Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Çerkesler ya da Adigeler (Çerkesçe: Адыгэхэр), Kuzey Kafkasya'da, tarihi Çerkesya'nın yerli halkı olan etnik grup.Rus İmparatorluğu tarafından işlenen Çerkes Soykırımı'nın sonucunda Çerkeslerin çoğu öldürülmüş, kalanlar ise Osmanlı topraklarına sürülmüştür. Çerkesler Çerkesçe konuşur ve neredeyse tamamı Sünni Müslümandır. Çerkesya eski zamanlardan beri istilalara maruz kalmıştır; izole edilmiş arazisi, bitmeyen savaşlarla birlikte Çerkes ulusal kimliğini büyük ölçüde etkilemiştir.Çerkes bayrağı Çerkeslerin millî bayrağıdır ve yeşil zemin üzerinde dokuzu yay, üçü yatay şekilde on iki altunî yıldız ve üç çapraz oktan oluşur.
 Çerkes bayrağı ile çocuklar | |
 Çerkeslerin yaşadığı ülkeler | |
| Önemli nüfusa sahip bölgeler | |
|---|---|
 Türkiye | 2.000.000 — 3.000.000 |
 Rusya | 751.487 |
 Ürdün | 170.000 |
 Suriye | 100.000 |
 Mısır | 50.000 |
 Almanya | 40.000 |
 Irak | 30.000 |
 Suudi Arabistan | 15.000 |
 Libya | 15.000 |
 İran | 10.000 |
 ABD | 9.000 |
 İsrail | 5.000 |
 Özbekistan | 1.257 |
 Ukrayna | 1.010 |
 Polonya | 1.000 |
 Hollanda | 500 |
| Diller | |
| Din | |
Çoğunluk: Ortodoks Hristiyanlık | |
Çerkesler yerleştikleri bölgelerde önemli roller oynamışlardır: Türkiye'de Çerkesler geldikleri andan itibaren büyük roller üstlenmiş, Türk Kurtuluş Savaşında var olmuştur;Ürdün'de başkent Amman'ı kurmuş ve ülkedeki neredeyse tüm önemli pozisyonlarda bulunmuşlardır;Suriye ve Libya'da orduda üst rütbelere sahiptirler;Mısır'ın kurucu unsurlarından biridirler. Türkiye'de yaşayan Çerkesler ve diğer diaspora Çerkesleri Kafkasya'dan sürgün edilmeleri tarihini 21 Mayıs 1864 Çerkes Sürgünü ve Soykırımı Anma Günü olarak kabul etmektedirler.
Adlandırma ve etimoloji
"Adige"
Çerkesler kendilerine "Adige" derler. Bir görüşe göre bu kelime "yüksek" anlamına gelen atığe kelimesinden gelmektedir ve Çerkeslerin dağlarda yaşayan bir halk oluşunun yansımasıdır.
"Çerkes"
Çerkes kelimesinin kökeni tartışmalıdır. Antik Yunanlar, Çerkesya'dan "Sirakes" olarak bahsetmişti, bir görüşe göre bu kelimeden türemiştir. Bir görüşe göre Moğolca "yolu kesen kimse" anlamına gelen Jerkes kelimesinden türemiştir. Moğol istilasından önce Çerkesya kelimesi yerine Zihya kelimesinin kullanılması bu ismin Moğollar tarafından takılmış olabileceğine delil sürülür. Başka bir görüşe göre, Çerkes adının etimolojisi Kıpçak Türkî dillerde çeri kelimesi ile kes fiili ile kurulu bir kelime olup "asker doğrayan" manasına gelmektedir. Diğer bir görüşe göre ise Farsçadır. Çerkesler, Çerkes kelimesine ek olarak Zih olarak biliniyordu ve bazen Arap kaynaklarında Kaşak ve Şerkes, Rus kaynaklarında ise Kassog olarak geçiyordu.
Çerkesya'ya komşu halkların Çerkesler için kullandığı farklı isimler vardı (Gürcüce: ჯიქი; Osetçe: Кæсгон), ancak Rus etkisi ile bu isimlerin çoğu unutuldu ve Çerkes kelimesi yerleşti. Bu dillerden alıntı yapan birçok Batı dilinde de aynı ya da benzerdir (Almanca: Tscherkessen, İngilizce: Circassian, Fransızca: Circassien).
Rusya'da sınıflandırma
Rusçada önceleri Çerkes adı altında bütün Çerkes grupları tanımlanırken, Sovyetler Birliği’nin ilk yıllarında terminoloji değişime uğradı ve kurulan idari birimlere göre adlandırma yapıldı. Adığey’de yaşayan Çerkesler Adıge/Adıgeyli,Karaçay-Çerkesya'da yaşayanlar Çerkes,Kabardey-Balkarya'da yaşayanlar Kabardey,Şapsığ Ulusal Bölgesinde Şapsığ adlarıyla Çerkesler dörde bölündü. Rusçada bugün de kullanılmaya devam eden bu terminolojiye göre Çerkes aslında etnik değil, sadece Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’ndeki Çerkesleri belirten coğrafi bir tanımdır. Dolayısıyla Rusça'da 1920’lerden önceki ve sonraki Çerkes terimi farklı anlamlara gelmektedir. Son yıllarda buna karşı eleştiriler artmakta ve tarihi/etnik adlandırmaya dönme eğilimleri artmaktadır.
Tarih
Köken
Günümüzdeki Çerkeslerin ataları, Meot kabileleri olarak bilinmektedir. Arkeolojik araştırmalar sonucu ortaya çıkan bulgular Meot kabilelerinin Kafkasya'nın yerli halkı olduğunu göstermektedir.Sovyet araştırmacılar Çerkesler ve Hint-Avrupa dili konuşan topluluklar, özellikle Keltler arasında bağlantılar olduğunu iddia etmiştir, ancak bu teori genel kabul görmemektedir. Bazı araştırmacılar Çerkesler ve Antik Anadolu Halklarından olan Hattiler arasında bağlantılar olduğunu, Çerkes dili ile bu medeniyetlerin dilleri arasında benzerlik olduğunu savunmaktadır. Çerkesler üzerinde yapılan genetik testler kapsamında Adige Cumhuriyeti, Kabardey-Balkarya Cumhuriyeti, Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti ve çeşitli diasporalarda yaşayan Çerkesler üzerinde yapılan testlerde, Çerkeslerin en yakın akrabalarının İnguşlar, Çeçenler ve Abhazlar olduğu ortaya konmuştur. Çerkeslerin de dahil olduğu topluluk, günümüzde "Kuzey Kafkasya halkları" olarak sınıflandırılır.
Antik Çağ
Antik çağlarda "Kerket" ve "Sucha" adlandırılmaları da dahil olmak üzere Çerkesler farklı isimlerle adlandırılmıştır. Sindler ve Meotlar tarafından kurulan Sindika devletininin tarihteki en eski Çerkes devletleri olduğu düşünülmektedir. Sindlerden ilk kez, MÖ 5. yüzyılda yaşayan Grek şairi , daha sonra da Herodot söz etmektedir. Sindika krallığının sanatçı ve tüccarların konakladığı, işlek bir ticaret devleti olduğu da bilinmektedir.
Orta Çağ
Çerkeslerde 4. yüzyıl itibarıyla feodalizm oluşmaya başlamıştı. Çerkesler, Meot kabilelerinin önderliğinde kurulan Cite devleti (5. yüzyıl) ve Ubıhlar önderliğinde kurulan Zihya gibi pek çok devlet kurdu ancak siyasi birlik sağlayamadı. 9. yüzyıl itibarıyla Çerkesya'da Bizans etkisi ile Hristiyanlık yayılmaya başladı. 1223'te Kafkasya'yı istila etmeye başlayan Moğollar Çerkeslerin bir bölümünü ve alanların çoğunu yok ettiler. Bunu izleyen Altın Orda saldırıları sırasında topraklarının büyük bir bölümünü yitiren Çerkesler, Kuban nehrinin gerisine çekilmek zorunda kaldı. Ardından alanların bazı topraklarını ele geçirdiler. Altın Orda devletinin yıkılmasından sonra daha önce yitirdikleri toprakların bir kısmını geri alan Kabardey Çerkesleri, bu kez de Kırım Hanlığı'nın baskıları ile karşılaştılar. 1390'lı yılların başı itibarıyla ise Timur'un Kafkasya'ya saldırıları başlamıştır. Bu saldırılar neticesinde tüm Güney Kafkasya Timur'un kontrolüne geçmiş, yaşanan savaşlar neticesinde birçok yerleşim yeri tahrip edilmiştir.
15. yüzyılda İnal isimli bir Çerkes soylu topraklarını genişletmeye başladı. Çerkes beylikleri birer birer İnal'ın eline geçerken, İnal savaş ağaları ve aşiret reisleriyle savaştı ve onları yendi. İnal'ın yükselişi yerleşik Çerkes beylerini rahatsız etti ve İnal'a karşı çıkan 30 Çerkes boyundan oluşan bir konfederasyon, onunla savaşmak için bir ittifak kurdu. Mzımta Nehri yakınlarındaki bir savaşta otuz Çerkes lordundan oluşan koalisyon, İnal ve destekçileri tarafından mağlup edildi. On tanesi idam edilirken, geri kalan yirmi bey biat ederek İnal'ın yeni devletinin güçlerine katıldı.
İnal, Batı Çerkesya'daki hakimiyetini sağlamlaştırdıktan sonra 1434'te Doğu Çerkesya'ya bir sefer düzenleyerek Kabardey eyaletini kurdu. 1438'de kuzeye yeni bir sefer düzenledi ve Ten Nehri boyunca Kuban Nehri'nin kuzeyindeki Çerkes yerleşimlerinin yakınındaki Tatar göçebelerini kovarak sınırlarını günümüzdeki Azov'a kadar genişletti.Johannes de Galonifontibus, 14. ve 15. yüzyılların başında Çerkesya'nın sınırlarını kuzeye, Don'un ağzına kadar genişlettiğini anlatıyor. Johannes de Galonifontibus'un tanımı, İnal'ın fetihleriyle örtüşmektedir. Fetihleri sonucu İnal, Çerkesya'nın tamamını veya büyük bir kısmını tek devlet altında birleştirmiş oldu. nal, 1453 yılında topraklarını oğulları ve torunları arasında bölüştürdü ve 1458 yılında öldü. Bunun ardından Çerkes prenslikleri oluştu.
1453'te İstanbul'u fetheden Fatih Sultan Mehmed, Çerkeslerin Ortodoks dünyası ile bağını kopararak İslam'a geçmelerinin yolunu açmış oldu. Bu olayın ardından Çerkesler İslam'ı yavaşça kabul etmeye başladı. Ardından Ceneviz kalıntılarını yok eden Osmanlılar Çerkesya ile Katolik dünyası arasındaki bağı da kopardılar. Tursun Bey'e göre bunun amacı Çerkesler arasında İslam'ı yaymaktı. Buna rağmen 16. yüzyılda dahi Müslümanlar Çerkesya'da azınlık halindeydiler. 1578'de Kabardey prensi resmen İslam'a geçti. Bu dönemden kalma cami kalıntıları bulunmaktadır. Ardından Hatukay, Jane, Bolakay ve Besleney Çerkesleri Müslüman oldu. 1666'da Çerkesya'yı ziyaret eden Evliya Çelebi, Çerkes köylerinde cami olduğunu ve Çerkeslerin "la ilahe ilallah" dedikleri, ancak İslam'ı tam olarak anlamadıkları ve eski geleneklerini devam ettirdikleri tespitinde bulunuyor.
Yeni Çağ
1714 yılında I. Petro Kafkasya'yı işgal planı kurdu. Bu planı uygulamaya koyamasa da, işgalin gerçekleşmesi için politik ve ideolojik temeli attı. II. Katerina, bu planı uygulamaya koymaya başladı. Rus ordusunu, Terek Irmağı kıyılarına konuşlandırıldı.
1763 yılında Rus İmparatorluğu Çerkesya işgalini başlattı ve Rus-Çerkes Savaşı başladı. Bunun ardından Çerkes kabileleri birleşerek kısmi bir konfederasyon yapısı oluşturdular. Rus-Çerkes savaşı sırasınca iki taraf da birbirine pek çok baskınlar düzenledi. Savaş sırasında Rus İmparatorluğu, Çerkesya'yı bağımsız bir bölge olarak tanımadı. Bölge hiçbir zaman Rus kontrolünde olmamış olmasına rağmen, Çerkesler Rus toprağında isyan çıkaran bir grup asi olarak görüldü ve Rus generaller Çerkesleri milli isimleriyle değil, "dağlılar", "haydutlar" ve "dağ pisliği" olarak adlandırdı.
Savaş sırasında ve sonrasında Rus İmparatorluğu, sistematik olarak sivilleri katletme stratejisi uyguladı ve bu 1.500.000'e kadar Çerkes'in (toplam nüfusun %85-97'si) ya öldürüldüğü ya da Osmanlı İmparatorluğu'na sürüldüğü Çerkes Soykırımına sebep oldu. Savaş başlangıçta münferit bir çatışma iken, Rusya'nın tüm bölgeye yayılması kısa süre sonra Kafkasya'daki bir dizi başka ulusu çatışmanın içine çekti. Bu nedenle savaş genellikle Kafkas Savaşı'nın batı yakası olarak incelenir.
İslam'ın Çerkesler arasında yayılma hızı 18. yüzyılın sonlarından itibaren hızla arttı.
13 Haziran 1861 tarihinde Şaçe (Soçi) şehrinde Çerkesler "Büyük Özgürlük Meclisi" adında bir meclis kurdular. Meclis başkanı rolüne Gerandıqo Berzeg getirildi. 1864 Mayıs ayında Qbaade muharebesi gerçekleşti. 100.000 kişilik Rus ordusu ile 20.000 kişilik Çerkes ordusu karşı karşıya geldi. Muharebeyi Ruslar kazandı ve Çerkesya, Rusların eline geçti.
Rus İmparatorluğuna teslim olmayan Çerkeslerin çoğu öldürüldü ya da sürgüne maruz kaldı. Osmanlı İmparatorluğu gemileri tarafından Anadolu, Balkanlar ve Orta Doğu'ya (günümüzde Türkiye, Suriye, Ürdün, Filistin, İsrail, Irak, İran ve Kosova) yerleştirilen Çerkesler, yolda Osmanlı gemicilerinden de zulüm gördü ve başta salgın hastalıklar olmak üzere pek çok sebeple yolda büyük kayıp verdiler. İtaat eden azınlık kısım ise Kuban Nehri yakınındaki bataklıklara yerleştirildi.
Yakın Çağ
1917 yılında Çerkesler de dahil olmak üzere pek çok Kuzey Kafkas halkı birleşerek bağımsızlık ilan ettiler ve Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti (Aynı zamanda Dağlı Cumhuriyeti olarak da bilinir) devletini kurdular. Bu devlet, 1921 yılında Sovyetler Birliği ordusu tarafından işgal edildi. Hâlen Rusya sınırları içerisinde bulunan Dağıstan, Çeçenistan, İnguşetya, Kuzey Osetya, Kabardino-Balkarya Cumhuriyeti ve Karaçay-Çerkesya Cumhuriyeti bölgeleri de bu Cumhuriyet sınırlarına dahildi.
Ülkelerine göre Çerkesler
19. yüzyıldaki Çerkes Sürgünü sırasında Kafkasya'daki yurtlarından Osmanlı İmparatorluğuna sürgün edilen Çerkeslerin boy-kabile düzenleri yerle bir edildiği gibi şiveleri de bu yıkımdan etkilenmiştir; zira, sürgün öncesi Kafkasya’da ve bugün diasporada (хэхэс) konuşulan en yaygın Batı Çerkesçesi ağzı, nüfusları itibarıyla Abzehlerin konuştuğu ağız iken, Kafkasya’da Abzeh ağzı konuşan tek köy Adigey Cumhuriyeti’nde bulunan Hakurine Hable (Şovgenovski)’dir ve Kafkasya’da kalmadığı için Çerkes diyalektolojisinde adları geçmeyen Hatukaylar birkaç köy dışında Kayseri-Pınarbaşı’nda yaşarlar (18 köy). Bugün Kafkasya'da Batı Çerkesçesi konuşanlar Doğu Çerkesçesi konuşanların beşte biri kadar iken; Kafkasya dışı Çerkes diasporasının yoğun olduğu Osmanlı coğrafyasında kurulan Türkiye, Ürdün, Suriye ve İsrail'de ise bunun tersidir. Günümüzde Kafkasya'da yaşayan Çerkeslerin çoğu Doğu Çerkeslerinden Kabardeyler ile Batı Çerkeslerinden Bjeduğ ve Çemguy boylarından oluşurken, Kafkasya dışı diasporada yaşayanlar ise Batı Çerkeslerinden Abzeh ve Şapsığ gibi boylardan oluşur. En çok Çerkes barındıran bölge Kafkasya değil Türkiye'dir.
Rusya Çerkesleri
Çerkesya ya da Çerkezistan olarak adlandırılan Çerkes toprakları iki kolda gelişim göstermiş olup, Doğu Çerkesya (ya da Kabarda) 1825'ten beri, Batı Çerkesya ise 1864 yılından beri Rusya'ya bağlıdır. 2010 yılı rakamlarına göre Rusya'da Çerkeslerin nüfusu 712.072 kişi olup bölgelere göre dağılımı şöyledir: Kabardino-Balkarya 490.453, Adige Cumhuriyeti 109.699, Karaçay-Çerkesya 56.466, Krasnodar Krayı 13.800, Stavropol Krayı 10.380
Çerkes kaynaklarına göre, Rusya Federasyonunda bugün idari ve kültürel olarak birbirinden bağımsız altı Çerkes / Adige grubu bulunmaktadır:
- Mozdok Çerkesleri (мэздэгу адыгэхэр) ya da Mozdok Kabadeyleri dört köy halinde Kuzey Osetya'nın Mozdok rayonu ile Stavropol Kray'da yaşarlar. Çerkesçede kutır adıyla anılan ufak Rus köyleri onlar gibi Hristiyan olan Mozdok Çerkeslerinin köyleri için de kullanılmaktadır.
- Yukarı Çerkesler (ыпшъэрэ адыгэхэр) ya da Kabardeyler Kabardino-Balkarya Cumhuriyeti'nde yaşarlar.
- Ortadaki Çerkesler (ыгурэ адыгэхэр) ya da Çerks/Şerces Karaçay-Çerkesya Cumhuriyeti'nde yaşarlar ve neredeyse tamamına yakını Kabardeydir.
- Yermelhable (Armavir) Çerkesleri (шъхьащэфыжьхэр) Krasnodar Krayı'nın Uspensk rayonunda Çerkesya Ermenilerinin alanında üç köyde (Batı Çerkesçesi konuşan Шъхьащэфыжь = аул Урупский ile Merkezî Çerkesçe konuşan Бэчымзай = аул Каноковский ve Къурэкъуай = аул Кургоковский) yaşarlar. Türkiye'deki İkizce, Haymana köyündeki Çerkesler tarafından kurulmuştur.
- Ova Çerkesleri (кӀахэ адыгэхэр) Adige Cumhuriyeti'nde 40 üzeri köyde yaşarlar.
- Karadeniz kıyısı Çerkesleri ya da Şapsığlar Krasnodar Kray'ın Lazarevsk ve Tuapse rayonlarındaki 14 köyde, karışık olarak 10 köyde ve toplam olarak da 24 köyde yaşarlar.
Rus kaynaklarına göre, Rusya Federasyonunda yaşadıkları cumhuriyet ve bölgeler esas alınarak resmî olarak birbirinden bağımsız üç (2002 yılından beri dört) ayrı halk ayırt edilir:
- Adigey cumhuriyetinde yaşayan ve ady kodlu Batı Çerkesçesini konuşanlar: aдыгейцы «adıgeyliler» (Batı Çerkesleri/Batı Adığeleri, Kuzey Çerkesleri)
- Karaçay-Çerkesya cumhuriyetinde yaşayan ve kbd kodlu Doğu Çerkesçesini konuşanlar: черкесы «çerkesler» (Doğu Çerkesleri/Doğu Adığeleri)
- Kabardino-Balkarya cumhuriyetinde yaşayan ve kbd kodlu Doğu Çerkesçesini konuşanlar: кабардинцы «kabardeyler» (Doğu Çerkesleri/Doğu Adığeleri)
- Krasnodar Krayı ile Adigey Cumhuriyetinde ady kodlu Batı Çerkesçesini konuşanlar (2002 yılından beri): шапсуги «şapsığlar» (Batı Çerkeslerinden Şapsığlar)
Günümüzdeki Adigeyliler ve Çerkesler 1897, 1926 ve 1939 nüfus sayımlarında sadece "Çerkes" (ya da "Adıgeyli") adı altında ortak bir sayı olarak verilmiş, 1959 nüfus sayımı ile birlikte nüfus toplamı,"Adıgeyli" ve "Çerkes" adları altında birbirinden ayrı verilmeye başlanmıştır. 2002 sayımından beri "Şapsığ" etnik adı da eklenmiş ve böylece Çerkeslerin/Adigelerin etnik ad listesi dörde çıkmıştır: Adigeyliler, Çerkesler, Kabardeyler, Şapsığlar.
Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra Rusya Federasyonu, Çarlık Rusyası dönemi de dahil olmak üzere, tarihinde görülmemiş şekilde etnik yapı bakımından homojen (% 81,5 Rus) duruma gelmiş olup, Sovyetler Birliği’nin dağılmasının yarattığı ağır travmanın etkisi altında bulunan Rusya Federasyonu’nun siyasi ve askerî kadroları, Slav kökenli (Rus, Ukraynalı, Slav Kazağı) nüfusun Moskova yönetimi ve yerel yönetimler üzerindeki milliyetçi baskısı altında kalmaktadır. Ancak, federe cumhuriyetlerin ve diğer idari birimlerin (kray, oblast, okrug ...) yönetimleri, Moskova’nın merkezî güçlendirme çabalarının aksine, Sovyetler Birliği döneminde elde edilen ekonomik, siyasi ve kültürel özerklik sınırlarını genişletmeye çalışmaktadır. Rusların "merkezin ağırlığını hissettirme" çabaları ile Rus olmayan yerel halkların "merkezden uzaklaşma" çabaları gerilim yaratmakta ve olası bir kırılmadan korkulmaktadır.
1864 yılındaki Çerkes Sürgününden 65 yıl sonra, 1929 baharında Adigey'e bilimsel çalışma üzerine giden Gürcü tarihçi Simon Canaşia’ya Şapsığların bölgesi Cubga’da karşılaştığı 91 yaşında bir ihtiyar o günleri şöyle anlatmıştır:
| “ | Deniz kenarında yedi yıl boyunca atılmış insan kemikleri vardı. Kargalar erkek sakallarından ve kadın saçlarından yuvalarını kurarlardı. Deniz yedi yıl boyunca karpuz gibi insan kafataslarını atıyordu. Benim orada gördüklerimi düşmanımın bile görmesini istemem | ” |
—Çerkes Sürgününe tanıklık eden yaşlı bir Çerkes, | ||
Adigey Çerkesleri
Günümüzde Adigey Cumhuriyeti’ndeki Çerkeslerin çoğunu Bjeduğlar ve Çemguylar oluşturur. Bjeduğ ve Çemguy ağızlarını konuşanların sayısı Kafkasya’daki nüfuslarıyla ters orantılı olarak Türkiye’de ve diğer ülkelerde nispeten azdır; Temirgoylar (Çemguylar) diasporadaki en küçük Çerkes topluluğudur.
Günümüzde Adigey'de yaşayan Çerkesler yedi topluluğa (tlepk/лъэпкъ) ayrılırlar:
- Bjeduğlar 21 köyde yaşarlar: Tahtamukay rayonunda Tahtamukay, Bjıhakoyaç, Bjıhakoyej, Şıncıy ve Kozet köyleri; Tevçoj rayonunda Askalay, Cecehabl, Ğobekuay, Kunçıkohabl, Tlevstenhabl, Neşukuay (Нэшъукъуай), Veçepşıy, Ponejıkuay, Pçıhal’ıkuay (ПчыхьалӀыкъуай), Tığurığoy, Tevéhabl (Тэуехьабл), Hatlekuay, Şıncıy köyleri ile Tlevstenhabl (Лъэустэнхьaбл) beldesi; Krasnogvardeyski rayonunda Bjedughhabl köyü.
- Çemguylar (ya da K'emguylar) 11 köyde yaşarlar: Krasnogvardeyski rayonunda Ademıy, Cambeçıy köyleri; Şevgen rayonunda Cırakıy, Kabehabl, Pşıjıhabl, Hatığujıkuay köyleri.
- Şapsığlar 4 köyde yaşarlar: Tahtamukay rayonunda Afıpsıp, Pseytuk, Panehes, Haştuk köyleri.
- Kabardeyler 3 köyde yaşarlar.
- Abzehler 2 köyde yaşarlar: Şovgenovski rayonunda Hakurinehabl (Хьэкурынэхьабл) köyü Adıgey'deki tek Abzeh köyü iken, 1998’de Kosova’dan getirilen Çerkesler için oluşturulan Mefehable köyü ile birlikte Abzeh köyleri ikiye çıkmıştır.
- Natuhaylar 1 köyde yaşarlar: Tahtamukay rayonunda Natuhay köyü. 1864 etnik temizliği sonrasında kurulup kalmış olan Hatramtuk köyü (Хьатрамтыку), 1924’te yerinden kaldırılarak ve Natuhay köyü adı da verilerek Tahtamukay rayonunun Bjeduğ yöresine nakledilmiştir.
- Besleneyler 1 köyde yaşarlar: Krasnogvardeyski rayonunda Ulyap (Улапэ) köyü.
Adıgey Cumhuriyeti'nde Nüfus:
| 2010 | 2002 | 1979 | 1959 | |
|---|---|---|---|---|
| Ruslar (Русские) | 270.714 (61,53 %) | 288.280 (64,48 %) | 285.626 (70,63 %) | 200.492 (70,42 %) |
| Batı Çerkesleri (Адыгейцы) | 107.048 (24,33 %) | 108.115 (24,18 %) | 86.388 (21,36 %) | 65908 (23,15 %) |
| Çerkesler (Черкесы) | 2651 (0,60 %) | 642 (0,14 %) | 173 (0,04 %) | 71 (0,02 %) |
| Kabardeyler (Кабардинцы) | 519 (0,12 %) | 309 (0,07 %) | 126 (0,03 %) | (0,00 %) |
Krasnodar Çerkesleri
Krasnodar Krayındaki nüfus:
| 2010 | 2002 | |
|---|---|---|
| Ruslar (Русские) | 4522,9 bin (88,3 %) | 4436,3 bin (86,6 %) |
| Batı Çerkesleri (Адыгейцы) | 13.8 bin (0,3 %) | 15,8 bin |
Diasporada Şapsığların sayısı Abzehlere yakın olup onlardan sonra gelirler. Şapsığların tarihi topraklarının büyük bölümü bugünkü Adigey Cumhuriyeti’nin sınırları dışında kalmıştır ve Adıgey’deki küçük bir grup dışında Şapsığlar bugün Krasnodar Krayı’nın Tuapse ve Lazarevsk ilçelerine bağlı köylerde yaşamaktadırlar(yaklaşık 10 bin). 1924-1945 yıllarında feshedilene kadar Şapsığ Ulusal Rayonu döneminde Şapsığcanın gelişimi için adımlar atılsa da, Adigey Cumhuriyeti’nin dışında kaldıklarından günümüzde anadillerinde eğitim ve yayın hakkından yararlanamamaktadırlar. Şapsığlara 1999’da “Koruma Altında Küçük Yerli Toplum Statüsü” verilmiştir. Diaspora’da ve Kafkasya’da 1920’den önce Şapsığca ve Kabardeyce başlıca yazı dilleri idiler ve Adıgece Mevlid bir ibadet dili olan Şapsığ lehçesinde kaleme alınmıştır.
Besleneylerin Krasnodar Krayı'nın Uspensk rayonunda 2 köyü vardır: Kurgokovki ve Konokovski
Stavropol Çerkesleri
Stavropol Krayı eski Çerkesya sınırları içerisinde kalmış ve bu yüzden sürgünden sonra burada yaşayan Çerkeslerin büyük bir bölümü göç ederken bir bölüm Çerkes ise dağlara sığınmış diğer Çerkesler ise Hristiyan olduğu için göçe zorlanmamıştır.
Stavropol Krayı'ndaki nüfus:
| 2010 | 2002 | |
|---|---|---|
| Ruslar (Русские) | 2.232.153 | 2.231.759 |
| Kabardeyler (Кабардинцы) | 7.993 | 6.619 |
| Abazalar (Абазины) | 3.646 | 3.300 |
| Çerkesler/Şercesler (Черкесы) | 2.326 | 2.097 |
Karaçay-Çerkesya Çerkesleri
Karaçay-Çerkes'de Karaçaylar ve Çerkesler büyük çoğunluğu oluşturmuştur. Bölgede daha çok Kabardeyler, Abazalar ve Besleneyler bir de cumhuriyetin diğer büyük etnik grubunu oluşturan Karaçaylar vardır.
