri destek ile Iran estetik duzeyi yuksek uretim donemlerinden birini yasadigi Isfahan a tasidilar Donemlerinde ulke yonetiminde merkezilesme artti ordunun modernlestirilmesinde ilk adimlar atildi ve mimaride Isfahani tarzi gelisti 1722 de Afgan isyancilar I Huseyin i yendi ve Safevi Hanedani na son verdi Afsar Hanedanidegistir Ana madde Afsar Hanedani Oguz Turklerinin Afsar boyundan gelirler nbsp Nadir Sah 1736 da Nadir Sah basarili bir sekilde Afgan isyancilari Isfahan dan cikardi ve Afsar Hanedani ni kurdu 1738 de aralarinda Taht i Tavus Isik Dagi elmasi ve Isik Denizi elmasinin da bulundugu kraliyet hazinelerini guvence altina alacak bir sefer yapti Ne var ki hukumdarligi cok uzun surmedi 1747 de bir suikast sonucu oldu Olurken yaninda bulunan karisi Kenya kokenli El Fatima ya Iran tahtini birakti El Fatima nin siyahi olmasi nedeniyle Iran halki bu kadin sahi kabul etmedi ve yari siyahi olan Nadir Sah in kucuk kizi El Hebube ye tahti birakmak zorunda kaldi El Hebube bu sirada 21 yaslarinda guzel bir kizdi Afgan sahi Seyhsuvari El Hamd ile evliydi dolayisiyla Iran tahti iki Turk kadindan sonra Afgan Hanedani na gecerek siyasi varligini surdurmeye devam etmistir Zend Hanedanidegistir Ana madde Zend Hanedani Meshed kokenli Afsar Hanedanligi 1750 de baskentini Siraz da kuran Lek 57 asilli Kerim Han Zend tarafindan kurulan Zend Hanedani tarafindan takip edildi Onun yonetimi gorece bir baris ve refah sagladi Kacar Hanedanidegistir Ana madde Kacar Hanedani nbsp Settar Han Iran Anayasa Devrimi nin anahtar kisisiydi Zend Hanedani Lutf Ali Han Aga Muhammed Sah tarafindan idam edilinceye kadar uc kusak surdu ve yeni hukumdar Tahran i 1794 te Kacar Hanedani nin dogusunu gosterecek sekilde baskent yapti Yetenekli Kacar yoneticisi Amir Kabir diger modernlesme reformlari arasinda Iran in ilk universitesini de kurmustur Kacar Hanedani doneminde Iran Rus Iran Savaslari sonucunda Rus Imparatorlugu ve Ingiliz Imparatorlugu karsisinda Gulistan Antlasmasi Turkmencay Antlasmasi ve Akhal Antlasmasi ile topraklarinin neredeyse yarisini kaybetmistir Buyuk Oyun a ragmen Iran egemenligini korumayi becermis ve cevresindeki diger ulkelerin tersine asla somurgelestirilememistir Surekli tekrarlanan dis mudahaleler ve yozlasan ve zayiflayan Kacar yonetimi bir parlamenter monarsi icinde ulkenin ilk parlamentosunu olusturan Iran Anayasa Devrimi ve Kacar Hanedani nin egemenligine son veren Tutun Protestosu gibi toplumsal hareketlere yol acmistir 1908 de Iran da petrolun bulunmasi bir donum noktasi oldu Boylece hem emperyalist guclerin Iran uzerindeki hesaplari hem de Iran in 20 yuzyilina damgasini vuracak olan karmasik sosyo ekonomik yapi ortaya cikti Kacar Hanedani Iran tarihindeki son Turk hanedandir Bu tarihten sonra Turkler bir daha devlet denetimini ele gecirememislerdir Gec modern donem 1921 degistir Ana maddeler Iran Sahansah Devleti Iran Islam Devrimi ve Iran Irak Savasi Ayrica bakiniz Ajax Operasyonu Riza Sahdegistir nbsp Riza Sah Pehlevi Ingiliz ajani Sir Ardesir J Reporter araciligiyla Ingilizlere tanitilan Riza Pehlevi 1921 darbesiyle Ingilizler icin calismaya basladi ve 1923 yilinda basbakan ve sonunda 1925 yilinda Iran sahi oldu Ingilizlerin himayesi altinda Iran daki bircok sosyalist milliyetci ve etnik hareketi bastirmayi basardi 1925 yilinda Kacar hanedanligini devre disi birakarak kendi Pehlevi hanedanligini kurdu Kisa surede Azerbaycan Arabistan Huzistan ve Luristan gibi buyuk bolgelerin yari ozerk konumunu ortadan kaldirarak tum yetkileri Tahran da merkezilestirdi Ayni zamanda Farsca olmayan dillerin kullanimini da yasakladi ve bu yasaklari kendi asiri milliyetci ideolojisi dogrultusunda tum ulkede uygulamaya basladi Yonetimi merkezilestirmek dogrultusunda Farscayi tek yasal dil olarak tanidi ve diger milliyetlere ait dillere yasak koydu Kurtce Lurice ve yabanci olan yani Hint Avrupa dilleri olmayan Turkce ve Arapca gibi dilleri de Farscanin bozuk lehceleri olarak baski altinda tuttu Fars olmayan topluluklar boylelikle kendi yerli kulturlerini dillerini tarihlerini ve gunluk yasam bicimlerini sokup atmaya mecbur edildiler 58 Riza Sah zamaninda devlet butcesinden Farscilik propagandasi yapan edebiyatcilara tarihcilere egitimcilere ve sanatcilara buyuk bir butce tahsis edildi 59 Bunun en onemli ornegi 1925 yilinda Ahmed Kesrevi tarafindan yayinlanan Azerice ya da Eski Azerbaycan in Dili kitabidir Kitapta Azericenin Turkce ile ilgili olmadigi ve aslinda Farscanin bir lehcesi oldugu savunulmustur Bir diger ornek ise TUDEH Partisi nin kurucularindan sayilan Arani dir Arani kendi doneminin bircok entelektueli gibi Farslastirma siyasetinden himaye ediliyordu Azerbaycan ile ilgili bir makalesinde Azerbaycan i Iran in besigi saymis ve Azerbaycanlilarin Farscayi vahsi Mogollarin saldirisi sonucu unuttugunu iddia etmistir Arani ye gore bu olay cok tehlikelidir cunku Azerileri yanlislikla Turk olduklarina ve Iran dan ayrilmalari gerektigine ikna etmektedir Ona gore bu sorunu cozmek icin devlet Turkceyi ortadan kaldirmak ve Farscayi yayginlastirmak icin her turlu girisimi yapmak zorundadir 60 Riza Sah sanayilesmeyi demiryolu tasimaciligini ve yapimini baslatip Iran da yuksekogretimin temelini atti Riza Sah Rusya ve Birlesik Krallik arasinda bir denge politikasi yuruttu ancak II Dunya Savasi baslayinca Almanya ile yakinlasmasi Britanya ve Rusya yi alarma gecirdi 1941 de II Dunya Savasi boyunca Iran demiryolundan yararlanmak amaciyla Iran i Birlesik Krallik ve SSCB isgal etti Isgalin ardindan muttefik gucleri Sah Riza nin ulkedeki Alman gorevlilerin sinir disi edilmesi yonundeki isteklerini kabul etmemesi uzerine Sah oglu Muhammed Riza Pehlevi lehine tahtindan feragat etmeye zorlandi Sah Riza nin ulkeden uzaklastirilmasinin ardindan esas olarak isgal guclerinin denetiminde olmak kaydiyla Muhammed Riza Pehlevi iktidari baslamis oldu Muhammed Riza Pehlevidegistir nbsp Muhammed Riza Pehlevi ve Kralice Farah A B D ye bir ziyaret sonrasi ayrilirken Sah Riza donemine gore nispeten demokratik bazi acilimlar saglandi siyasi tutuklular ozgur birakildi basina yonelik sansur karartma kaldirildi siyasal ve toplumsal orgutlenmelere izin verildi Artik sesini duyurma olanagi bulan cesitli toplumsal ve siyasal muhalefet hareketleri bu ozgurluk ortamindan yararlanarak reform taleplerini yukseltmeye basladilar Daha sonraki yillarda ulkenin siyasal ve toplumsal yasamini buyuk olcude etkileyecek olan Marksist kokenli Tudeh Kitle Partisi de bu ortamda 1941 yilinda kuruldu ve isci yasasi toprak reformu kadin haklari gibi genis toplumsal tabani kucaklayan talepleriyle onemli destek buldu Birlesik Krallik SSCB ve ABD nin cikar mucadelesine sahne olan Iran in 1942 de imzalanan anlasmanin ve 1943 te yapilan Tahran Konferansi nin ardindan bu uc devlet tarafindan yeniden insa edilmesine karar verildi fakat SSCB bu anlasmaya uymayarak denetimi altindaki bolgede sosyalist nitelikli 1945 te Azeri Azerbaycan Milli Hukumeti 1946 da Kurt Mahabad Cumhuriyeti olmak uzere iki ozerk devlet kurdurdu Isgal bolgesini yine ayni yil Iran in kuzey petrol yataklarini isletme konusunda imtiyazli bir anlasma imzaladiktan bir ay sonra bosaltti SSCB isgalinin sona ermesinden hemen sonra Iran bu iki ozerk cumhuriyetin varligina guc kullanarak son verdi SSCB ye verilen imtiyaz da ulke icindeki milliyetcilerin ve Birlesik Krallik in baskisiyla 1947 yilinda gecersiz kilindi Operasyon Ajaxdegistir nbsp Musaddik in tutuklandigi gun 19 Agustos 1953 te cikan olaylar Fakat tum bu gelismeler ulke icindeki milliyetci muhalefeti guclendirmisti Giderek etkinligini artiran Ulusal Cephe 1951 de halkin buyuk cogunlugunun da talebi olan petrolun ulusallastirilmasi kararinin Mecliste kabul edilmesini sagladi Bu karara karsi cikan Basbakan Razmara nin oldurulmesinin ardindan cikan ayaklanmadan sonra Sah Ulusal Cephe nin lideri Muhammed Musaddik i basbakanliga getirmek zorunda kaldi Batida egitim gormus bagimsizliktan ve ulusal egemenlikten yana olan bir milliyetciligi savunan Musaddik in ilk isi petrolun ulusallastirilmasi yonundeki karari onaylamak oldu Bu karar ve Musaddik in bagimsizlikci politikasi Birlesik Krallik ve ABD nin tepkisini cekmekteydi Fakat bir sure sonra basta Musaddik a destek veren ulema Muhammed Musaddik in Sovyetler le yakinlasmasindan kaygilanarak hukumete verdikleri destegi geri cektiler ve Ulusal Cephe dagildi TUDEH Partisi ise Musaddik i desteklemeye devam etmekteydi Bu durumdan rahatsiz olan ordu icindeki bir grup CIA in de destegiyle bir darbe duzenlediler 1953 yilinda Sah Musaddik i gorevden almaya calisti fakat cikan isyanin ardindan ulkeyi terk etmek zorunda kaldi Buna karsilik Ingilizler A B D yi Musaddik i devirmek icin hazirlanan bir plana dahil olmaya davet etti ve 1953 te Baskan Dwight D Eisenhower Ajax Operasyonu nun yapilmasini onayladi Operasyon yapildi ve Musaddik 19 Agustos 1953 te tutuklandi Sah ise kacmis oldugu Roma dan donerek tekrar gorevini devraldi Bu gelismelerin ardindan Iran petrollerinin isletilmesi icin 50 hakki Iran da olmak uzere cok uluslu bir konsorsiyum olusturuldu Operasyon Ajax tan sonra Muhammed Riza Pehlevi nin yonetimi giderek otokratiklesti ABD nin destegi ile Sah Iran in altyapisini modernlestirirken kendisine muhalif butun siyasi olusumlari istihbarat orgutu SAVAK araciligiyla ezdi 1953 te yasanan olaylar Iran in siyasal ve toplumsal yasami icin bir donum noktasi sayilabilir Musaddik in devrilmesiyle sonuclanan surecte bolunen yalnizca uygar milliyetci gucler olmadi Tudeh de de kirilmalar yasandi Partiden kopan genclik orgutunden silahli mucadeleye baslayan Halkin Fedaileri ve Halkin Mucahitleri orgutleri dogdu Bu orgutlerin de icinde yer aldigi Iran sol hareketi 1960 li yillarda kitlesel etkinlik gosterse de sol hareketin giderek kitle hareketinden silahli mucadeleye kaymasiyla toplumsal tabandaki etkisini yitirmis oldu Musaddik in iktidara gelmesinde de onemli rol oynayan isci hareketi ise etkinligini kaybetse de etkisini Islam Devrimi ne kadar surdurdu Hatta devrimi baslatan rafineri ve petrol iscilerinin grevi olacakti Ak Devrimdegistir Musaddik iktidarinin sonundan Islam Devrimi ne uzanan surecte buyuk onem tasiyan gelismelerden biri Sah in 1962 yilinda gundeme getirdigi Ak Devrim adini verdigi reform paketidir Ulkede siyasi istikrari saglayan Sah Muhammed Riza petrol gelirinin de yardimiyla sosyo ekonomik yapiyi sarsici bicimde degistirmekteydi Bir yandan istihdam artip ucretler