Karaçay-Çerkes Cumhuriyetindeki nüfus:
| 2010 | 2002 | 1979 | 1959 | |
|---|---|---|---|---|
| Karaçaylar (Карачаевцы) | 194.324 (40,67 %) | 169.198 (38,50 %) | 109.196 (29,74 %) | 67.830 (24,40 %) |
| Ruslar (Русские) | 150.025 (31,40 %) | 147.878 (33,65 %) | 165.451 (45,07 %) | 141.843 (51,03 %) |
| Çerkesler (Черкесы) | 56.466 (11,82 %) | 49.591 (11,28 %) | 34.430 (9,38 %) | 24.145 (8,69 %) |
| Abazalar (Абазины) | 36.919 (7,73 %) | 32.346 (7,36 %) | 24.245 (6,60 %) | 18.159 (6,53 %) |
| Kabardeyler (Кабардинцы) | 771 (0,16 %) | 915 (0,21 %) | 756 (0,21 %) | 775 (0,28 %) |
| Balkarlar (Балкарцы) | 418 (0,09 %) | 476 (0,11 %) | 293 (0,08 %) | (0,00 %) |
Besleneylerin Karaçay-Çerkesya'da 2 köyü vardır: Бесленей, Вако-Жиле
Kabartay-Balkarya Çerkesleri
Kabardey-Balkar Cumhuriyetindeki nüfus:
| 2010 | 2002 | 1989 | |
|---|---|---|---|
| Kabardeyler (Кабардинцы) | 490.453 (57,2 %) | 498.702 (55,3 %) | 363.494 (48,2 %) |
| Ruslar (Русские) | 193.155 (22,5 %) | 226.620 (25,1 %) | 240.750 (31,9 %) |
| Balkarlar (Балкарцы) | 108.577 (12,7 %) | 104.951 (11,6 %) | 70.793 (9,4 %) |
| Çerkesler (Черкесы) | 2.475 | 725 | 614 |
| Karaçaylar (Карачаевцы) | 1.028 | 1.273 | 1.202 |
Diasporada Doğu Çerkesçesi konuşanların sayısı az olup Kafkasya'dakiyle ters orantılıdır. Türkiye’deki Çerkesler içinde dillerini en iyi koruyan grup olan Kabardeylerin en yoğun yaşadığı bölge, esas olarak Kayseri ve Sivas’a bağlı köylerin bulunduğu Uzunyayla ile Maraş-Göksun ilçesidir.
Kuzey Osetya Çerkesleri
Kuzey Osetya'nın Mozdok rayonunda yaşayan Mozdok Kabardeyleri Rusya'ya ilk (250 yıl kadar önce) bağlanan Çerkesler olup Hristiyandırlar.
Kuzey Osetya Cumhuriyetindeki nüfus:
| 2010 | 2002 | |
|---|---|---|
| Osetler (Осетины) | 459.688 (65,1 %) | 445.310 (62,7 %) |
| Ruslar (Русские) | 147.090 (20,8 %) | 164.734 (23,2 %) |
| Kabardeyler (Кабардинцы) | 2.802 | 2.902 |
Osmanlı Çerkesleri
Osmanlı'da (ve ondan miras Türkiye ile Orta Doğuda) Çerkes nitelemesi Adığeler dışında ayrıca Abazalar, Abhazlar, Osetler, Karaçaylar ve Balkarlar gibi farkli dil ailelerinden dilleri konuşan Kuzey Kafkasyalıları topluca belirtmek için yaygın biçimde kullanılır ve bu tanıma Çeçenler ile Dağıstan dillerini konuşan Kafkas halkları da dahil edilir. Ancak, son yıllarda Çerkes ifadesinin kullanılması bir şekilde Adığelerle sınırlandırılmıştır.Gürcistan'dan ayrılıp bağımsızlıklarını ilân eden Abhazya ile Güney Osetya halkı kendini Çerkes olarak görmez ve Çerkes günümüzde Adığe ile sınırlanmıştır.
Türkiye'de ve diğer Osmanlı diasporasında Çerkes terimi dar ya da geniş anlamda kullanılıp kullanılmamasına göre farklı tanımlanır ve daha çok Kuzey Kafkasyalıları kapsayacak kadar geniş tutulur:
1774 Küçük Kaynarca Antlaşması’ndan itibaren Çarlık Rusyası ile Osmanlı İmparatorluğu arasında şiddetli bir mücadele alanı hâline Kafkasya'da Çerkesler, Osmanlı tarafını tutarak, Ruslara karşı amansız bir savaşım içine girmişlerdir. Kırım Savaşı’ndan sonra ise Ruslar, Kafkaslar yönünde kararlı şekilde ilerlemiş, diğer Kafkas kavimleri ile birlikte Çerkesleri de hâkimiyetleri altına almışlardır. Bunun üzerine yurtlarından ayrılmak zorunda kalan Çerkesler, Osmanlı İmparatorluğu’nun çeşitli yerlerine yerleştirilmişlerdir. Sürgünden yaklaşık yirmi yıl sonra Sultan II. Abdülhamit döneminde 1882 yılında kaleme alınan Çerkesistan Tarih-i Umûmiyesinin Sûret-i Tanzîmine Dair Lâyihadır başlıklı kapsamlı bir Çerkes Tarihi tasarısı, gerek Osmanlı tarih yazımı gerekse Çerkes tarih yazımı açısından önemli bir girişimdir. Bu girişim, geleneksel Osmanlı tarih yazımı çizgisinde ve ümmetçi-milletçi nitelikte bir tarih anlayışının ürünü sayılabilir.
Osmanlı hareminde tarih boyunca Çerkes cariyeler padişah ve halifelerin eşlerinin önemli bir bölümünü oluşturmuş, pek çok Osmanlı Hanedanı üyesi de, aralarında son Osmanlı halifesi olan Abdülmecid Efendi'nin ilk eşi Şehsuvar Kadınefendi'nin de bulunduğu Çerkes asıllı anneler tarafından dünyaya getirilmiştir. Osmanlı ve İran'da haremlerde yer almış Çerkesler, 17 ve 18. yüzyıl boyunca Batı sanat ve edebiyatında, özellikle Oryantalizm döneminde geniş yer bulmuş ve Çerkes güzeli ideali ile karakterize edilmiş, halkın kadınları beyaz ten, yeşil göz ve kibarlık ile bağdaşlaştırılmıştır.Şapsığca Türkiye’de 1923 yılına değin, Kabardeyler dışında Osmanlı Adiğeleri arasında bir yazı ve ibadet dili olarak kullanılıyordu.
Osmanlı topraklarına yerleştirilen Çerkes muhacirleri ile yerliler arasındaki çıkar çatışmasının en bilindik örneklerinden biri Kayseri Pınarbaşı, Kayseri'ndaki Uzunyayla'ya yerleştirilen Çerkesler (Kabardeyler, Hatkoylar) ile Avşarlardır.
Türkiye Çerkesleri
Türkiye'deki bütün Çerkes/Adige boyları İstanbul, Ankara, İzmir gibi büyük illerde yaşasa da, Anadolu'da yoğun bir şekilde yerleşik bulunduğu iller şöyledir:
- Batı Çerkesleri
- Abzehler: Kahramanmaraş, Düzce, Samsun, Sinop, Tokat, Balıkesir, Çorum, Afyonkarahisar, Eskişehir, Konya, Bursa, Manisa
- Şapsığlar: Samsun, Amasya, Çorum, Düzce, Balıkesir, Afyonkarahisar, Bolu, Aydın, Sakarya, Yozgat, Manisa
- Bjeduğlar: Çanakkale (Biga ilçesi yöresi), Eskişehir, Afyonkarahisar
- Hatkoylar: Kayseri, Bilecik (Hatkoy/Hatukay/Hatukuay Çerkesleri dünyada yalnızca Türkiye'de yaşamaktadırlar)
- Çemguylar: Düzce, Bilecik
- Mehoşlar: Samsun (Alaçam ilçesi), Konya
- Doğu Çerkesleri
- Kabardeyler: Kayseri, Kahramanmaraş, Tokat, Sivas, Eskişehir
- Besleneyler: Çorum, Amasya, Düzce, Eskişehir
- Ubıhlar: Balıkesir, Bolu, Sakarya, Düzce, Samsun, Ordu, Kahramanmaraş,
Kıbrıs Çerkesleri
15. yüzyılda Memlûk Çerkesleri olarak Kıbrıs'a ayak basan Çerkesler, 19. yüzyılda ise bir sürgün sonucu gelmiş ve yerleştirilmişlerdir. Kıbrıs'ta Çerkes denildiğinde gerek halk arasında gerekse araştırmacılar arasında hem Adığeler hem de Abhazlar algılanmaktadır. Eylül 1864'te İstanbul'da 3 Yunan gemisine bindirilen kadınlı erkekli 2.700 Çerkesten oluşan grup iki haftalık yolculuğun ardından Kıbrıs’a varmış, 1.400 den fazla Çerkes ise yolculuk sırasında can vermiştir. Ocak 1865’e gelindiğinde hayatta kalan Çerkeslerin sayısı sadece 300 kişi idi. Gelen Çerkeslerin sayısının o dönemde daha fazla olabileceğine rağmen, o dönemde gerek Kıbrıslı Rumların, gerekse Kıbrıslı Türklerin tepkilerinden dolayı, Çerkeslerin Kıbrıs'a iskânı sınırlı tutulmuştur. Gemilerle getirilen Çerkesler Larnaka civarındaki günümüzde Kuzey Kıbrıs'ta Lefkoşa'ya bağlı Erdemli (Tremeşe) ve Yiğitler (Arçoz) köyleri ile 1974 Barış Harekatı öncesi çoğu Kıbrıslı Türklerden oluşurken bugün Güney Kıbrıs'ta kalan Vuda köyünün yanı sıra, bir kısmı da toplu olarak Limasol'da daha sonra Çerkez Çiftliği olarak adlandırılan bölgeye yerleştirilmişlerdir.
Kosova Çerkesleri
1856 sonrası Kırım ve Kafkasya’dan gelen göçmenlerin bir kısmı Osmanlı yetkilileri tarafından Varna üzerinden Kosova’ya sevk edilmiş, ilk etapta bu göçmenlerden 5 bin ailenin Kosova sahrasında yerleştirilmesi planlanmıştır. Rumeli Eyaleti Valisi Çırpanlı Abdülkerim Nadir Paşa 600 göçmen ailesinin kışı geçici olarak Priştine ve Vuçıtrın kazalarında geçirmelerini sağlamıştır. Geleneksel Çerkes kaynaklarına göre Kosova sahasına gelen Çerkes sayısı toplam 12 bin (2.000 aile) kadardı. Çerkesler Kosova sahasında bir iki tanesi 100 haneli diğerleri ortalama 40–50 haneli 30 kadar köy kurmuşlardır. Kosova’daki Çerkesler 1876 Bulgar isyanının bastırılmasında ve 93 Harbi (1877–1878) sırasında takviye kuvvet olarak kullanılmıştır.Niş tarafına yerleştirilen Çerkesler Sırplar tarafından sürülünce Anadolu ve Suriye’ye gitmiş, Kosova’da meskûn olanlar da bunları takip etmiştir. 1890’ların sonunda Kosova’daki Çerkeslerin sayısı asağı yukarı 6.400’e (Avustralya istatistiklerine göre 6 bin) gerilemiştir. 1912 sonrası Çerkesler daha büyük oranda göç etmiş, 1918’den sonra da yine büyük bir göç olmuş ve sonuçta 1930’larda 50 haneye düşmüşlerdir. Çoğu Arnavutlaşan bu Çerkeslerin Balkanlar'daki son canlı kalıntısı Kosova'da Priştine'ye yakın mesafede Stanovça ve Miloşevo köylerinde yaşayan 300-400 kişilik Çerkes/Adığe topluluğudur. 1995’te Hasan Mercan'ın Prizren'de yayımlanan Kosova Türklerinin Çığ adlı dergisinde Kosova'daki bu Çerkes topluluğuyla ilgili röportajın yayımlanmasından sonra Çerkeslerin varlığı duyulmuş oldu.1998-1999 Kosova Savaşında seslerini duyuran Abzeh boyundan Çerkesler, 1999 yılında ilk kafile olarak Adigey Cumhuriyeti ile Çerkes kuruluşlarının desteğiyle ata topraklarına getirilmiş ve onlar için Maykop'un dört kilometre yakınlarında çoğunluğu nüfusunun önemli bir kısmı Ermeni olan Rus köylerinin ortasında Mafehabl adlı yeni bir Çerkes köyü kurulmuştur. Kosovalıların Adıgey’den kısa sürede gideceklerine dair karamsar tahminlerin aksine, Adigey’e gelen yaklaşık 200 Yugoslavyalı Çerkesten sadece 30 kadarı Almanya’ya ve Türkiye’ye gitmiştir.
Irak Çerkesleri
Kuzey Kafkasya'dan sürgün edilen Çerkesler (Kuzey Kafkasyalıların toplu adı olarak) Osmanlı Devleti’nin iskân politikasının bir sonucu olarak 1864 yılından itibaren Irak'a yerleştirilmeye başlanmıştır. Bu Kuzey Kafkasyalılar Çeçen, Dağıstanlı ve Adığe kökenli olup Kerkük, , Bağdat, Musul ve Felluce bölgelerine yerleştirilmişlerdir. Ayrıca, Kuzey ve Güney Dağıstan'dan gelen aileler Duhok, Erbil ve Süleymaniye'ye yerleşmişlerdir. Günümüzde Irak'ta Çerkes adıyla bilinen Kuzey Kafkasyalıların % 75'ini Çeçenler oluşturmaktadır. Irak'ta en fazla tanınan 18 Çerkes aşiretinden üçü Çeçen kökenli olup diğerleri El-Lezgi, Avar, Kumuk, Tebesaran, Abzeh, Kabardey, Şapsığ, Nahşoy olarak ifade edilebilir. Irak Çerkesleri ayrı bir kimlik olarak tanınmadıkları gibi birçok haktan da mahrum durumdadırlar.
Suriye Çerkesleri
Memlûklar döneminde Mısır’ın hâkimiyeti altında bulunan Suriye’deki garnizonlarda önemli sayıda Çerkes vardı ve bunlar varlıklarını Osmanlı döneminde de sürdürmüş olsalar da, Suriye’de bugün Çerkes diasporasını oluşturanlar 19. yüzyılda, Çerkes Sürgününde buraya gelenlerin torunlarıdır. Osmanlı yönetimi birkaç amaç güderek tampon Çerkes yerleşimleri kurmuş, yerli halka kıyasla daha yüksek tarım tekniğine sahip Çerkeslerle boş toprakları değerlendirmiştir.
Osmanlı Devleti’nin iskân politikasının bir sonucu olarak 1860’lı yılların ortasında Suriye’ye yerleştirilmeleri Kuzey Kafkasya’dan doğrudan ve Balkanlar’dan olmak üzere iki aşamada gerçekleşmiştir. 1860 ortalarında Kuzey Kafkasya’dan gelen ilk gruplardan biri Suriye’nin kuzeyine, Maraş sancağına yerleştirilmiştir. Daha sonra, 1872 yılında bine yakın Çerkes, Hama ve Humus şehirleri civarına ve Havran Sancağı sınırları içindeki Golan Tepeleri’ne yerleştirilmiştir. Çerkeslerin Kuzey Kafkasya’dan Suriye’ye göçü küçük ölçülerde de olsa 1920’li yılların başına kadar sürmüştür. Çerkesler yoğun olarak Golan Tepeleri’ne Mavera-i Ürdün’e, Hama, Humus ve Halep kentlerinin yakınlarına yerleştirilmişlerdir. Kurdukları Amman, Ceraş, Kuneytra ve Mumbuc köyleri zamanla büyüyerek kentlere dönüştür. Son grup Çerkes göçmeni II. Dünya Savaşı’ndan sonra gelen ve çoğunlukla Almanlara esir düşen ve savaştan sonra Kuzey Kafkasya’ya dönmeyen Kızılordu’nun eski askerleri ile 1942’de Kuzey Kafkasya’nın Nazi Almanyası tarafından işgalinde Alman ordusuna alınan gençlerdir.
Bugün Suriye’de çoğunluğu Şam, Halep ve Humus’ta yaşayan 90 ilâ 100 bin Çerkes vardır ve bu "Çerkes" nitelemesi geniş anlamda olup Adığeler dışında ayrıca Oset, Çeçen ve Avarları da kapsar.
Ürdün Çerkesleri
Ürdün’de 120.000 kadar Çerkes bulunuyor ve bunların büyük çoğunluğu da başkent Amman’da yaşamaktadır. 1878’den başlayarak Kafkasya'dan Osmanlı Anadolusuna sürülen ve oradan da Osmanlı Ürdününe yollanan ilk Çerkesler daha çok Şapsığlardan oluşuyordu. Bu ilk gelen Çerkesler iki farklı güzergâh izlemişlerdir; deniz yoluyla gelenler Şam üzerinden, kara yoluyla gelenler ise Halep üzerinden Ürdün'e ulaşmışlardır. 1878 ve 1904 yılları arasında Çerkesler Ürdün'de beş köy kurdular: Amman (1878), Wadi al-Sir (1880), Jerash (1884), Na'ur (1901) ve al-Rusayfa (1904). Ürdün’de Çerkeslik, yönetim tarafından resmen tanınan bir siyasi/kültürel kimliktir. Monarşik yapı içerisinde faaliyet gösteren Meclis’te Çerkeslere ayrılmış üç koltuk vardır. Seçilenlerden bir tanesi Bakanlık makamına getiriliyor. 8 adet Çerkes Derneği var ve bunlardan hemen hepsi devletten maddi yardım almaktadır. Özellikle Kral Hüseyin’in oğlu , Çerkeslerin yönetim nezdindeki fahri temsilcisi gibi davranmaktadır. Bugün Ürdün'de Emir Hamza ve Abdülmalik Şeref olmak üzere iki tane Çerkes okulu vardır ve bunlar bütünüyle Çerkes Hayır Cemiyeti’nin yönetimindedir.
İsrail Çerkesleri
Kuzey Kafkasya'dan Osmanlı İmparatorluğu topraklarına sürülen ve Osmanlılar tarafından 1864 yılında Balkanlara yerleştirilen Çerkeslerden bir grup, buralardaki yerli halkla yaşanan sorunlar yüzünden 1870 yılında ikinci defa göçe tabi tutulmuşlar ve deniz yoluyla bugün İsrail toprakları olarak bilinen bölgeye gönderilmişlerdir. Günümüzde Şapsığlardan oluşan 3500 nüfuslu belediye Kfar Kama ile Abzehlerden oluşan 850 nüfuslu adlı iki yerleşimde yaşarlar. yerleşimindekiler ise Memlûkler dönemi Çerkeslerine dayanır. Kfar Kama'dakiler Kfar Kama Şapsığcası denen ağızları okulda öğretilmektedir.
Memlûk Çerkesleri
Mısır ve Suriye’de 267 yıl varlık gösteren Memlûk Devleti, sultanlarının eğitim aldıkları askerî okullara (tıbâk) göre, Bahrî Memlûkler ya da Türk Memlûkler (1250–1382) ve Burcî Memlûkler ya da Çerkes/Çerkez Memlûkler (1382–1517) olmak üzere iki dönem halinde ele alınır. Nil Nehrindeki bir adada bulunan tıbâkta yetiştirilen memlûkler (kölemenler) dönemi Bahrî olarak adlandırılırken Kahire’de bulunan Kalat’ul-Cebel’de eğitimini almış olan memlûkler dönemi Burcî olarak tanımlanır. Bahrîler döneminde Mısır’a getirilen memlûkler Kıpçak ülkesi ve Mâveraünnehr gibi Türk havzalarından satın alındığı için bunların çoğu Türk kökenli (özellikle de Kıpçaklar) olurken, Burcî Memlûkler Kafkasya’dan getirildiği için Çerkesler (geniş anlamda Kuzey Kafkasyalılar) ve Gürcüler gibi Müslüman değişik Kafkas halklarından olmakta idi.
Mısır Çerkesleri
Mısır’da Çerkeslerin varlığı Memlûk döneminde başlamıştır. Burcî Memlûkler ya da Çerkes/Çerkez Memlûkler (1382–1517) denen ikinci dönemde iktidara gelip yönetimde ve orduda büyük bir nüfus oluşturan Çerkeslerin (geniş anlamda Kafkasyalılar) hanedanlığı Osmanlı egemenliğine kadar sürmüştür. 1517’de Yavuz Sultan Selim Mısır’ı Osmanlı’ya bağladıktan sonra yönetimi yine bir Çerkes’e bırakmıştır. Çerkes Emirleri İstanbul’a bağlı olarak Mısır'ı 1811 yılına kadar yönetmiştir. Çerkeslerin Mısır’daki etkinliği 1811’de 500 Çerkes komutanın Kahire kalesinde tuzağa düşürülerek öldürülmesinden sonra sona ermiştir. Ülkede başlayan Memluk avı üzerine Çerkeslerin bir kısmı Suriye’ye, bir kısmı Sudan’a sığınmış, bazıları da yeni yöneticinin hizmetine girerek Mısır’da kalmıştır.Mısır Hidivliği döneminde 1830’larda, Kavalalı Mehmet Ali Paşa’nın iktidarında Çerkeslerin devlet içinde askerî-idarî kademelerde etkisi tekrar artmıştır. 19. yüzyıldaki Çerkes Sürgününde Osmanlı toprağı Mısır’a da Çerkes yerleştirilmiştir. Fakat bu dönemde Mısır’da toplu yerleşim olmadığı için Suriye ve Ürdün’deki gibi bir Çerkes topluluğu oluşmamıştır. Çoğunlukla ordu ve devlet içinde seçkinler kesimini oluşturan Çerkesler Cemal Abdünnasır’ın darbesinden sonra hem mal varlıklarının çoğunu hem de etkinliklerini kaybetmişlerdir. Bugün Mısır’da dedelerinin Çerkes olduğunu bilen, ama artık Araplaşmış çok sayıda insan yaşamaktadır.
Sosyal yaşam
Çerkes toplumu, kendi içinde gelenek ve göreneklerinden oluşmuş habze ya da Çerkes âdetleri denen yazılı olmayan sözlü örfî hukuk kurallarıyla biçimlenir.
Geleneksel toplumsal yapı Çerkeslerde soy topluluğu (klan) ve boy-kabile yapılanması özellikleri taşır. Ortak bir atadan geldiğine inanan ve aynı soyadını taşıyan aileler tlepk (lhepk olarak da yazılır; лъэпкъ) denen soy topluluklarını yani sülaleleri oluşturur. Aynı tlepk'ten olan herkes birbirini yakın akraba sayar ve aralarında kesin evlenme yasağı uygulanır. Evlenme yasağı anne tarafından tlepk için de geçerlidir. Her tlepkin kendine ait bir damgası vardır.Macarcada olduğu gibi, Çerkesçede de sülale adı önce şahıs adı ise sonra gelir: Tevune Haçim. Sülale adlarında «... oğlu» anlamındaki takı (-ka, -ko, -kua, -kue) Doğu Çerkesçesinde -kwue, Batı Çerkesçesinde kwo biçiminde yazılır.
Çerkeslerin en önemli değerlerinden bir tanesi de saygıdır. Çerkeslerle yapılan bir mülakatta “Çerkes denilince aklınıza gelen ilk özellik nedir?” sorusuna çoğu “saygı” karşılığını vermiştir.
Sınıflar
Orta Çağ ve izleyen çağlarda derebeyi/köy beyleri (pşı пщы) ve bu beylerin birincil soyluları/lekopleş (лӀэкъолӀэш), ikincil soyluları ya da soylu kahyaları/özdenleri/verkleri (оркъ), onların toprak köleleri yani serfleri/pşıtlı (пщылӀы), beylerin koruma ve egemenliği altında yaşayan köylüler/fekotl (фэкъолӀ) ve köleler/vıneut (унэӀут) toplumun ana sınıflarını oluşturuyorlardı.
Adığelerde iki farklı toplum yapılanması görülür: aristokratik Çerkesler olarak da adlandırılan ve beyleri/kahyaları olan ve yalnızca köleleri çalışan Doğu Çerkesleri (Kabardey, Besleney) ve Batı Çerkesleri (Bjeduğ, Çemguy) ile demokratik Çerkesler olarak da adlandırılan ve beyleri olmayan ve köleleriyle birlikte kendileri de çalışan Batı Çerkesleri (Şapsığ, Hakuç, Abzeh). Çerkes Sürgününde Kafkasya'da kalanlar esas olarak ilk grup iken, Kafkasya'dan çıkıp diasporayı oluşturanlar ise ikinci gruptaki Çerkeslerdir.
Yarı feodal Adiğe toplulukları (Kabardey, Besleney, Bjeduğ, Çemguy) içinde serf ve köleler çoğunluğu oluşturur ve bunlarda köle emeği önemli bir yer tutardı. Ubıh ve Abazalar (Abazin) arasında da köle emeği ve ticareti önemliydi. Ancak Ubıhlarda soylu (bey) sınıfı yoktu, onun yerini kuaşkha denilen köle tüccarı ya da köle sahibi zengin bir köylü sınıfı almıştı. Bu tür toplumlarda bey (pşı) ya da soylu kahya (verk) sınıfından olanların çalışmaları ayıp sayılırdı. Bunlar günlerini uyumak, eğlenmek, konuk ağırlamak ve ava gitmekle geçirirlerdi. Köylü sınıfı (fekotl) kadınları da ev işleri dışında çalıştırılmazdı. Bu yüzden bu tür toplumlardaki üst sınıflar arasında yaygın bir tembellik durumu bulunuyordu. Toplumun yükünü serfler, köleler ve yoksul köylüler sırtlanmış durumdaydılar. Son dönemlerde köle (esir) ticareti Abzeh ve Ubıhların tekeline geçmiş gibiydi, Osmanlı esir tüccarları onlarla, özellikle dürüst kişiler olarak güvendikleri Ubıhlarla ticaret yapıyorlardı.
Buna karşın Karadeniz kıyısında ve dağlarda yaşayan Natuhay, Şapsığ, Hakuç ve Abzehler gibi sınıfların yeterince belirmediği Adığe topluluklarında arkaik demokratik toplum yapısı büyük ölçüde korunmuştu. Egemenlik Hase denilen halk meclisleri eliyle köylü sınıfı (fekotl) tarafından kullanılırdı. Daha çok ataerkil köleci ilişkiler söz konusuydu. Ataerkil kölecilikte köle sahibinin kendisi de dahil kadın erkek herkes ev dışında ve tarlada çalışır, köylülere hükmeden bir bey ya da soylu (kahya/оркъ) sınıfı yoktu. Köle ve serfler (toprak kölesi) bulunsa bile sayıları azdı. En çok köle Abzehler arasında bulunurdu. Bazı yazılı kaynaklara göre Ubıhların dörtte biri, Abzehlerin onda biri, Şapsığların da yirmide biri doğrudan köle (vıneut) ya da toprak kölesi (pşıtlı) idi.
Damga
Karaçaylar, Balkarlar, Tatarlar, Başkurtlar, Kazaklar, Kırgızlar ve Oğuzlar gibi Türk halklarında kullanılan damga (: 
tamga) geleneği Tatarların komşusu Marilerde (Çirmişler) görüldüğü gibi Karaçay-Balkarların (sülale damgası: tukum tamğa) komşuları olan Çerkesler (Batı дамыгъ, Doğu тамыгъэ), Abazalar, Abhazlar, Osetler gibi Kafkas halklarında da görülür. Çerkes sülale damgaları günümüzde de bilinmekte olup her sülale/tlepk farklı damga şekline sahiptir.
Aile
Aile reisi ve bütün kararları alan babadır ve onun kararları emir niteliğindedir. Erkeğin ailedeki otoritesi yaşı ilerledikçe artar ve kabilede de etkili olmaya başlar. Çerkeslerde “ikili aile‟, yani baba ve oğlun çocukları ile birlikte yaşadığı aile yapısı büyük çoğunluğu oluşturmaktadır. Baba ve iki oğlun, aileleri ile birlikte oluşturdukları “üçlü aile‟, nüfusu az olan ailelerde daha fazla görülür. Öğrenim veya çalışmak için şehre gitme söz konusu olunca, kardeşlerden biri, özellikle de öğrenime önem vermeyen kardeş baba ocağında kalır. Bugün Çerkes ailelerinde evlenen kişinin baba ocağında oturması ender rastlanan bir durumdur. Bir hanede birden fazla kardeşin oturmasına sık rastlanmasına rağmen, bu kardeşler mal varlığı ve iş açısından birbirlerinden bağımsızdırlar. Ancak, bir konuk geldiğinde veya dışarıdan gelebilecek haksızlıklara karşı tek vücut olurlar.
Çocuğa anası babası değil, dedesi ninesi (ya da yakın akrabadan veya dostlardan biri) ad verir.
Kaşenlik
Kaşenlik, habze kuralları çerçevesinde, evli ya da nişanlı olmayan bekar kız ve erkeklerin arasındaki arkadaşlık ilişkisi olup bu ilişkiyi sürdüren her ikisine de kaşen adı verilir. Genç kız ve erkeğin ne kadar uzak olursa olsun akraba (aynı sülaleden/tlepkten) olmaması gerekir. Tanışma sürecinde akraba olduğunu öğrenen gençler kaşen olmamaktadır. Eskiden genç kız ve erkeğin aynı köyden olması yasaktı. Günümüzde ise hoş karşılanmamakla beraber izin verilir. Gençler birbirlerine saygılı davranmak zorundadır. Kız, genç erkekle tanışmak istemediğinde, erkek kızı rahatsız etmez. Çerkeslerin yazılı olmayan habze kurallarına uymak zorundadırlar. İki kardeş aynı anda toplantıda bulunmaz. Öncelik büyük kardeşindir. Kaşenler topluluk dışında buluşamazlar. Zehes esnasında genç erkeğin ayağa kalkması ve "toplum müsaaade ederse ..... hanıma kaşenlik teklif ediyorum" demesiyle gerçekleşmesi adettendir. Genç kız da ayağa kalkarak cevap verir eğer ortamda akrabadan bir büyüğü varsa ona vekalet verir. Genelde köyün gençlerinin misafir kızlara kaşenlik teklif etmesi adeti vardır. Çerkes kız ve erkekleri birbirleri ile düğünlerde (ceug), toplantılarda, muhabbet ortamlarında birlikte olurlar. Sorumluluğu "thamate" adı verilen bir kişide olan bu toplantılar en yaygın olarak köylerde görülür. Bu tür toplantılarda genellikle birkaç köyün gençleri bir araya gelir. Sabahlara kadar süren sohbetler, oyunlar ve eğlenceler yapılır. Kız ve erkeklerin karşılıklı oturduğu bu geceler gençlerin birbirlerini tanımalarına yardımcı olmaktadır. Muhabbet geceleri bir eğlence kaynağı olduğu kadar aynı zamanda eğitim yeri de sayılmaktadır, zira kızlar ve erkekler belirli bir yaştan başlayarak bu tip toplantılarda Çerkes adet ve görenekleri çerçevesinde eğitilirler. Kaşenlik, Çerkeslerde sosyal dayanışmaya, toplum bütünleşmesine katkı yaptığı gibi, toplum düzenini sağlamada çok önemli bir işlev görmektedir ve esas olarak evliliğin ilk adımıdır. Çerkeslerin çoğu kaşenlik süreci sonunda evlenmişlerdir. Her Çerkesin kaşeni vardır, fakat her kaşenlik evlilikle sonuçlanmaz. Pseluk ile başlayıp daha sonra da devam eden kaşenlik Çerkeslerde ciddi ve şaka kaşenlik olmak üzere iki tipte görülür. Şaka kaşenlik (semerko) sadece bir toplantı süresince yapılır ve gençlerin her toplantıda farklı kaşeni olabildiği için bir Çerkez kızının ya da erkeğinin evleninceye kadar çok fazla kaşeni olabilmektedir. Ciddi kaşenlik ise evliliğe yöneliktir ve başka toplantılarda da devam eder. Tam olarak karşılamasa da, günümüzde en yakın biçimde flört kavramıyla ifade edildiği de olur. Fakat flört ya da sevgili gibi yorumlanması yanlıştır. Zira, flörtte iki cins de üçüncü bir kişi olmadan başbaşa vakit geçirirken, kaşenler kesinlikle bir arada yalnız kalamazlar. Düğün de dâhil herhangi bir toplulukta, birbirini beğenip kaşen olan bir gençle bir kızın o topluluğu terk ederek bir odaya çekilmeleri veya birlikte dışarı çıkmaları doğru karşılanmaz. Bunu gizli yapsalar bile, terk ettikleri topluluğu hafife almak, geleneklere karşı çıkmak ve özellikle kızın ailesine hakaret kabul edilir. Eğlenceli bir toplantıda ve daha çok da düğünlerde kaşen olunur. Kaşenler söyleyecekleri her şeyi birbirine yine toplum içerisinde söyler. Baş başa sohbet yoktur. Kullanılan kelimeler, birbirlerini ve beraberlerindeki insanları rahatsız etmeyecek şekilde özenle seçilir. Kısaca sohbet karşılıklı iltifatlar şeklinde geçebilir. Kaşen olanlar bu düşünceyi daha da olgunlaştırıp evlilik ile de sonlandırabilir. Kaşenlik ile görücü usulü evlilik arasında da benzerlik bulunmaz; zira, kaşenlikte gençler tanışır, birbirlerini beğenir ve severlerse evlenirler, ailelerin etkisi yoktur. Görücü usulü evlilikte ise aileler devreye girer ve daha önce birbirlerini tanımayan gençler evlendirilir. Kaşenlik; her Çerkes gencinde (kız-erkek) en tatlı anıları bırakan ve hayatının her döneminde, eşine bile eski kaşenini söylemekte sakınca göremeyeceği bir olaydır. Yapılan bir araştırmada küreselleşme ile beraber kaşenlik kavramının azaldığı ve kaşenlik geleneğinde bozulmalar olduğu tespit edilmiştir. Toplumsal değişmelerin yaşandığı günümüzde kaşenlik devamlılığını azalarak da olsa sürdürmektedir.
Kişiler evlenmeye karar verirlerse bu sefer bunu kendi aralarında akitleşirler. Bu durumda da euç denilen bir hediye verilir. Euç söz karşılığı verilen maddi bir hediyedir. Söz verdi anlamına gelir. Kaşenlik neticesinde evlenmeyi kabul etti demektir. Bu hediyeyi erkek bayandan ister. Bayan da kendi inisiyatifinde bir hediye verir. Bu hediye bir boyun bağı, mendil, yüzük, bilezik olabilir. Erkek de bunun karşılığında kıza bir yüzük vermektedir. Bu karşılıklı hediyeleşme durumu sadece kız ve erkek arasında olmaz. Kızın ve erkeğin yanında arkadaşlarından veya akrabalarından birkaç kişi bulunmak durumundadır. Söz verme ve hediyeleşme hadisesi onların nezaretinde olmaktadır. Evlenmek amacıyla kaşen olan ve bunu akit altına alan genç kız ve erkekler bu durumda toplumdan ayrı bir yerde yalnız başlarına konuşamazlar. Onların yanlarında mutlaka arkadaşları da olmak durumundadır. Toplumun dışında ve toplumdan habersiz bir yerde konuşmaları yasaktır. Bu durum evleninceye kadar böyle devam eder. Kaşenlik sonucunda yapılan evliliklerde boşanmanın yok denecek kadar az yaşandığı tespit edilmiştir. Bu durumun nedeni evlenen kişilerin birbirlerini tanıdıktan sonra evlenmeleri olarak tespit edilmiştir. Bir başka nedeni ise Çerkeslerde boşanmanın ayıp olması ve yadırganmasıdır.
Evlilik
Çerkeslerde erken yaşta evlilik görülmez ve geç evlenmeleriyle dikkati çekerler. Türkiye'de genelde Lazlardan, Türklerden ya da Kürtlerden daha geç evlenirler. Bir Çerkes atasözü «köpek niteliklerini üç yaşında, at dokuz yaşında, erkek otuz yaşında gösterir» der. Evlenme yaşı erkek için 25 – 35 arasıdır; zira aile sorumluluğunun bilineceği yaş olarak o yaşlar görülür. Büyük kardeş evlenmeden küçük kardeş evlenemez. Kafkasya'da sürgün öncesi güçlü sınıf ayrımı görülürken, sürgün sonrası toplumdaki sınıf farklılığının kopuk olmasına karşın yine de Türkiye'de yakın zamana kadar Çerkesler arasında soylu sınıftan birinin köle sınıfından biriyle evlenmemesi şeklindeki kuralların geçerliliğini koruduğu söylenebilir. Bunun yanında Çerkes olmayanlardan kız alıp vermemek şeklinde sürdürülen bir tavır gelenek ve göreneklerin daha az değişime uğramasında etkili olmuştur. Çerkeslerde iç güveyi uygulaması hemen hemen görülmez. Daha çok, genç yaşta dul kalmış çocuklu ve yalnız kadınlar, çok yoksul ya da azatlı köle erkekleri evlerine kabul etmiş ve evlenmişlerdir. Bu tür evlilik yapan erkeğe tlekhehaj denir. Kızlar evlenene kadar baba ya da erkek kardeşlerinin evinde yaşarlar. Kadının evindeki yaşamı çok rahattır; genç kızların baba evinde büyük özgürlüğe sahip olmalarına karşın evlendikten sonra bu rahatlıkları ortadan kalkar. Kız iken rahat olan Çerkeslerin gelin olduktan sonra sıkıntıya girmeleri bir Çerkes atasözünde "Çerkesin kızı Türkün gelini/Çerkese kız Türke gelin olacaksın" biçiminde dile getirilir. Yaşlıların bulunduğu büyük ailelerde gelin yemek yemez, konuşmaz, oturmaz ve çekingen davranır. Kardeşler evlendikten sonra ayrı ev kursalar bile, büyük ev ya da ana ev dedikleri baba evi ile ilişkilerini koparmazlar.
Çerkeslerde kız kaçırma yaygın bir gelenektir. Fakat zor kullanılmaz, kızın rızası olmadan kaçırılmaz. Kızı erkeğin arkadaşları kaçırır ve bir aileye teslime eder ve o aile kız evi rolünü yüklenir.
Zehes
Zehes (зэхэс), uzun kış gecelerini hoşça geçirmek, misafiri hoş tutmak gibi gerekçelerle bir araya gelen gençlerin, habze kuralları çerçevesinde kendilerinden daha olgun bir büyüğün (thamade) nezaretinde düzenlediği sohbet ve eğlence meclisleridir. Düğünler gibi zehesler de bir çeşit okul işlevini görürler. Gençlerin tanışmaları için en uygun ortam olup ayrıca kaşenlerin seçildiği mekanlardır. Zeheslerdeki en gözde oyun el vurma (eguav Ӏэгуау) oyunudur.
Thamate / Thamade
Thamate ya da Thamade (Batı тхьамат, тхьэматэ, Doğu тхьэмадэ), toplum düzeninin doğal temsilcileri olup eğlenceyi (zehes), düğünü (gegu, cegu), toplantıyı, herhangi bir elçi grubunu temsil eden ve yöneten, başkanı olan erkek kişidir. Kadınlardan thamate seçilmez. Toplantıda olan ve olacak olan bütün olayların sorumlusu ve hakimi olan thamateler cemiyet içerisinde hiçbir şekilde düzensizlik ya da kargaşa çıkmasına müsaade etmez, kurallara aykırı hareket eden kişileri uyarır. Toplantıyı yönetebilecek kabiliyete ve bilgiye sahip olan, habze denen Çerkes adetini çok iyi bilen kişiler arasından cemiyetteki fertler tarafından seçilir. Thamate seçiminde yaş (nexhıjj thamade: yaşlı thamade) çok önemli olmakla beraber yöneticilik kabiliyeti yüksek, toplum içinde belli bir ağırlığı olan ya da savaşlarda kahramanlık göstererek öne çıkmış, doğal bir saygınlık kazanmış hatta asalet sahibi soylu gençler tercih edilebilir. Thamate ile topluluk arasında iletişimi sağlayan ve onun tarafından alınan bütün kararları topluluğa, topluluğun isteklerini de thamateye bildiren, sayıları (1-3) cemiyetin büyüklüğü ile orantılı olan yaverlerine/ulaklarına pşeriha/pşerah/pşşaf’e denir ve bunlar daha çok toplumdaki sorunlara hakim yetenekli küçük yaşta olanlar arasından seçilir.
Atçılık
Çerkeslerde gelişmiş bir atçılık kültürü görülür. At Çerkesler için değerli bir binit aracı idi. Çerkesler atı yalnızca binmek için yetiştirirler ve ancak aygırlara ve iğdiş edilmiş atlara (alaşe алащэ, şıhu шыхъу) binerlerdi. Atı iğdiş eden kişilere şıseç’ (шысэкӀ) denir. Kısraklar (şıbz шыбз) sadece üreme amacıyla tutulurdu. En varlıklı ve nüfuzlu at yetiştirici olan Çerkes beylerinin (pşı) sürüleri hiçbir zaman 150-200 kısrağı geçmezdi. Eskiden bey ailelerinin kendi adlarıyla anılan at ırkları vardı. En ünlü Çerkes atı ırkları Karaçay-Çerkesya'daki Zelençuk vadilerinde Şoloh (щолэхъу) ve Adigey'deki Beçkan (бэчкъан) idi. Bunlardan başka Zelençuk vadilerinde Alheskir (алъэскир), Hağundoko (хьэгъундокъуэ), Hatohşoko (хьэтэхъушокъуэ) ırkları ile Yeceruakay'da Yivuan (иуан) ırkı atlar biliniyordu. Diğer Çerkes cins at ırkları arasında Abuk (абыку), Açetır (ачэтыр), Ağan ya da Yeğan (агъэн, егъэн), Huara (хуарэ), Jaje (жажэ), Jeraştı (жэращты), Juhar (жухьэр), Kaban (къэбан), Kokşavul (куэкушаул), Kundeyt (къундет), Kuratı (къураты), Şeceroko (шэджэрокъуэ), Trama (трамэ), Yeseney (есэней) sayılabilir. Yüz yıldan fazla süren yıkıcı Rus-Kafkas Savaşı ve sürgün Çerkes at cinslerinin çoğunun yok olmasına yol açmıştır. 20-30 Çerkes atı ırkından bugün sadece Şağdiy (шагъдий) kalmış olup dünya atçılık literatüründe "Kabardin" olarak bilinir ve en iyi dağ atlarından biri kabul edilir. Çerkes eyerinin ön ve arkası iki çıkmalıdır ve bu yönüyle Asya ve Avrupa eğerlerinden farklıdır.
Uzunyayla atları 1864 yılında Kafkasya’dan Anadolu’ya gelen Kabardey Çerkeslerinin beraberinde getirdikleri atların yetiştirilmesi ile ortaya çıkmış bir at ırkıdır. At ırkları arasında önemli bir yer tutan bu atlar ismini yetiştirildikleri İç Anadolu Bölgesi'nin Uzunyayla yöresinden almışlardır. Baş uzunluğu hariç Anadolu atlarının hepsinden uzun olduğu gibi, Türkiye atları içinde kulak uzunluğunun baş uzunluğuna oranı en küçük olanıdır.
Çerkes at kültürünü habze şekillendirir. Bir kadının veya yaşlının önünden atla geçmek büyük ayıptır. Atlı 30-40 metre kala atından iner, karşılaştığı kişi yürüyorsa saygılı bir şekilde durur ve sağ taraftan geçmesini bekler. Karşılaştığı kişi duruyorsa, atının dizginlerinden tutarak saygılı şekilde yanından geçmesi gerekir. Bir kadınla veya büyükle atın üzerinde oturarak konuşmak ayıptır.
Rus-Çerkes Savaşı sırasında Çerkesler için en büyük prestij, akınlarla Rus askerlerinin bulunduğu yerleri basıp, oradan onların düşmanın atlarını almaktır; bu baskınlarda elde edilen ve getirilen atlardan dolayı, zamanla evlenmek isteyen delikanlıların Rus birliklerine baskın yapıp at getirmesi istenmiştir. Bu sebeple «at hırsızı» deyimi onlar için pejoratif değil, gururlu bir sıfattır. At çalmak yiğitlik sayılır. Çerkesler at çalmayı (тыгъон, тыгъун) asla hırsızlıktan (тыгъоныр, тыгъугъэр) saymadılar ve at çalıp getirmeyen delikanlıya da kız vermediler. Abhazlarda da at çalıp getirmeyen delikanlıya kız vermezlerdi. Çerkeslerde , Kafkasya'da evlenecek gencin sınırı aşıp Ruslardan bir at çalıp getirmesi ve atı kızın dayısı, amcası ya da oğullarından birine vermesi ve böylece yiğitliğini ispat etmesi şekli ile başlamıştır.Evliya Çelebi 1660’lı yıllarda Çerkes diyarında hırsızlık etmeyenlere, “yiğit değildir” diye kız verilmediğini, bu yüzden, Çerkesistan’da hırsızlığın bir sosyal gerçeklik olduğunu belirtmiştir. Çerkesler için kullanılan at hırsızı nitelemesine Türk edebiyatında rastlanmaktadır:
- Kemal Tahir (Dutlar Yetişmedi): Seslenin bana şurdan bizim at hırsızı Çerkez oğlunu...; (Göl İnsanları): Çerkez olur da çalmasını bilmez mi? Çerkezler toptan at hırsızı olurlar, at da çalmadın mı sen?; (Damağası 1977): Dedimdi ben ama... At hırsızı Çerkez Memdali alçağının dostluğu buraya kadar...
- Reşat Nuri Güntekin (Değirmen): Sarıpınar'ın dağ köylerinden birinde Çerkez Murat diye bir at hırsızı yaşardı.
- Mustafa Necati Sepetçioğlu (Cevahir ile Sadık Çavuşun Buğday Kamyonu): Sen diyordun daha dün a be emmi; Çerkezlerden çıksa çıksa at hırsızı çıkar diyen sendin bre.
- Aziz Nesin. Oturdu yol ağzındaki Ulupınar yalağının taşına, derin düşüncelere daldı. “Düşmanlarımız, evet, evet düşmanlarımız Çerkes'in adını at hırsızına çıkarmışlar. Çerkes'in at çaldığı yalan, tövbe yalan... Çerkes at çalmaz da, ya atını çaldırır mı? Vay başıma!... Hangi kahpe dölü çaldı atımı... At değil küheylan... Akıtma'sına kurban olduğum... Tek ayağı sekili yanık al atım!... Çerkes Apti atını çaldırmış, derler de tefe-kor çalarlar. Ulan Çerkes kısmı atını çaldırır mı hey eşek Apti, hey Avanak Apti... Ulan, sen Çerkeslerin de adını batırdın. Nedir başıma gelen!... Ulan, at çalar diye yalan yere Çerkes'in adını çıkarmışlar, düşmanın gözü kör olsun... Şimdi de bu Çerkesler bir ata sahip olamıyor diye-kabilemizi rezil ettik...” Çerkes Apti ağlayacak gibi oldu, başını iki avucumun arasına almış, dirseklerini dizlerine dayamış acı acı düşünüyordu.; (İt kuyruğu 1953): Dedesi dersen, Çerkez eşrafından at hırsızı.
Kültür
Giyim Kuşam
Geleneksel kadın kıyafetleri çok çeşitli ve süslü olup bölgeye, kabileye, aileye ve sınıfa göre değişir. Ergenliğe adım atışından itibaren evlenene kadar kadınların giydiği korse/sutyen ya da şohtan keçi ya da kuzu derisinden işlenmiş denen ince ve yumuşak deriden yapılır ve bunlar biçim, malzeme, kullanım amacı, işlev ve yapılış biçimi yönünden Avrupa korselerinden ayrılır. Bey ve soylu kızları için kırmızı sahtiyan, özgür aileler için de kahverengi sahtiyandan dikilirdi. Şohtanlar gece gündüz giyilir ve yatarken ağaç ya da boynuzdan yapılma küçük çubukları çıkarılıp sabah kalkarken yerlerine takılırdı. Bu şohtan çubukları önden iki adet, arkadan ise sırt kemiklerine denk gelecek şekilde bir adet olurdu. Evlenip başka bir aileye giden kadınlar şohtanlarını çıkarıp birine verirlerdi, zira Çerkeslerde evli ya da dul kadınlar şohtan takmazlar. Patiska bezden dikilen /fanila boyun kısmı alınmış, kolsuz ve diz üstüne uzanacak boyda olan bir iç giysisidir. İçliğin üstüne giyilen kolları uzun ve uçları bolca olup ipek, atlas, saten ve basma kumaştan dikilir ve en çok işlemeli ipek ve atlas kumaşlar seçilir ve kaftanla aynı renkte olmasına özen gösterilirdi. Entari üzerine giyilen ince belli ve vücudu saran manto uzun kollu ve kol uçları bölünmüş ve açılır olup düğme ve düğme ilikleri bulunurdu. Mantonun etekleri pileli ve serbest/dalgalanır, boyun yakası dik olup gümüş düğmelerle iliklenirdi. Manto üstüne boynu yakasız kaftan bel hizasında düğme ve iliklerle düğümlenirdi. Kaftanın kolu kısa olup dirseğe kadar erişmez, kollara yassı kaşık biçimli uzun bir kol eki eklenirdi. Kaftanın ense bölümü ve ön kısmı, eteğin açıldığı bölümler, kaftanın uç ve kol eki kısımlarının üzerleri işlemelidir. Kol eki ile kollarında da altın işlemeli yumuşak süsler bulunurdu. Kaftan üzerinde gümüş düğmelere uygun düşecek bir gümüş kemer bulunur, gümüş omuzluk/apolet takılırdı. Kaftanın ön kısmındaki gümüş çiviler bazen büyük olurdu. Gümüş kemer üzerindeki kösteğe/kancaya bağlı dörtgen, üçgen ya da silindir biçimli bir gümüş çanta da bulunurdu. Kadın şapkaları değişik tiplerde olur. Bayramlık elbiseler daha çok ipek ve kadifeden yapılırdı. Kadın kıyafetlerinde geleneksel renkler olarak nadiren görülen mavi, yeşil ya da parlak tonlar yerine daha çok beyaz, kırmızı, siyah ve kahverengi görülür.
Geleneksel erkek kıyafetleri esas olarak geniş kollu çuha kaftan, gömlek, pantolon, ayakkabı ve kalpaktan oluşur. Kaftan üzerine bele takılı kama ve kılıç bulunurdu. Savaşçılar savaşırken ayakbağı olmaması için kısa kollu kaftan giyerlerdi. Sosyal sınıfına bağlı olarak erkek giyiminde renkler değişkenlik gösterir. Beyaz renk beyler tarafından kullanılırken, soylular kırmızı rengi, köylüler ise gri, kahverengi ve siyah rengi seçerlerdi.
Müzik
Çalgı
Adığelerin çok değer verdiği ve hepsinin de çok severek dinlediği müzik aletleri Kamıl, Şıç’epşıne ve Pheç’iç'tir.
- Üflemeli çalgılar
- Kamıl ya da Çerkes flütü veya kavalı (къамыл): çalan kişiye kavalcı/flütçü denir ve esas olarak, aynı adla anılan göl kamışı (, Scirpus lacustris) bitkisinin saplarından yapılırken, daha sonraları odundan ve metalden yapılıp, gümüş gibi değerli madenlerle de süslenmeye başlanmıştır. Karaçay kökenli Türkolog 'a göre Çerkesçedeki kamıl kelimesi Ogur grubundan Ön Bulgarların dili olan Kuban Bulgar Türkçesinde “kamış” anlamına gelen “kamıl” kelimesinden (LiR Türkçesi: kamıl ŞaZ Türkçesi kamış) geçmiştir. Kamıl, Çerkeslerin en eski enstrümanı olup toplayıcılık döneminden sonra gelen çobanlık döneminin ileri zamanlarında Adığe müzik yaşamına girmiştir. Geçmişte Adığe düğün eğlentilerindeki ana çalgılarından olan kamıl, 19. yüzyıldan sonra Pşıne adı verilen mızıka/akodeonun Çerkes yaşamına girmesinden sonra artık kullanılmamaktadır.
- Bjamiy: Öküz boynuzundan yapılan bu aletin bir tarafı beyaz, bir tarafı siyah renktedir.
- Vurmalı çalgılar
- Phaç’ıç: kürek biçiminde, incir ağacından yapılmış biri dar, yuvarlak bir sapla biten on iki plakadan oluşur. Bu plakalar sapın iki tarafına açılmış deliklerden geçirilen deri bir sicimle birbirine bağlanır. Bu alet, çalınırken sapından tutulur ve elin sert veya yumuşak hareketleriyle ritmik vuruşlar yapılır, oyunlara eşlik etmek için çalınır. Bugün hâlen düğünlerde kullanılmakta olan ayaklı bir tahtaya, daha küçük sopalarla vurularak ritim elde etmeye yarayan sistemden uyarlanarak elde edilmiş bir alettir.
- Fiotırp ya da Çerkes davulu: bükülerek birleştirilmiş tahta bir kasnağın (genelde kırmızı renktedir) üzerine keçi derisi geçirilerek yapılır. Abhazcada adaul («davul») adı kullanılır.
- Telli çalgılar
- Şıç’epşıne ya da Çerkes kemanesi (Batı шыкӀэпщын, пхъэпщын, Kabardeyce шыкӀэпшынэ, Besleneyce шыкӀэпчынэ): Adı «at kuyruğu pşıne» (шы «at», кIэ «kuyruk», пшин(э) «çalgı») anlamındadır. En eski hali ile iki, günümüzde dört telli olarak üretilen ve kullanılan yaylı bir çalgıdır.
- Pşınetark’u: ıhlamur ağacından yapılan 12-18 telli köşeli bir arptır.
- Phuante pşıne: üzerinde yedi adet tel bulunan dört köşeli bir kutu şeklinde bir alettir.
- Apepşıne/Epepşıne ya da Çerkes sazı: alttan kesik armut biçimindeki gövdesi ince uzun bir sap şeklinde devam ederek helezon bir kıvrımla sona eren, üzerinde at kılından dört tel bulunan bir sazdır. Oturarak çalınan bu çalgı, boynu yukarı gelecek şekilde tutulur ve gövde sağ bacağa dayanır.
- Tuşlu çalgılar
- Pşıne ya da Çerkes mızıkası (пщын, пшынэ): Çerkesçede esas olarak «çalgı» anlamındadır ve günümüzün akordeonuna benzer olup, onun temelini oluşturan, klavye sistemli akordeondan farklı olarak, tuşlu bir alettir. Diğer otantik çalgılardan çok sonraları Çerkes müziğine katılmış olmakla birlikte, bugün Çerkes halk müziğinde mızıkanın yanı sıra akordeon ve garmon da yaygın olarak kullanılmaktadır.
Şarkı
Şarkılar (vered/орэд) konularına göre şöyle ayrılır: kahramanlık, tarihî, dinî, hissî, ağıt, saban sürme, hasat, düğün, dans ve diğerleri. Çerkes halk şarkıları temelde insan sesiyle şekillenir ve ezgiye çok seslilik hâkimdir. Çerkeslerde halk yaşamının sözlü efsaneler yoluyla sonraki kuşaklara aktarılmasında köy köy, meclis meclis dolaşan geguak’o/ceguak’o adındaki çok sesli koro ile birlikte yaylı ve telli çalgılar kullanan profesyonel müzik topluluklarının katkısı çok büyük olmuştur.
Dans
Türkiye Çerkeslerinde esas olarak dört ana dans görülür: wuic, kafe, tleperıfe ve şeşen. Çerkes diasporasının toplu halde yaşadığı Türkiye, Suriye ve Ürdün'de orijinal adını korumuş, ama tarihi vatan olan Kafkasya'da tamamen unutulmuş (ya da bilinmeyen) danslar vardır: şeşen dansı en yaygın hızlı dans, kaşo bğunc yan dans, kaşo phenc ters dans, şıreç kaşo üç kişilik dans ...
- Wuic (удж): yavaş danstır ve çeşitleri (нысашаудж, турыту удж, удж хеш, удж пух, удж хурай) bulunur. Kafkasya'da нэхущ удж, щыблэ удж türleri bulunur.
- Kafe (къафэ): orta danstır ve çeşitleri (кафа чех, кафа куанша, кафак) bulunur.
- Tleperıfe ya da Leperuj (Doğu лъэпэрыфэ Batı лъэпэрышъо, лъэпэрисэ): parmak uçlarında hızlı danstır ve daha çok Abzah, Şapsığ ile Ubıh ve Abazalar (Rusların Abhaz ve Abazin olarak ayırdıkları halka Türkiye'de ayırt edilmeksizin Abaza denir) arasında yaygındır.
- Şeşen (шешен, шыжэн) ya da mezdegu (мэздэгу Kuzey Osetya Kabartey bölgesi «Mozdok»): hızlı danstır ve lezginka (ya da Türkiye'de bilinen adıyla: Şeyh Şamil) dansına benzer. Türkiye Çerkesleri arasındaki en popüler beş danstan biri olup oldukça yaygındır. Türkiye'de şeşen dansının en çok popüler olduğu yerler, çoğunlukla Kabardeylerin (Hajret ya da Kuban Kabardeyleri) yoğun olarak bulundukları yörelerdir. Adının farklı etimoloji denemeleri bulunsa da en yaygın ve kabul göreni Şeşen adının Çerkeslerin Çeçenlere verdiği addan geldiği yönündedir. Kafkasya'da bilinmeyen bu dans yalnızca diasporada yapılmaktadır ve diaspora Adığeleri yakın temasta oldukları Çeçenlerle aynı ad (Çerkes) altında buluşurlar. Dans bir kız ve erkek tarafından değişik melodiler eşliğinde icra edilir. Esas olarak Çeçen ve Adığe danslarında görülen hareketlerin bir karışımıdır. Bir başka deyişle Adığelerin yaptığı Şeşen dansı Çeçenlerin (özellikle de Dağlı Çeçenler: Binoy ve Şatoy Çeçenlerinin) yaptığı Şeyh Şamil dansının Çerkesleştirilmiş taklitidir. Erkeklerin hareketleri oldukça keskin ve coşkulu olup el ve ayak pozisyonları, erkeğin Çeçen dans tipini icra etiğine kuşku bırakmayacak biçimdedir ve kızın ise ahenk ve azametle yaptığı dans hareketleri Adığe kültürüne özgü dans adımlarına uygundur. Adığelere ait olmayan farklı özellik ise sadece eller olup biri baş üzerine kaldırılır. Çeçenlerin etnik algılaması açısından Adığelerin Çeçen dansında, Çeçen özellikleri daha çok dansın genel duygusal yapısında ve erkeklerde gövdenin belden yukarı kısmının hareketlerinde, özellikle de ellerin esnekliğinde belirgindir. Çerkesler somut bir Çeçen dansını değil, öteki kültürden olanların öncelikle dikkatini çeken sert hareketler, el parmaklarının birbirinden aralı olması, omuzların sırayla yukarı kaldırılması vb. özellikleri, yani bir Çeçen 'dans tipini' taklit ederler. Şeşen dansında gövdenin üst kısmının hareketleri, tek anlamda Çeçen tarzındadır ama ayakların pozisyonu ve hareketleri açıkça Çerkes (Adığe) tarzındadır. Dansın kompozisyon yapısında da Çerkes ruhu daha fazladır, çünkü geleneksel Çeçen kültüründe çifti yöneten sadece erkektir ve dansı bitirme inisiyatifi de ona aittir. Üstelik Çeçenlerde bir dans sırasında çiftteki dansçılar kesinlikle değişmezler.
Mutfak
Yemek
Çerkes yemekleri (шхынхэр) daha çok et ve süt ürünlerine dayanır, sebzeye itibar etmezler. Çerkesler ekmeği (хьэлыгъу haluğ ekmek) az kullanırlar. Çerkesleri/Adığeleri tanıtan yemekler şıpsı-p’aste (щыпс-пӀастэ; soslu et suyu ve kaçamak) ile şelame-halıjo’dur (щэлэмэ-хьалыжъо; yağda kızartılmış ve içi peynirle doldurulmuş ince börek). Adiğelerin geleneksel yemekleri et, tahıl ve süt yemeklerinden oluşur. Çerkeslerde yemeğe başlamadan, sofra büyüğünün bir konuşma (dua) yapması adettir.