yukselirken sanayi toplumuna hizli gecisin sancilari cok guclu bir sekilde kendini hissettiriyordu Koylerinden ayrilan milyonlarca topraksiz koylu sehirlerin etrafindaki gecekondu bolgelerinde toplanmaktaydi Bir yandan yeni uretim bicimlerine bagli olarak ortaya cikan bir sanayi burjuvazisi giderek zenginlesirken yoksul issiz ve umutsuz ekonomik oldugu kadar siyasal olarak da dislanmis milyonlar da buyuk kentlerin disinda ofkeli bir muhalefetin kosullarini olusturuyordu 1953 un saskinligiyla bolunup gucunu yitiren sol bu kitlelerle iliski kuramazken ulemanin etkinligi giderek artmaktaydi Sah in modern kapitalizm yolunda ilerlemek icin yururluge koymaya calistigi reform ise carsi ya da bazargan adi verilen ve geleneksel olarak Iran in siyasal toplumsal yasaminda buyuk onem tasiyan kucuk ve orta sinif esnafin toprak sahiplerinin ve ulemanin tepkisini cekti Toprak reformu secim reformu ve kadinlara oy hakkinin taninmasi devlet isletmelerinin hisselerinin belirli oranda satilmasi gibi duzenlemeleri iceren Ak Devrim boylelikle tarima dayali ekonomiyi devre disi birakip toprak sahiplerini sanayi yatirimlarina yonelterek saglam bir kapitalist ekonomik yapi kurmayi hedefliyordu Ayrica Sah in ulus insa sureci icin bir engel olarak gordugu carsi da bu sekilde tasfiye edilebilecekti Yine bu hedef dogrultusunda egitim saglik gibi alanlarda cesitli duzenlemeler ongorulmekteydi Bunun dis politikadaki yansimalari da Iran in giderek bolgede ABD nin jandarmasi rolune soyunmasi seklinde gerceklesti 1970 lerde petrol fiyatlarinin asiri artmasiyla bir yandan icerideki modernlesme hamlesini ve bir sanayi atilimini finanse eden Iran bir yandan da satin aldigi gelismis silahlarla askeri guc haline gelerek Basra Korfezi ndeki askeri varligini fiilen pekistiriyordu Soz konusu reformlarin tehdit ettigi siniflar ve kadinlarin oy hakki basta olmak uzere bazi yeniliklere karsi cikan ulemanin kurdugu ittifak mutsuz yoksul kitlelerin ofkesiyle birleserek Devrim e ulasan surecte geri donulmesi zor bir donemecin asilmasina neden oldu Secim reformuna ulemanin tepki gostermesiyle baslayan olaylar sonucunda pek cok kisi oldu Bu olaylar sirasinda 1979 Devrimi nin manevi onderi haline gelecek din adami Ayetullah Humeyni de siyasal bir onder olarak sivrilmekteydi Humeyni olaylardan sorumlu tutularak tutuklandi 18 ay hapiste tutuldu 1964 te birakilmasindan sonra Humeyni ABD hukumetini acikca elestirdi Sah General Hasan Pakravan in yonlendirmesiyle Humeyni yi surgune yolladi Humeyni once Turkiye ye sonra Irak a en sonunda ise Fransa ya gitti Surgunde Sah i elestirmeye devam etti Islam Devrimi ve sonrasidegistir Iran Devrimi ayni zamanda Islam Devrimi 61 62 63 olarak da bilinir Ocak 1978 de Sah karsiti ilk buyuk halk gosterileri ile basladi 64 Grevler ve gosteriler ulkeyi ve ekonomiyi felc ettikten sonra Sah 16 Ocak 1979 da ulkeyi terk etti ve 1 Subat 1979 da buyuk bir halk kitlesinin karsilamasiyla Ayetullah Humeyni Iran a geri dondu 65 Pehlevi Hanedani 11 Subat ta Iran ordusu gerillalar ve militanlar sokak savaslarinda Sah a bagli silahli gruplara karsi ustunluk saglayinca kendini tarafsiz ilan etmesiyle tamamen coktu 1 Nisan 1979 da Iran resmen Islami Cumhuriyet oldu 66 67 Aralik 1979 da ulke teokratik bir anayasayi ve Humeyni nin ulkenin dini lideri olmasini onayladi Genel af cikarildi belirli bir sure duzenleme icin muzik ve gazete yasagi konuldu Beni Sadr cumhurbaskani oldu Devrimin hizi ve gerceklesmesi Dunya da bircok kiside saskinlik yaratti 68 cunku ciddi olarak ne askeri bir karsi koyus ne mali bir kriz ne de bir karsi ayaklanma yasandi 69 Hem milliyetci hem de Marksist muhalif gruplar Islami gelenekcilerle birlikte Sah a karsi mucadele etmelerine ragmen onbinlercesi Ayetullah Humeyni yonetiminde Islam Cumhuriyeti ile sonuclanan devrim sonrasinda Islami rejim tarafindan idam edildi Bakiniz 1988 Iran siyasi suclu idamlari ve Tudeh 70 2000 yilinda Ayetullah Montazeri yani Humeyni nin sag kolu yayinladigi Hatiralar adli kitabinda 1988 yilinda 30 000 siyasi tutuklunun Humeyni nin emriyle idam edildigini 71 yaziyordu Iran Devrimi Sonrasi Dis Politika Yaklasimlaridegistir Iran iki kutuplu duzenin disinda bir dis politika soylemi besliyor bunu devrimci bir bakis acisina sigdirmaya calisiyordu ve ozellikle Imam Humeyni doneminde bunu uygulamaya istekli oldu Sonraki donemlerde her ne kadar bu soylemde kalmak istediyse de dis politikasi gunumuze kadar degisimlere ugrayip farkli bir yone dogru evrildi Devrim oncesi Sah donemi egemen olan bati yanliligi ve laik duzen devrim sonrasi egemen olan dusunce rejim guvenligi ve rejim guvenliginin korunmasi bununla birlikte bir de ulke guvenligi olmustur 72 Iran Irak Savasidegistir nbsp Donald Rumsfeld 19 20 Aralik 1983 te Saddam Huseyin ile gorustu Rumsfeld 24 Mart 1983 tarihinde yeniden ziyaret etti Ayni tarihte BM Irak in Iran li askerlere donuk olarak Hardal gazi ve kimyasal Tabun silahi kullandigini acikladi The New York Times Bagdat 29 Mart 1984 Amerikali diplomatlar Irak ve A B D iliskileri acisindan memnun olduklarini ifade ediyor ve her anlamda normal diplomatik baglarin olusturuldugunu dusunuyor 73 Iran in A B D ile iliskileri devrim sirasinda hizla kotulesti 4 Kasim 1979 da bir grup Iranli ogrenci A B D buyukelciliginin casus yuvasi oldugunu iddia ederek elcilik personelini rehin aldi 74 Elcilik personelini 1953 te Muhammed Musaddik a duzenlenen komplo gibi devrim hukumetine karsi halki ayaklandirmaya calismakla sucladilar Ogrenci liderleri Humeyni den izin almadan elciligi basmalarina ragmen Humeyni olayin basariya ulasmasi uzerine onlari destekledi 75 Ilk birkac ay icinde kadin ve Afro Amerikali rehineler saliverilse de 75 kalan elli iki rehine 444 gun birakilmadi Ogrenciler rehineler karsiligi Sah in verilmesini istedi ancak 1980 yazinda Sah in olumu uzerine rehinelerin casusluk sucundan yargilanmasi talebi gundeme geldi Jimmy Carter yonetimin muzakere cabalari veya Kartal Pencesi Operasyonu kurtarma harekati basariya ulasamadi Ancak 19 Ocak 1981 tarihinde Cezayir Bildirisi ne istinaden rehinler birakildi Irak lideri Saddam Huseyin kendisinin Iran Devrimi nin baslangic asamasinda algiladigi daginikliktan ve Iran daki yonetimin Batili hukumetler nezdinde itibar gormeyisinden ustunluk saglamaya karar verdi Devrim sirasinda Iran in guclu ordusu dagitilmisti Saddam Sah zamanindan beri Irak in uzerinde hak iddia ettigi bolgeleri ele gecirerek Irak in Basra Korfezine acilimini genisletme arzusu tasiyordu Irak icin en cok onem tasiyan Huzistan yalnizca Arap nufusu acisindan degil zengin petrol yataklari acisindan da degerliydi Ayni zamanda Ebu Musa ve Buyuk ve Kucuk Tunb adalari da hedef haline gelmisti Bu dusunceler icinde Huseyin Iran a ani bir saldiri yapmayi ve baskent Tahran a uc gun icinde ulasmayi ongoren bir plan yapmisti 22 Eylul 1980 de Irak ordusu savasi baslatacak sekilde Huzistan a girdi Saldiri devrimci Iran tarafindan tamamen saskinlikla karsilandi Saddam Huseyin in kuvvetleri 1982 ye kadar cesitli ilerlemelerde bulunsa da Iran kuvvetleri Irak kuvvetlerini tekrar Irak a geri cekilmek zorunda birakti Humeyni Irak in bati kisminda cogunlukta olan Sii Araplarin yer aldigi kesimde Islami devrimine taraftar bulmaya calisti Savas 1982 den sonra alti yil daha devam etti Humeyni nin kendi ifadesi ile bir tas dolusu zehri icerek BM in baris antlasmasini kabul etmesiyle de savas sona erdi On binlerce Iranli sivil ve asker Irak kimyasal silah kullandigi icin oldu Irak a silah satan ulkeler Misir Basra Korfezi nin Arap ulkeleri Sovyetler Birligi ve Varsova Pakti ulkeleri 1983 ten itibaren ABD Fransa Birlesik Krallik Almanya Brezilya ve ayni zamanda Iran a silah satan Cin Iran sekiz yil icinde kimyasal silahlardan dolayi 100 000 den fazla kurban verdi 76 Iran in toplam yaralisinin 500 000 ile 1 000 000 arasinda oldugu tahmin ediliyor Tum uluslararasi ajanslar savas sirasinda Saddam in Iran in insan dalgasi hucumlari karsisinda kimyasal silah kullandigini dogrularken Iran in hic kimyasal silah kullanmadigini teyit etmislerdir 77 78 79 Cografya ve iklimdegistirAna madde Iran cografyasi Ayrica bakiniz Iran tarimi ve Iran da vahsi yasam nbsp Erdebil Busehr Caharmahal ve Bahtiyari Isfahan Fars Gilan Gulistan Hemedan Hurmuzgan Ilam Kirman Kirmansah Huzistan Kohgiluye Kurdistan Luristan Merkez Mazenderan Kazvin Kum Razavi Horasan Simnan Sistan ve Belucistan Tahran Yezd Zencan Kuzey Horasan Guney Horasan Bati Azerbaycan Dogu Azerbaycan nbsp Demavend Dagi Iran in en yuksek noktasidir Iran 1 648 195 km2 lik yuzolcumuyle Turkiye nin komsulari arasinda yuzolcumu Turkiye den buyuk olan tek komsu ulke ayni zamanda yuzolcumu acisindan Libya dan sonra ve Mogolistan dan once gelen dunyanin en buyuk 18 ulkesidir 80 Ulkenin yuzolcumu kabaca Birlesik Krallik Fransa Ispanya ve Almanya yuzolcumu toplamlarina esit ya da Alaska nin yuzolcumunden cok az kucuktur 81 82 Kuzeybatida Azerbaycan ve Ermenistan kuzeyde Hazar Denizi kuzeydoguda Turkmenistan doguda Pakistan ve Afganistan batida Turkiye ve Irak ve ve son olarak guneyde Basra Korfezi ve Umman Korfezi ile sinirlara sahiptir Iran in yuzolcumu 1 648 000 km2 dir 83 nbsp Iran bitki ortusu Koyu yesil Orman Fosforlu yesil Duzensiz orman Acik yesil Step Krem Col Pembe Yari col Beyaz Aluvyonlu toprak Iran da Hazar Denizi ile Huzistan kiyilari arasinda Iran platosu bulunmaktadir Dunya daki en daglik ulkelerden biridir Iran in cografyasi cesitli havza ve platolari birbirinden ayiran hali gibi serilmis siradaglar ile bicimlendirilmistir Kafkas Zagros ve Elburz siradaglari ile nufusun yogun olarak bulundugu Bati bolgesi en daglik kesimdir en son belirtilen siradaglar icinde yer alan Demavend Dagi 5 604 m yuksekligiyle yalniz Iran in degil Hindukus Daglari nin batisindaki Avrasya topraklarinin en yuksek dagidir 84 Yukseklikleri yer yer 5 000 metreye yaklasan bu daglar ic bolgelerde cok sert bir kara ikliminin yasanmasina neden olur Hatta bu bolgelerde genis col alanlari bulunur Ulkenin dogusunun buyuk kisminda kuzey orta bolgesinde ulkenin en buyuk colu olan Kebir Colu Dest i Kebir ve guneyinde ise Lut Colu Dest i Lut gibi col havzalari olmak uzere bazi tuz golleri bulunmaktadir Bunun nedeni dag siralarinin bu bolgelere yagmur bulutlarinin ulasmasini engelleyecek kadar yuksek olmasidir Buyuk ovalar yalnizca Hazar Denizi kiyisinda ve Basra Korfezi nin kuzey ucunda Iran in Satt ul Arap Arvand Rud nehri deltasindaki sinirlari boyunca bulunmaktadir Kucuk duzensiz ovalar ise Basra Korfezi nin Hurmuz Bogazi ve Umman Korfezine bakan kiyilarindadir Iklim ve bitki ortusudegistir Iran in iklimi cogunlukla kurak veya yari kurak ve Hazar Denizi kiyisinda subtropikaldir Ulkenin kuzey sinir bolgesinde kis aylarinda sicakliklar neredeyse donma noktasinin altina duser ve iklim yil boyu nemli kalir Yaz sicakliklari nadiren 29 C yi asar 85 F 85 86 Iran in iklim sartlari kuzeybatisinda Irak ve Turkiye sinir bolgelerinde yer alan topografik ve daglik yapisi nedeniyle ulkede bitki ortusu olarak bozkir ve orman bulunur Ulkenin kuzeybatisindaki daglik bolgede kavak Sogut ve Mese agaclari bulunur nbsp Bayagi vasak nbsp Iran in uydudan goruntusu nbsp Iran in sicaklik ve yagis grafigi nbsp Kebir Colu ve icindeki tuz gollerinin uydu goruntusu nbsp Dena Zirvesi Zagros siradaglarinin en yuksek noktasidir YonetimdegistirHukumet ve siyasetdegistir nbsp Iran in politik kurumlarinin isleyis semasi Bu alt basligin genisletilmesi gerekiyor Sayfayi duzenleyerek yardimci olabilirsiniz Islam Cumhuriyetinin politik sistemi 1979 Iran Anayasasi na dayanmaktadir 87 Sistem girift bir sekilde birbirine bagli cesitli yonetim yapilarini kapsamaktadir Uluslararasi raporlara gore Iran in insan haklari sicili oldukca zayiftir Iran in siyasal rejimi antidemokratiktir 88 89 Hukumete veya Dini lidere yonelik elestirmenler siklikla tutuklanir ve siyasal aktivitenin diger turlerinde oldugu gibi adaylarin secimlere katilmasi da ciddi sekilde kisitlanmaktadir 90 91 Iran da kadin haklari ciddi bicimde yetersiz olarak tanimlanmistir 92 ve cocuk haklari ciddi sekilde ihlal edilmektedir Iran da dunyadaki diger tum ulkelere gore daha fazla cocuk suclu idam edilmektedir 93 94 Ayni cinsiyetten olan kisilerin cinsel aktiviteleri yasa disidir ve olume varan cezalarla cezalandirilabilir 95 96 2000 li yillardan bu yana Iran in tartismali nukleer programi ulkeye karsi uluslararasi yaptirimlarin temelini olusturan endiseleri gundeme getirmistir 14 Temmuz 2015 tarihinde baslatilan Iran ile BM Guvenlik Konseyi nin bes daimi uyesi ve Almanya arasinda varilan bir anlasma olan Ortak Kapsamli Eylem Plani Iran in zenginlestirilmis uranyum uretimini kisitlamasi karsiliginda nukleer yaptirimlari gevsetmeyi amaclamaktadir Dini liderdegistir Ana madde Iran dini lideri Iran Dini Lideri Iran Islam Cumhuriyeti nin genel politikalarinin tanimlanmasindan ve denetiminden sorumludur 97 Dini Lider din adamlarindan olusan Uzmanlar Meclisi tarafindan kaydi hayat sartiyla secilir Dini lider silahli kuvvetlerin Baskomutanidir askeri istihbarati ve guvenlik operasyonlarini kontrol eder ve savas acmada veya baris kabul etmede tek yetkilidir 97 Yarginin devlet radyo ve televizyonunun polis kuvvetlerinin silahli kuvvetlerin bas yoneticileri ve 12 uyeli Anayasa Koruma Konseyi nin alti uyesi Dini Lider sehmuz tarafindan atanir 97 Uzmanlar Meclisidegistir Ana madde Uzmanlar Meclisi Uzmanlar Meclisi liyakat ve sahip olunan itibara bagli olarak Iran dini liderini secer ve gorevinden alir 98 Danismanlar Konseyi dini lidere yasal gorevleri konusunda danismanlik yapmakla sorumludur Danismanlar Konseyi yilda bir kez toplanir sekiz yilligina genel oy ile secilen 86 yetenekli ve egitimli hukukcudan olusur Devlet Baskanligi ve meclis secimlerinde oldugu gibi Anayasa Koruma Konseyi adaylarin yeterliligini belirler 99 Konsey dini lideri secer ve dini lideri her zaman gorevden alma konusunda anayasadan kaynaklanan yetkisi vardir 99 Butun toplantilari ve belgeleri cok gizlidir ve Konsey in dini liderin kararlarinin herhangi bir tanesiyle celisen bir karari bilinmemektedir 99 Iran Devlet Baskanidegistir Ana madde Iran Devlet Baskani nbsp Mahmut Ahmedinejadin 2 kez cumhur baskanligi secimlerinde zaferini ilan etmesi uzerine Tahran daki protestolarin 5 gunu 17 06 2009 cesitli kaynaklarda sayi farkli anlatilsa da sayinin 3milyon kisinin uzerinde olduguna ortak bir kanaate varilmis uluslararasi af orgutu oldurulen protestocularin sayisini 76 kisi olarak aciklamis ancak hukumet asla bu sayiyi kabul etmemistir 100 Anayasa Iran Devlet Baskani ni dini liderden sonraki en yuksek devlet otoritesi olarak tanimlar 97 101 Devlet Baskani dort yilligina genel oy ile secilir ve yeniden yalnizca bir kez daha secilebilir 101 Ornegin Iran Devlet Baskani Mahmut Ahmedinejad 2005 Iran Devlet Baskanligi Secimleri nde secilmistir ve ardindan 2009 da yapilan secimlerde tekrar cumhurbaskani olmustur 102 Baskan adaylari Islam devriminin ulkulerine bagliliklarindan emin olmak uzere mutlaka Anayasa Koruma Konseyi nden onay almalidir 103 Anayasanin 115 maddesine gore Cumhurbaskani Sii mezhebinden olmalidir 8 Devlet Baskani anayasanin uygulanmasindan ve her konuda son sozu soyleme yetkisine sahip olan dini lidere bagli olan konular disinda yonetim yapilarinin calismasindan sorumludur 97 Devlet Baskani Bakanlar Kurulunu atar ve onlardan danismanlik alir hukumet kararlarini yonlendirir ve yasamanin onune konacak hukumet politikalarini secer 104 Devlet Baskani na bagli olarak sekiz kisilik yardimcilar kurulu ve yirmi iki kisiden olusan ve meclis tarafindan onaylanmasi gereken bir Bakanlar Kurulu vardir 105 Bircok devlette olan uygulamanin tersine Iran da hukumet orduyu kontrol etmez Devlet Baskani Icisleri ve Savunma Bakani ni atasa da mecliste bu iki bakanlik icin guvenoyu almadan once dini liderin acik onayini almasi bir gelenektir Iran Meclisidegistir Ana madde Iran Meclisi 2008 yili itibariyla Iran Meclisi tek meclisli bir yapidir 106 Iran devrimi oncesinde yasama iki meclisli idi ancak Iran Senatosu yeni Anayasa da kaldirildi Iran Meclisi dort yilligina secilen 290 uyeden olusmaktadir 106 Meclis yasama faaliyetini yurutur uluslararasi antlasmalari degerlendirir ve ulusal butceyi onaylar 107 Tum meclis uyeleri ve Meclisteki tum yasama calismalari Anayasa Koruma Konseyi tarafindan onaylanmalidir 107 108 Anayasa Koruma Konseyidegistir Ana maddeler Anayasa Koruma Konseyi ve Duzenin Maslahatini Teshis Konseyi Anayasa Koruma Konseyi alti tanesi Dini Lider tarafindan atanan on iki uyeden olusmaktadir Digerleri Iran Yargi si tarafindan aday gosterilen hukukcular arasindan Iran Meclisi tarafindan secilmektedir 109 110 Konsey anayasayi yorumlar ve Meclis kararlarini iptal edebilir Eger bir yasa anayasa veya Seriat ile uyumlu degilse Meclise duzeltilmesi icin tekrar geri gonderilmektedir 101 Celiskili gibi gorunse de Konsey Iran Anayasasi na dayanarak parlamento uyelerini veto etmistir Duzenin Maslahatini Teshis Konseyidegistir Ana madde Duzenin Maslahatini Teshis Konseyi Duzenin Maslahatini Teshis Konseyi Meclis ve Anayasa Koruma Konseyi arasindaki anlasmazliklarda cozum bulma yetkisine sahiptir ve Dini Lider i ulkedeki en guclu yonetim yapisi yapacak bicimde ona danismanlik gorevi sunar 111 Hukukdegistir Yargi sistemidegistir nbsp Yesil protestocularin Mahmut Ahmedinejad aleyhine yuruyusu Azadi Ozgurluk Kulesi Meydani Tahran 15 Haziran 2009 Dini lider sirayla Ust Mahkeme ve Bassavci yi atayan Yargi Sistemi Baskani atar 99 Sulh ve ceza konulari ile ilgilenen mahkemeleri de icine alan cesitli tipte mahkemeler ve ulusal guvenlik gibi onemli guvenlik konularina bakan devrim mahkemeleri de vardir Devrim mahkemelerinin kararlari kesindir ve temyiz edilemez 99 Ozel Din Adamlari Yargilama Mahkemesi dinle ilgili konulara baktigi gibi din adamlari tarafindan islendigi one surulen suclara bakar Normal yargi isleyisinin disinda calisir ve yalnizca Dini Lider e karsi sorumludur Mahkemelerinin kararlari kesindir ve temyiz edilemez 99 Idari yapilanmadegistir Ayrica bakiniz Iran in ostanlari Sehristan ve Bahs Iran idari olarak ostanlara Farsca استان ostan cogul استانﻫﺎ ostanha ostanlarda sehristanlara Farsca شهرستان sehiristanlarda bahslara Farsca بخش ayrilmaktadir Ostanlarin merkezi genellikle Farsca مرکز markaz ostandaki en buyuk sehir olmaktadir Ostan yonetiminin basinda Bakanlar Kurulu tarafindan onaylanmasina istinaden Icisleri Bakani tarafindan atanmis olan bir vali komutan Farsca استاندار ostandar bulunur 112 Iran idari olarak 31 ostana ayrilmistir Sira Sehir Il Vilayetin Kurulus Yili 2006 1996 1986 1976 1966 1956 1 Tahran Tahran 1885 113 amp 0000000007705036 000000 7 705 036 amp 0000000006758845 000000 6 758 845 amp 0000000006042584 000000 6 042 584 amp 0000000004530223 000000 4 530 223 amp 0000000002719730 000000 2 719 730 amp 0000000001512082 000000 1 512 082 2 Meshed Razavi Horasan 1918 amp 0000000002410800 000000 2 410 800 amp 0000000001887405 000000 1 887 405 amp 0000000001463508 000000 1 463 508 amp 0000000000667770 000000 667 770 amp 0000000000409616 000000 409 616 amp 0000000000241984 000000 241 984 3 Isfahan Isfahan 1928 amp 0000000001602110 000000 1 602 110 amp 0000000001266072 000000 1 266 072 amp 0000000000986753 000000 986 753 amp 0000000000661510 000000 661 510 amp 0000000000424045 000000 424 045 amp 0000000000254708 000000 254 708 4 Tebriz Dogu Azerbaycan 1917 amp 0000000001398060 000000 1 398 060 amp 0000000001191043 000000 1 191 043 amp 0000000000971482 000000 971 482 amp 0000000000597976 000000 597 976 amp 0000000000403413 000000 403 413 amp 0000000000289996 000000 289 996 5 Kerec Elburz 1934 amp 0000000001377450 000000 1 377 450 amp 0000000000940968 000000 940 968 amp 0000000000611510 000000 611 510 amp 0000000000137926 000000 137 926 amp 0000000000044243 000000 44 243 amp 0000000000014526 000000 14 526 6 Siraz Fars 1950 amp 0000000001227311 000000 1 227 311 amp 0000000001053025 000000 1 053 025 amp 0000000000848289 000000 848 289 amp 0000000000425813 000000 425 813 amp 0000000000269865 000000 269 865 amp 0000000000170659 000000 170 659 nbsp Iran in 30 ostaninin haritasi Tahran Kum Merkezi Kazvin Gilan Erdebil Zencan Dogu Azerbaycan Bati Azerbaycan Kurdistan Hamedan Kirmansah Ilam Luristan Huzistan Caharmahal ve Bahtiyari Kohkiluye ve Buyer AhmedBusehrFarsHurmuzganSistan ve BelucistanKirmanYezdIsfahanSemnanMazenderanGulistanKuzey HorasanRazavi HorasanGuney HorasanElburz Sehir ve koy meclisleridegistir Iran sehir ve koy meclislerine aday olanlar halkoyu ile dort yilligina secilirler Iran Anayasasi nin 7 maddesine gore Meclis ile beraber bu yerel meclisler devletin karar alma ve yurutme organi dir Bu madde 1999 da ilk yerel secimler yapilana kadar uygulanmadi Meclislerin baskanlarin secimi belediye calismalarina danismanlik yapilmasi kendi bolgelerinin toplumsal kulturel egitim saglik ekonomik ve refah gereksinimlerini karsilayacak