Tahıl yemekleri (лэжьыгъэхэкӀ шхынхэр): Çerkes tavuğu ya da şipsi (şıpsı щыпс): çoğu cevizden bulamayanlar yağda kavrulmuş undan ve bazıları da süt ilave ederek yaparlar. Şipsi daima pasta ile yenir. Pasta yemeğin “ekmek” olarak adlandırılabilecek kısmı iken, şıpsi da soslu kısımdır. Dövülmüş dana etinden yapılma şıps Bjeduğlar, kaymakla donatılmış beyaz renkli tavuk şıpsı Kabardeyler, içine dövülmüş çeviz katılan şıps Şapsığlar, sütlü hindi ile et suyu karışımı şıps Türkiye’deki Abzehler, içine dana ya da koyun eti doğranmış lıts’uk’u şıps Çemguylar arasında yaygındır. Çerkes pastası ya da pasta: , mısır ya da buğday unundan pişirilen ve ekmek yerine kullanılan lâpa. Türk mutfağındaki kaçamak gibidir. Pasta kelimesi Latince kökenli olup hamur demektir. Mamrıse: bir tür Çerkes kaçamağıdır. Pasta gibidir. Arap ülkelerinde yaşayan bazı Adiğeler pirinç kaçamağı yaparlar. Çerkes böreği ya da haluj: üçgen şeklinde yağda kızartılmış peynirli puf böreğidir. Kaynamış sütle, sıcak/ılık sütle, peynir suyu ile ya da sadece sıcak suyla yoğrulan una ufalanmış peynir konmuş biçimini K’emguylar, kızartılmış ve dövülmüş biber konmuşunu Bjeduğlar, doğranmış taze soğan ve maydanoz konmuşunu da Türkiye’deki bazı Adiğeler yaparlar. Thurıje halıjo, tavada tereyağı içinde kızartılmış börek. Tebe halıjo ya da goşe halıjo, tava içinde közde pişirilmiş börek. Haku halıjo (хьаку хьалыжъо), fırında pişirilmiş bir börek çeşidi. Halıjojıye, suda pişirilmiş peynirli börek; suda pişirilmiş börek. Çerkes mantısı (Batı psıhaluj «su haluju»; Doğu psıhalıwe псы хьэлыуэ): yarımay şeklinde hazırlanan mantı türüdür. Metaz, buğday unundan içine peynir konan ve suda pişirilen küçük ama kalınca börek. Şapsığlar buna “psıjo halıjo” derler. Şapsığ metaz’ı, içine peynir, dövülmüş soslu ceviz, vs konur, portakal iriliğinde mısır unundan hazırlanır ve suda pişirilir. Guıvbat, börek çeşidi, buğday unu, süt ve yağ ile birlikte yoğurulur, içine peynir konur ve ekmek fırınında pişirilir. Çerkes simidi ya da halvane, halguane. Seku: Düzce’de, özellikle de Haç’emzıy köyü K’emguyları tarafından yapılan bir darı yemeğidir. Hatık darı, mısır veya buğday unundan kaynar süt ile yoğrulmuş (çörek büyüklüğünden yumruk büyüklüğüne kadar) ufak parçacıkların fırında pişirilmesi ile yapılan bir tür çörek. Yoğrulduğu unun yapıldığı tahılın adına bağlı çeşitleri bulunur: mısır hatığı.
Et yemekleri (лыхэкӀ шхынхэр): et, Çerkes mutfağında geniş bir yer tutar. Eskiçağlarda Adığeler büyükbaş hayvanlar, ve domuz beslerlerdi. En çok tutulan etler koyun (özellikle de kuzu) etidir. Kümes hayvanları arasında, en çok tavuk ve hindi eti tercih edilirdi.Sucuk: dövülüp doğranmış et bağırsağa doldurulur, fırında ya da bacalara asılarak kurutulur. Corme: temizlenen işkembe, bağırsak ve süt birlikte karıştırılır, ince bağırsaklara doldurulup bağlanır ve ocaklarda kurutulur. Yeneceği zaman tavada pişirilir. Thamç’eğunıb: karaciğer süt içine doğranır, içine bir miktar kemiksiz et konur, kalın ya da ince bağırsaklara doldurulur ve suda pişirilir. Lepsı: haşlanmış taze et suyu yemeği.
Süt yemekleri (гъэщхэкӀ шхынхэр): Adiğe yiyecekleri içinde üçüncü sırayı oluşturur. Süt değişik biçimlerde üretilerek değerlendirilir: krema, kaymak, taze tereyağı, kaynatılmış tereyağı, yoğurt, peynir. Süt katılan değişik yiyecek ve katıklar olarak, süt, Kalmuk çayına katıldığı gibi, pirinç ve akdarı çorbası/fıgu hanthups, hagulıjo, mısır çorbası/natrıfıps ve cençıps/fasulye yemeği içine de katılır. Seku, sütlaç/şedes, pirinç lapası/pıncğapts'e ve fabe, su katılmadan sırf sütle yapılır. Hamur suyu ve hamur kabartması da sütle gerçekleştirilir. Süt ile halıjuap'e, şelame, mık'umıpş ve zetépşşıç' yoğurulur, mecac ve hatık kaynar süt ile yapılır. Şep'aste/sütlü kaçamak farklı bir yiyecek olup, bazen kaynamış sütlü kaçamak/şejo şep'aste yapılır.Peynir türleri arasında sepet peyniri/metekuaye ve şirdenli peynir/tletekuaye sayılsa da Türkiye'de adı çok duyulanı Çerkes peyniri (Adiğe kueyey) denendir. Sofradan eksik edilmeyen yoğurt, özellikle öğle yemeğinde sıcak kaçamak ve etli yemeklerin üzerine tüketilir. Yoğurt yemeklerde de kullanılır. Yumurta çılbırı, suda pişirilmiş ya da karıştırılıp tavada kızartılmış olan yumurta doğranıp yoğurdun üzerine konur ve karıştırılır. Cençtur, yoğurt ve kremaya pişmiş fasulye katılır. Kabtur, pişmiş kabak yoğurt-krema karışımına doğranır. Kundısıv, sütlü içeceklerden olup acılaşmış, turşu tadını almış peynir suyu kaynatılarak içine ekşimemiş süt konarak tüketilir.
İçecekler (шъонхэр): Alkollü içkiler arasında yer alan şarap tüketilen içeceklerin başında gelir ve konuk ve düğün/şölen sofralarından eksik olmazdı. Sofraya konan şarabı konuklar tek kâseden sırayla içerlerdi. Darı, mısır ve baldan yapılan baksime (ya da maksime) az alköllü bir içecektir, alkolsüz olarak da boza yaygın şekilde imal edilir. Kabardeyler arasında içilen ve baskımeye benzeyen fakat ondan daha sert olan, darı ya da mısır unundan yapılan meremjıy.Çay Türkiye'de bugün herkesçe yapılan biçimde olsa da, Kafkasya'da geleneksel olarak Kafkas ormangülü (Rhododendron caucasicum) adı verilen bir ormangülü türünden yapılırdı. Kalmuklardan alınıp bütün Kuzey Kafkasya kültürüne aktarılan ve benimsenen Adığe kahvaltılarının vazgeçilmezi olmuştur. Kalmuk çayı esasen Tibet'e kadar uzanan Orta Asya halklarınca yaygın tüketilen sütlü ve terayağlı bir çaydır. Besleneyler kuşburnu dalının uç sürgünü, Hatkoylar ve diğerleri labada (şş’orey/kuzu kulağı шӀорэй ya da lebevıts/efelik, Çemguylar vılevıts derler) türlerinin tohumunu ya da dadıv denen bir bitki türünü kaynatarak suyunu süzerler ve içine süt, tereyağı ve tuz ile karabiber koyarak kabardıktan sonra kahvaltıda tüketirler.
Öğün
Aile içi sofra, pek çok kültürde olduğu gibi Çerkeslerde de kahvaltı, öğle yemeği ve akşam yemeği olmak üzere 3 ana öğün olarak kurulur.
Sabah kalvaltısında geleneksel olarak, ve kaymak; ilkbahar sonu ile yazın taze peynir, sonbaharda isli peynir, kışın ve ilkbaharda kuru peynir, taze kaymak ve yeni dövülmüş tereyağı sofrada yer alırdı. Kalmuk çayına eşlik eden tahıl ürünleri arasında yağda kızartılmış ince börek olan sıcak şelame/şeleme fabe, yağda kızartılmış sade börek olan thurıje haluj, fırınlanmış pide olan haku haluj, sütle yoğurulmuş ama kabartılmamış buğday hamuru içine peynir konup fırınlanan guvıvbat, kabartılmamış/mayasız ekmek, kabartılmış/mayalanmış ekmek, undan yapılma thurıje/börek çeşidi (ki hamur ince sürülür, sarılır, ikinci kez sürülür; çüvende pişirilir, katlarına ayrılmaya ve parçalanmaya uygun) olan zetepşş’ıç’, yağ, yumurta ve un karıştrılıp yağda kızartılan thujevıt gibi daha çok buğday unundan yapılanlar tercih edilse de, mısır unundan yapılan ve tavada pişirilen mecac ile akdarı ya da mısır unundan yapılan hatık gibi buğday dışı tahıl ürünleri de bazen sofraya konabilir.
Dil ve edebiyat
Evliya Çelebi 1660’lı yıllarda gezip gördüğü Çerkes topraklarında konuşulan Çerkesçeyi "yüz kırk yedi lisanın hepsini gayet güzel yazdım ama bu Çerkes lisanı gibi saksağan sadalı lisanı yazamadım" demiştir.
Rusya'da 1920 sonrasında üç lehçede (Doğu Çerkesçesinden Kabardey ile Batı Çerkesçesinden Çemguy ve Şapsığ) yazılan dört bölgesel edebiyat (Kabardey, Şerces, Adigey ve Şapsığ) doğmuştur. Bu dört edebiyattan ikisi, yani Kabardey ve Şerces bölgesel edebiyatları (bazı önemsiz kelimeler dışında) Kabardey edebî dilini benimsemiştir. Bu dört edebiyat 1945 yılına değin sürmüş, aynı yıl Şapsığların özerkliğine son verilmesi ile birlikte, Şapsığ edebiyatı ve yazılı yaşamı da son bulmuş, geriye sadece iki edebiyat dili (Kabardey ve Adigey) ve üç bölgesel edebiyat kalmıştır: Kabardey, Şerces (Çerkes) ve Adigey. Adığe edebiyatının sözlü ürünleri Abhaz ve Abaza dili ürünlerinden daha süslü ve duygulu olan anlatımlarıyla farklılaşır.
14 Mart 1853 tarihinde Abzehlerden Vımar/Wumar Bırsey (Бырсэй Умар, Бэрсей Умар, Rusça: ru:Умар Хапхалович Берсей 1807—1870) tarafından Tiflis'te ilk Adığe alfabesinin ve Adığece Sözlüğün (Адыгэбзэ псэлъалъэр) yayımlandığı günün anısına her yıl Çerkesler tarafından 14 Mart ya da Adığe Dili Günü/ Adığece Günü olarak kutlanmaktadır.
Eskiden Ubıhça konuşmuş olan Ubıhların da anadili haline haline gelen Çerkesçe, Çerkes Ermenileri ile Çerkes Rumları (Urımlar) tarafından konuşulduğu gibi, Karaçay, Balkar ve Abazalar (Abazin) arasında da konuşulabilmektedir.
Sözlü edebiyatın başlıca türleri şarkılar ve türküler ile bilmece, atasözü, masal, öykü, tekerleme, vb'dir. Anlatımlarda sık sık mecaza başvurulur. Sözlü ürünler içinde en geniş yeri tutan ve birçok öğesi eski Grek destanlarını hatırlatan Nart destanları ya da Nartlar 1946-1968 yılları arasında derlenen ve biriktirilen 705'tekstin bir araya getirilmesiyle 1968-1971 yılları arasında Maykop'ta yayımlanmıştır. Destan yeni derlemelerle 8 cilde ulaşmıştır. Destan 31 bölüme ayrılmaktadır. Her bir bölüm ayrı bir Nart kahramanını yaşamına ayrılmaktadır. Yaklaşık üç asırlık Koç'as destanı daha çok Batı Çerkeslerinde görülür.
Şapsığya Çerkes edebiyatı
Şapsığ Ulusal Rayonu (1924-1945) Çerkeslerinin edebiyatı Şapsığların özerkliğinin 1945 yılında Stalin tarafından kaldırılmasına kadar sürmüştür. Özerkliğin sürdüğü 21 yıl boyunca oluşturulan çalışmalar hakkında bir bilgi yoktur. Burada yazılı kullanımdan çıkartılan Şapsığca Osmanlı Çerkes diyasporasında Kabardeycenin yoğun olarak konuşulduğu yerler dışında ibadet dili olarak kullanılmaya devam etmiş 1906'da İstanbul'da yayımlanan Adıgece Mevlid (Адыгэ Мэулыд) Şapsığ lehçesiyle kaleme alınmıştır. 19. yüzyılda (tahminen 1820’li yıllarda) ilk Adiğe alfabesi bir Şapsığ aydını olan Şeretlıko Netavko Hace (ШэрэлӀыкъо НэтӀаукъо Хьаджэ) tarafından hazırlanmıştır.
Adigey Çerkes edebiyatı
Adigey Cumhuriyetindeki Çerkeslerin (Rusça resmî adları: Adigeylerin) edebiyatının temelini düz yazı ustası Ç’eraşe Tembot atmıştır. Ancak, günümüzde şiir de gelişmiştir. Adigey Çerkes edebiyatı Çemguyların lehçesi esas alınarak yazılmakta ve geliştirilmektedir. Son zamanlarda Adıgey şiirinin gelişmesinde Meşbaşe İshak’ın etkisi yadsınamaz. Meşbaşe, romanda da aynı ustalığı göstermiştir. Nartolog (Nart destanları uzmanı) oluşunun yanı sıra, usta bir şair olan Hadağatle Asker’in şiirleri de Adıgey şiir sanatında önemli bir yer almaktadır. Meşbaşe İshak’ın ardından Kuyeko Nalby ve daha yüzlerce yazar, şair ve araştırmacı yetişmiştir.
| Türkçe | Çerkesçe | Rusça | Ömrü |
| Tsığo Tevçoj | Тэуцожъ Цыгъу | Цуг Теучеж (Тагир Алиевич Теучеж) | 1855—1940 |
| İbrahim Tsey | Цэй Ибрахьим | Ибрагим Салехович Цей | 1890—1936 |
| Kube Şaban | Кубэ Щэбан | Шабан Индрисович Кубов | 1890—1974 |
| Hatko Ahmed | Хьаткъо Ахьмэд | Ахмед Джанхотович Хатков | 1901—1937 |
| Ç’eraşe Tembot | КӀэрэщэ Тембот | Тембот Магометович Керашев | 1902—1988 |
| Perenıko Murat | Пэрэныкъо Мурат | Мурат Салихович Паранук | 1912—1970 |
| Kestene Dmitriy | Кэстэнэ Дмитрий | Дмитрий Григорьевич Костанов | 1912—1985 |
| Levsten Yusıf | Лъэустэн Юсыф | Юсуф Ибрагимович Тлюстен | 1913—1998 |
| Yevtıh Asker | Еутых Аскэр | Аскер Кадербечевич Евтых | 1915—1999 |
| Kardenğuş Zıramıku | КъардэнгъущӀ Зырамыку | Зарамук Патурович Кардангушев | 1918—2008 |
| Kırımız Jane | Жэнэ Къырымыз | Киримизе Хаджимусович Жанэ | 1919—1983 |
| Hüseyin Andrıhoy | Андрыхъое Хъусен | Хусен Борежевич Андрухаев | 1920—1941 |
| Hadağatle Asker | ХьэдэгъэлIэ Аскэр | Аскер Магамудович Гадагатль | 1922—2009 |
| Abu Şhalaho | Шъхьэлахъо Абу | Схаляхо Абу | 1929 |
| Beretere Hamid | Бэрэтэрэ Хьамид | Беретарь Хамид | 1931—1995 |
| Meşbaşe İshak | МэщбэшIэ Исхьакъ | Исхак Шумафович Машбаш | 1931 |
| Pşımaf Koşbay | Кощбэе Пщымаф | Пшимаф Карбечевич Кошубаев | 1937 |
| Beğ Nurbıy | Бэгъ Нурбый | Багов Нурбий Нухович | 1937—1995 |
| Kuyeko Nalbiy | Къуекъо Нальбый | Нальбий Юнусович Куек | 1938—2007 |
Karaçay-Çerkes Çerkes edebiyatı
Karaçay-Çerkesya Cumhuriyetindeki Çerkeslerin (Rusça resmî adları: Şercesler/Çerkeslerin) düz yazı ve tiyatro yapıtları, 19. yüzyıl sonu ile 1920–30’lı yıllarda dikkat çekmeye başlamıştır. Abuk Halit, Dışe’c Muhammed, Temir Salih, Vokthuta Abdullah, Gueşoko Husin gibi yazarlar, Şerces edebiyatının temelini atmışlardır. Şerces edebiyatında, Hanfen Alim ile lirizm belirginleşmeye başlamıştır. Sonraki yıllarda Abıt’e H., Nehuş M., Şave E., Dığuıj K. gibi genç şairler görülür.
| Türkçe | Çerkesçe | Rusça | Ömrü |
| Abuk Halit | Абыкъуэ Хьалит | Халид Кучукович Абуков | 1900—1937 |
| Dışe’c Muhammed | Мухьэмэд ДыщэкӀ | Магомет Пшиканович Дышеков | 1902—1942 |
| Gueşoko Husin | Гуэщокъуэ Хусен | Хусин Ханахович Гашоков | 1913—1983 |
| Ahmet Muhadin | Ахъмэт Мухьадин | Мухадин Худович Ахметов | 1917 |
| Kxhuexhu Tsutsa | Кхъуэхъу Цуца | Цуца Меджидовна Кохова | 1920—2000 |
| Hanfen Alim | Хьэнфэн Алим | Алим Мазанович Ханфенов | 1922 |
| Beçıj Leyla | Бэчыжь Лейла | Лейла Абубекировна Бекизова | 1929 |
| Brat Gabas | Братӏ Габас | Габас Мухамедович Братов | 1930—2002 |
| Abıte Vladimir | Абытӏэ Владимир | Владимир Кадырович Абитов | 1937 |
| Abıte Hızır | Абытӏэ Hızır | Хизир Яхьяевич Абитов | 1941 |
Kabardey-Balkar Çerkes edebiyatı
Kabardey-Balkar Cumhuriyetindeki Çerkeslerin (Rusça resmî adları: Kabardeylerin) ilk yazarı tarihçi Negume Beçmırza ve ilk eser de onun Adıge Yi Thıda (Adıge Ulusunun Tarihi) adlı çalışmasıdır. Negume ayrıca biri Kiril (1840), diğeri Arap-İran harfli (1843) iki el yazması ilk Kabardey alfabesini hazırlayan kişidir. Aynı dönemin bir diğer önemli yazarı da, “kalemby” mahlası ile yazan K’aşe Adelceri’dir. 1920 sonrasının iki önemli yazarı, Türkiye’de eğitim görüp dönen ve “Şiirin Büyük Ustası” olarak da anılan Şocentsıuk Ali (1900-1942) ile ünlü derlemeci ve fabl yazarı Paş’e Beçmırza’dır. (1854 – 1936) Bu klasik şairleri izleyen K’işşokue Alim, K’uaşş Bet’al, Şortan Askerbiy, Thagazit Zuber, Akhsıra Zalimkhan, Tevune Haçim, Nalo Zavuır, Nalo Ahmethan Kabardey edebiyatının temel taşları olmuşlardır. Türkçeden kelime alan Anadolu Kabartay lehçesi ile Rusçadan kelime alan Kafkasya Kabartay lehçesi birbirinden leksik düzeyde farklılaşmaktadır.
| Türkçe | Çerkesçe | Rusça | Ömrü |
| Şor Negume | Нэгумэ Шорэ Бэчмырзэ | Шора Бекмурзин Ногмов | 1794—1844 |
| Hatoxhoşıque Kazi | ХьэтIохъущыкъуэ Кази | Кази Мусабиевич Атажукин | 1841—1899 |
| Paş’e Beçmırza | ПащӀэ Бэчмырзэ | Бекмурза Машевич Пачев | 1854—1936 |
| Şocentsıuk Ali | ЩоджзнцӀыкӀу Алий | Али Асхадович Шогенцуков | 1900—1941 |
| Tevune Haçim | Теунэ Хьэчым | Хачим Исхакович Теунов | 1912—1983 |
| K’işşokue Alim | КӀыщокъуэ Алим | Алим Пшемахович Кешоков | 1914—2001 |
| Şortan Askerbiy | Шортэн Аскэрбий | Аскерби Тахирович Шортанов | 1916—1985 |
| Şocentsıku Adem | Щоджэнцӏыкӏу Адэм | Адам Огурлиевич Шогенцуков | 1916—1995 |
| Sokur Musarbi | Сокъур Мусарби | Мусарби Гисович Сокуров | 1929—1990 |
| Balkar Fovset Ğuzer | Балъкъэр Фоусэт Гъузер | Фоусат Гузеровна Балкарова | 1932—2009 |
| Thagazit Zuber | Тхьэгъэзит Зубер | Зубер Мухамедович Тхагазитов | 1934 |
| Beştekue Hebas | Бештокъуэ Хьэбас | Хабас Карнеевич Бештоков | 1943 |
| Hakuaşe Madina | Хьэкӏуащэ Мадинэ | Мадина Андреевна Хакуашева | 1959 |
Din
Çerkes Paganizmi
Semavi dinlerle tanışmadan önce Çerkesler geleneksel dinine inanıyordu. Bu dinin temeli baş tanrı Thaşho'ya (Adigece: Тхьэшхо; "Büyük Tanrı") ibadettir. Bazı kişiler bu dini politeistik bazıları ise monoteistik olarak sınıflandırmıştır. Thaşho'nun "herkesin ihtiyaç duyduğu, ama kimseye ihtiyaç duymayan", "yoktan var eden, çoğaltan", "evrenin döngüsüne izin veren" gibi sıfatları vardır.
Tüm varlıklar öz olarak birdir ve sonsuz bir döngünün parçasıdır; sadece yaratıcı olan Thaşho bu döngüden etkilenmez. Thaşho'ya "Güzel Tanrı, biz zavallılar sana dua ediyoruz" şeklinde dua edilirdi. Bunun yanında Thaşho'nun emrindeki daha alt tanrılar da vardır. Dünyanın başlangıcı büyük boşluğun veya evrenin (Adigece: Хы) oluşumu ile ilişkilidir. Thaşho evreni ve düzeni yaratmıştır, daha sonrası kendiliğinden gelişmiştir. Çerkes dininin sembolü T sembolüdür.
Çerkesya'yı gezen Leonti Lyulye'ye göre Çerkes inancında Ruhlar öldükten sonra dünyada yaptıkları işlere göre ödüllendirilirlerdi. Bu nedenle, insanın dünyevi varoluşunun amacı ruhun mükemmelliğidir. Önemli bir unsur, ataların ruhuydu. Ataların ruhları anma gerektirir: cenaze şölenleri düzenlenir ve ölü ruhların anılması için kurban veya anma yemeği hazırlıkları uygulanır ve dağıtılır.
Antik dönemde Çerkesler ve Yunanlar arasında ticaret ilişkileri vardı. Çerkes orman tanrısı Mezıtha ve Yunan orman tanrısı Pan aşağı yukarı aynı kişidir. Çerkes Arı tanrıçası Merisse'nin ismi Yunanca "Arı" demektir. Yunan ve Çerkes inanışları arasında başka benzerlikler de bulunabilir: Antik Yunan mitolojisinde Çerkesya göndermeleri vardır (Prometheus'un Elbruz Dağı'na zincirlenmesi gibi). Bu mitolojinin Çerkesya kökenli olduğunu iddia edenler de olmuştur.
E. Spencer Çerkeslerin geleneksel dinini şöyle tanımlamıştı:
Batı Kafkasya halkının inancındaki ana ilkeler şunlardır: Yüce ve kudretli olan tek Tanrı'ya olan inanç. Ruhun ölümsüz olduğuna ve ölümden sonra atalarının yaşadığı başka bir dünyaya aktarılacağına inanıyorlar.
Muhammed'in dinine inananlar gibi onlar da Tanrı'yı görünür herhangi bir biçimde temsil etmiyorlar, ancak onu, ruhu evrene dağılmış olan her şeyin yaratıcısı olarak tanımlıyorlar.
Tek ebedi Tanrı'ya ek olarak, Tanrı'nın kendi kontrolü için çok önemsiz olduğunu düşündüğü bazı konularda yetki devrettiği birçok alt ruhların varlığına inanırlar. Bu alt tanrılardan bazıları, şefaatçi olarak tapınılan özel bir sembol olarak tezahür eder.
Bu noktada sıkı bir araştırma yaptım ve tüm bilgi verenlerin bu görüşe katıldığını gördüm. Bu, Çerkesleri uzun yıllardır tanıyan birkaç Rus subaydan daha önce duyduklarımı doğruladı.
Bu ibadet, katı bir Protestan ve katı bir Müslüman gibi katı bir ibadet olarak değerlendirilmelidir.
Çerkeslerde ölüleri yüksek yerlere gömme geleneği vardı, 1427 yılında Çerkes topraklarından geçen Alman seyyah Johannes Schiltberger şunları yazmıştır:
Onların (Çerkeslerin) yıldırım çarpması sonucu ölenleri tabuta koymak ve tabutu uzun bir ağaca asmak gibi bir adetleri vardır.
Bundan sonra komşular yanlarında yiyecek ve içecek getirerek gelirler, dans etmeye, eğlenmeye, öküz ve koç kesmeye, etin çoğunu fakirlere dağıtmaya başlarlar.
Bunu üç gün boyunca yaparlar ve cesetler tamamen çürüyene kadar her yıl aynı şeyi tekrarlarlar, yıldırım çarpan kişinin bir aziz olduğunu düşünürler.
Türk seyyah Evliya Çelebi şunları yazmıştır:
Hikâye anlatıcıları çeşitli ayinler yaptıktan sonra insanları ölen kişinin başucuna toplarlar. Bu şaşırtıcı ve nadir bir manzaradır. Daha sonra merhum kişiyi dağlarda büyük bir ağacın dalları üzerine özel bir tabuta koyarlar.
Orta Çağ Mısır'ının Çerkes Memlük hükümdarı Sultan Berkuk da başlangıçta halkının geleneğine uygun olarak gömüldü; cesedinin bulunduğu tabut, Çerkes cemaati tarafından caminin tavanına asıldı.
Musevilik
8. yüzyılda Çerkesya'da yaklaşık 20 bin Yahudi'nin iskân edilmesi ve Hazar Kağanlığı ile kurulan ilişkiler sonucunda az da olsa bazı Çerkesler Museviliğe geçmiştir. Pek çok prens ve soylu Museviliği kabul etse de halktan sadece 59 Çerkes Museviliğe geçmişti. Çerkesya'da Musevilik sonunda yerini Hıristiyanlığa bıraktı.
Hristiyanlık
Ortodoks
Hristiyan geleneğine göre, Hristiyanlık MS 55 yılında Havari Andreas'ın seyahatleri ve vaazlarıyla Çerkesya'ya geldi. Seküler kaynaklar ise Hristiyanlığın ilk olarak Bizans ve Gürcü etkisi ile MS 3. ve 5. yüzyıllar arasında Çerkesya'ya yayıldığını gösteriyor.
İsa Mesih, merkezî Tanrı olmak yerine, Çerkes Tanrılar panteonuna eklenmişti. Baş Tanrı hala Thaşho idi. Hristiyanlığın Çerkes inancına en büyük etkisi, Tanrı'nın fiziksel olarak ikonlar (Adigece: Тхьэнапэ) ile temsil edilmesiydi. Bunlardan bazıları, Tanrı'nın annesi (Adigece: Тхьэнанэ) ve Kutsal Ruh (Adigece: тхьэм и псэ) idi. Çerkesler Hristiyan dinine "Çelehstan" ya da "Çiristan", Noel'e "Hurome", Paskalya'ya "Utıj", rahiplere "Şogen" Papazlara "Şekhnik" adını verirlerdi. Ayin ve dualar Yunanca yapılıyordu.
Johannes Schiltberger şunları yazmıştır:
Çerkeslerin topraklarında Yunan inancına inanan Hıristiyanlar yaşamaktadır. Yunan inancına göre dua ederler ve Tanrı'ya Yass (Alan) ve Zih yani Çerkes dillerinde dua ederler
Çerkesler için, tüm Hristiyan öğretilerindeki en önemli ve çekici kişilik Aziz Yorgi'nin (Adigece: Аушыджэр) kişiliğiydi. Zihya (Çerkesya) Ortodoks dünyasında bir konuma sahipti. Çerkesya'nın Sinopoli, Phanagoria, Nikopsia ve Tmutarakan'da dört eski piskoposluk bölgesi vardı. 13. yüzyılın sonunda Zihya Piskoposluğu statüsü metropolitan statüsüne yükseltilmiştir. 1318'den beri kaynaklar, "Zicho-Matarch" adıyla bağımsız bir Zihya metropolünden bahsediyor. Rahip Ricasdus'a göre Çerkesler, "kendisini Ortodoks Hristiyanları olarak kabul ediyor ve Yunan yazısı kullanıyor" idi.
Katolik
12. yüzyılda Kafkasya'da ilk Katolik misyonerler ortaya çıktı. Katolik haçlılar tarafından Konstantinopolis'in Fethi ile Katolik inancının yayılması hızlandı. Katolik dini Çerkesya kıyısında yayıldı ve hatta Çerkes prensi Ferzakht bu dini benimsedi. Papa, 1333'te ona çabalarından dolayı teşekkür eden bir mektup gönderdi. Katolik Kilisesi'nin misyonerlik faaliyeti sonucunda İtalyan kaynaklarında "Frenkkardaşi" olarak geçen bir Katolik Çerkes grubu ortaya çıktı. Daha sonra Papa'nın emriyle Çerkesya'ya gönderilen Katolik misyonerler Müslüman oldu. Bu Misyonerler Çerkesya'da "Karden" olarak biliniyordu. Bu kelimenin Kardinal kelimesinden geldiği düşünülmektedir. Çerkes prensi Büyük İnal, Katoliklerin Çerkesya'yı terk etmesi karşılığında Cenevizlilerin liderine kız vermişti.