calismalarin gerceklestirilmesi ve toplumsal ekonomik yapisal kulturel egitim ve diger refah konularinin hayata gecirilmesinde ulusal paydanin planlanmasi ve duzenlenmesi gibi gorevleri vardir Dis iliskilerdegistir Bu alt basligin genisletilmesi gerekiyor Sayfayi duzenleyerek yardimci olabilirsiniz Askeriyedegistir Ana madde Iran Islam Cumhuriyeti Silahli Kuvvetleri Ayrica bakiniz Iran Islam Cumhuriyeti Kara Kuvvetleri Iran Islam Cumhuriyeti Deniz Kuvvetleri Iran Islam Cumhuriyeti Hava Kuvvetleri Iran Devrim Muhafizlari Ordusu ve Iran polisi Bu alt basligin genisletilmesi gerekiyor Sayfayi duzenleyerek yardimci olabilirsiniz nbsp Secil Iran dunyanin 6 nci fuze gucu hipersonik fuze teknolojisine sahip 5 inci ulkesidir Iran ordusu Kara Kuvvetleri Hava Savunma Kuvvetleri Hava Kuvvetleri ve Donanmayi iceren Iran Islam Cumhuriyeti Ordusu ndan Artes olusan Iran Islam Cumhuriyeti Silahli Kuvvetleri adinda Kara Kuvvetleri Havacilik ve Uzay Kuvvetleri Deniz Kuvvetleri Kudus Gucu ve Besic ten olusan Islam Devrim Muhafizlari Birligi Sepah ve jandarmaya benzer bir islev goren Kolluk Kuvvetleri Faraja birlesik bir yapi altinda orgutlenmistir IRIAF geleneksel bir sifatla ulkenin egemenligini korurken IRGC esas olarak dis mudahalelere darbelere ve ic isyanlara karsi Islam Cumhuriyeti nin butunlugunu saglamakla gorevlendirildi 114 1925 ten bu yana 18 yasini dolduran tum erkek vatandaslarin IRIAF veya IRGC de yaklasik 14 ay gorev yapmasi zorunludur 115 116 117 118 Iran in 610 000 den fazla aktif askeri ve yaklasik 350 000 yedek askeri vardir Toplamda yaklasik 1 milyon egitimli askeri personel dunyada askeri egitimli vatandaslarin en yuksek yuzdesinden biridir 119 120 121 122 Devrim Muhafizlari icindeki gonullu bir paramiliter milis grubu olan Besic in 20 milyondan fazla uyesi acilen cagrilabilecek 600 000 uyesi 300 000 yedek askeri ve gerektiginde harekete gecirilebilecek bir milyon kisisi vardir 123 124 125 126 EkonomidegistirAna madde Iran ekonomisi Ayrica bakiniz Tahran Borsasi Iran da ulastirma Iran da iletisim ve Ekonomik Isbirligi Teskilati Iran ekonomisi planli ekonomi petrol ve diger buyuk sektorlerde devlet isletmeciligi koy tarimi ve kucuk olcekli ozel isletme ve hizmet yatirimlarinin bir karisimidir 127 Ekonomik altyapisi son 20 yil icinde duzenli bir oranda gelismektedir ancak enflasyon ve issizlikten etkilenmektedir 128 21 yuzyilin basinda hizmet sektoru GSMH da en buyuk yuzdeye sahip oldu hizmet sektorunu madencilik imalat ve tarim izledi 2006 da yaklasik olarak hukumet butcesinin 45 i petrol ve dogalgaz odemelerinden ve 31 i vergi ve harclardan geldi 2000 2004 arasinda hukumet harcamalari yillik 14 luk bir enflasyon olusturdu Iran 70 000 000 000 lik doviz rezervinin 80 ini ham petrol ihracatindan elde etmistir 129 2007 de GSMH nin 206 000 000 000 satin alma gucu paritesi acisindan ise 852 000 000 000 veya kisi basina dusen milli gelir acisindan 3 160 satin alma gucu paritesi acisindan ise 12 300 83 Iran in resmi olarak yillik buyume orani ise 6 dir 130 Bu veriler ve cok cesitli olan ancak kucuk olcekli sanayi yapisi nedeniyle BM Iran in ekonomisini yari gelismis kabul etmektedir 131 nbsp Tahran Pehlevi doneminde modernlestirilmis ilk sehirlerden biridir Tahran da gokdelenler Mayis 2007 Hizmet sektoru GSYIH icindeki payi acisindan en uzun sureli buyumeyi gostermis olsa da sektor dengeli degildir Uretimin serbestligi ve ambalajlama ve pazarlamanin yeni ihracat pazarlarinin gelisimini desteklemesi ile beraber devlet yatirimi tarim uretimi artirdi Ulke capinda son yillarda bircok barajin yapilmasi ile buyuk olcekli sulama ve ihracat amacli uretilen hurma cicek ve fistik gibi tarim urunleri 1990 lar sonrasinda sektorler arasinda en hizli ekonomik buyumeyi sagladi Iran in buyuk ticari iliskileri olan ulkeler Cin Almanya Guney Kore Fransa Japonya Rusya ve Italya dir 1 8 e yakin bir oranda istihdam saglayan turizm sektorunun onumuzdeki bes yil icinde istihdam acisindan 10 luk bir orani yakalamasi bekleniyor 132 2004 yilinda 1 659 000 yabanci turist Iran i ziyaret etmistir turistlerin cogunlugu Orta Asya cumhuriyetleri de dahil olmak uzere Asya ulkelerinden gelirken cok kucuk bir kismi Avrupa Birligi ve Kuzey Amerika ulkelerinden gelmistir 2000 li yillarin basinda sanayi hala altyapi iletisim denetleyici normlar ve yetismis calisan konularinda ciddi sorunlar yasamaktadir 133 Iran turizm geliri acisindan Dunya da 89 siradadir ancak ayni zamanda Dunya daki en turistik ilk on ulke arasindadir 134 Yetersiz tanitim dengesiz bolge sartlari Dunya daki olumsuz imaj turizm sektorunde etkili planlama yetersizligi turizmde buyumeyi engellemistir nbsp Iran in otomobil uretimi 2005 te 1 000 000 u asti Iran Khodro Orta Dogu daki en buyuk otomobil ureticisidir 1990 larin sonlarindan itibaren Iran Suriye Hindistan Venezuela ve Guney Afrika gibi gelismekte olan ulkelerle ekonomik is birligini gelistirdi Iran Turkiye ve Pakistan ile ticaret iliskilerini de gelistirmekte ve Ekonomik Isbirligi Orgutu adi verilen kurum araciligiyla Bati ve Orta Asya da ortak bir pazar olusturma hedefini diger ulkelerle paylasmaktadir Iran ithalat uzerinde daha cok azaltilmis sinirlamalar vergiler ve Carbahar Kesm ve Kis adalari serbest ticaret bolgeleri gibi yatirim icin uygun bir iklim yaratarak milyarlarca dolar yabanci yatirim cekmeyi planlamaktadir Simdiki hukumet daha onceki hukumetin pazar reform planlarini takip etmeye devam etmekte ve Iran in petrole dayali ekonomisini cesitlendirmeye calisacagini ifade etmektedir Bunu devlet yatirimlarini otomotiv imalat uzay sanayileri tuketici elektronigi petrokimya ve nukleer teknoloji gibi alanlara yaparak gerceklestirmeye calisiyor Iran biyoteknoloji nanoteknoloji ve ilac sanayilerinde de acilimlar yapmaktadir 135 Guclu petrol pazari 1996 dan beri Iran ustundeki finansal baskilarin hafiflemesine neden oldu ve Tahran in borc servisinin odemelerini yapmasini sagladi Iran in butce aciklari her zaman kronik bir sorun olmustur ozellikle genis olcekli devlet subvansiyonlari indirimli yiyecek saglanmasi ve ozellikle benzin satisi tek basina enerji sektorune maliyeti 2008 icin 84 000 000 000 dolardir 136 137 Tarim Iran in geleneksel faaliyetlerinden biridir Antik donemde yerlesik duzene gecilmis olan ulkede dogudan gelen gocebe boylarla yasanan gerilim ulke tarihinde belirleyici olmustur Bugun bile ulkede hala onemli bir nufusa sahip olan gocebe topluluklar bir sorun kaynagi olarak gorulur Ulkede tarim vadi tabanlarinda plato eteklerindeki vahalarda ve nemli alcak basinc hareketlerine acik yagis alan bolgelerde yapilir Baslica tarim urunleri sekerpancari sekerkamisi pamuk tutun pirinc cay ve tahillardir fakat pirinc disindaki urunler ihtiyaci karsilamaktan uzaktir Hayvancilik da Iran in onemli ekonomik faaliyetlerinden biridir Gocebe yasantisini surduren pek cok topluluk gecimini kucuk ve buyukbas hayvan yetistiriciligiyle saglar Ipekbocegi ve Hazar kiyisinda Dunya nin en kaliteli havyarlarinin elde edilmesini saglayan mersin baligi da ulke ekonomisi icin onemli hayvanlardan sayilabilir Zanaatkarlik tarih boyunca Iran icin onemli olmustur Gerek hayvancilik ve ipek uretimine bagli olarak gelisen halicilik gerekse ulkenin geleneksel sanatlari sayilabilecek suslemecilik ve tezhip gibi sanatlara bagli olarak gelisen bakir islemeciligi canak comlek yapimi gibi el sanatlari Iran in Dunya da taninmasina neden olmus faaliyetlerdendir Bunlarla da baglantili olarak kucuk ticaret esnaflik daha sonra da gorecegimiz gibi ulkenin sosyo politik yapisina etki edecek derecede onemli olagelmistir Butun bu geleneksel faaliyetlere karsin gunumuzde ulkenin ekonomik kaderini tayin eden nispeten yeni bir urun olan petrol ve dogal gazdir Petrol Iran icin oylesine onemli bir urundur ki ulkenin son yuz yillik tarihinin belirlenmesi modernlesmesi ve sanayilesmesi hep petrole dayali olarak gerceklesmistir 1908 den beri isletilmekte olan petrolun tamamina yakin guneybatidaki Huzistan bolgesinden ve Zagros Daglari ile Basra Korfezi kiyilari arasinda kalan seritten cikarilir Ic bolgelerdeki nispeten zayif ya da isletilmesi guc petrol yataklari ise dogal gaz bakimindan zengindir Dunya petrol rezervlerinin 10 unun dogal gaz rezervlerinin ise 20 sinin Iran da oldugu tahmin edilmektedir Iran Irak Savasi oncesinde yillik 300 000 000 tona kadar cikan savas doneminde 50 000 000 60 000 000 tona dusen petrol uretimi bugun hala 200 000 000 tonun altindadir Ulkenin en onemli sanayi iskolu petrole bagli olarak gelisen petrokimya sektorudur Rafineriler disinda petrol ve dogal gaz boru hatlari da petrolun islenmesi ve iletilmesi acisindan onem tasimaktadir Basta demiryolu ve karayolu olmak uzere pek cok altyapi olanaginin ve diger sanayi alanlarinin gelistirilmesi de ozellikle 1970 li yillarda elde edilen petrol gelirleri sayesinde gerceklestirilmistir source source source source source Tahran ulkenin iletisim ve ulasim aginin merkezidir Iran ekonomisi merkezi planlamanin devletin ve bazi buyuk sirketlerin yonetiminde olan petrol sanayisinin kucuk capta ozel ticaretin ve tarimin karisimindan olusmaktadir Iran ekonomik altyapisi son 20 yilda surekli bir buyume gostermese de ekonomi enflasyon ve issizlikten olumsuz etkilenmeyi surdurmustur 20 yuzyilin baslarinda hizmet sektoru GSYIH nin en buyuk dilimini olusturmaya baslamis hizmet sektorunu sanayi ve tarim sektorleri takip etmistir Devlet butce gelirlerinin yaklasik 45 i petrol ve dogal gaz gelirlerinden 31 i ise vergilerden elde edilmektedir 2000 2004 yillari arasinda butce harcamalarina yillik 14 luk bir enflasyon orani eslik etmistir 2006 yilinda Iran in nominal GSYIH si 195 500 000 000 ve kisi basina dusen milli gelir 2 440 olarak hesaplanmistir Tum bu rakamlar ve Iran in cesitli ama kucuk capta sanayisi goz onune alindiginda Birlesmis Milletler Iran ekonomisini yari gelismis olarak siniflandirmistir Hizmet sektoru GSYIH deki payi acisindan uzun vadede en hizli artisi gostermesine karsin inisli cikisli bir grafik sergilemektedir Devlet yatirimlari uretimin serbestlestirilmesi ve yeni dissatim ihracat pazarlarinin bulunmasi ile birlikte tarimda patlama yaratmistir Ulke capinda insa edilen bircok baraj sayesinde buyuk olcekte sulama projeleri hayata gecirilmis ihracata ve sanayiye yonelik tarim gelistirilmis ve boylece 90 li yillarda Iran daki baska hicbir sektorun elde edemedigi bir buyumeye elde edilmistir Her ne kadar 1998 2001 yillari arasinda art arda yasanan asiri kurak yillar tarimsal ciktiyi olumsuz yonde etkilese de tarimsal isgucunun onemli bir yuzdesini elinde tutmaktadir Iran in baslica ticaret yaptigi ulkeler Cin Almanya Guney Kore Fransa Japonya Italya ve Rusya dir Iran 90 larin sonundan beri Suriye Hindistan Kuba Venezuela ve Guney Afrika gibi ulkelerle yaptigi ekonomik is birligini de gelistirmektedir Kita Ulkeler Proje sayisi Yatirimlarin toplam tutari Asya BAE Singapur Endonezya ve Umman 190 11 600 000 000 Avrupa Almanya Hollanda Ispanya Birlesik Krallik Turkiye Italya ve Fransa toplamda 20 ulke 253 10 900 000 000 Amerika Kanada Panama A B D ve Jamaika 7 1 400 000 000 Afrika Moritanya Liberya ve Guney Afrika 8 000 000 000 Avustralya Avustralya 1 682 000 000 Enerjidegistir Ana maddeler Iran Petrol Borsasi ve Iran Nukleer Programi Iran dogalgaz rezervi acisindan Dunya da ikinci ve petrol rezervi acisindan Dunya da ucuncu durumdadir 138 2005 te kacakcilik ve yetersiz ulke ici kullanim nedeniyle Iran petrol ithalatina 4 000 000 000 harcamistir 139 2005 te petrol endustrisi gunde ortalama 4 000 000 varil uretime ulasmistir 1974 te ise gunde ortalama 6 000 000 varil uretim yapiliyordu 2000 li yillarin basinda endustri altyapisi teknolojik yetersizlikten dolayi cok zayiflamisti 2005 te cok az sayida arastirma kuyusu acildi 2004 te Iran in dogal gaz rezervinin buyuk bir kismi henuz kullanima acilmamis durumdaydi Yeni hidroelektrik istasyonlarinin eklenmesi ve klasik komur ve petrol ile calisan istasyonlarinin hatlara baglanmasiyla ulke kapasitesi 33 000 megavata yukselmistir Bu miktarin 75 i dogal gaz 18 i petrole ve 7 si hidroelektrik enerjiye dayanmaktadir 2004 te Iran ilk ruzgar enerji ve jeotermal santrallerini acti ilk termal gunes santralini da 2009 da kullanima acmaya hazirlaniyor Nufus artisi ve yogun endustrilesme elektrik ihtiyacinin yilda 8 oraninda artmasina neden olmustur Hukumet 2010 itibariyla 53 000 megavatlik kapasite hedefine ulasmak icin gaz ile calisan yeni enerji santrallerini etkin hale getirmeyi hidroelektrik santraller eklemeyi ve nukleer enerji santralleri kurmayi planlamaktadir Iran in Busehr deki ilk nukleer enerji santrali 2007 yili itibariyla henuz faaliyete gecmemisti 133 DemografidegistirAna madde Iran ahalisi Yapilan arastirmalara gore Iran nufusunun 61 ini Farslar 16 sini Azeri Turkleri 10 unu Kurtler 6 sini Lurlar 2 sini Beluciler 2 sini Araplar ve 2 sini Kaskay Turkleri ve diger Turkmen gruplar olusturur 83 Dildegistir Ana madde Farsca Iran Anayasasi nin 15 maddesine gore Iran in resmi dili bir Guneybati Iran dili olan Farscadir ancak Farscaya ek olarak yerel ve asiret dillerinin basinda ve kitle iletisim araclarinda ve cocuklarin edebiyatlarini ogrenmeleri icin okullarda ogretilmesine izin verilmistir 140 Buna ragmen Farsca Iran da lingua franca gorevi gormektedir ve yayinlarin ve basilan eserlerin cogu bu dildedir Farsca Hint Avrupa dillerinin Hint Iran dilleri dalina ait bir dildir Eski Farsca ya ait en eski kayitlar Ahamenis Imparatorluguna kadar gitmektedir 141 ve Eski Farsca ornekleri gunumuzde Iran Irak Turkiye ve Misir da bulunmaktadir Modern Iran da Farsca toplumun 53 unun ana dilidir Farscaya ek olarak Iran da konusulan Kurtce 10 Mazenderanca ve Gilanca 7 Luri 6 ve Belucca 2 gibi pek cok Irani dil bulunmaktadir 142 Iran cografyasi belli donemlerde farslasmis ve Turk Iran gelenegine mensup hanedanlar asiretler ve ordular tarafindan yonetilmistir Turk dilleri de bu nedenden oturu modern Iran da da yaygindir Bu dillerin basinda Guney Azerbaycan ile Fars Eyaleti nde yayginca konusulan Azerice ve Kaskayca gelmektedir Toplumun yaklasik 18 i Turki bir dil konusmaktadir 142 Arapca genel toplumun yaklasik 2 si tarafindan konusulmakla beraber bu oran Araplarin nufusun 33 unu olusturdugu Huzistan Eyaleti nde cok daha yuksektir Hurmuzgan Eyaleti nde de Arapca ortalamadan daha yuksek oranlarda konusura sahiptir Bu dillere ek olarak Talisca Gurcuce Ermenice Ibranice Tatca ve Cerkes dilleri konusurlari toplumun yaklasik 1 ine tekabul etmektedir 142 Dindegistir nbsp Iran da din 2011 143 Islam 144 99 4 Diger 145 0 3 gayri Muslim 0 3 belirtilmeyen 0 6 nbsp Iran da din Gamaan 2020 146 Sii Musluman 32 2 Yok 22 2 Ateist 8 8 Zerdust 7 7 Spirituel 7 1 Agnostik 5 8 Sunni Musluman 5 0 Mistik Sufi 3 2 Humanist 2 7 Digerleri 3 3 Hristiyan 1 5 Bahai 0 5 Yahudi 0 1 Iran da din CIA World Factbook a gore Iranlilarin yaklasik 90 95 i 147 kendilerini resmi devlet mezhebi olan Siilik ile yaklasik 5 10 u ise Sunnilik ile iliskilendiriyor Geri kalan 0 6 si kendilerini Bahailik Sabiilik Ehl i Hak Zerdustluk Yahudilik ve Hristiyanlik dahil Islam disi dinsel azinliklarla iliskilendirmektedir Son uc azinlik dini resmen taninmis ve korunmus ve Iran parlamentosunda sandalyeleri bulunmaktadir 148 Zerdustluk bir zamanlar cogunluk diniydi oysa bugun Zerdustler sadece on binlerce kisiden olusmaktadirlar 149 Iran Islam dunyasi ve Orta Dogu daki en buyuk ikinci Yahudi cemaatine ev sahipligi yapiyor 150 Iran in ikinci en buyuk gayrimuslim dini azinligi olan Bahailik resmen taninmadi ve Iran daki varligi boyunca zulum gordu 151 152 153 154 Iran hukumeti dini olmayan Iranlilarin varligini resmi olarak tanimiyor Mogol istilalarindan once Iran da Sunnilik baskin bir mezhep idi ancak daha sonra Safevilerin ortaya cikisi ile Siilik Iran in ve gunumuz Azerbaycan inin tamaminda hakim oldu 155 Nufusdegistir 84 179 534 luk Subat 2021 nufusa sahip olan ulke hem etnik hem de mezhepsel bakimdan buyuk cesitlilik gostermektedir Genel nufusun 60 i Irani denilen karakteristige sahiptir Ulkenin kuzeybatisinda Iran Azerbaycani olarak adlandirilan bolge ve etrafinda Dogu Azerbaycan Eyaleti nin Ahar Bunab Merend Sarab Shabestar Tebriz Bati Azerbaycan Eyaleti nin Hoy Maku Miyandoab Nakadeh Salmas Takab Urmiye Erdebil Eyaleti nin Erdebil Meskinsehr Parsabad Hamedan Eyaleti ve Zencan Eyaleti nde yasayan Turkler Iran da Farslarla beraber en buyuk etnik topluluktur Iran da Turklerin yogun oldugu yoreler Abhar Abiverd Abyek Ahar Akbarabad Alvand Anzali Ardabil Asadabad Astara Avej Bahar Bayadistan Bijar Binab Bojnurd Buinzehra Damavand Esferain Eslamshahr Fereydan Firuzabad Firuzkuh Garmi Geydar Gharadagh Gharchak Ghazvin Ghods Ghom Ghorve Guchan Hamadan Hurramdara Ishtihard Julfa Kabudarahang Kalat Karaj Khalajistan Khalkhal Kharaghan Khoy Khudabande Kivi Mahanshan Maku Malakan Maragha Marand Mazdaghan Melard Meshgin Miyandoab Miyane Mughan naghade Namin Nazarabad Pakdesht Razan Razghan Rey Robat Karim Salmas Sarab Save Savujbulakh Shabistar Shahindej Shahriyar Shirvan Songhur Soyughbulagh Tabriz Tafresh Takistan Tarum Tehran Tekab Tufargan Urmiye Zanjan Zarrinabad Azeriler disinda Kaskaylar Fars Eyaleti Abadeh Farasbend Firuzabad Kazerun Semirom ve Siraz da Turkmenler ise Gulistan Eyaleti nde Bender i Turkmen de ve Gunbed i Kavus yasamaktadir Bunun disinda Bahtiyariler ve Beluciler gibi Fars kokenlilerden baska etnik topluluklar da ulke nufusunun onemli bir bolumunu olusturur Cogunlugu Sunni olan ve Irak sinirina yakin bolgede yogun olarak yasayan Kurtler de 5 000 000 yaklasan nufuslariyla onemli bir etnik topluluktur Kurtler resmi mezhebin Caferilik olmasi sebebiyle sisteme entegre olamamislardir KulturdegistirAyrica bakiniz Iran sinemasi Ayrica bakiniz Parsim nbsp Kelile ve Dimme eserinin 1429 tarihli Farsca yaziminin bir sayfasi Iran kulturu Islam oncesi ve Islami kulturun bir karisimidir Buyuk olasilikla Orta Asya ve Andronovo Kulturu nden kaynaklanan Iran kulturu MO 2000 lerdeki Iran bolgesi kulturunun mirascisi olarak buyuk oranda kabul edilmektedir Ikinci bin yil sirasinda entelektuellerin ve dinin ve daha once de halkin dili olarak Farsca ile beraber Iran kulturu uzun bir sure Orta Dogu ve Orta Asya nin baskin kulturu olmustur Iran kulturunun gorece olarak Cin Hint ve Roma medeniyetlerini etkilemesi acisindan Sasani Imparatorlugu Iran da onemli ve etkili bir donem olusturmustur 157 ve ayni sekilde bati Avrupa ve Afrika yi da etkilemistir 158 Bu etki hem Avrupa hem de Asya Orta Cag sanatinda onemli bir rol oynamistir 159 Bu etki Islam dunyasina da tasinmistir Daha sonralari Islami ogrenimin filolojisi edebiyati hukuku felsefesi tibbi Mimarisi ve bilimi Islam dunyasina Sasani Imparatorlugu ndan aktarilan yapilardan olusuyordu Iran in Islamlasmasindan sonra Islami toreler Iran kulturune girdi Bunlardan en onemlisi Muharrem ayinda yapilanlardir Her yil Asure Gunu Iran da Ermeniler ve Zerdustler dahil Iranlilarin buyuk cogunlugu Kerbela Savasi nda sehit olanlari anma torenlerine katilir Modern Iran da gunluk yasam Siilik anlayisina gore duzenlenmistir ve ulkenin sanat edebiyat ve mimarisi Iran in derin ulusal gelenegini ve edebi kulturunu daimi bir hatirlaticisi durumundadir 160 161 Iran in Yilbasisi Nevruz Iran da baharin gelisini kutlamak icin 21 Mart tarihinde kutlanan eski caglardan kalma bir gelenektir Bu tarih ayni zamanda Turkiye Kuzey Irak Afganistan Azerbaycan Ozbekistan Turkmenistan Tacikistan Kazakistan Gurcistan ve Ermenistan da da kutlanmaktadir 162 2004 yilinda Nevruz UNESCO tarafindan Insanligin Sozlu ve Manevi Mirasi listesinde gosterildi 163 Iran sinemasi modern Iran da gelismistir ve bircok Iranli yonetmen dunya capinda yaptiklari calismalarla taninmistir Iran filmleri son yirmi bes yil icinde uc yuzden fazla odul kazanmistir En cok taninan yonetmen Abbas Kiyarustemi dir Iran medyasi ozel ve kamu isletmeciliginin bir karisimidir ancak kitaplar ve filmler yayinlanmadan once Kultur ve Islami Rehberlik Bakanligi tarafindan mutlaka onaylanmalidir Onay almayan filmler genellikle devlet sansurune ugramistir Internet Iran gencligi arasinda inanilmaz oranda yayilmis durumdadir Iran bugun Dunya da dorduncu buyuk blogger sayisina sahip ulke durumundadir 164 Bircok Irani dil Iran kokenlidir Farsca bunlarin arasinda en yogun kullanilanidir Farsca Aryan veya Hint Avrupa dillerinin Hint Iran dilleri dalina ait bir dildir Eski Farsca ya ait en eski kayitlar Ahamenis Imparatorluguna kadar gitmektedir 141 ve Eski Farsca ornekleri gunumuzde Iran Irak Turkiye ve Misir da bulunmaktadir Sekizinci yuzyilin sonlarinda Farsca cok fazla Arapcalastirilmisti ve Arapcaya benzetilerek yaziliyordu Bu Farscanin yeniden canlandirilmasini savunan bir harekete neden oldu Bu uyanisin en onemli sonuclarindan birisi Firdevsi nin yazdigi Sehname oldu Iran in milli destani sayilan bu eser ozgun bir Farsca ile yazilmistir nbsp Persepolis Pers Imparatorlugu