Hristiyanlığın çöküşü
Tüm bunlara rağmen Hristiyanlık Çerkesler arasında tam olarak oturmamıştı, yerel pagan din ile karışıp yarı-pagan yarı-Hristiyan bir din haline gelmişti.Meryem Ana hem Tanrı'nın annesi hem de Arılar Tanrıçasıydı. İsa ise Çerkes baş tanrısı Thaşho ile bir olmuştu.Rus-Çerkes Savaşı'nın başlaması ile Hristiyanlık Çerkesler arasında Rus dini olarak görülmeye başladı ve kalan Hristiyanlar yavaş yavaş dinlerinden döndü. Bunun sonucunda Hristiyanlık halk arasında ağır tepki görmeye başladı.
İslâm
Erken dönem
Çerkesler arasında tutunabilen tek İbrahimi din İslam olmuştur. Çerkesya'da küçük bir Müslüman topluluk, Orta Çağ'dan beri her zaman var olmuştu: 815 yılında Ebu İshak ve Muhammed Kindi isimli iki Arap dâî, Çerkesya'ya gelerek İslam'ı yaymaya çalıştı. Bunun sonucunda çok az da olsa bir grup Çerkes Müslüman oldu.
1382'de Mısır'da Çerkes bir köle olan Berkuk devletin kontrolünü ele geçirerek kendisini sultan ilan etti. Devletin ismi Devletü'l-Çerâkise (Arapça: دولة الجراكسة) yani "Çerkeslerin Devleti" olarak anılmaya başlandı. O dönemde Çerkesya'daki Çerkeslerin çoğunluğu Müslüman olmasa da Mısır'daki Çerkes Memlükler Müslümandı. Çerkes Memlük sultanlığı var olduğu sürece Çerkes Memlükler de Çerkesya'da İslam'ı yaymak için çaba gösterdiler.
1453'te İstanbul'u fetheden Fatih Sultan Mehmed, Çerkeslerin Ortodoks dünyası ile bağını kopararak İslam'a geçmelerinin yolunu açmış oldu. Bu olayın ardından Çerkesler İslam'ı yavaşça kabul etmeye başladı. Ardından Ceneviz kalıntılarını yok eden Osmanlılar Çerkesya ile Katolik dünyası arasındaki bağı da kopardılar. Tursun Bey'e göre bunun amacı Çerkesler arasında İslam'ı yaymaktı. Buna rağmen 16. yüzyılda dahi Müslümanlar Çerkesya'da azınlık halindeydiler. Çoğunluk hala Hristiyanlık veya geleneksel pagan dinine inanıyordu.
Çerkeslerin Müslüman oluşu
İlk olarak Kabardey Çerkesleri Müslüman oldu. 1578'de Kabardey prensi resmen İslam'a geçti. Bu dönemden kalma cami kalıntıları bulunmaktadır. Ardından Hatukay, Jane, Bolakay ve Besleney Çerkesleri Müslüman oldu. 1666'da Çerkesya'yı ziyaret eden Evliya Çelebi, Çerkes köylerinde cami olduğunu ve Çerkeslerin "la ilahe ilallah" dedikleri, ancak İslam'ı tam olarak anlamadıkları ve eski geleneklerini devam ettirdikleri tespitinde bulunuyor.
17. yüzyılda Giovanni Luca, Çerkeslerin dini hakkında şunları yazdı:
Bazıları Muhammed'in dinine mensuptur, diğerleri ise Yunan mezhebini (Ortodoks Hristiyanlık) uygularlar, ancak ilki daha fazladır.
İslam'ın Çerkesler arasında yayılma hızı 18. yüzyılın sonlarından itibaren hızla arttı. Bu dönemde Abzeh Çerkesleri Müslüman oldu. Abzehlerin Müslüman olmasından rahatsız olan Şapsığlar Abzehler ile savaştılar. Buna rağmen 1730'larda Şapsığ Çerkesleri de İslam'a geçti. Şapsığların Müslüman olmasından rahatsız olan Natuhaylar Şapsığları hain ilan ettiler ve bu sefer bu iki boy arasında savaş çıktı. Yine de eninde sonunda Natuhaylar da Müslüman oldu ve hatta bayraklarına Muhammed'in ismini yazdılar. 1737'de Jabağı Qazanoqo Kabardey baş kadısı olarak atandı ve adalet sistemini Kur'an ve Adığe Xabze öğretilerini harmanlayarak düzenledi. 1779'da Çerkesya'ya gelen Ferah Ali Paşa'nın teşviki ile Çerkesya'da 85 yeni cami inşa edildi. 1785'te İmam Mansur Çerkesya'ya geldi ve Rus kuvvetlerine karşı saldırılarda Çerkeslere önderlik etti. İmam Mansur'dan etkilenen birçok Çerkes İslam'a geçti. Daha sonra İmam Mansur Ruslarca yakalandı ve Şlisselburg Kalesine ömrü boyunca hapsedildi. Gezgin Tasavvufçular ve Rusya'dan gelen istila tehdidi, Çerkesya'nın İslamlaşma sürecini hızlandırdı. Osmanlı İmparatorluğu'nda yetişen Çerkes alimler de İslam'ın yayılmasında büyük rol oynadı. 1820'lerde Çerkesya'yı ziyaret eden Taitbout de Marigny, Çerkeslerin çoğunlukla Müslüman olduğunu ancak Haç sembolüne de saygı duyduklarını belirtir. 19. yüzyılın ilk yarısında Çerkesya’yı ziyaret eden Karl Heinrich Koch, Çerkeslerin dini inancından şu şekilde söz etmiştir:
Bir Çerkes ailesinde üç dinsel inanışa birden rastlamak mümkündür. Dede doğa güçlerine, ağaçlara taparken, baba Hıristiyan, oğul ise İslam dinine inanabilmektedir. En önemlisi ise bunlar arasında herhangi bir çatışma ve sürtüşme olmamasıdır.
1826'da İslam tüm Çerkesya'nın dini ilan edildi. Çerkes etnograf Sultan Han-Girey 1830'da şöyle yazdı:
Çerkeslerin tek dini İslam'ın Sünni mezhebidir. Çerkeslerin savaşçı yaşam tarzı, dinlerinin öngördüğü kurallara yeterince uymamalarından kaynaklanmaktadır. Buna rağmen birçoğu dinlerine en ufak bir hakarette canlarını vermeye hazır. Aralarında din fanatizmi ve din adamlarının kendilerine öğrettiği din kurallarını uygulama konusunda Türkleri bile geride bırakan insanları sık sık gördüm.
19. yüzyılın ortalarında Çerkesler Arap alfabesiyle yazmaya, Müslüman isimlerini kullanmaya başladılar ve Arapça kelimeler dile girmeye başladı. Çerkesya'daki İslam yerleşik soyluluk sistemlerine balta vurdu: James Bell'e göre nüfusun alt katmanları Kuran hükümlerine uygun olarak eşitlik için çabalıyordu. Yeni yükselen şeriat hareketinin hedefi soyluluk ve köleliği kaldırmak ve Rus işgaline karşı tüm kesimleri birleştirmekti. Bu hareketin başında din adamları ve Çerkesya'nın liderleri vardı. Daha sonra İmam Şamil'in 3 temsilcisi de bu amaç uğruna mücadele etti.
1837 itibarıyla Cuma hutbelerinde Rusların tarafına geçenler hain ilan ediliyordu. 1840'da Müslüman olmayan azınlık Çerkesler de Naib Muhammed Emin'in emrine girerek topluca şehadet getirdi.Seferbiy Zanuqo bu dönemde Rus Çarına yazdığı bir mektupta Çerkeslerin "küçükten büyüğe tamamen Müslüman olduğunu" belirtiyor.
1841'de Pşeh nehrinde büyük bir toplantı gerçekleşti. Bu toplantılar, tüm ülkeyi ilgilendiren konularda karar almak amacıyla düzenli olarak yapılıyordu. 1841'deki bu toplantıda "defter" adı verilen bir sözleşme istisnasız tüm Çerkes liderlerinin onayıyla kabul edildi. Bu sözleşmenin ilk cümlesi şuydu:
Birinci görevimiz şeriatın sıkı bir şekilde uygulanmasıdır. Buna karşı olan her türlü öğreti terk edilmeli, reddedilmeli, tüm suçlar sadece Kuran'a göre değerlendirilmelidir.
Galeri
-
![image]()
Geleneksel kıyafetlerini giyinmiş bir grup Adige çocuk. -
![image]()
19. yüzyılda yaşamış soylu bir Çerkes kadını. -
![image]()
Osmanlı ordusu'nda Çerkes bir sipahi. -
![image]()
Geleneksel Hançerli Adige dansı . -
![image]()
Bir Adige Fransız mandası olan Suriye'de. -
![image]()
'ın çizdiği bir Adige savaşçısı. -
![image]()
-
![image]()
Bir Çerkes Süvarisi. -
![image]()
Geleneksel kıyafetleriyle bir Çerkes kadını. -
![image]()
İstanbul'dan bir Çerkes. -
![image]()
Çerkes süsleri -
![image]()
Kabardey Çerkesi Şövalyeler
Ayrıca bakınız
| Wikimedia Commons'ta Çerkesler ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır. |
- Kuzey Kafkasya Halkları
- Çerkesler listesi
- Çerkes mitolojisi
- Çerkes Mutfağı
- Çerkes Mehmed Ali Paşa (1624 - 1625) — Osmanlı Sadrazamı
- Çerkes Reşit (1877 - 1951) — Şapsığ Çerkes boyundan Türk siyasetçi, Çerkez Ethem'in ağabeyi
Kaynakça
- ^ a b c Zhemukhov, Sufian (2008). "Circassian World Responses to the New Challenges" (PDF). PONARS Eurasia Policy Memo No. 54: 2. 19 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 8 Mayıs 2016.
- ^ Richmond, Walter (2013). The Circassian Genocide. Rutgers University Press. s. 130. ISBN . 23 Ocak 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 28 Ekim 2023.
- ^ Danver, Steven L. (2015). Native Peoples of the World: An Encyclopedia of Groups, Cultures and Contemporary Issues. Routledge. s. 528. ISBN . 23 Ocak 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 28 Ekim 2023.
- ^ Zhemukhov, Sufian (2008). "Circassian World Responses to the New Challenges" (PDF). PONARS Eurasia Policy Memo No. 54: 2. 19 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 8 Mayıs 2016.
- ^ . . 30 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Aralık 2022.
- ^ "Израйльский сайт ИзРус". 30 Ekim 2013 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 8 Nisan 2013.
- ^ Zhemukhov, Sufian (2008). "Circassian World Responses to the New Challenges" (PDF). PONARS Eurasia Policy Memo No. 54: 2. 19 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 8 Mayıs 2016.
- ^ A Country Study: Syria: Chapter 2 - The Society and Its Environment: Others 20 Kasım 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. Library of Congress. April 1987.
- ^ Gammer, 2004, p. 64.
- ^ "Rushdi Abaza, AlexCinema". www.bibalex.org. 2 Mayıs 2017 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 18 Mayıs 2015.
- ^ Afaf Lutfi Sayyid-Marsot, Egypt in the reign of Muhammad Ali Pasha, pp. 123–124.
- ^ Yunan Labib Rizk, The making of a king 14 Ağustos 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., , 762, 29 September – 5 October 2005.
- ^ Goldschmidt, Jr., Arthur (2000). Biographical Dictionary of Modern Egypt. Lynne Rienner Publishers. s. 1. ISBN . Erişim tarihi: 18 Mayıs 2015.
- ^ Ahmet Katav; Bilgay Duman (Kasım 2012). (PDF). ORSAM Reports, 134. 3 Nisan 2013 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Nisan 2013.
- ^ Natho, Kadir I. (3 Aralık 2009). Circassian History (İngilizce). ISBN . 28 Ekim 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 28 Ekim 2023.
- ^ "Kaddafi kayıp Çerkeslerin peşinde". NTV. 21 Nisan 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 29 Eylül 2023.
- ^ itekushev (9 Şubat 2018). "Circassians in Iran". Caucasus Times (İngilizce). 20 Eylül 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 28 Ekim 2023.
- ^ Besleney, Zeynel Abidin (2014). The Circassian Diaspora in Turkey: A Political History. Routledge. s. 96. ISBN . 21 Kasım 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 28 Ekim 2023.
- ^ Torstrick, Rebecca L. (2004). Culture and Customs of Israel. Greenwood Publishing Group. s. 46. ISBN . 21 Kasım 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 28 Ekim 2023.
- ^ Louër, Laurence (2007). To be an Arab in Israel. Columbia University Press. s. 20. ISBN . 21 Kasım 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 28 Ekim 2023.
- ^ (Rusça). 6 Ocak 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Ağustos 2019.
- ^ "The distribution of the population by nationality and mother tongue". 2001.ukrcensus.gov.ua. 21 Aralık 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 6 Ağustos 2019.
- ^ . www.circassianworld.com. 28 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Ocak 2020.
- ^ . www.circassianworld.com. 28 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Ocak 2020.
- ^ "Polonya'daki Çerkes Prensler: Beş Prens". cherkessia.net. 26 Aralık 2011. 28 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 29 Ocak 2020.
- ^ Zhemukhov, Sufian, , 12 Ekim 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi
- ^ Reporter, Staff. "Seven things to know about the Circassians — and their struggle". Seven things to know about the Circassians — and their struggle (İngilizce). 28 Ekim 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 28 Ekim 2023.
- ^ Bilge, Sadık Müfit (2020). . TDV İslâm Ansiklopedisi. 22 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mayıs 2023.
- ^ Özsaray, Mustafa (20 Şubat 2012). Çerkeslerin İslamlaşması. İz Yayıncılık. ISBN .
- ^ James Stuart Olson, (Ed.) (1994). An Ethnohistorical dictionary of the Russian and Soviet empires. Greenwood. s. 329. ISBN . 2 Nisan 2024 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 15 Ekim 2011.
- ^ 2012 Survey Maps 20 Mart 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. "Ogonek". No 34 (5243), 27 August 2012. Retrieved 24 September 2012.
- ^ AnaBritannica (1987, 6. cilt, sayfa: 379-380 Çerkesler)
- ^ a b Loewe, Louis. A Dictionary of the Circassian Language: in Two Parts: English-Circassian-Turkish, and Circassian-English-Turkish. London, Bell, 1854. p. 5.
- ^ Minahan, James (2010). One Europe, Many Nations: A Historical Dictionary of European National Groups. Greenwood Press. s. 12. ISBN .
- ^ . 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Nisan 2014.
- ^ Richmond, Walter (9 Nisan 2013). The Circassian Genocide (İngilizce). Rutgers University Press. ISBN . 17 Mayıs 2016 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 13 Ekim 2017.
- ^ Hewitt, George (2005). "North West Caucasian". Lingua. 115 (1–2): 17. doi:10.1016/j.lingua.2003.06.003. 24 Eylül 2017 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 16 Nisan 2017.
- ^ Besleney, Zeynel Abidin (2016). Türkiye'de Çerkes diasporasının siyasi tarihi. İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları. ISBN . 5 Eylül 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 5 Eylül 2023.
- ^ Bashqawi, Adel (15 Eylül 2017). Circassia: Born to Be Free. ISBN .
- ^ Samir, Khotqo. . Abkhaz World (İngilizce). 25 Nisan 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Nisan 2023.
- ^ "The Circassian Diaspora in Turkey: A Political History". Routledge & CRC Press (İngilizce). 4 Kasım 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 4 Kasım 2023.
- ^ Ünal, Muhittin (1996). Kurtuluş Savaşında Çerkeslerin Rolü. ISBN .
- ^ Hamed-Troyansky 2017.
- ^ Hamed-Troyansky 2017, ss. 608–10.
- ^ Hanania 2018, ss. 1–2.
- ^ Tastekin, Fahim. Syria’s Circassians Caught in Crossfire 26 Aralık 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. Al-Monitor. 2012-11-21.
- ^ Lewis, Martin W. The Circassian Mystique and its Historical Roots 15 Temmuz 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. Retrieved 18 May 2015.
- ^ Afaf Lutfi Sayyid-Marsot, "Egypt in the reign of Muhammad Ali Pasha", pp. 123–124.
- ^ Yunan Labib Rizk, The making of a king 14 Ağustos 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., , 762, 29 September – 5 October 2005.
- ^ Goldschmidt, Arthur Jr. (2000). Biographical Dictionary of Modern Egypt. Lynne Rienner Publishers. s. 1. ISBN . Erişim tarihi: 18 Mayıs 2015.
- ^ . 15 Aralık 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Nisan 2013.
- ^ a b James Stuart Olson, et al., eds. "Cherkess".An Ethnohistorical Dictionary of the Russian and Soviet Empires. Greenwood Publishing, 1994. p. 150. "The Beslenei (Beslenej) are located between the upper Urup and rivers, and along the Middle Laba River, in the western reaches of the North Caucasus."
- ^ Spencer, Edmund, Travels in the Western Caucasus, including a Tour through Imeritia, Mingrelia, Turkey, Moldavia, Galicia, Silesia, and Moravia in 1836. London, H. Colburn, 1838. p. 6.
- ^ Kazemzadeh, Hamed (2018). (PDF) (Tez). Uniwersytet Warszawski. 30 Ocak 2024 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ocak 2024.
- ^ Douglas Harper, Etymonline states: "1550s, in reference to a people people of the northern Caucasus along the Black Sea, from Circassia, Latinized from Russian Cherkesŭ, which is of unknown origin. Their name for themselves is Adighe. Their language is non-Indo-European. The race was noted for the "fine physical formation of its members, especially its women" [Century Dictionary], who were much sought by neighboring nations as concubines, etc."
- ^ Kazemzadeh, Hamed (2018). (PDF) (Tez). Uniwersytet Warszawski. 30 Ocak 2024 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ocak 2024.
- ^ Bashqawi, Adel (15 Eylül 2017). Circassia: Born to Be Free. ISBN .
- ^ Richmond, Walter (2013). The Circassian Genocide. . back cover. ISBN . 23 Ocak 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 15 Nisan 2023.
- ^ Strabo, 11.2
- ^ Yamisha, Jonty. The Circassians: An Introduction
- ^ Kazemzadeh, Hamed (2018). (PDF) (Tez). Uniwersytet Warszawski. 30 Ocak 2024 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ocak 2024.
- ^ a b c Reza, Hirtenstein & Gholami 2021.
- ^ Kazemzadeh, Hamed (2018). (PDF) (Tez). Uniwersytet Warszawski. 30 Ocak 2024 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ocak 2024.
- ^ Mesûdî. Murûc ez-Zeheb ve Ma'âdin el-Cevâhir (Arapça).
- ^ a b from The Complete Collection of Russian Manuscripts 15 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (Rusça)
- ^ 26 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Şubat 2015.
- ^ a b Всероссийская перепись 2010, Итоги.
- ^ a b . 20 Haziran 2013. 20 Haziran 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Ocak 2021.
- ^ a b General İsmail Berkok, Tarihte Kafkasya, İstanbul, 1958, s. 135-136. Kaynak hatası: Geçersiz
<ref>etiketi: ":23" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: ) - ^ a b Turabi Saltık,Sindika Krallığı,Jineps,Ocak 2007,s.5.
- ^ a b Tamara V.Polovinkina, Çerkesya, Gönül Yaram, Ankara, 2007, s.21-45. Kaynak hatası: Geçersiz
<ref>etiketi: ":42" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: ) - ^ a b Генрих Ананенко,Сыд фэдагъа Синдикэр?,Адыгэ макъ gazetesi,07.01.1992. Kaynak hatası: Geçersiz
<ref>etiketi: ":023" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: ) - ^ a b V.Diakov-S.Kovalev, İlkçağ Tarihi, Ankara, 1987, s.345-355, 506-514. Kaynak hatası: Geçersiz
<ref>etiketi: ":12" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: ) - ^ Serbes, Nahit (2012). Yaşayan Efsane Xabze. Phoneix Yayınları. ISBN .
- ^ Ivanov, Vyacheslav V. (1985). "On the Relationship of Hattic to the Northwest Caucasian languages," in B.B. Piotrovskij, Vyacheslav V. Ivanov, and Vladislav G. Ardzinba (eds.), Anatoliya – Ancient Anatolia, Moscow: Nauka. pp 26–59 (in Russian)
- ^ John Colarusso (1997). Peoples of the Caucasus; in Introduction to the Worldmark Encyclopedia of Cultures and Daily Life; Pepper Pike, Ohio: Eastword Publications
- ^ Ardzinba, V.G. (1979). “Nekotorye sxodnye strukturnye priznaki xattskogo i abxazo-adygskix jazykov”. Peredneasiatskij Sbornik III: i storija i filologija a tran drevnego vostoka, pp 26-37. Moscow: Nauka
- ^ Dunaevskaja, I.M. & D´jakonov, I.M. (1979). “Xattskij (protoxettskij) jazyk”. Jazyki Azii i Afriki, III. Jazyki drevnej perednej Azii (nesemitskie), Iberijsko-Kavkazskie jazyki, Paleoaziatskie jazyki. G.D. Sanžeev, (ed.) pp 79-83. Moskva. Nauka
- ^ Çurey, Ali. Hatti-Hititler ve Çerkesler. Chiviyazıları Yayınevi. ISBN .
- ^ Yunusbayev, B; Metspalu, M; Järve, M; Kutuev, I; Rootsi, S; Metspalu, E; Behar, DM; Varendi, K; Sahakyan, H; Khusainova, R; Yepiskoposyan, L; Khusnutdinova, EK; Underhill, PA; Kivisild, T; Villems, R (2012). "The Caucasus as an asymmetric semipermeable barrier to ancient human migrations" (PDF). 29 (1): 359-365. doi:10.1093/molbev/msr221. (PMID) 21917723.
- ^ Balanovsky, O; Dibirova, K; Dybo, A; Mudrak, O; Frolova, S; Pocheshkhova, E; Haber, M; Platt, D; Schurr, T; Haak, W; Kuznetsova, M; Radzhabov, M; Balaganskaya, O; Romanov, A; Zakharova, T; Soria Hernanz, DF; Zalloua, P; Koshel, S; Ruhlen, M; Renfrew, C; Wells, RS; Tyler-Smith, C; Balanovska, E; The Genographic Consortium (2011). "Parallel Evolution of Genes and Languages in the Caucasus Region". 28 (10): 2905-2920. doi:10.1093/molbev/msr126. (PMC) 3355373 $2. (PMID) 21571925.
- ^ Rootsi, S; Magri, C; Kivisild, T; Benuzzi, G; Help, H; Bermisheva, M; Kutuev, I; Barać, L; Peričić, M; Balanovsky, O; Pshenichnov, A; Dion, D; Grobei, M; Zhivotovsky, LA; Battaglia, V; Achilli, A; Al-Zahery, N; Parik, J; King, R; Cinnioğlu, C; Khusnutdinova, E; Rudan, P; Balanovska, E; Scheffrahn, W; Simonescu, M; Brehm, A; Goncalves, R; Rosa, A; Moisan, J-P; Chaventre, A; Ferak, V; Füredi, S; Oefner, PJ; Shen, P; Beckman, L; Mikerezi, I; Terzić, R; Primorac, D; Cambon-Thomsen, A; Krumina, A; Torroni, A; Underhill, PA; Santachiara-Benerecetti, AS; Villems, R; Semino, O (2004). (PDF). 75 (1): 128-137. doi:10.1086/422196. (PMC) 1181996 $2. (PMID) 15162323. 5 Eylül 2020 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Temmuz 2020.
- ^ Nasidze, I; Schädlich, H; Stoneking, M (2003). "Haplotypes from the Caucasus, Turkey and Iran for nine Y-STR loci". . 137 (1): 85-93. doi:10.1016/S0379-0738(03)00272-X. (PMID) 14550619.
- ^ Nasidze, I; Ling, EY; Quinque, D; Dupanloup, I; Cordaux, R; Rychkov, S; Naumova, O; Zhukova, O; Sarraf-Zadegan, N; Naderi, GA; Asgary, S; Sardas, S; Farhud, DD; Sarkisian, T; Asadov, C; Kerimov, A; Stoneking, M (2004a). "Mitochondrial DNA and Y-chromosome variation in the Caucasus". . 68 (3): 205-221. doi:10.1046/j.1529-8817.2004.00092.x. (PMID) 15180701.
- ^ Nasidze, I; Quinque, D; Dupanloup, I; Rychkov, S; Naumova, O; Zhukova, O; Stoneking, M (2004b). "Genetic Evidence Concerning the Origins of South and North Ossetians". . 68 (6): 588-599. doi:10.1046/j.1529-8817.2004.00131.x. (PMID) 15598217.
- ^ . 2018. 6 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Kazemzadeh, Hamed (2018). (PDF) (Tez). Uniwersytet Warszawski. 30 Ocak 2024 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ocak 2024.
- ^ a b . 9 Aralık 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Şubat 2020.
- ^ "TOKTAMIŞ HAN". Toktamış Han ile Timur arasındaki ilk karşılaşma Receb 793 (Haziran 1391) tarihinde Kondurca (Kunduzca) ırmağı boyunda vuku buldu. Toktamış Han’ın ordusunu dağıtan Timur çok miktarda ganimet elde etti. Yenilgiye rağmen Toktamış, Deştikıpçak’taki hâkimiyetini korudu. İki ordu 23 Cemâziyelâhir 797’de (15 Nisan 1395) Terek ırmağı boyunda tekrar karşı karşıya geldi. Zafer yine Timur’un tarafındaydı. Timur bizzat Toktamış Han’ı takip etmek üzere İdil boyunda Ükek’e, ardından Moskova’ya kadar giderek buraları yağmaladı. TDV İslam Ansiklopedisi. 13 Ekim 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 29 Ekim 2020.
- ^ "The Circassian in Jordan" (PDF). The political situation of the Caucasus was again changed beginning in 1393. A.D. by the invasion of Timur. The whole of the south Caucasus fell to Timur and the territory of the Circassians and mountain tribes was used as a route for Timur ’ s several attacks against the Kipchak Empire. Although Timur was never able to defeat the Kipchak Empire. Department of the Navy Postgraduate School. Haziran 1979. 2 Kasım 2020 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 29 Ekim 2020.
- ^ Cole, Jeffrey E. (2011). Ethnic Groups of Europe: An Encyclopedia. ABC-CLIO, LLC. OCLC 939825134.
- ^ История адыхейского народа: Составленная по преданиям кабардинцев. / Введ., прим. и указ. Г. Кокиева. — 5-е изд. — Нальчик: Кабгосиздат, 1947. — 160 с.
- ^ . KAĞAZEJ Jıraslen. 2013. 29 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Klaproth, Julius Von, 1783—1835. (2005). Travels in the Caucasus and Georgia performed in the years 1807 and 1808 by command of the Russian government. Elibron Classics
- ^ де Галонифонтибус И., 1404, I. Таты и готы. Великая Татария: Кумания, Хазария и другие. Народы Кавказа (Гл. 8).
- ^ де Галонифонтибус И., 1404.
- ^ . KAĞAZEJ Jıraslen. 2013. 29 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ . Vitaliy Shtybin. Abkhaz World. 17 Mayıs 2020. 24 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Temmuz 2020.
- ^ Natho, Kadir. Circassian History. ISBN .
- ^ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae Özsaray, Mustafa (20 Şubat 2012). Çerkeslerin İslamlaşması. İz Yayıncılık. ISBN .
- ^ a b Colarusso, John; Tlisova, F. (25 Mayıs 2023). "Circassians". Worldmark Encyclopedia of Cultures and Daily Life. Erişim tarihi: 25 Haziran 2023.
- ^ a b Tursun Bey. Tarih-i Ebü'l Feth (Osmanlıca).
- ^ a b Evliya Çelebi. Seyahatnâme (PDF). 20 Mart 2023 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 20 Mart 2023.
- ^ a b Weismann, Ein Blick auf die Circassianer
- ^ a b Richmond, Walter (9 Nisan 2013). The Circassian Genocide. . ISBN . 23 Ocak 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 16 Şubat 2020.
- ^ Capobianco, Michael (13 Ekim 2012). . Caucasus Forum. 24 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Richmond, Walter (9 Nisan 2013). The Circassian Genocide. Rutgers University Press. ISBN . 23 Ocak 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 16 Şubat 2020.
- ^ King, Charles (2008). The Ghost of Freedom: A History of the Caucasus
![image]()
. New York City: Oxford University Press. ISBN . - ^ L.V.Burykina. Pereselenskoye dvizhenie na severo-zapagni Kavakaz. Reference in King.
- ^ Richmond 2008, s. 79.
- ^ a b Ногмов Ш.Б. История адыгейского народа. — Нальчик, 1982. — С. 59.
- ^ Панеш, Аскербий Дзепшевич (2019). ""меджлис Вольности Черкесской".адыгская Государственностьна Последнем Этапе Кавказской Войны". Вестник Науки Адыгейского Республиканского Института Гуманитарных Исследований Имени Т.м. Керашева (Rusça), 18 (42). Erişim tarihi: 12 Ağustos 2023.
- ^ T.V.Polovinkina, Çerkesya Gönül Yaram.
- ^ Неизвестные войны России. Взятие Кбааде и завершение Кавказской войны в 1864 г.
- ^ Nıbe Anzor, 'Çerkes Meclisi 150 Yaşında', (In Turkish)
- ^ Ufuk Tavkul, "Kazaklar", Birleşik Kafkasya dergisi, Ankara, 2007, Sayı 6-7, sf. 33
- ^ Shenfield 1999
- ^ Der Kaukasuskrieg und seine Folgen, 87-88
- ^ Henze 1992
- ^ a b c d e Papşu, Murat (2003). Çerkes dillerine genel bir bakış Kafkasya ve Türkiye 10 Haziran 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. Nart Dergisi, Mart-Nisan 2003, Sayı:35
- ^ a b c d Do. Dr. Vınereko Mir. Ülke anne gibidir (Хэгъэгур ным фэд) 24 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. Адыгэ Хабз, Maykop, 2007
- ^ . 24 Ağustos 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Nisan 2013.
- ^ a b Bırsır Batırbıy (Бырсыр Батырбый). Адыгэхэр абзэкӀи яхабзэкӀи зы лъэпкъых. Адыгэ Макъ, No: 203, sayfa:7, 2011 (Batı Çerkesçesi)
- ^ a b Н. Шахназарян. Адыги Краснодарского края 11 Kasım 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. Краснодар, 2008 (Rusça)
- ^ . 5 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Nisan 2013.