nun baskenti nbsp Dans eden Iranli kadinlari gosteren bir minyatur nbsp Azadi Stadyumu nbsp 18 yuzyildan kalma Iran da dugun torenini gosteren bir minyatur nbsp Antik bir Iran halisi Iran Yahudileri ile ilgili bilgi icin Parsim maddesine bakiniz Edebiyatdegistir Ana madde Fars edebiyati Farsca Iran da lingua franca gorevi gordugunden oturu yayinlarin ve basilan eserlerin cogu bu dildedir Farscadan haric olarak Iran da kullanilan gorece yaygin olan diger Azerice Kurtce ve hatta izafi olarak cok yaygin olmayan Arapca ve Ermenice dillerinde de yapilan bircok yayin ve basilan eser vardir Sekizinci yuzyilin sonlarinda Farsca cok fazla Arapcalastirilmisti ve Arapcaya benzetilerek yaziliyordu Bu Farscanin yeniden canlandirilmasini savunan bir harekete neden oldu Bu uyanisin en onemli sonuclarindan birisi Firdevsi nin yazdigi Sehname oldu Bu Farscanin yeniden canlandirilmasini savunan bir harekete neden oldu Bu uyanisin en onemli sonuclarindan birisi Firdevsi nin yazdigi Sehname Farsca Krallarin Hikayesi oldu Iran in milli destani sayilan bu eser ozgun bir Farsca ile yazilmistir Otuz yil cok aci ve zorluk cektim Farsca ile Aceme hayat ve can verdim Firdevsi بسی رنج بردم در این سال سی عجم زنده کردم بدین پارسی Farsca Arapcanin yani sira ozellikle Anadolu Orta Asya ve Hindistan da edebiyat ve bilim dili olarak kullanilmistir Siir Iran kulturunun cok onemli bir ogesidir Siir Iran da kulturden bilim ve metafizigine kadar bircok onemli eserde kullanilmistir Mesela Ibni Sina nin tip makalelerinin yaklasik yarisinin nazim yazildigi bilinmektedir Iran bircok unlu sair yetistirmesine ragmen ne yazik ki Omer Hayyam gibi ancak birkac isim batili okurlar tarafindan bilinmektedir oysa Hafiz Sadi ve ferdosi gibi isimler cogu Iranli icin cok degerlidir 1634 ten beri unlu sairlerin kitaplari bati dillerine cevrilmektedir Fars siirinin gucunu gosteren BM in Uluslar Salonu nun girisinde yer alan bir siir ornegi asagida yer almaktadir Insanin soyu birdir Yaratilirken atilan ortak temeldir Birimizin aciyi hissetmesi yeterlidir O aci hepimizindir Sadi 1184 1283 بنى آدم اعضاء يک پیکرند که در آفرينش ز يک گوهرند چو عضوى بدرد آورد روزگارد دگر عضوها را نماند قرار Sanatdegistir Ana maddeler Iran mimarisi ve Iran sanati nbsp Naks i Cihan Meydani Iran Dunya nin en zengin sanat geleneklerine sahip olan ulkelerden biridir ve bircok disiplini icine almaktadir comlekcilik dokuma hat sanati metal isleme mimari resim ve tas oymaciligi gibi Hali dokuma Fars kulturunun ve sanatinin en ozgun dallarindan biridir ve koku antik caglara kadar uzanmaktadir Iranlilar mimaride matematik geometri ve astronomiyi ilk kez kullananlardandi ve kapali carsi ve camilerin insasinda siklikla gorulebilecegi gibi buyuk kamusal alanlarin yapiminda sira disi yetenekleri vardi Klasik Iran mimarisinin ana yapilari cami ve saraydir Iran cok sayida sanat evi ve galerisinin yani sira Dunya daki en buyuk ve degerli mucevher koleksiyonlarina da sahiptir Dunyadaki en eski tavla 60 parcasiyla beraber Guneydogu Iran da bulunmustur 165 Iran UNESCO tarafindan arkeolojik kalintilari ve yerler acisindan Dunya daki en onemli yerler arasinda yedinci siradadir 166 UNESCO nun Dunya Mirasi listesindeki 15 mimari eser Iran mimarisine aittir Anadolu daki Pers egemenligi sirasinda insa edilen Halikarnas Mozolesi Dunyanin Yedi Harikasindan biri kabul edilse de gunumuzde Iran yonetimi Pers sanat ve arkeolojik mirasinin ozellikle Islam oncesine ait olan kesimine onem vermemekte ve bircok tarihi miras yikim tehlikesiyle karsi karsiya kalmaktadir nbsp Khalvat i Karim khani Fars Bahceleri nbsp 18 yuzyildan kalma Abbasi evleri Kasan nbsp Selcuklu Hanedani ndan kalma kuleler Kazvin nbsp Cami ve Kiliseler Thaddeus Monastery 68CE Bati Azerbaycan eyaletinden nbsp Cemkaran Camii nbsp Gur o Amir Camii nbsp Naks i Rustem in panoramik gorunumu Naks i Rustem de I Darius ve I Serhas dahil olmak uzere dort Pers Imparatoru nun mezari bulunmaktadir nbsp Persepolis in panoramik gorunumu nbsp Guneybati Asya nin en genis meydani olan Naks i Cihan Meydani nin panoramik gorunumu Iran mutfagidegistir Fars Arap ve Turk mutfagi tutulmakta olup ulkenin her yerinde doner lokantalarindan Iran otellerinin luks lokantalarina kadar her yerde bulunabilmektedir Hizli yiyecekler Fars Arap Turk ve Bati mutfaklari da cok populer olup genis miktarda bulunabilmektedir Fars Arap ve Turk mutfagi birbirleriyle binlerce yillik etkilesimle gunumuze gelmis gayet zengin ve farkli bir mutfaktir Mutfagin temel malzemeleri kuzu eti yoresel baharatlardir pirinc ve bulgurdur Bu nedenle Iran mutfagi agir yemeklerden olusur Mutfagin temel bilesenleri kebap lahmacun etli yemekler ve hamurlu tatlilari olup Dunya nin her yerinde taninmakta ve tercih edilmektedir Fast food tarzi Bati kulturunun de arttigi bu devirlerde fast food ile yarisabilen ve hizli hazirlanabilen bir mutfaktir Giyim ve kurallardegistir Iran da giyim bakimindan bir zorlayicilik yoktur Insanlar istedikleri kiyafeti giyebilmektedirler ornegin yoresel kiyafetler veya Bati tarzi kiyafetler Iran da insanlarin bircogu yoresel Arap kiyafeti olan kandura ve Kurt kiyafeti giyerler kaynak belirtilmeli Bu giyim bicimleri Iran in cok sicak ve nemli veya cok soguk olan iklimine gore degismektedir Ama kadinlar baslarina tulbent esarp veya sal takmak zorundadir kaynak belirtilmeli KodlardegistirIran in uluslararasi kodlari Hava tasiti plaka kodu EP ISO 3166 1 alpha 2 kodu IR Uluslararasi arac plaka kodu IR NATO alpha 2 kodu IR IOC kodu IRI ISO 3166 1 alpha 3 kodu IRN NATO alpha 3 kodu IRN ICAO havalimani kodu OI Hava tasiti plaka diger kodu RVKaynakcadegistir Iran Anayasasi nin 12 maddesi 25 Subat 2008 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 21 Eylul 2014 CIA World Factbook Iran 12 Subat 2016 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 13 Ocak 2008 The World Factbook The World Factbook 2024 bas CIA Erisim tarihi 22 Haziran 2023 Arsivlenmesi gereken baglantiya sahip kaynak sablonu iceren maddeler link a b c d World Economic Outlook Database October 2020 IMF org International Monetary Fund 26 Kasim 2020 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 4 Ocak 2020 GINI index World Bank estimate Data worldbank org 9 Subat 2015 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 29 Kasim 2015 Human Development Report 2020 The Next Frontier Human Development and the Anthropocene PDF United Nations Development Programme 15 Aralik 2020 ss 343 346 ISBN 978 92 1 126442 5 15 Aralik 2020 tarihinde kaynagindan arsivlendi PDF Erisim tarihi 16 Aralik 2020 IRAN TDV Islam Ansiklopedisi 16 Subat 2020 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 24 Aralik 2022 a b Iran Anayasasi imam khomeini com 29 Nisan 2016 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 13 Ocak 2017 a b Xinhua New evidence modern civilization began in Iran 10 Aug 2007 15 Ekim 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arsivlendi retrieved 1 Oct 2007 a b Iran Daily Panorama 3 Mar 2007 12 Mart 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arsivlendi retrieved 1 Oct 2007 a b Iranian ws Archaeologists Modern civilization began in Iran based on new evidence 12 Aug 2007 26 Haziran 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arsivlendi retrieved 1 Oct 2007 parliament uk Select Committee on Foreign Affairs Eighth Report Iran 29 Haziran 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arsivlendi retrieved 1 Oct 2007 IRAN 2000 and Beyond lecture series opening address W Herbert Hunt 18 May 2000 3 Ocak 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arsivlendi retrieved 1 Oct 2007 IRAN The World Factbook 2022 10 Ocak 2021 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 24 Aralik 2022 Iran people groups languages and religions Joshua Project joshuaproject net 28 Mart 2014 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 28 Nisan 2022 hinduwebsite com The Concepts of Hinduism Arya 13 Mayis 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arsivlendi retrieved 1 Oct 2007 imp lss wisc edu Iranian Languages Political Social Scientific Literary amp Artistic Monthly Oct 2000 No 171 Dr Suzan Kaviri pp 26 7 4 Haziran 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arsivlendi retrieved 1 Oct 2007 Iran The Ancient Name of Iran N S Gill 16 Temmuz 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arsivlendi retrieved 1 Oct 2007 Bailey Harold Walter 1987 Arya Encyclopedia Iranica 2 New York Routledge amp Kegan Paul s 681 683 19 Eylul 2008 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 10 Mayis 2008 MacKenzie David Niel 1998 Eran Eransahr Encyclopedia Iranica 8 Cosa Mesa Mazda 13 Mart 2007 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 10 Mayis 2008 a b Aneran 16 Kasim 2007 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 10 Mayis 2008 retrieved 25 Feb 2008 Peggy Horton Grant 1994 IRANIAN POTTERY IN THE ORIENTAL IN STITUTE PDF 11 Ocak 2024 tarihinde kaynagindan PDF arsivlendi Erisim tarihi 9 Subat 2024 The Palaeolithic Indo Europeans 29 Haziran 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arsivlendi Panshin com retrieved 4 Haziran 2006 a b Encyclopaedia Britannica Concise Encyclopedia Article Media Media ancient region Iran Britannica www britannica com Ingilizce 15 Haziran 2015 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 28 Nisan 2022 Ingilizce G Windfuhr Dialectology and Topics dans G Windfuhr dir The Iranian Languages Oxon et New York 2009 s 5 8 Tarih Kitabi The History Book Alfa Yayinlari 2017 sayfa 45 The Persians 14 Mayis 2011 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 20 Agustos 2006 vohuman org Historical perspective on Zoroastrianism Reproduced from Atas e Dorun The Fire Within Jamshid Soroush Soroushian Memorial Volume II 1st Books Library Bloomington IN 2003 13 Mayis 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arsivlendi retrieved 1 Oct 2007 a b c Mark Joshua J Buyuk Iskender Dunya Tarihi Ansiklopedisi 16 Haziran 2022 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 25 Aralik 2022 Apaydin Ahmet PART ARSAK IMPARATORLUGU MO 247 MS 224 25 Aralik 2022 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 25 Aralik 2022 Fattah Hala Mundhir 2009 A Brief History Of Iraq s 46 Persians Masters of Empire 1995 ISBN 0 8094 9104 4 p 142 143 Time life Books Cotterell Arthur From Aristotle to Zoroaster An a to Z Companion to the Classical World 1998 p 272 Free Press