- ^ Ajans Kafkas : Keşev'e göre Abhaz-Çerkes ilişkileri kırılganlaşıyor 1 Mayıs 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- ^ Kanbolat, Hasan (2006). Gürcistan-Ukrayna-Karadeniz Üçgeni Arasında Kuzeybatı Kafkasya: Kabardey-Balkar'dan sonra sıra Karaçay-Çerkes'te mi? 9 Nisan 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. Stratejik Analiz, Şubat’06, sayfa: 88-94
- ^ Kaynak hatası: Geçersiz
<ref>etiketi;Cerqezeiiturkuliisimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: ) - ^ a b c d e f HAPİ Cevdet Yıldız, Adigey Cumhuriyeti (Adıge Respublik)-3 13 Eylül 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- ^ a b c d e Всероссийская перепись населения 2010 года. Официальные итоги с расширенными перечнями по национальному составу населения и по регионам. 15 Temmuz 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde .: см. 18 Ekim 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- ^ a b c Всероссийская перепись населения 2002 года 21 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde .: Население по национальности и владению русским языком по субъектам РФ 4 Kasım 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- ^ . 3 Aralık 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Nisan 2013.
- ^ . 3 Aralık 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Nisan 2013.
- ^ Saraç, Naciye (2007). Şapsığlar Kafkasya'da unutulmak istemiyor 13 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. 20 Ağustos 2007
- ^ a b c d e f g h i j k l m n o Hapi Cevdet Yılmaz. Adige dili ve edebiyatı 12 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- ^ a b . 20 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Nisan 2013.
- ^ "Всероссийская перепись населения 2002г. Национальный состав населения. Ставропольский край". Территориальный орган а по Ставропольскому краю. 3 Şubat 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ekim 2011.
- ^ . 7 Aralık 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Nisan 2013.
- ^ . 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Nisan 2013.
- ^ . 24 Temmuz 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Nisan 2013.
- ^ . 4 Kasım 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Nisan 2013.
- ^ . 15 Aralık 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Nisan 2013.
- ^ Всероссийская перепись населения 2002 года 26 Ocak 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde .: Население по национальности и владению русским языком по субъектам РФ 4 Kasım 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- ^ a b c d Suriye Çerkesleri 14 Temmuz 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. Ortadoğu Stratejik Araştırmalar Merkezi (ORSAM rapor no: 130, Kasım 2912 )
- ^ a b Irak Çerkesleri (Çeçenler, Dağıstanlılar, Adigeler) 19 Kasım 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. Ortadoğu Stratejik Araştırmalar Merkezi (ORSAM rapor no: 134, Kasım 2012 )
- ^ a b c d e f g h i j k l m n o p q r Gülüzar Altın ve Meryem Gümüş (Eskişehir Eti Sosyal Bilimler Lisesi). Çerkeslerde kaşenlik âdeti üzerine sosyolojik bir inceleme: Eskişehir örneklemi 4 Ocak 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., danışman Mehmet Aksoy, TÜBİTAK Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu, Bursa 2011
- ^ a b c d e (PDF). 3 Mart 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Nisan 2013.
- ^ Karadeniz’in Bütünleşmesi için Abhazya 27 Eylül 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. Ortadoğu Stratejik Araştırmalar Merkezi (ORSAM rapor no: 8, Aralık 2009 )
- ^ Açumıj Hilmi. Abhazya ve Osetya’nın Bağımsızlığını Tanıyacak mısınız? 3 Eylül 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- ^ Çerkes Kim, Çerkesya Neresi ? Gelecek Hakkında Düşünceler 14 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. Yalçın Karadaş (K’eref). İstanbul, 23 Mart 2012, Jıneps Gazetesi, Nisan 2012
- ^ a b c Oral, Mustafa (2008). Sultan II. Abdülhamit döneminde bir "Çerkes Tarihi" yazılması girişimi 30 Mart 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- ^ Açba, Harun (2007). Kadınefendiler {1839-1924} (PDF). İstanbul: Profil Yayıncılık. s. 210. ISBN .
- ^ Irvin Cemil Schick, Çerkes Güzeli: Bir Şarkiyatçı İmgenin Serüveni [The Fair Circassian: Adventures of an Orientalist Motif], trans. A. Anadol (Istanbul: Oğlak Yayınları, 2004).
- ^ Seral Çelik - Hürriyet Karadeniz. Türkiye'deki Çerkesler: Kaf Dağı'na dönsek mi? 19 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. 2000'e Doğru, 12 Mart 1989, s. 11
- ^ a b c Mahmut Çerkez anlatıyor: Limasol Çerkez Çiftliği 22 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. Nart Dergisi, 82. sayı
- ^ Adolphus Slade (1867). Turkey and the Crimean War: a narrative of historical events
- ^ Serap Canbek (çeviren). Kıbrıs’a Gönderilen Çerkes’lerin Dramı 22 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. Jineps Gazetesi, Mart 2011
- ^ a b c d e f g İpek, Nedim (2010). Kosova Vilayeti Dahilinde Gerçeklesen Göçler 15 Aralık 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. History Studies, Volume 2/1 2010
- ^ Kemal Tayfur. Kosova'nın Kayıp Çerkesleri 24 Ağustos 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- ^ . 22 Nisan 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Nisan 2013.
- ^ . 22 Nisan 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Nisan 2013.
- ^ Hasan Mercan. Kosova'da Adıge denen bir Çerkes köyü var 23 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. Nart Dergisi, yıl: 2, sayı: 8, sayfa: 64, Temmuz-Ağustos 1998
- ^ . 23 Nisan 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Nisan 2013.
- ^ BBC : World: Europe Circassians flee Kosovo conflict 23 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- ^ Papşu, Murat (çeviren). Suriye Çerkesleri 18 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (Kaynak: Anzor Kuşhabiyev; Çerkesı v Sirii (Suriye’deki Çerkesler). Nalçik 1993)
- ^ Neflyaşeva, Naima (yazan), Papşu, Murat (çeviren). Suriye Çerkesleri/ Syrian Circassians 1 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., Ortadoğu Analiz, Temmuz 2012 - Cilt: 4 - Sayı: 43
- ^ a b c Sevda Alankuş Kural. Ürdün Çerkesleri 9 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. Nart dergisi, yıl: 2, sayı: 6, Mart-Nisan 1998
- ^ Hamed-Troyansky, Vladimir (2017). "Circassian Refugees and the Making of Amman, 1878–1914". International Journal of Middle East Studies. 49 (4): 605-623. doi:10.1017/S0020743817000617.
- ^ a b İsrail Çerkesleri 9 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. Röportaj: Erol Taymaz – Nart Dergisi
- ^ Ruth Kark and Michal Oren-Nordheim (2001). Jerusalem and its Environs. Hebrew University Magnes Press. ss. 230-231. ISBN .
- ^ Черкесы в Израиле[]
- ^ Çolak, Kürşat (2012). Çerkez Memlûkler Çerkez mi? 19 Kasım 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Araştırmaları Dergisi (TAD), S. 51, Ankara, 2012, s. 201-208
- ^ . 3 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Nisan 2013.
- ^ Isichei, Elizabeth (1997). A History of African Societies to 1870. Cambridge University Press. s. 192.
- ^ a b c Ömer Aytek Kurmel. Unutulmuş Çerkesler: Memluklar 22 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- ^ Hille, Charlotte (2010). State Building and Conflict Resolution in the Caucasus. Brill. s. 50. ISBN . 2 Ocak 2014 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 19 Nisan 2013.
- ^ a b c d e Papşu, Murat. Mısır Çerkesleri 21 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- ^ Samir Hatko. Mısır'da Çerkes Devleti 1257-1517: Mısır Devleti Yönetiminde Çerkesler 9 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- ^ Kaynak hatası: Geçersiz
<ref>etiketi;refMuratpapşuadigeceyazımisimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: ) - ^ “Čerkes”, Encyclopedia of Islam, Vol. II (Leiden, 1983), sayfa. 21-25.
- ^ Гуманитарная культура адыгов 20 Şubat 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde . {К привилегированным относились сословия князей (пщы), первостепенных дворян (лӀэкъолӀэш), второстепенных дворян (оркъ), гиреевичей (хьаныкъо). Свободное крестьянство: изначально свободные (фэкъолӀ), вольноотпущенники, освобожденные от крепостной зависимости по воле феодала (азат), беглые крестьяне без согласия и выкупа освободившие себя от крепостной зависимости (брамыты), оброчные крестьяне (Ӏэгу), бывшие крепостные, освобожденные по реформе через выкупное свидетельство (шъхьащэфыжь). Зависимые крестьяне – крепостные (пщылӀы) и дворовые (унэӀут).}
- ^ (PDF). 4 Ocak 2014 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Nisan 2013.
- ^ a b c d e f g h i Eser, Mehmet (1993). Uzunyayla bölgesinde yaşayan Çerkes köylerinde sosyo-kültürel değişme[]. TC. Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyoloji Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Eylül 1993, Sivas
- ^ Çerkesyada tebiye âdet ve içtimaî hayat 5: Çocukların terbiyesi 4 Ocak 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. Yeni Kafkas dergisi yıl: 5, sayı: 29 (53), Eylül-Ekim 1961
- ^ a b kafkas.org : Medeni bir ilişki tarzı: kaşenlik 16 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- ^ Semra Ademey. Kaşenlik yok edilmemeli 16 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- ^ Renan Demirkan (1991) / M. Kemal Okan (çeviren). Üç Şekerli Demli Çay, Real Yayınları, İstanbul.
- ^ a b c Papşu, Murat, Çerkeslerde atçılık ve at kültürü. Nart Dergisi 72. Sayı. cerkesarastirmalari.org 21 Aralık 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde . & kafkasfederasyonu.org 10 Şubat 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- ^ . 20 Nisan 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Nisan 2013.
- ^ . 20 Nisan 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Nisan 2013.
- ^ . 21 Nisan 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Nisan 2013.
- ^ Kaan M. İşçan. Geçmişten günümüze Uzunyayla at yetiştiriciliği 21 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- ^ . 10 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Nisan 2013.
- ^ Öztürk, Hakkı. Çerkez Hafize Ana ve ziyaret 4 Ocak 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. 25.03.2013
- ^ Bozkurt, Mehmet. Nartlar ülkesi 4 Ocak 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- ^ . 11 Eylül 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Nisan 2013.
- ^ . 23 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Nisan 2013.
- ^ Kemal Tahir, Dutlar Yetişmedi
- ^ Kemal Tahir, Göl İnsanları
- ^ Kemal Tahir (1977). Damağası, 1977
- ^ Reşat Nuri Güntekin, Değirmen 29 Ekim 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- ^ Mustafa Necati Sepetçioğlu. Cevahir ile Sadık Çavuşun Buğday Kamyonu, 1977
- ^ Aziz Nesin. At denen meret bu mu? 6 Temmuz 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- ^ Aziz Nesin (1953). İt kuyruğu
- ^ . 13 Nisan 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Nisan 2013.
- ^ . 13 Nisan 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Nisan 2013.
- ^ Tavkul, Ufuk. Adige (Çerkes) Diline Karaçay-Malkar Dilinden Geçen Kelimeler 4 Ocak 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- ^ Tavkul, Ufuk (2007). Adige (Çerkes) dilinde Bulgar Türkçesi alıntı sözcükler üzerine 18 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, cilt 4, sayı 2, Haziran 2007, sayfa: 104-115]
- ^ . 17 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Nisan 2013.
- ^ a b c d e f g h i j k Rahşan Erdoğan (6 Haziran 2006). . mavi-nota.com. 23 Şubat 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Şubat 2015.
- ^ YERITH Yıldız Okyay. Batı Kafkas dil ve edebiyatına toplu bir bakış 4 Ocak 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. Yeni Kafkas dergisi yıl: 5, sayı: 29 (53), Eylül-Ekim 1961
- ^ . 2 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Nisan 2013.
- ^ a b c d e ЧУРЕЙ Дыжъын Али. Феномен адыгской танцевальной культуры в Турции 4 Ocak 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (Rusça)
- ^ a b A.N. Sokolova & N.A. Çundışko (yazanlar), Orhan Uravelli (çeviren). Şeşen dansının kökeni ve araştırılması 14 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. Nart dergisi, sayı: 71
- ^ a b c d e f Kafkas Vakfı : Çerkes yemekleri 2 Mayıs 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- ^ a b c d e f g h i j k l m Doç.Dr. Vinereko Mir (2007). Yemekler 13 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. Maykop, Adige Cumhuriyeti Devlet Basımevi, 2007
- ^ Nimet Berkok ve Kamil Toygar. Çerkes mutfak kültürünün tarihi kaynakları 14 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- ^ a b c d e f g h i j k l m Doç.Dr. Vinereko Mir (2007). Süt ürünü yiyecekler 14 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. Maykop, Adige Cumhuriyeti Devlet Basımevi, 2007
- ^ . 7 Ağustos 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Nisan 2013.
- ^ a b c Doç.Dr. Vinereko Mir Aile İçi Sofra 15 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. Maykop, Adige Cumhuriyeti Devlet Basımevi, 2007
- ^ Nimet Berkok ve Kamil Toygar. Çerkes yemekleri : içecekler 16 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde . < Kuzey Kafkas Muftak Kültürü ve Yemekleri
- ^ Aydın, Şamil Emre (2015). Çerkes Alfabeleri. s. 13. ISBN . 11 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 11 Temmuz 2021.
- ^ Marite Jılase (yazan), HAPİ Cevdet Yıldız (çeviren). Vımar Bırsey: ilk yazar ve yayıncımız 19 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde . & Wumar Bırsey: ilk yazar ve yayıncımız 19 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Адыгэ псалъэ/Adge Psatle, 13 Mart 2008
- ^ . 4 Ocak 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Nisan 2013.
- ^ Владимир Колесов. Черкесские (горские) греки 12 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. Красная книга, Краснодар (Rusça)
- ^ Alagözlü, Nuray (2006). Kabardey dilinin Uzunyayla'daki yapısına bir bakış 28 Şubat 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. Nart, İki Aylık Düşün ve Kültür Dergisi, Sayı 52, Temmuz-Kasım-Aralık 2006
- ^ a b c d e Serbes, Nahit. "Çerkeslerde inanç ve hoşgörü" (PDF). 12 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından (PDF).
- ^ a b Люлье Л.Я. Черкессия. Историко-этнографические статьи. — Северо-Кавказский филиал традиционной культуры М.Ц.Т.К. "Возрождение", 1990. — С. 29.
- ^ a b c d e Khabze.info. Khabze: the religious system of Circassians 16 Ocak 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde ..
- ^ Люлье Л.Я. Черкессия. Историко-этнографические статьи. — Северо-Кавказский филиал традиционной культуры М.Ц.Т.К. "Возрождение", 1990. — С. 29.
- ^ a b c d e f Taitbout de Marigny, Edouard (1836). Voyages en Circassie (Fransızca). 12 Mart 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 12 Mart 2023.
- ^ Thomas, Lowell (1964). Book of the High Mountains. Julian Messner. s. 159.
- ^ Гадагатль А. Героический эпос "Нарты" адыгских (черкесских) народов. — Майкоп, 1987. — С. 195.
- ^ Спенсер, Эдмонд. Путешествия в Черкесию / предисловие, перевод и комментарии Н. Нефляшевой. — Майкоп, 1994. — С. 111.
- ^ . 22 Mayıs 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Haziran 2012.
- ^ Evliya Çelebi, Seyahatname
- ^ . 25 Nisan 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Haziran 2012.
- ^ "Обряд воздушного погребения » Адыги .RU - Новости Адыгеи, история, культура и традиции адыгов (черкесов)". Адыги .RU - Новости Адыгеи, история, культура и традиции адыгов (черкесов) (Rusça). 3 Haziran 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 8 Ekim 2023.
- ^ Övür, Ayşe (2006). "Çerkes mitolojisinin temel unsurları: Tanrılar ve Çerkesler" (PDF). Toplumsal Tarih. 155. 21 Aralık 2013 tarih
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Cerkesler ya da Adigeler Cerkesce Adygeher Kuzey Kafkasya da tarihi Cerkesya nin yerli halki olan etnik grup Rus Imparatorlugu tarafindan islenen Cerkes Soykirimi nin sonucunda Cerkeslerin cogu oldurulmus kalanlar ise Osmanli topraklarina surulmustur Cerkesler Cerkesce konusur ve neredeyse tamami Sunni Muslumandir Cerkesya eski zamanlardan beri istilalara maruz kalmistir izole edilmis arazisi bitmeyen savaslarla birlikte Cerkes ulusal kimligini buyuk olcude etkilemistir Cerkes bayragi Cerkeslerin milli bayragidir ve yesil zemin uzerinde dokuzu yay ucu yatay sekilde on iki altuni yildiz ve uc capraz oktan olusur Cerkesler Adigeler AdygeherCerkes bayragi ile cocuklarCerkeslerin yasadigi ulkelerOnemli nufusa sahip bolgelerTurkiye2 000 000 3 000 000Rusya751 487Urdun170 000Suriye100 000Misir50 000Almanya40 000Irak30 000Suudi Arabistan15 000Libya15 000Iran10 000ABD9 000Israil5 000Ozbekistan1 257Ukrayna1 010Polonya1 000Hollanda500DillerCerkes dilleri Adigece ve Kabardeyce Turkce Rusca Arapca Ibranice IngilizceDinCogunluk Islam Hanefi Sunni Azinlik Ortodoks Hristiyanlik Cerkesler yerlestikleri bolgelerde onemli roller oynamislardir Turkiye de Cerkesler geldikleri andan itibaren buyuk roller ustlenmis Turk Kurtulus Savasinda var olmustur Urdun de baskent Amman i kurmus ve ulkedeki neredeyse tum onemli pozisyonlarda bulunmuslardir Suriye ve Libya da orduda ust rutbelere sahiptirler Misir in kurucu unsurlarindan biridirler Turkiye de yasayan Cerkesler ve diger diaspora Cerkesleri Kafkasya dan surgun edilmeleri tarihini 21 Mayis 1864 Cerkes Surgunu ve Soykirimi Anma Gunu olarak kabul etmektedirler Adlandirma ve etimoloji Adige Cerkes savasci Cerkesler kendilerine Adige derler Bir goruse gore bu kelime yuksek anlamina gelen atige kelimesinden gelmektedir ve Cerkeslerin daglarda yasayan bir halk olusunun yansimasidir Cerkes Cerkes kelimesinin kokeni tartismalidir Antik Yunanlar Cerkesya dan Sirakes olarak bahsetmisti bir goruse gore bu kelimeden turemistir Bir goruse gore Mogolca yolu kesen kimse anlamina gelen Jerkes kelimesinden turemistir Mogol istilasindan once Cerkesya kelimesi yerine Zihya kelimesinin kullanilmasi bu ismin Mogollar tarafindan takilmis olabilecegine delil surulur Baska bir goruse gore Cerkes adinin etimolojisi Kipcak Turki dillerde ceri kelimesi ile kes fiili ile kurulu bir kelime olup asker dograyan manasina gelmektedir Diger bir goruse gore ise Farscadir Cerkesler Cerkes kelimesine ek olarak Zih olarak biliniyordu ve bazen Arap kaynaklarinda Kasak ve Serkes Rus kaynaklarinda ise Kassog olarak geciyordu Cerkesya ya komsu halklarin Cerkesler icin kullandigi farkli isimler vardi Gurcuce ჯიქი Osetce Kaesgon ancak Rus etkisi ile bu isimlerin cogu unutuldu ve Cerkes kelimesi yerlesti Bu dillerden alinti yapan bircok Bati dilinde de ayni ya da benzerdir Almanca Tscherkessen Ingilizce Circassian Fransizca Circassien Rusya da siniflandirma Ruscada onceleri Cerkes adi altinda butun Cerkes gruplari tanimlanirken Sovyetler Birligi nin ilk yillarinda terminoloji degisime ugradi ve kurulan idari birimlere gore adlandirma yapildi Adigey de yasayan Cerkesler Adige Adigeyli Karacay Cerkesya da yasayanlar Cerkes Kabardey Balkarya da yasayanlar Kabardey Sapsig Ulusal Bolgesinde Sapsig adlariyla Cerkesler dorde bolundu Ruscada bugun de kullanilmaya devam eden bu terminolojiye gore Cerkes aslinda etnik degil sadece Karacay Cerkes Cumhuriyeti ndeki Cerkesleri belirten cografi bir tanimdir Dolayisiyla Rusca da 1920 lerden onceki ve sonraki Cerkes terimi farkli anlamlara gelmektedir Son yillarda buna karsi elestiriler artmakta ve tarihi etnik adlandirmaya donme egilimleri artmaktadir Tarih in tablosu Srazhenie mezhdu russkimi vojskami i cherkesami pri Ahatle 8 maya 1841 goda Ruslar ile Cerkesler arasindaki Ahatle Muharebesi 8 mayis 1841Koken Gunumuzdeki Cerkeslerin atalari Meot kabileleri olarak bilinmektedir Arkeolojik arastirmalar sonucu ortaya cikan bulgular Meot kabilelerinin Kafkasya nin yerli halki oldugunu gostermektedir Sovyet arastirmacilar Cerkesler ve Hint Avrupa dili konusan topluluklar ozellikle Keltler arasinda baglantilar oldugunu iddia etmistir ancak bu teori genel kabul gormemektedir Bazi arastirmacilar Cerkesler ve Antik Anadolu Halklarindan olan Hattiler arasinda baglantilar oldugunu Cerkes dili ile bu medeniyetlerin dilleri arasinda benzerlik oldugunu savunmaktadir Cerkesler uzerinde yapilan genetik testler kapsaminda Adige Cumhuriyeti Kabardey Balkarya Cumhuriyeti Karacay Cerkes Cumhuriyeti ve cesitli diasporalarda yasayan Cerkesler uzerinde yapilan testlerde Cerkeslerin en yakin akrabalarinin Inguslar Cecenler ve Abhazlar oldugu ortaya konmustur Cerkeslerin de dahil oldugu topluluk gunumuzde Kuzey Kafkasya halklari olarak siniflandirilir Antik Cag Antik caglarda Kerket ve Sucha adlandirilmalari da dahil olmak uzere Cerkesler farkli isimlerle adlandirilmistir Sindler ve Meotlar tarafindan kurulan Sindika devletininin tarihteki en eski Cerkes devletleri oldugu dusunulmektedir Sindlerden ilk kez MO 5 yuzyilda yasayan Grek sairi daha sonra da Herodot soz etmektedir Sindika kralliginin sanatci ve tuccarlarin konakladigi islek bir ticaret devleti oldugu da bilinmektedir Orta Cag Cerkeslerde 4 yuzyil itibariyla feodalizm olusmaya baslamisti Cerkesler Meot kabilelerinin onderliginde kurulan Cite devleti 5 yuzyil ve Ubihlar onderliginde kurulan Zihya gibi pek cok devlet kurdu ancak siyasi birlik saglayamadi 9 yuzyil itibariyla Cerkesya da Bizans etkisi ile Hristiyanlik yayilmaya basladi 1223 te Kafkasya yi istila etmeye baslayan Mogollar Cerkeslerin bir bolumunu ve alanlarin cogunu yok ettiler Bunu izleyen Altin Orda saldirilari sirasinda topraklarinin buyuk bir bolumunu yitiren Cerkesler Kuban nehrinin gerisine cekilmek zorunda kaldi Ardindan alanlarin bazi topraklarini ele gecirdiler Altin Orda devletinin yikilmasindan sonra daha once yitirdikleri topraklarin bir kismini geri alan Kabardey Cerkesleri bu kez de Kirim Hanligi nin baskilari ile karsilastilar 1390 li yillarin basi itibariyla ise Timur un Kafkasya ya saldirilari baslamistir Bu saldirilar neticesinde tum Guney Kafkasya Timur un kontrolune gecmis yasanan savaslar neticesinde bircok yerlesim yeri tahrip edilmistir 15 yuzyilda Inal isimli bir Cerkes soylu topraklarini genisletmeye basladi Cerkes beylikleri birer birer Inal in eline gecerken Inal savas agalari ve asiret reisleriyle savasti ve onlari yendi Inal in yukselisi yerlesik Cerkes beylerini rahatsiz etti ve Inal a karsi cikan 30 Cerkes boyundan olusan bir konfederasyon onunla savasmak icin bir ittifak kurdu Mzimta Nehri yakinlarindaki bir savasta otuz Cerkes lordundan olusan koalisyon Inal ve destekcileri tarafindan maglup edildi On tanesi idam edilirken geri kalan yirmi bey biat ederek Inal in yeni devletinin guclerine katildi Inal Bati Cerkesya daki hakimiyetini saglamlastirdiktan sonra 1434 te Dogu Cerkesya ya bir sefer duzenleyerek Kabardey eyaletini kurdu 1438 de kuzeye yeni bir sefer duzenledi ve Ten Nehri boyunca Kuban Nehri nin kuzeyindeki Cerkes yerlesimlerinin yakinindaki Tatar gocebelerini kovarak sinirlarini gunumuzdeki Azov a kadar genisletti Johannes de Galonifontibus 14 ve 15 yuzyillarin basinda Cerkesya nin sinirlarini kuzeye Don un agzina kadar genislettigini anlatiyor Johannes de Galonifontibus un tanimi Inal in fetihleriyle ortusmektedir Fetihleri sonucu Inal Cerkesya nin tamamini veya buyuk bir kismini tek devlet altinda birlestirmis oldu nal 1453 yilinda topraklarini ogullari ve torunlari arasinda bolusturdu ve 1458 yilinda oldu Bunun ardindan Cerkes prenslikleri olustu 1453 te Istanbul u fetheden Fatih Sultan Mehmed Cerkeslerin Ortodoks dunyasi ile bagini kopararak Islam a gecmelerinin yolunu acmis oldu Bu olayin ardindan Cerkesler Islam i yavasca kabul etmeye basladi Ardindan Ceneviz kalintilarini yok eden Osmanlilar Cerkesya ile Katolik dunyasi arasindaki bagi da kopardilar Tursun Bey e gore bunun amaci Cerkesler arasinda Islam i yaymakti Buna ragmen 16 yuzyilda dahi Muslumanlar Cerkesya da azinlik halindeydiler 1578 de Kabardey prensi resmen Islam a gecti Bu donemden kalma cami kalintilari bulunmaktadir Ardindan Hatukay Jane Bolakay ve Besleney Cerkesleri Musluman oldu 1666 da Cerkesya yi ziyaret eden Evliya Celebi Cerkes koylerinde cami oldugunu ve Cerkeslerin la ilahe ilallah dedikleri ancak Islam i tam olarak anlamadiklari ve eski geleneklerini devam ettirdikleri tespitinde bulunuyor Yeni Cag 1714 yilinda I Petro Kafkasya yi isgal plani kurdu Bu plani uygulamaya koyamasa da isgalin gerceklesmesi icin politik ve ideolojik temeli atti II Katerina bu plani uygulamaya koymaya basladi Rus ordusunu Terek Irmagi kiyilarina konuslandirildi 1763 yilinda Rus Imparatorlugu Cerkesya isgalini baslatti ve Rus Cerkes Savasi basladi