Garthwaite Gene R The Persians p 2 ISBN 1 4051 5680 5 Wiley Blackwell 2006 Lorentz John H Historical Dictionary of Iran Asian Historical Dictionaries No 16 1995 ISBN 978 0 8108 2994 7 p 189 Arthur Cotterell From Aristotle to Zoroaster An a to Z Companion to the Classical World 1998 ISBN 0 684 85596 8 p 344 345 Free Press Persians Masters of Empire 1995 ISBN 0 8094 9104 4 p 134 Time life Books Persians Masters of Empire 1995 ISBN 0 8094 9104 4 p 138 Time life Books Even the architecture of the Christian church with its hallowed chancel seems inspired by the designs of Mithraic temples Abbas Milani Lost Wisdom 2004 Mage Publishers p 13 ISBN 0 934211 90 6 Andrew Marr Buyuk Dunya Tarihi Yakamoz Yayincilik 2018 Andrew Marr Buyuk Dunya Tarihi Yakamoz Yayincilik 2008 Caheb C Cambridge History of Iran Tribes Cities and Social Organization vol 4 p 305 328 Bosworth C E Cambridge History of Iran vol 4 p 90 Grousset Rene The Empire of the Steppes Rutgers University Press 1991 574 Bingham Woodbridge Hilary Conroy and Frank William Ikle History of Asia Vol 1 Allyn and Bacon 1964 98 Niẓam al Mulk Seljuq vizier Britannica www britannica com Ingilizce 6 Eylul 2015 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 8 Mayis 2022 Kuhnel E in Zeittschrift der deutschen morgenlandischen Gesell Vol CVI 1956 The memoirs of Edward Teller Lawrence Livermore National Laboratory Science and Technology Review July August 1998 p 20 link http www llnl gov str pdfs 07 98 pdf 30 Kasim 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arsivlendi Mackey S The Iranians Persia Islam and the soul of a nation 1996 ISBN 0 525 94005 7 p 69 Battuta s Travels Part Three Persia and Iraq 23 Nisan 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arsivlendi retrieved 23 January 2008 Mackey S The Iranians Persia Islam and the soul of a nation 1996 ISBN 0 525 94005 7 p 70 Old World Contacts Armies Tamerlane 24 Nisan 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arsivlendi retrieved 23 January 2008 Mackey S The Iranians Persia Islam and the soul of a nation 1996 ISBN 0 525 94005 7 p 69 Bertold Spuler The Muslim World Vol I The Age of the Caliphs Leiden E J Brill 1960 ISBN 0 685 23328 6 p 29 The Islamic World to 1600 The Applied History Research Group The University of Calgary 1998 12 Haziran 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arsivlendi retrieved 1 Oct 2007 ZAND DYNASTY Encyclopaedia Iranica iranicaonline org 29 Nisan 2011 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 15 Mart 2021 Alireza Asgharzadeh Iran and the Challenge of Diversity New York Palgrave Macmilla Press 2007 s 86 Prof Dr Aygun Attar Hasemizade Iran in Etnik Yapisi Yakin Donem ve Gunumuzde Ankara Divan Yayincilik 2006 s 270 Ervand Abrahamian Iran Between Two Revolutions Princeton Studies on the Near East New Jersey Princeton University Press 1982 s 478 Islamic Revolution of 1979 29 Haziran 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arsivlendi retrieved 23 Ocak 2008 Islamic Revolution of Iran 28 Ekim 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arsivlendi encarta retrieved 23 Ocak 2008 Fereydoun Hoveyda The Shah and the Ayatollah Iranian Mythology and Islamic Revolution ISBN 0 275 97858 3 Praeger Publishers The Iranian Revolution 10 Ekim 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arsivlendi retrieved 23 Ocak 2008 Ruhollah Khomeini 22 Ocak 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arsivlendi Encyclopaedia Britannica retrieved 23 Ocak 2008 Iran Islamic Republic 16 Mart 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arsivlendi Encyclopaedia Britannica retrieved 23 January 2008 Encyclopaedia Britannica 15 Aralik 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arsivlendi 23 Ocak 2008 Jahangir Amuzegar The Dynamics of the Iranian Revolution 1991 p 4 9 12 ISBN 0 7914 0731 4 Arjomand Turban 1988 p 191 Cheryl Benard Zalmay Khalilzad The Government of God ISBN 0 231 05376 2 Columbia University Press 1984 p 18 National Council of Resistance of Iran Foreign Affairs Committee Crime Against Humanity France 2001 S V YILMAZ KUBRA 6 Ekim 2020 Iran Devrimi ve Dis Politikada Nukleer Enerji Kuresel Siyaset 1 Kasim 2020 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 30 Kasim 2020 National Security Archive http www gwu edu nsarchiv NSAEBB NSAEBB82 22 Mayis 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arsivlendi retrieved 23 January 2008 PBS American Experience Jimmy Carter 444 Days America Reacts 8 Haziran 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arsivlendi retrieved 1 Oct 2007 a b Bowden Mark Guests of the Ayatollah The Iran Hostage Crisis The First Battle in America s War with Militant Islam Ingilizce Grove Press s 127 ISBN 0 8021 4303 2 Centre for Documents of The Imposed War Tehran مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ News FAS 15 Nisan 2016 tarihinde kaynagindan arsivlendi retrieved 23 January 2008 Federation of American Scientists Introduction to Chemical Weapons programs fas org 19 Temmuz 2022 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 9 Subat 2024 NTI Research Library Country Profiles Iran Chemical Chronology web archive org 8 Nisan 2010 8 Nisan 2010 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 9 Subat 2024 World Statistics by Area 13 Mayis 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arsivlendi retrieved 23 January 2008 Welcome to Iran 19 Temmuz 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arsivlendi retrieved 25 Feb 2008 Iran Location size and extent 1 Mayis 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arsivlendi retrieved 23 January 2008 a b c CIA World Factbook Iran Ingilizce 13 Agustos 2016 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 4 Mart 2008 SurfWax News Reviews and Articles On Hindu Kush 24 Haziran 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arsivlendi retrieved 25 Feb 2008 Nature amp Mountains of Iran 3 Agustos 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arsivlendi retrieved 25 Feb 2008 Arsivlenmis kopya 16 Mayis 2008 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 12 Mayis 2008 Constitution of Iran 21 Agustos 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arsivlendi Switzerland University of Bern Democracy Index 2017 Free Speech Under Attack 18 Subat 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arsivlendi www eiu com 30 Ocak 2018 Totten Michael J 16 Subat 2016 No Iran is Not a Democracy Dispatches World Affairs Institute 4 Mayis 2018 de kaynagindan arsivlendi Schmidt Patrick Iran s Election Procedures 19 Nisan 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arsivlendi The Washington Institute Bezhan Frud Explainer Iran s Process For Vetting Presidential Candidates 19 Nisan 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arsivlendi Radio Free Europe Radio Liberty Iran Stop Prosecuting Women Over Dress Code 25 Subat 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arsivlendi Human Rights Watch 2018 Iran Three Child Offenders Executed 13 Temmuz 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arsivlendi Human Rights Watch 2018 Freedom House 2017 Iran 17 Mayis 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arsivlendi Freedom in the World 2017 Freedom House The Islamic Republic of Iran holds elections regularly but they fall short of democratic standards due to the role of the hard line Guardian Council which disqualifies all candidates deemed insufficiently loyal to the clerical establishment Ultimate power rests in the hands of the country s supreme leader Ayatollah Ali Khamenei and the unelected institutions under his control Human rights abuses continued unabated in 2016 with the authorities carrying out Iran s largest mass execution in years and launching a renewed crackdown on women s rights activists The regime maintained restrictions on freedom of expression both offline and online and made further arrests of journalists bloggers labor union activists and dual nationals visiting the country with some facing heavy prison sentences Hard liners in control of powerful institutions including the judiciary and the Islamic Revolutionary Guard Corps IRGC were behind many of the year s abuses There were no indications that President Hassan Rouhani a self proclaimed moderate seeking reelection in 2017 was willing or able to push back against repressive forces and deliver the greater social freedoms he had promised Opposition leaders Mir Hossein Mousavi his wife Zahra Rahnavard and reformist cleric Mehdi Karroubi remained under house arrest for a sixth year without being formally charged or put on trial As in 2015 the media were barred from quoting or reporting on former president Mohammad Khatami another important reformist figure Avery Daniel 4 Nisan 2019 71 Countries Where Homosexuality is Illegal 11 Aralik 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arsivlendi Newsweek Iran defends execution of gay people 9 Ocak 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arsivlendi Deutsche Welle 12 Haziran 2019 a b c d e http www leader ir langs en index php p leader law 12 Haziran 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arsivlendi retrieved 13 May 2008 Federal Research Division Library of Congress Iran The Constitution 15 Nisan 2016 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 14 Nisan 2006 a b c d e f http www iranchamber com government articles structure of power php 5 Haziran 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arsivlendi retrieved 3 Feb 2008 Arsivlenmis kopya 16 Agustos 2011 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 11 Mayis 2010 a b c Iran The Presidency 22 Haziran 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arsivlendi retrieved 25 January 2008 Biography of popular peoples Mahmood Ahmadinejad 15 Agustos 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arsivlendi retrieved 28 Feb 2008 Chibli Mallat The Renewal of Islamic Law Muhammad Baqer As Sadr Najaf and the Shi i international ISBN 0 521 53122 5 Cambridge University Press Iran The Prime Minister and the Council of Ministers countrystudies us 30 Mayis 2023 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 9 Subat 2024 The Structure of Power in Iran 5 Haziran 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arsivlendi retrieved 28 Feb 2008 a b http www electionguide org country php ID 103 16 Haziran 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arsivlendi retrieved 3 February 2008 a b http wapedia mobi en Majlis of Iran olu kirik baglanti retrieved 2 February 2008 Iran The Council of Guardians 20 Mayis 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arsivlendi retrieved 3 February 2008 http www photius com countries iran government iran government the council of guard 276 html 24 Haziran 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arsivlendi retrieved 3 February 2008 Iranian Government Constitution 6 2 Powers and Authority of The Islamic Consultative Assembly English Text IranOnline com Ingilizce 22 Ekim 2023 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 9 Subat 2024 BBC NEWS Special Reports Iran Who holds the power news bbc co uk 5 Mart 2008 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 9 Subat 2024 IRNA Online Edition Paris for further cultural cooperation with Iran 5 Mayis 2013 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 21 Ekim 2007 Mayors of Tehran since 1885 13 Ocak 2012 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 17 Mart 2013 Profile Iran s Revolutionary Guards 27 Aralik 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arsivlendi BBC News 18 October 2009 خبر فوری از کاهش مدت خدمت سربازی از زبان سخنگوی شورای نگهبان www khabaronline ir Farsca 16 Mart 2024 16 Mart 2024 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 16 Mart 2024 KB1 bakim Tanimlanamayan dil link کاهش مدت سربازی به طور رسمی میانگین مدت با آموزشی 14 ماه پایگاه خبری جماران Farsca 16 Mart 2024 16 Mart 2024 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 16 Mart 2024 KB1 bakim Tanimlanamayan dil link اخبار سیاسی ۲۶ اسفند کمک رهبرانقلاب به زندانیان نیازمند تایید کاهش مدت سربازی ایسنا Farsca 16 Mart 2024 16 Mart 2024 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 16 Mart 2024 KB1 bakim Tanimlanamayan dil link روزبهی محدثه 16 Mart 2024 تایید مصوبه کاهش مدت سربازی در شورای نگهبان پایگاه خبری اختبار Farsca IR 16 Mart 2024 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 16 Mart 2024 KB1 bakim Tanimlanamayan dil link Hussain Murtaza Why war with Iran would spell disaster Al Jazeera Ingilizce 29 Subat 2024 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 15 Mart 2024 Jones Seth G 2020 Regular Military Power Center for Strategic and International Studies CSIS ss 19 27 JSTOR resrep29480 7 18 Mart 2024 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 13 Nisan 2024 The Largest Armies in the World WorldAtlas Ingilizce 12 Subat 2024 18 Mart 2024 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 18 Mart 2024 Kaskanis Angelos 2 Aralik 2023 Iran s Military Capabilities Exploring the Power of the Ingilizce 18 Mart 2024 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 18 Mart 2024 Aryan Hossein 5 Subat 2009 Pillar Of The State Radio Free Europe Radio Liberty Ingilizce 23 Eylul 2016 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 15 Mart 2024 ارتش بیست میلیونی www imam khomeini ir 15 Mart 2024 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 15 Mart 2024 Iran s Revolutionary Guards Powerful group with wide regional reach DH 3 Nisan 2024 15 Mart 2024 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 13 Nisan 2024 Iran s Basij Force The Mainstay Of Domestic Security Radio Free Europe 15 Haziran 2024 23 Eylul 2016 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 13 Nisan 2024 Iran Economy web archive org 8 Haziran 2011 8 Haziran 2011 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 9 Subat 2024 World Bank Iran s Economic Indices Improving Iran Daily 8 Temmuz 2007 15 Nisan 2016 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 8 Temmuz 2007 Forex Reserves Put at 70b 12 Haziran 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arsivlendi Retrieved on 24 February 2008 Surrounded seeing the world from Iran s point of view Military review July August 2007 Houman A Sadri p 21 New World Encyclopedia 23 Temmuz 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arsivlendi retrieved 28 Jan 2008 Travel To Iran LA Times Article on Tourism in Iran June 28 1998 www farsinet com 24 Mayis 2008 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 9 Subat 2024 a b http lcweb2 loc gov frd cs profiles Iran pdf 30 Ocak 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arsivlendi retrieved 23 January 2008 http www iran daily com 1384 2241 html focus htm 13 Mayis 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arsivlendi retrieved 15 Feb 2008 List of Iranian Nanotechnology companies 14 Kasim 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arsivlendi retrieved 23 January 2008 Ahmadinejad s Achilles Heel The Iranian Economy www scoop co nz Erisim tarihi 9 Subat 2024 Energy subsidies reach 84b Iran Daily 8 Ocak 2007 19 Haziran 2009 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 27 Nisan 2008 International U S Energy Information Administration EIA www eia gov 1 Aralik 2023 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 9 Subat 2024 U S targets Iran s vulnerable oil 18 Ocak 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arsivlendi retrieved 23 January 2008 Article 15 The use of regional and tribal languages in the press and mass media as well as for teaching of their literature in schools is allowed in addition to Persian 21 Agustos 2018 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 9 Subat 2012 a b Katzner Kenneth 2002 The Languages of the World Routledge s 163 ISBN 0415250048 a b c The World Factbook Central Intelligence Agency Cia gov 3 Subat 2012 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 17 Ocak 2017 Iran Census Results 2011 United Nations Islam 74 682 938 people Hristiyanlik 117 704 Zerdustluk 25 271 Yahudilik 8 756 Diger 49 101 Belirtilmeyen 205 317 Arsivlenmis kopya 18 Eylul 2020 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 10 Eylul 2020 Iran CIA World Factbook 26 Eylul 2017 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 27 Eylul 2017 Colin Brock Lila Zia Levers Aspects of Education in the Middle East and Africa 7 Mart 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arsivlendi Symposium Books Ltd 7 mei 2007 1873927215 p 99 U S State Department 26 Ekim 2009 Iran International Religious Freedom Report 2009 The Office of Electronic Information Bureau of Public Affairs 19 Ocak 2012 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 27 Eylul 2017 Jewish Population of the World www jewishvirtuallibrary org 13 Ekim 2023 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 9 Subat 2024 United Nations 2005 11 02 Human rights questions human rights situations and reports of special rapporteurs and representatives 9 Kasim 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arsivlendi General Assembly Sixtieth session Third Committee A C 3 60 L 45 Akhavi Shahrough 1980 Religion and Politics in Contemporary Iran clergy state relations in the Pahlavi period Albany New York SUNY Press ISBN 0 87395 408 4 Tavakoli Targhi Mohamed 2001 Anti Baha ism and Islamism in Iran 1941 1955 Iran Nameh 19 1 ss 79 124 Great Britain Parliament House of Commons Foreign Affairs Committee 23 Subat 2006 Human Rights Annual Report 2005 First Report of Session 2005 06 Report Together with Formal Minutes Oral and Written Evidence The Stationery Office s 85 ISBN 978 0 215 02759 7 29 Mayis 2016 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 27 Eylul 2017 Fensham F Charles The books of Ezra and Nehemiah Eerdmans 1982 30 Nisan 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arsivlendi p 1 Population according to statistical center of Iran Farsca Arsivlenmesi gereken baglantiya sahip kaynak sablonu iceren maddeler link J B Bury History of the Later Roman Empire From the Death of Theodosius I to the Death of Justinian Volume 1 p 109 ISBN 0 486 20398 0 Dover Publications Transoxiana 04 Sassanids in Africa 28 Mayis 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arsivlendi retrieved 23 January 2008 Iransaga The art of Sassanids 15 Mayis 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arsivlendi retrieved 23 January 2008 Afary Janet 2006 Iran Encyclopedia Britannica Online 2 Kasim 2007 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 29 Ekim 2007 گزارش عزاداری ارامنه و زرتشتیان ایران 16 Kasim 2011 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 5 Haziran 2008 Nowruz Zarathushtrian New Year web archive org 13 Mayis 2008 13 Mayis 2008 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 9 Subat 2024 Iran News Payvand com Nowrouz Vital Meeting to be Held in Tehran 13 Agustos 2016 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 14 Nisan 2006 Freedom in Farsi blogs 14 Mayis 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arsivlendi retrieved 23 January 2008 Iran s Burnt City Throws up World s Oldest Backgammon 22 Mart 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arsivlendi Persian Journal 4 Aralik 2004 Retrieved on 5 Agustos 2006 Bustling bazaars and ancient sights parched deserts and snowcapped mountains awesome architecture and simple hospitality 4 Haziran 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arsivlendi retrieved 23 January 2008Ayrica bakinizdegistirIran demografisi Iran da din Iran Islam Cumhuriyeti Silahli Kuvvetleri Iran nukleer programiDis baglantilardegistirVikipedi nin kardes projelerinden Iran hakkinda daha fazla bilgi edinin nbsp Vikisozluk te tanimlar nbsp Commons ta dosyalar nbsp Vikihaber de haberler nbsp Vikigezgin de seyahat bilgileri Iran Ulke Profili BBC Ingilizce 15 Agustos 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arsivlendi The President of Iran 4 Temmuz 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arsivlendi Iran Meclisi 28 Temmuz 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arsivlendi Iran ir 13 Agustos 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arsivlendi Wikimedia Atlas da Iran Curlie de Iran DMOZ tabanli Fotograf Galerisi 23 Kasim 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arsivlendi Iran daki Turklerin Tarihi Video 14 Subat 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arsivlendi Iran Devrimi ve Dis Politikada Nukleer Enerji KURESEL SIYASET 1 Kasim 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arsivlendi https tr wikipedia org w index php title Iran amp oldid 33755845 sayfasindan alinmistir