Bunun ardindan Cerkes kabileleri birleserek kismi bir konfederasyon yapisi olusturdular Rus Cerkes savasi sirasinca iki taraf da birbirine pek cok baskinlar duzenledi Savas sirasinda Rus Imparatorlugu Cerkesya yi bagimsiz bir bolge olarak tanimadi Bolge hicbir zaman Rus kontrolunde olmamis olmasina ragmen Cerkesler Rus topraginda isyan cikaran bir grup asi olarak goruldu ve Rus generaller Cerkesleri milli isimleriyle degil daglilar haydutlar ve dag pisligi olarak adlandirdi Savas sirasinda ve sonrasinda Rus Imparatorlugu sistematik olarak sivilleri katletme stratejisi uyguladi ve bu 1 500 000 e kadar Cerkes in toplam nufusun 85 97 si ya olduruldugu ya da Osmanli Imparatorlugu na suruldugu Cerkes Soykirimina sebep oldu Savas baslangicta munferit bir catisma iken Rusya nin tum bolgeye yayilmasi kisa sure sonra Kafkasya daki bir dizi baska ulusu catismanin icine cekti Bu nedenle savas genellikle Kafkas Savasi nin bati yakasi olarak incelenir Islam in Cerkesler arasinda yayilma hizi 18 yuzyilin sonlarindan itibaren hizla artti 13 Haziran 1861 tarihinde Sace Soci sehrinde Cerkesler Buyuk Ozgurluk Meclisi adinda bir meclis kurdular Meclis baskani rolune Gerandiqo Berzeg getirildi 1864 Mayis ayinda Qbaade muharebesi gerceklesti 100 000 kisilik Rus ordusu ile 20 000 kisilik Cerkes ordusu karsi karsiya geldi Muharebeyi Ruslar kazandi ve Cerkesya Ruslarin eline gecti Rus Imparatorluguna teslim olmayan Cerkeslerin cogu olduruldu ya da surgune maruz kaldi Osmanli Imparatorlugu gemileri tarafindan Anadolu Balkanlar ve Orta Dogu ya gunumuzde Turkiye Suriye Urdun Filistin Israil Irak Iran ve Kosova yerlestirilen Cerkesler yolda Osmanli gemicilerinden de zulum gordu ve basta salgin hastaliklar olmak uzere pek cok sebeple yolda buyuk kayip verdiler Itaat eden azinlik kisim ise Kuban Nehri yakinindaki batakliklara yerlestirildi Yakin Cag 1917 yilinda Cerkesler de dahil olmak uzere pek cok Kuzey Kafkas halki birleserek bagimsizlik ilan ettiler ve Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti Ayni zamanda Dagli Cumhuriyeti olarak da bilinir devletini kurdular Bu devlet 1921 yilinda Sovyetler Birligi ordusu tarafindan isgal edildi Halen Rusya sinirlari icerisinde bulunan Dagistan Cecenistan Ingusetya Kuzey Osetya Kabardino Balkarya Cumhuriyeti ve Karacay Cerkesya Cumhuriyeti bolgeleri de bu Cumhuriyet sinirlarina dahildi Cerkes Surgununde koylerini birakan dagli Cerkesler in tablosu 1872Cerkesler surgunu anarken Istanbul Taksim 2011ve iki oglunun posta karti Fransiz Suriye ve Lubnan Mandasi donemiUlkelerine gore Cerkesler19 yuzyildaki Cerkes Surgunu sirasinda Kafkasya daki yurtlarindan Osmanli Imparatorluguna surgun edilen Cerkeslerin boy kabile duzenleri yerle bir edildigi gibi siveleri de bu yikimdan etkilenmistir zira surgun oncesi Kafkasya da ve bugun diasporada hehes konusulan en yaygin Bati Cerkescesi agzi nufuslari itibariyla Abzehlerin konustugu agiz iken Kafkasya da Abzeh agzi konusan tek koy Adigey Cumhuriyeti nde bulunan Hakurine Hable Sovgenovski dir ve Kafkasya da kalmadigi icin Cerkes diyalektolojisinde adlari gecmeyen Hatukaylar birkac koy disinda Kayseri Pinarbasi nda yasarlar 18 koy Bugun Kafkasya da Bati Cerkescesi konusanlar Dogu Cerkescesi konusanlarin beste biri kadar iken Kafkasya disi Cerkes diasporasinin yogun oldugu Osmanli cografyasinda kurulan Turkiye Urdun Suriye ve Israil de ise bunun tersidir Gunumuzde Kafkasya da yasayan Cerkeslerin cogu Dogu Cerkeslerinden Kabardeyler ile Bati Cerkeslerinden Bjedug ve Cemguy boylarindan olusurken Kafkasya disi diasporada yasayanlar ise Bati Cerkeslerinden Abzeh ve Sapsig gibi boylardan olusur En cok Cerkes barindiran bolge Kafkasya degil Turkiye dir Rusya Cerkesleri Cerkes sarkici Sati Kazanova Cerkesya ya da Cerkezistan olarak adlandirilan Cerkes topraklari iki kolda gelisim gostermis olup Dogu Cerkesya ya da Kabarda 1825 ten beri Bati Cerkesya ise 1864 yilindan beri Rusya ya baglidir 2010 yili rakamlarina gore Rusya da Cerkeslerin nufusu 712 072 kisi olup bolgelere gore dagilimi soyledir Kabardino Balkarya 490 453 Adige Cumhuriyeti 109 699 Karacay Cerkesya 56 466 Krasnodar Krayi 13 800 Stavropol Krayi 10 380 Cerkes kaynaklarina gore Rusya Federasyonunda bugun idari ve kulturel olarak birbirinden bagimsiz alti Cerkes Adige grubu bulunmaktadir Mozdok Cerkesleri mezdegu adygeher ya da Mozdok Kabadeyleri dort koy halinde Kuzey Osetya nin Mozdok rayonu ile Stavropol Kray da yasarlar Cerkescede kutir adiyla anilan ufak Rus koyleri onlar gibi Hristiyan olan Mozdok Cerkeslerinin koyleri icin de kullanilmaktadir Yukari Cerkesler ypshere adygeher ya da Kabardeyler Kabardino Balkarya Cumhuriyeti nde yasarlar OrtadakiCerkesler ygure adygeher ya da Cerks Serces Karacay Cerkesya Cumhuriyeti nde yasarlar ve neredeyse tamamina yakini Kabardeydir Yermelhable Armavir Cerkesleri shhashefyzhher Krasnodar Krayi nin Uspensk rayonunda Cerkesya Ermenilerinin alaninda uc koyde Bati Cerkescesi konusan Shhashefyzh aul Urupskij ile Merkezi Cerkesce konusan Bechymzaj aul Kanokovskij ve Kurekuaj aul Kurgokovskij yasarlar Turkiye deki Ikizce Haymana koyundeki Cerkesler tarafindan kurulmustur OvaCerkesleri kӀahe adygeher Adige Cumhuriyeti nde 40 uzeri koyde yasarlar Karadeniz kiyisiCerkesleriya da Sapsiglar Krasnodar Kray in Lazarevsk ve Tuapse rayonlarindaki 14 koyde karisik olarak 10 koyde ve toplam olarak da 24 koyde yasarlar Rus kaynaklarina gore Rusya Federasyonunda yasadiklari cumhuriyet ve bolgeler esas alinarak resmi olarak birbirinden bagimsiz uc 2002 yilindan beri dort ayri halk ayirt edilir Adigey cumhuriyetinde yasayan ve ady kodlu Bati Cerkescesini konusanlar adygejcy adigeyliler Bati Cerkesleri Bati Adigeleri Kuzey Cerkesleri Karacay Cerkesya cumhuriyetinde yasayan ve kbd kodlu Dogu Cerkescesini konusanlar cherkesy cerkesler Dogu Cerkesleri Dogu Adigeleri Kabardino Balkarya cumhuriyetinde yasayan ve kbd kodlu Dogu Cerkescesini konusanlar kabardincy kabardeyler Dogu Cerkesleri Dogu Adigeleri Krasnodar Krayi ile Adigey Cumhuriyetinde ady kodlu Bati Cerkescesini konusanlar 2002 yilindan beri shapsugi sapsiglar Bati Cerkeslerinden Sapsiglar Gunumuzdeki Adigeyliler ve Cerkesler 1897 1926 ve 1939 nufus sayimlarinda sadece Cerkes ya da Adigeyli adi altinda ortak bir sayi olarak verilmis 1959 nufus sayimi ile birlikte nufus toplami Adigeyli ve Cerkes adlari altinda birbirinden ayri verilmeye baslanmistir 2002 sayimindan beri Sapsig etnik adi da eklenmis ve boylece Cerkeslerin Adigelerin etnik ad listesi dorde cikmistir Adigeyliler Cerkesler Kabardeyler Sapsiglar Sovyetler Birligi nin dagilmasindan sonra Rusya Federasyonu Carlik Rusyasi donemi de dahil olmak uzere tarihinde gorulmemis sekilde etnik yapi bakimindan homojen 81 5 Rus duruma gelmis olup Sovyetler Birligi nin dagilmasinin yarattigi agir travmanin etkisi altinda bulunan Rusya Federasyonu nun siyasi ve askeri kadrolari Slav kokenli Rus Ukraynali Slav Kazagi nufusun Moskova yonetimi ve yerel yonetimler uzerindeki milliyetci baskisi altinda kalmaktadir Ancak federe cumhuriyetlerin ve diger idari birimlerin kray oblast okrug yonetimleri Moskova nin merkezi guclendirme cabalarinin aksine Sovyetler Birligi doneminde elde edilen ekonomik siyasi ve kulturel ozerklik sinirlarini genisletmeye calismaktadir Ruslarin merkezin agirligini hissettirme cabalari ile Rus olmayan yerel halklarin merkezden uzaklasma cabalari gerilim yaratmakta ve olasi bir kirilmadan korkulmaktadir 1864 yilindaki Cerkes Surgununden 65 yil sonra 1929 baharinda Adigey e bilimsel calisma uzerine giden Gurcu tarihci Simon Canasia ya Sapsiglarin bolgesi Cubga da karsilastigi 91 yasinda bir ihtiyar o gunleri soyle anlatmistir Deniz kenarinda yedi yil boyunca atilmis insan kemikleri vardi Kargalar erkek sakallarindan ve kadin saclarindan yuvalarini kurarlardi Deniz yedi yil boyunca karpuz gibi insan kafataslarini atiyordu Benim orada gorduklerimi dusmanimin bile gormesini istemem Cerkes Surgunune taniklik eden yasli bir Cerkes Adigey Cerkesleri Gunumuzde Adigey Cumhuriyeti ndeki Cerkeslerin cogunu Bjeduglar ve Cemguylar olusturur Bjedug ve Cemguy agizlarini konusanlarin sayisi Kafkasya daki nufuslariyla ters orantili olarak Turkiye de ve diger ulkelerde nispeten azdir Temirgoylar Cemguylar diasporadaki en kucuk Cerkes toplulugudur Gunumuzde Adigey de yasayan Cerkesler yedi topluluga tlepk lepk ayrilirlar Bjeduglar 21 koyde yasarlar Tahtamukay rayonunda Tahtamukay Bjihakoyac Bjihakoyej Sinciy ve Kozet koyleri Tevcoj rayonunda Askalay Cecehabl Gobekuay Kuncikohabl Tlevstenhabl Nesukuay Neshukuaj Vecepsiy Ponejikuay Pcihal ikuay PchyhalӀykuaj Tigurigoy Tevehabl Teuehabl Hatlekuay Sinciy koyleri ile Tlevstenhabl Leustenhabl beldesi Krasnogvardeyski rayonunda Bjedughhabl koyu Cemguylar ya da K emguylar 11 koyde yasarlar Krasnogvardeyski rayonunda Ademiy Cambeciy koyleri Sevgen rayonunda Cirakiy Kabehabl Psijihabl Hatigujikuay koyleri Sapsiglar 4 koyde yasarlar Tahtamukay rayonunda Afipsip Pseytuk Panehes Hastuk koyleri Kabardeyler 3 koyde yasarlar Abzehler 2 koyde yasarlar Sovgenovski rayonunda Hakurinehabl Hekurynehabl koyu Adigey deki tek Abzeh koyu iken 1998 de Kosova dan getirilen Cerkesler icin olusturulan Mefehable koyu ile birlikte Abzeh koyleri ikiye cikmistir Natuhaylar 1 koyde yasarlar Tahtamukay rayonunda Natuhay koyu 1864 etnik temizligi sonrasinda kurulup kalmis olan Hatramtuk koyu Hatramtyku 1924 te yerinden kaldirilarak ve Natuhay koyu adi da verilerek Tahtamukay rayonunun Bjedug yoresine nakledilmistir Besleneyler 1 koyde yasarlar Krasnogvardeyski rayonunda Ulyap Ulape koyu Adigey Cumhuriyeti nde Nufus 2010 2002 1979 1959Ruslar Russkie 270 714 61 53 288 280 64 48 285 626 70 63 200 492 70 42 Bati Cerkesleri Adygejcy 107 048 24 33 108 115 24 18 86 388 21 36 65908 23 15 Cerkesler Cherkesy 2651 0 60 642 0 14 173 0 04 71 0 02 Kabardeyler Kabardincy 519 0 12 309 0 07 126 0 03 0 00 Krasnodar Cerkesleri Krasnodar Krayindaki nufus 2010 2002Ruslar Russkie 4522 9 bin 88 3 4436 3 bin 86 6 Bati Cerkesleri Adygejcy 13 8 bin 0 3 15 8 bin Diasporada Sapsiglarin sayisi Abzehlere yakin olup onlardan sonra gelirler Sapsiglarin tarihi topraklarinin buyuk bolumu bugunku Adigey Cumhuriyeti nin sinirlari disinda kalmistir ve Adigey deki kucuk bir grup disinda Sapsiglar bugun Krasnodar Krayi nin Tuapse ve Lazarevsk ilcelerine bagli koylerde yasamaktadirlar yaklasik 10 bin 1924 1945 yillarinda feshedilene kadar Sapsig Ulusal Rayonu doneminde Sapsigcanin gelisimi icin adimlar atilsa da Adigey Cumhuriyeti nin disinda kaldiklarindan gunumuzde anadillerinde egitim ve yayin hakkindan yararlanamamaktadirlar Sapsiglara 1999 da Koruma Altinda Kucuk Yerli Toplum Statusu verilmistir Diaspora da ve Kafkasya da 1920 den once Sapsigca ve Kabardeyce baslica yazi dilleri idiler ve Adigece Mevlid bir ibadet dili olan Sapsig lehcesinde kaleme alinmistir Besleneylerin Krasnodar Krayi nin Uspensk rayonunda 2 koyu vardir Kurgokovki ve Konokovski Stavropol Cerkesleri Stavropol Krayi eski Cerkesya sinirlari icerisinde kalmis ve bu yuzden surgunden sonra burada yasayan Cerkeslerin buyuk bir bolumu goc ederken bir bolum Cerkes ise daglara siginmis diger Cerkesler ise Hristiyan oldugu icin goce zorlanmamistir Stavropol Krayi ndaki nufus 2010 2002Ruslar Russkie 2 232 153 2 231 759Kabardeyler Kabardincy 7 993 6 619Abazalar Abaziny 3 646 3 300Cerkesler Sercesler Cherkesy 2 326 2 097Karacay Cerkesya Cerkesleri Karacay Cerkes de Karacaylar ve Cerkesler buyuk cogunlugu olusturmustur Bolgede daha cok Kabardeyler Abazalar ve Besleneyler bir de cumhuriyetin diger buyuk etnik grubunu olusturan Karacaylar vardir Karacay Cerkes Cumhuriyetindeki nufus 2010 2002 1979 1959Karacaylar Karachaevcy 194 324 40 67 169 198 38 50 109 196 29 74 67 830 24 40 Ruslar Russkie 150 025 31 40 147 878 33 65 165 451 45 07 141 843 51 03 Cerkesler Cherkesy 56 466 11 82 49 591 11 28 34 430 9 38 24 145 8 69 Abazalar Abaziny 36 919 7 73 32 346 7 36 24 245 6 60 18 159 6 53 Kabardeyler Kabardincy 771 0 16 915 0 21 756 0 21 775 0 28 Balkarlar Balkarcy 418 0 09 476 0 11 293 0 08 0 00 Besleneylerin Karacay Cerkesya da 2 koyu vardir Beslenej Vako Zhile Kabartay Balkarya Cerkesleri Kabardey Balkar Cumhuriyetindeki nufus 2010 2002 1989Kabardeyler Kabardincy 490 453 57 2 498 702 55 3 363 494 48 2 Ruslar Russkie 193 155 22 5 226 620 25 1 240 750 31 9 Balkarlar Balkarcy 108 577 12 7 104 951 11 6 70 793 9 4 Cerkesler Cherkesy 2 475 725 614Karacaylar Karachaevcy 1 028 1 273 1 202 Diasporada Dogu Cerkescesi konusanlarin sayisi az olup Kafkasya dakiyle ters orantilidir Turkiye deki Cerkesler icinde dillerini en iyi koruyan grup olan Kabardeylerin en yogun yasadigi bolge esas olarak Kayseri ve Sivas a bagli koylerin bulundugu Uzunyayla ile Maras Goksun ilcesidir Kuzey Osetya Cerkesleri Kuzey Osetya nin Mozdok rayonunda yasayan Mozdok Kabardeyleri Rusya ya ilk 250 yil kadar once baglanan Cerkesler olup Hristiyandirlar Kuzey Osetya Cumhuriyetindeki nufus 2010 2002Osetler Osetiny 459 688 65 1 445 310 62 7 Ruslar Russkie 147 090 20 8 164 734 23 2 Kabardeyler Kabardincy 2 802 2 902Osmanli Cerkesleri Papakli Cerkes Istanbul 1911 Osmanli da ve ondan miras Turkiye ile Orta Doguda Cerkes nitelemesi Adigeler disinda ayrica Abazalar Abhazlar Osetler Karacaylar ve Balkarlar gibi farkli dil ailelerinden dilleri konusan Kuzey Kafkasyalilari topluca belirtmek icin yaygin bicimde kullanilir ve bu tanima Cecenler ile Dagistan dillerini konusan Kafkas halklari da dahil edilir Ancak son yillarda Cerkes ifadesinin kullanilmasi bir sekilde Adigelerle sinirlandirilmistir Gurcistan dan ayrilip bagimsizliklarini ilan eden Abhazya ile Guney Osetya halki kendini Cerkes olarak gormez ve Cerkes gunumuzde Adige ile sinirlanmistir Turkiye de ve diger Osmanli diasporasinda Cerkes terimi dar ya da genis anlamda kullanilip kullanilmamasina gore farkli tanimlanir ve daha cok Kuzey Kafkasyalilari kapsayacak kadar genis tutulur 1774 Kucuk Kaynarca Antlasmasi ndan itibaren Carlik Rusyasi ile Osmanli Imparatorlugu arasinda siddetli bir mucadele alani haline Kafkasya da Cerkesler Osmanli tarafini tutarak Ruslara karsi amansiz bir savasim icine girmislerdir Kirim Savasi ndan sonra ise Ruslar Kafkaslar yonunde kararli sekilde ilerlemis diger Kafkas kavimleri ile birlikte Cerkesleri de hakimiyetleri altina almislardir Bunun uzerine yurtlarindan ayrilmak zorunda kalan Cerkesler Osmanli Imparatorlugu nun cesitli yerlerine yerlestirilmislerdir Surgunden yaklasik yirmi yil sonra Sultan II Abdulhamit doneminde 1882 yilinda kaleme alinan Cerkesistan Tarih i Umumiyesinin Suret i Tanzimine Dair Layihadir baslikli kapsamli bir Cerkes Tarihi tasarisi gerek Osmanli tarih yazimi gerekse Cerkes tarih yazimi acisindan onemli bir girisimdir Bu girisim geleneksel Osmanli tarih yazimi cizgisinde ve ummetci milletci nitelikte bir tarih anlayisinin urunu sayilabilir Osmanli hareminde tarih boyunca Cerkes cariyeler padisah ve halifelerin eslerinin onemli bir bolumunu olusturmus pek cok Osmanli Hanedani uyesi de aralarinda son Osmanli halifesi olan Abdulmecid Efendi nin ilk esi Sehsuvar Kadinefendi nin de bulundugu Cerkes asilli anneler tarafindan dunyaya getirilmistir Osmanli ve Iran da haremlerde yer almis Cerkesler 17 ve 18 yuzyil boyunca Bati sanat ve edebiyatinda ozellikle Oryantalizm doneminde genis yer bulmus ve Cerkes guzeli ideali ile karakterize edilmis halkin kadinlari beyaz ten yesil goz ve kibarlik ile bagdaslastirilmistir Sapsigca Turkiye de 1923 yilina degin Kabardeyler disinda Osmanli Adigeleri arasinda bir yazi ve ibadet dili olarak kullaniliyordu Osmanli topraklarina yerlestirilen Cerkes muhacirleri ile yerliler arasindaki cikar catismasinin en bilindik orneklerinden biri Kayseri Pinarbasi Kayseri ndaki Uzunyayla ya yerlestirilen Cerkesler Kabardeyler Hatkoylar ile Avsarlardir Turkiye Cerkesleri Geleneksel Cerkes kiyafeti Coha yi giymis Adige kokenli Turk bir cocukKabardey kokenli Turk generali ve milletvekili Ismail Hakki Berkok 1890 1954 1918 oncesi Turkiye deki butun Cerkes Adige boylari Istanbul Ankara Izmir gibi buyuk illerde yasasa da Anadolu da yogun bir sekilde yerlesik bulundugu iller soyledir Bati Cerkesleri Abzehler Kahramanmaras Duzce Samsun Sinop Tokat Balikesir Corum Afyonkarahisar Eskisehir Konya Bursa Manisa Sapsiglar Samsun Amasya Corum Duzce Balikesir Afyonkarahisar Bolu Aydin Sakarya Yozgat Manisa Bjeduglar Canakkale Biga ilcesi yoresi Eskisehir Afyonkarahisar Hatkoylar Kayseri Bilecik Hatkoy Hatukay Hatukuay Cerkesleri dunyada yalnizca Turkiye de yasamaktadirlar Cemguylar Duzce Bilecik Mehoslar Samsun Alacam ilcesi Konya Dogu Cerkesleri Kabardeyler Kayseri Kahramanmaras Tokat Sivas Eskisehir Besleneyler Corum Amasya Duzce Eskisehir Ubihlar Balikesir Bolu Sakarya Duzce Samsun Ordu Kahramanmaras Kibris Cerkesleri 15 yuzyilda Memluk Cerkesleri olarak Kibris a ayak basan Cerkesler 19 yuzyilda ise bir surgun sonucu gelmis ve yerlestirilmislerdir Kibris ta Cerkes denildiginde gerek halk arasinda gerekse arastirmacilar arasinda hem Adigeler hem de Abhazlar algilanmaktadir Eylul 1864 te Istanbul da 3 Yunan gemisine bindirilen kadinli erkekli 2 700 Cerkesten olusan grup iki haftalik yolculugun ardindan Kibris a varmis 1 400 den fazla Cerkes ise yolculuk sirasinda can vermistir Ocak 1865 e gelindiginde hayatta kalan Cerkeslerin sayisi sadece 300 kisi idi Gelen Cerkeslerin sayisinin o donemde daha fazla olabilecegine ragmen o donemde gerek Kibrisli Rumlarin gerekse Kibrisli Turklerin tepkilerinden dolayi Cerkeslerin Kibris a iskani sinirli tutulmustur Gemilerle getirilen Cerkesler Larnaka civarindaki gunumuzde Kuzey Kibris ta Lefkosa ya bagli Erdemli Tremese ve Yigitler Arcoz koyleri ile 1974 Baris Harekati oncesi cogu Kibrisli Turklerden olusurken bugun Guney Kibris ta kalan Vuda koyunun yani sira bir kismi da toplu olarak Limasol da daha sonra Cerkez Ciftligi olarak adlandirilan bolgeye yerlestirilmislerdir Kosova Cerkesleri 1856 sonrasi Kirim ve Kafkasya dan gelen gocmenlerin bir kismi Osmanli yetkilileri tarafindan Varna uzerinden Kosova ya sevk edilmis ilk etapta bu gocmenlerden 5 bin ailenin Kosova sahrasinda yerlestirilmesi planlanmistir Rumeli Eyaleti Valisi Cirpanli Abdulkerim Nadir Pasa 600 gocmen ailesinin kisi gecici olarak Pristine ve Vucitrin kazalarinda gecirmelerini saglamistir Geleneksel Cerkes kaynaklarina gore Kosova sahasina gelen Cerkes sayisi toplam 12 bin 2 000 aile kadardi Cerkesler Kosova sahasinda bir iki tanesi 100 haneli digerleri ortalama 40 50 haneli 30 kadar koy kurmuslardir Kosova daki Cerkesler 1876 Bulgar isyaninin bastirilmasinda ve 93 Harbi 1877 1878 sirasinda takviye kuvvet olarak kullanilmistir Nis tarafina yerlestirilen Cerkesler Sirplar tarafindan surulunce Anadolu ve Suriye ye gitmis Kosova da meskun olanlar da bunlari takip etmistir 1890 larin sonunda Kosova daki Cerkeslerin sayisi asagi yukari 6 400 e Avustralya istatistiklerine gore 6 bin gerilemistir 1912 sonrasi Cerkesler daha buyuk oranda goc etmis 1918 den sonra da yine buyuk bir goc olmus ve sonucta 1930 larda 50 haneye dusmuslerdir Cogu Arnavutlasan bu Cerkeslerin Balkanlar daki son canli kalintisi Kosova da Pristine ye yakin mesafede Stanovca ve Milosevo koylerinde yasayan 300 400 kisilik Cerkes Adige toplulugudur 1995 te Hasan Mercan in Prizren de yayimlanan Kosova Turklerinin Cig adli dergisinde Kosova daki bu Cerkes topluluguyla ilgili roportajin yayimlanmasindan sonra Cerkeslerin varligi duyulmus oldu 1998 1999 Kosova Savasinda seslerini duyuran Abzeh boyundan Cerkesler 1999 yilinda ilk kafile olarak Adigey Cumhuriyeti ile Cerkes kuruluslarinin destegiyle ata topraklarina getirilmis ve onlar icin Maykop un dort kilometre yakinlarinda cogunlugu nufusunun onemli bir kismi Ermeni olan Rus koylerinin ortasinda Mafehabl adli yeni bir Cerkes koyu kurulmustur Kosovalilarin Adigey den kisa surede gideceklerine dair karamsar tahminlerin aksine Adigey e gelen yaklasik 200 Yugoslavyali Cerkesten sadece 30 kadari Almanya ya ve Turkiye ye gitmistir Irak Cerkesleri Kuzey Kafkasya dan surgun edilen Cerkesler Kuzey Kafkasyalilarin toplu adi olarak Osmanli Devleti nin iskan politikasinin bir sonucu olarak 1864 yilindan itibaren Irak a yerlestirilmeye baslanmistir Bu Kuzey Kafkasyalilar Cecen Dagistanli ve Adige kokenli olup Kerkuk Bagdat Musul ve Felluce bolgelerine yerlestirilmislerdir Ayrica Kuzey ve Guney Dagistan dan gelen aileler Duhok Erbil ve Suleymaniye ye yerlesmislerdir Gunumuzde Irak ta Cerkes adiyla bilinen Kuzey Kafkasyalilarin 75 ini Cecenler olusturmaktadir Irak ta en fazla taninan 18 Cerkes asiretinden ucu Cecen kokenli olup digerleri El Lezgi Avar Kumuk Tebesaran Abzeh Kabardey Sapsig Nahsoy olarak ifade edilebilir Irak Cerkesleri ayri bir kimlik olarak taninmadiklari gibi bircok haktan da mahrum durumdadirlar Suriye Cerkesleri Levant Ordusuna bagli Cerkes suvarileri Memluklar doneminde Misir in hakimiyeti altinda bulunan Suriye deki garnizonlarda onemli sayida Cerkes vardi ve bunlar varliklarini Osmanli doneminde de surdurmus olsalar da Suriye de bugun Cerkes diasporasini olusturanlar 19 yuzyilda Cerkes Surgununde buraya gelenlerin torunlaridir Osmanli yonetimi birkac amac guderek tampon Cerkes yerlesimleri kurmus yerli halka kiyasla daha yuksek tarim teknigine sahip Cerkeslerle bos topraklari degerlendirmistir Osmanli Devleti nin iskan politikasinin bir sonucu olarak 1860 li yillarin ortasinda Suriye ye yerlestirilmeleri Kuzey Kafkasya dan dogrudan ve Balkanlar dan olmak uzere iki asamada gerceklesmistir 1860 ortalarinda Kuzey Kafkasya dan gelen ilk gruplardan biri Suriye nin kuzeyine Maras sancagina yerlestirilmistir Daha sonra 1872 yilinda bine yakin Cerkes Hama ve Humus sehirleri civarina ve Havran Sancagi sinirlari icindeki Golan Tepeleri ne yerlestirilmistir Cerkeslerin Kuzey Kafkasya dan Suriye ye gocu kucuk olculerde de olsa 1920 li yillarin basina kadar surmustur Cerkesler yogun olarak Golan Tepeleri ne Mavera i Urdun e Hama Humus ve Halep kentlerinin yakinlarina yerlestirilmislerdir Kurduklari Amman Ceras Kuneytra ve Mumbuc koyleri zamanla buyuyerek kentlere donustur Son grup Cerkes gocmeni II Dunya Savasi ndan sonra gelen ve cogunlukla Almanlara esir dusen ve savastan sonra Kuzey Kafkasya ya donmeyen Kizilordu nun eski askerleri ile 1942 de Kuzey Kafkasya nin Nazi Almanyasi tarafindan isgalinde Alman ordusuna alinan genclerdir Bugun Suriye de cogunlugu Sam Halep ve Humus ta yasayan 90 ila 100 bin Cerkes vardir ve bu Cerkes nitelemesi genis anlamda olup Adigeler disinda ayrica Oset Cecen ve Avarlari da kapsar Urdun Cerkesleri Urdun de 120 000 kadar Cerkes bulunuyor ve bunlarin buyuk cogunlugu da baskent Amman da yasamaktadir 1878 den baslayarak Kafkasya dan Osmanli Anadolusuna surulen ve oradan da Osmanli Urdunune yollanan ilk Cerkesler daha cok Sapsiglardan olusuyordu Bu ilk gelen Cerkesler iki farkli guzergah izlemislerdir deniz yoluyla gelenler Sam uzerinden kara yoluyla gelenler ise Halep uzerinden Urdun e ulasmislardir 1878 ve 1904 yillari arasinda Cerkesler Urdun de bes koy kurdular Amman 1878 Wadi al Sir 1880 Jerash 1884 Na ur 1901 ve al Rusayfa 1904 Urdun de Cerkeslik yonetim tarafindan resmen taninan bir siyasi kulturel kimliktir Monarsik yapi icerisinde faaliyet gosteren Meclis te Cerkeslere ayrilmis uc koltuk vardir Secilenlerden bir tanesi Bakanlik makamina getiriliyor 8 adet Cerkes Dernegi var ve bunlardan hemen hepsi devletten maddi yardim almaktadir Ozellikle Kral Huseyin in oglu Cerkeslerin yonetim nezdindeki fahri temsilcisi gibi davranmaktadir Bugun Urdun de Emir Hamza ve Abdulmalik Seref olmak uzere iki tane Cerkes okulu vardir ve bunlar butunuyle Cerkes Hayir Cemiyeti nin yonetimindedir Israil Cerkesleri Kuzey Kafkasya dan Osmanli Imparatorlugu topraklarina surulen ve Osmanlilar tarafindan 1864 yilinda Balkanlara yerlestirilen Cerkeslerden bir grup buralardaki yerli halk la yasanan sorunlar yuzunden 1870 yilinda ikinci defa goce tabi tutulmuslar ve deniz yoluyla bugun Israil topraklari olarak bilinen bolgeye gonderilmislerdir Gunumuzde Sapsiglardan olusan 3500 nufuslu belediye Kfar Kama ile Abzehlerden olusan 850 nufuslu adli iki yerlesimde yasarlar yerlesimindekiler ise Memlukler donemi Cerkeslerine dayanir Kfar Kama dakiler Kfar Kama Sapsigcasi denen agizlari okulda ogretilmektedir Memluk Cerkesleri Misir ve Suriye de 267 yil varlik gosteren Memluk Devleti sultanlarinin egitim aldiklari askeri okullara tibak gore Bahri Memlukler ya da Turk Memlukler 1250 1382 ve Burci Memlukler ya da Cerkes Cerkez Memlukler 1382 1517 olmak uzere iki donem halinde ele alinir Nil Nehrindeki bir adada bulunan tibakta yetistirilen memlukler kolemenler donemi Bahri olarak adlandirilirken Kahire de bulunan Kalat ul Cebel de egitimini almis olan memlukler donemi Burci olarak tanimlanir Bahriler doneminde Misir a getirilen memlukler Kipcak ulkesi ve Maveraunnehr gibi Turk havzalarindan satin alindigi icin bunlarin cogu Turk kokenli ozellikle de Kipcaklar olurken Burci Memlukler Kafkasya dan getirildigi icin Cerkesler genis anlamda Kuzey Kafkasyalilar ve Gurculer gibi Musluman degisik Kafkas halklarindan olmakta idi Misir Cerkesleri Misir da Cerkeslerin varligi Memluk doneminde baslamistir Burci Memlukler ya da Cerkes Cerkez Memlukler 1382 1517 denen ikinci donemde iktidara gelip yonetimde ve orduda buyuk bir nufus olusturan Cerkeslerin genis anlamda Kafkasyalilar hanedanligi Osmanli egemenligine kadar surmustur 1517 de Yavuz Sultan Selim Misir i Osmanli ya bagladiktan sonra yonetimi yine bir Cerkes e birakmistir Cerkes Emirleri Istanbul a bagli olarak Misir i 1811 yilina kadar yonetmistir Cerkeslerin Misir daki etkinligi 1811 de 500 Cerkes komutanin Kahire kalesinde tuzaga dusurulerek oldurulmesinden sonra sona ermistir Ulkede baslayan Memluk avi uzerine Cerkeslerin bir kismi Suriye ye bir kismi Sudan a siginmis bazilari da yeni yoneticinin hizmetine girerek Misir da kalmistir Misir Hidivligi doneminde 1830 larda Kavalali Mehmet Ali Pasa nin iktidarinda Cerkeslerin devlet icinde askeri idari kademelerde etkisi tekrar artmistir 19 yuzyildaki Cerkes Surgununde Osmanli topragi Misir a da Cerkes yerlestirilmistir Fakat bu donemde Misir da toplu yerlesim olmadigi icin Suriye ve Urdun deki gibi bir Cerkes toplulugu olusmamistir Cogunlukla ordu ve devlet icinde seckinler kesimini olusturan Cerkesler Cemal Abdunnasir in darbesinden sonra hem mal varliklarinin cogunu hem de etkinliklerini kaybetmislerdir Bugun Misir da dedelerinin Cerkes oldugunu bilen ama artik Araplasmis cok sayida insan yasamaktadir Sosyal yasamCerkes toplumu kendi icinde gelenek ve goreneklerinden olusmus habze ya da Cerkes adetleri denen yazili olmayan sozlu orfi hukuk kurallariyla bicimlenir Geleneksel toplumsal yapi Cerkeslerde soy toplulugu klan ve boy kabile yapilanmasi ozellikleri tasir Ortak bir atadan geldigine inanan ve ayni soyadini tasiyan aileler tlepk lhepk olarak da yazilir lepk denen soy topluluklarini yani sulaleleri olusturur Ayni tlepk ten olan herkes birbirini yakin akraba sayar ve aralarinda kesin evlenme yasagi uygulanir Evlenme yasagi anne tarafindan tlepk icin de gecerlidir Her tlepkin kendine ait bir damgasi vardir Macarcada oldugu gibi Cerkescede de sulale adi once sahis adi ise sonra gelir Tevune Hacim Sulale adlarinda oglu anlamindaki taki ka ko kua kue Dogu Cerkescesinde kwue Bati Cerkescesinde kwo biciminde yazilir Cerkeslerin en onemli degerlerinden bir tanesi de saygidir Cerkeslerle yapilan bir mulakatta Cerkes denilince akliniza gelen ilk ozellik nedir sorusuna cogu saygi karsiligini vermistir Siniflar Cerkes kizi 1855 Orta Cag ve izleyen caglarda derebeyi koy beyleri psi pshy ve bu beylerin birincil soylulari lekoples lӀekolӀesh ikincil soylulari ya da soylu kahyalari ozdenleri verkleri ork onlarin toprak koleleri yani serfleri psitli pshylӀy beylerin koruma ve egemenligi altinda yasayan koyluler fekotl fekolӀ ve koleler vineut uneӀut toplumun ana siniflarini olusturuyorlardi Adigelerde iki farkli toplum yapilanmasi gorulur aristokratik Cerkesler olarak da adlandirilan ve beyleri kahyalari olan ve yalnizca koleleri calisan Dogu Cerkesleri Kabardey Besleney ve Bati Cerkesleri Bjedug Cemguy ile demokratik Cerkesler olarak da adlandirilan ve beyleri olmayan ve koleleriyle birlikte kendileri de calisan Bati Cerkesleri Sapsig Hakuc Abzeh Cerkes Surgununde Kafkasya da kalanlar esas olarak ilk grup iken Kafkasya dan cikip diasporayi olusturanlar ise ikinci gruptaki Cerkeslerdir Yari feodal Adige topluluklari Kabardey Besleney Bjedug Cemguy icinde serf ve koleler cogunlugu olusturur ve bunlarda kole emegi onemli bir yer tutardi Ubih ve Abazalar Abazin arasinda da kole emegi ve ticareti onemliydi Ancak Ubihlarda soylu bey sinifi yoktu onun yerini kuaskha denilen kole tuccari ya da kole sahibi zengin bir koylu sinifi almisti Bu tur toplumlarda bey psi ya da soylu kahya verk sinifindan olanlarin calismalari ayip sayilirdi Bunlar gunlerini uyumak eglenmek konuk agirlamak ve ava gitmekle gecirirlerdi Koylu sinifi fekotl kadinlari da ev isleri disinda calistirilmazdi Bu yuzden bu tur toplumlardaki ust siniflar arasinda yaygin bir tembellik durumu bulunuyordu Toplumun yukunu serfler koleler ve yoksul koyluler sirtlanmis durumdaydilar Son donemlerde kole esir ticareti Abzeh ve Ubihlarin tekeline gecmis gibiydi Osmanli esir tuccarlari onlarla ozellikle durust kisiler olarak guvendikleri Ubihlarla ticaret yapiyorlardi Buna karsin Karadeniz kiyisinda ve daglarda yasayan Natuhay Sapsig Hakuc ve Abzehler gibi siniflarin yeterince belirmedigi Adige topluluklarinda arkaik demokratik toplum yapisi buyuk olcude korunmustu Egemenlik Hase denilen halk meclisleri eliyle koylu sinifi fekotl tarafindan kullanilirdi Daha cok ataerkil koleci iliskiler soz konusuydu Ataerkil kolecilikte kole sahibinin kendisi de dahil kadin erkek herkes ev disinda ve tarlada calisir koylulere hukmeden bir bey ya da soylu kahya ork sinifi yoktu Kole ve serfler toprak kolesi bulunsa bile sayilari azdi En cok kole Abzehler arasinda bulunurdu Bazi yazili kaynaklara gore Ubihlarin dortte biri Abzehlerin onda biri Sapsiglarin da yirmide biri dogrudan kole vineut ya da toprak kolesi psitli idi Damga Karacaylar Balkarlar Tatarlar Baskurtlar Kazaklar Kirgizlar ve Oguzlar gibi Turk halklarinda kullanilan damga tamga gelenegi Tatarlarin komsusu Marilerde Cirmisler goruldugu gibi Karacay Balkarlarin sulale damgasi tukum tamga komsulari olan Cerkesler Bati damyg Dogu tamyge Abazalar Abhazlar Osetler gibi Kafkas halklarinda da gorulur Cerkes sulale damgalari gunumuzde de bilinmekte olup her sulale tlepk farkli damga sekline sahiptir Aile Geleneksel Kabardey Cerkes evi Aile reisi ve butun kararlari alan babadir ve onun kararlari emir niteligindedir Erkegin ailedeki otoritesi yasi ilerledikce artar ve kabilede de etkili olmaya baslar Cerkeslerde ikili aile yani baba ve oglun cocuklari ile birlikte yasadigi aile yapisi buyuk cogunlugu olusturmaktadir Baba ve iki oglun aileleri ile birlikte olusturduklari uclu aile nufusu az olan ailelerde daha fazla gorulur Ogrenim veya calismak icin sehre gitme soz konusu olunca kardeslerden biri ozellikle de ogrenime onem vermeyen kardes baba ocaginda kalir Bugun Cerkes ailelerinde evlenen kisinin baba ocaginda oturmasi ender rastlanan bir durumdur Bir hanede birden fazla kardesin oturmasina sik rastlanmasina ragmen bu kardesler mal varligi ve is acisindan birbirlerinden bagimsizdirlar Ancak bir konuk geldiginde veya disaridan gelebilecek haksizliklara karsi tek vucut olurlar Cocuga anasi babasi degil dedesi ninesi ya da yakin akrabadan veya dostlardan biri ad verir Kasenlik Kasenlik habze kurallari cercevesinde evli ya da nisanli olmayan bekar kiz ve erkeklerin arasindaki arkadaslik iliskisi olup bu iliskiyi surduren her ikisine de kasen adi verilir Genc kiz ve erkegin ne kadar uzak olursa olsun akraba ayni sulaleden tlepkten olmamasi gerekir Tanisma surecinde akraba oldugunu ogrenen gencler kasen olmamaktadir Eskiden genc kiz ve erkegin ayni koyden olmasi yasakti Gunumuzde ise hos karsilanmamakla beraber izin verilir Gencler birbirlerine saygili davranmak zorundadir Kiz genc erkekle tanismak istemediginde erkek kizi rahatsiz etmez Cerkeslerin yazili olmayan habze kurallarina uymak zorundadirlar Iki kardes ayni anda toplantida bulunmaz Oncelik buyuk kardesindir Kasenler topluluk disinda bulusamazlar Zehes esnasinda genc erkegin ayaga kalkmasi ve toplum musaaade ederse hanima kasenlik teklif ediyorum demesiyle gerceklesmesi adettendir Genc kiz da ayaga kalkarak cevap verir eger ortamda akrabadan bir buyugu varsa ona vekalet verir Genelde koyun genclerinin misafir kizlara kasenlik teklif etmesi adeti vardir Cerkes kiz ve erkekleri birbirleri ile dugunlerde ceug toplantilarda muhabbet ortamlarinda birlikte olurlar Sorumlulugu thamate adi verilen bir kiside olan bu toplantilar en yaygin olarak koylerde gorulur Bu tur toplantilarda genellikle birkac koyun gencleri bir araya gelir Sabahlara kadar suren sohbetler oyunlar ve eglenceler yapilir Kiz ve erkeklerin karsilikli oturdugu bu geceler genclerin birbirlerini tanimalarina yardimci olmaktadir Muhabbet geceleri bir eglence kaynagi oldugu kadar ayni zamanda egitim yeri de sayilmaktadir zira kizlar ve erkekler belirli bir yastan baslayarak bu tip toplantilarda Cerkes adet ve gorenekleri cercevesinde egitilirler Kasenlik Cerkeslerde sosyal dayanismaya toplum butunlesmesine katki yaptigi gibi toplum duzenini saglamada cok onemli bir islev gormektedir ve esas olarak evliligin ilk adimidir Cerkeslerin cogu kasenlik sureci sonunda evlenmislerdir Her Cerkesin kaseni vardir fakat her kasenlik evlilikle sonuclanmaz Pseluk ile baslayip daha sonra da devam eden kasenlik Cerkeslerde ciddi ve saka kasenlik olmak uzere iki tipte gorulur Saka kasenlik semerko sadece bir toplanti suresince yapilir ve genclerin her toplantida farkli kaseni olabildigi icin bir Cerkez kizinin ya da erkeginin evleninceye kadar cok fazla kaseni olabilmektedir Ciddi kasenlik ise evlilige yoneliktir ve baska toplantilarda da devam eder Tam olarak karsilamasa da gunumuzde en yakin bicimde flort kavramiyla ifade edildigi de olur Fakat flort ya da sevgili gibi yorumlanmasi yanlistir Zira flortte iki cins de ucuncu bir kisi olmadan basbasa vakit gecirirken kasenler kesinlikle bir arada yalniz kalamazlar Dugun de dahil herhangi bir toplulukta birbirini begenip kasen olan bir gencle bir kizin o toplulugu terk ederek bir odaya cekilmeleri veya birlikte disari cikmalari dogru karsilanmaz Bunu gizli yapsalar bile terk ettikleri toplulugu hafife almak geleneklere karsi cikmak ve ozellikle kizin ailesine hakaret kabul edilir Eglenceli bir toplantida ve daha cok da dugunlerde kasen olunur Kasenler soyleyecekleri her seyi birbirine yine toplum icerisinde soyler Bas basa sohbet yoktur Kullanilan kelimeler birbirlerini ve beraberlerindeki insanlari rahatsiz etmeyecek sekilde ozenle secilir Kisaca sohbet karsilikli iltifatlar seklinde gecebilir Kasen olanlar bu dusunceyi daha da olgunlastirip evlilik ile de sonlandirabilir Kasenlik ile gorucu usulu evlilik arasinda da benzerlik bulunmaz zira kasenlikte gencler tanisir birbirlerini begenir ve severlerse evlenirler ailelerin etkisi yoktur Gorucu usulu evlilikte ise aileler devreye girer ve daha once birbirlerini tanimayan gencler evlendirilir Kasenlik her Cerkes gencinde kiz erkek en tatli anilari birakan ve hayatinin her doneminde esine bile eski kasenini soylemekte sakinca goremeyecegi bir olaydir Yapilan bir arastirmada kuresellesme ile beraber kasenlik kavraminin azaldigi ve kasenlik geleneginde bozulmalar oldugu tespit edilmistir Toplumsal degismelerin yasandigi gunumuzde kasenlik devamliligini azalarak da olsa surdurmektedir Kisiler evlenmeye karar verirlerse bu sefer bunu kendi aralarinda akitlesirler Bu durumda da euc denilen bir hediye verilir Euc soz karsiligi verilen maddi bir hediyedir Soz verdi anlamina gelir Kasenlik neticesinde evlenmeyi kabul etti demektir Bu hediyeyi erkek bayandan ister Bayan da kendi inisiyatifinde bir hediye verir Bu hediye bir boyun bagi mendil yuzuk bilezik olabilir Erkek de bunun karsiliginda kiza bir yuzuk vermektedir Bu karsilikli hediyelesme durumu sadece kiz ve erkek arasinda olmaz Kizin ve erkegin yaninda arkadaslarindan veya akrabalarindan birkac kisi bulunmak durumundadir Soz verme ve hediyelesme hadisesi onlarin nezaretinde olmaktadir Evlenmek amaciyla kasen olan ve bunu akit altina alan genc kiz ve erkekler bu durumda toplumdan ayri bir yerde yalniz baslarina konusamazlar Onlarin yanlarinda mutlaka arkadaslari da olmak durumundadir Toplumun disinda ve toplumdan habersiz bir yerde konusmalari yasaktir Bu durum evleninceye kadar boyle devam eder Kasenlik sonucunda yapilan evliliklerde bosanmanin yok denecek kadar az yasandigi tespit edilmistir Bu durumun nedeni evlenen kisilerin birbirlerini tanidiktan sonra evlenmeleri olarak tespit edilmistir Bir baska nedeni ise Cerkeslerde bosanmanin ayip olmasi ve yadirganmasidir Evlilik Cerkeslerde erken yasta evlilik gorulmez ve gec evlenmeleriyle dikkati cekerler Turkiye de genelde Lazlardan Turklerden ya da Kurtlerden daha gec evlenirler Bir Cerkes atasozu kopek niteliklerini uc yasinda at dokuz yasinda erkek otuz yasinda gosterir der Evlenme yasi erkek icin 25 35 arasidir zira aile sorumlulugunun bilinecegi yas olarak o yaslar gorulur Buyuk kardes evlenmeden kucuk kardes evlenemez Kafkasya da surgun oncesi guclu sinif ayrimi gorulurken surgun sonrasi toplumdaki sinif farkliliginin kopuk olmasina karsin yine de Turkiye de yakin zamana kadar Cerkesler arasinda soylu siniftan birinin kole sinifindan biriyle evlenmemesi seklindeki kurallarin gecerliligini korudugu soylenebilir Bunun yaninda Cerkes olmayanlardan kiz alip vermemek seklinde surdurulen bir tavir gelenek ve goreneklerin daha az degisime ugramasinda etkili olmustur Cerkeslerde ic guveyi uygulamasi hemen hemen gorulmez Daha cok genc yasta dul kalmis cocuklu ve yalniz kadinlar cok yoksul ya da azatli kole erkekleri evlerine kabul etmis ve evlenmislerdir Bu tur evlilik yapan erkege tlekhehaj denir Kizlar evlenene kadar baba ya da erkek kardeslerinin evinde yasarlar Kadinin evindeki yasami cok rahattir genc kizlarin baba evinde buyuk ozgurluge sahip olmalarina karsin evlendikten sonra bu rahatliklari ortadan kalkar Kiz iken rahat olan Cerkeslerin gelin olduktan sonra sikintiya girmeleri bir Cerkes atasozunde Cerkesin kizi Turkun gelini Cerkese kiz Turke gelin olacaksin biciminde dile getirilir Yaslilarin bulundugu buyuk ailelerde gelin yemek yemez konusmaz oturmaz ve cekingen davranir Kardesler evlendikten sonra ayri ev kursalar bile buyuk ev ya da ana ev dedikleri baba evi ile iliskilerini koparmazlar Cerkeslerde kiz kacirma yaygin bir gelenektir Fakat zor kullanilmaz kizin rizasi olmadan kacirilmaz Kizi erkegin arkadaslari kacirir ve bir aileye teslime eder ve o aile kiz evi rolunu yuklenir Zehes Zehes zehes uzun kis gecelerini hosca gecirmek misafiri hos tutmak gibi gerekcelerle bir araya gelen genclerin habze kurallari cercevesinde kendilerinden daha olgun bir buyugun thamade nezaretinde duzenledigi sohbet ve eglence meclisleridir Dugunler gibi zehesler de bir cesit okul islevini gorurler Genclerin tanismalari icin en uygun ortam olup ayrica kasenlerin secildigi mekanlardir Zeheslerdeki en gozde oyun el vurma eguav Ӏeguau oyunudur Thamate Thamade Thamate ya da Thamade Bati thamat themate Dogu themade toplum duzeninin dogal temsilcileri olup eglenceyi zehes dugunu gegu cegu toplantiyi herhangi bir elci grubunu temsil eden ve yoneten baskani olan erkek kisidir Kadinlardan thamate secilmez Toplantida olan ve olacak olan butun olaylarin sorumlusu ve hakimi olan thamateler cemiyet icerisinde hicbir sekilde duzensizlik ya da kargasa cikmasina musaade etmez kurallara aykiri hareket eden kisileri uyarir Toplantiyi yonetebilecek kabiliyete ve bilgiye sahip olan habze denen Cerkes adetini cok iyi bilen kisiler arasindan cemiyetteki fertler tarafindan secilir Thamate seciminde yas nexhijj thamade yasli thamade cok onemli olmakla beraber yoneticilik kabiliyeti yuksek toplum icinde belli bir agirligi olan ya da savaslarda kahramanlik gostererek one cikmis dogal bir sayginlik kazanmis hatta asalet sahibi soylu gencler tercih edilebilir Thamate ile topluluk arasinda iletisimi saglayan ve onun tarafindan alinan butun kararlari topluluga toplulugun isteklerini de thamateye bildiren sayilari 1 3 cemiyetin buyuklugu ile orantili olan yaverlerine ulaklarina pseriha pserah pssaf e denir ve bunlar daha cok toplumdaki sorunlara hakim yetenekli kucuk yasta olanlar arasindan secilir Atcilik Cerkes beyi ve damgali ati 1843Rus Kafkas Savasi ve Cerkes Surgununde helak olan 20 30 Cerkes at irkindan gunumuze ulasabilen Kabardey ati ya da Sagdiy Shagdij Yegan egen ati19 yuzyil sonu bir Cerkes eyeri Cerkeslerde gelismis bir atcilik kulturu gorulur At Cerkesler icin degerli bir binit araci idi Cerkesler ati yalnizca binmek icin yetistirirler ve ancak aygirlara ve igdis edilmis atlara alase alashe sihu shyhu binerlerdi Ati igdis eden kisilere sisec shysekӀ denir Kisraklar sibz shybz sadece ureme amaciyla tutulurdu En varlikli ve nufuzlu at yetistirici olan Cerkes beylerinin psi suruleri hicbir zaman 150 200 kisragi gecmezdi Eskiden bey ailelerinin kendi adlariyla anilan at irklari vardi En unlu Cerkes ati irklari Karacay Cerkesya daki Zelencuk vadilerinde Soloh sholehu ve Adigey deki Beckan bechkan idi Bunlardan baska Zelencuk vadilerinde Alheskir aleskir Hagundoko hegundokue Hatohsoko hetehushokue irklari ile Yeceruakay da Yivuan iuan irki atlar biliniyordu Diger Cerkes cins at irklari arasinda Abuk abyku Acetir achetyr Agan ya da Yegan agen egen Huara huare Jaje zhazhe Jerasti zherashty Juhar zhuher Kaban keban Koksavul kuekushaul Kundeyt kundet Kurati kuraty Seceroko shedzherokue Trama trame Yeseney esenej sayilabilir Yuz yildan fazla suren yikici Rus Kafkas Savasi ve surgun Cerkes at cinslerinin cogunun yok olmasina yol acmistir 20 30 Cerkes ati irkindan bugun sadece Sagdiy shagdij kalmis olup dunya atcilik literaturunde Kabardin olarak bilinir ve en iyi dag atlarindan biri kabul edilir Cerkes eyerinin on ve arkasi iki cikmalidir ve bu yonuyle Asya ve Avrupa egerlerinden farklidir Uzunyayla atlari 1864 yilinda Kafkasya dan Anadolu ya gelen Kabardey Cerkeslerinin beraberinde getirdikleri atlarin yetistirilmesi ile ortaya cikmis bir at irkidir At irklari arasinda onemli bir yer tutan bu atlar ismini yetistirildikleri Ic Anadolu Bolgesi nin Uzunyayla yoresinden almislardir Bas uzunlugu haric Anadolu atlarinin hepsinden uzun oldugu gibi Turkiye atlari icinde kulak uzunlugunun bas uzunluguna orani en kucuk olanidir Cerkes at kulturunu habze sekillendirir Bir kadinin veya yaslinin onunden atla gecmek buyuk ayiptir Atli 30 40 metre kala atindan iner karsilastigi kisi yuruyorsa saygili bir sekilde durur ve sag taraftan gecmesini bekler Karsilastigi kisi duruyorsa atinin dizginlerinden tutarak saygili sekilde yanindan gecmesi gerekir Bir kadinla veya buyukle atin uzerinde oturarak konusmak ayiptir Cerkes at arabasi 1876 Rus Cerkes Savasi sirasinda Cerkesler icin en buyuk prestij akinlarla Rus askerlerinin bulundugu yerleri basip oradan onlarin dusmanin atlarini almaktir bu baskinlarda elde edilen ve getirilen atlardan dolayi zamanla evlenmek isteyen delikanlilarin Rus birliklerine baskin yapip at getirmesi istenmistir Bu sebeple at hirsizi deyimi onlar icin pejoratif degil gururlu bir sifattir At calmak yigitlik sayilir Cerkesler at calmayi tygon tygun asla hirsizliktan tygonyr tyguger saymadilar ve at calip getirmeyen delikanliya da kiz vermediler Abhazlarda da at calip getirmeyen delikanliya kiz vermezlerdi Cerkeslerde Kafkasya da evlenecek gencin siniri asip Ruslardan bir at calip getirmesi ve ati kizin dayisi amcasi ya da ogullarindan birine vermesi ve boylece yigitligini ispat etmesi sekli ile baslamistir Evliya Celebi 1660 li yillarda Cerkes diyarinda hirsizlik etmeyenlere yigit degildir diye kiz verilmedigini bu yuzden Cerkesistan da hirsizligin bir sosyal gerceklik oldugunu belirtmistir Cerkesler icin kullanilan at hirsizi nitelemesine Turk edebiyatinda rastlanmaktadir Kemal Tahir Dutlar Yetismedi Seslenin bana surdan bizim at hirsizi Cerkez oglunu Gol Insanlari Cerkez olur da calmasini bilmez mi Cerkezler toptan at hirsizi olurlar at da calmadin mi sen Damagasi 1977 Dedimdi ben ama At hirsizi Cerkez Memdali alcaginin dostlugu buraya kadar Resat Nuri Guntekin Degirmen Saripinar in dag koylerinden birinde Cerkez Murat diye bir at hirsizi yasardi Mustafa Necati Sepetcioglu Cevahir ile Sadik Cavusun Bugday Kamyonu Sen diyordun daha dun a be emmi Cerkezlerden ciksa ciksa at hirsizi cikar diyen sendin bre Aziz Nesin Oturdu yol agzindaki Ulupinar yalaginin tasina derin dusuncelere daldi Dusmanlarimiz evet evet dusmanlarimiz Cerkes in adini at hirsizina cikarmislar Cerkes in at caldigi yalan tovbe yalan Cerkes at calmaz da ya atini caldirir mi Vay basima Hangi kahpe dolu caldi atimi At degil kuheylan Akitma sina kurban oldugum Tek ayagi sekili yanik al atim Cerkes Apti atini caldirmis derler de tefe kor calarlar Ulan Cerkes kismi atini caldirir mi hey esek Apti hey Avanak Apti Ulan sen Cerkeslerin de adini batirdin Nedir basima gelen Ulan at calar diye yalan yere Cerkes in adini cikarmislar dusmanin gozu kor olsun Simdi de bu Cerkesler bir ata sahip olamiyor diye kabilemizi rezil ettik Cerkes Apti aglayacak gibi oldu basini iki avucumun arasina almis dirseklerini dizlerine dayamis aci aci dusunuyordu It kuyrugu 1953 Dedesi dersen Cerkez esrafindan at hirsizi KulturGiyim Kusam Anapa Cerkes kiyafetiSoci deki yerel muzede sergilenen Cerkes kiyafetleriNatuhay Cerkes kiyafetigeleneksel Cerkes kiyafetleriSapsig Cerkesleri Kfar Kama IsrailKabardey Cerkes kiyafetiCerkes kamasi kame Geleneksel kadin kiyafetleri cok cesitli ve suslu olup bolgeye kabileye aileye ve sinifa gore degisir Ergenlige adim atisindan itibaren evlenene kadar kadinlarin giydigi korse sutyen ya da sohtan keci ya da kuzu derisinden islenmis denen ince ve yumusak deriden yapilir ve bunlar bicim malzeme kullanim amaci islev ve yapilis bicimi yonunden Avrupa korselerinden ayrilir Bey ve soylu kizlari icin kirmizi sahtiyan ozgur aileler icin de kahverengi sahtiyandan dikilirdi Sohtanlar gece gunduz giyilir ve yatarken agac ya da boynuzdan yapilma kucuk cubuklari cikarilip sabah kalkarken yerlerine takilirdi Bu sohtan cubuklari onden iki adet arkadan ise sirt kemiklerine denk gelecek sekilde bir adet olurdu Evlenip baska bir aileye giden kadinlar sohtanlarini cikarip birine verirlerdi zira Cerkeslerde evli ya da dul kadinlar sohtan takmazlar Patiska bezden dikilen fanila boyun kismi alinmis kolsuz ve diz ustune uzanacak boyda olan bir ic giysisidir Icligin ustune giyilen kollari uzun ve uclari bolca olup ipek atlas saten ve basma kumastan dikilir ve en cok islemeli ipek ve atlas kumaslar secilir ve kaftanla ayni renkte olmasina ozen gosterilirdi Entari uzerine giyilen ince belli ve vucudu saran manto uzun kollu ve kol uclari bolunmus ve acilir olup dugme ve dugme ilikleri bulunurdu Mantonun etekleri pileli ve serbest dalgalanir boyun yakasi dik olup gumus dugmelerle iliklenirdi Manto ustune boynu yakasiz kaftan bel hizasinda dugme ve iliklerle dugumlenirdi Kaftanin kolu kisa olup dirsege kadar erismez kollara yassi kasik bicimli uzun bir kol eki eklenirdi Kaftanin ense bolumu ve on kismi etegin acildigi bolumler kaftanin uc ve kol eki kisimlarinin uzerleri islemelidir Kol eki ile kollarinda da altin islemeli yumusak susler bulunurdu Kaftan uzerinde gumus dugmelere uygun dusecek bir gumus kemer bulunur gumus omuzluk apolet takilirdi Kaftanin on kismindaki gumus civiler bazen buyuk olurdu Gumus kemer uzerindeki kostege kancaya bagli dortgen ucgen ya da silindir bicimli bir gumus canta da bulunurdu Kadin sapkalari degisik tiplerde olur Bayramlik elbiseler daha cok ipek ve kadifeden yapilirdi Kadin kiyafetlerinde geleneksel renkler olarak nadiren gorulen mavi yesil ya da parlak tonlar yerine daha cok beyaz kirmizi siyah ve kahverengi gorulur Geleneksel erkek kiyafetleri esas olarak genis kollu cuha kaftan gomlek pantolon ayakkabi ve kalpaktan olusur Kaftan uzerine bele takili kama ve kilic bulunurdu Savascilar savasirken ayakbagi olmamasi icin kisa kollu kaftan giyerlerdi Sosyal sinifina bagli olarak erkek giyiminde renkler degiskenlik gosterir Beyaz renk beyler tarafindan kullanilirken soylular kirmizi rengi koyluler ise gri kahverengi ve siyah rengi secerlerdi Muzik Calgi Adigelerin cok deger verdigi ve hepsinin de cok severek dinledigi muzik aletleri Kamil Sic epsine ve Phec ic tir Uflemeli calgilar Kamil ya da Cerkes flutu veya kavali kamyl calan kisiye kavalci flutcu denir ve esas olarak ayni adla anilan gol kamisi Scirpus lacustris bitkisinin saplarindan yapilirken daha sonralari odundan ve metalden yapilip gumus gibi degerli madenlerle de suslenmeye baslanmistir Karacay kokenli Turkolog a gore Cerkescedeki kamil kelimesi Ogur grubundan On Bulgarlarin dili olan Kuban Bulgar Turkcesinde kamis anlamina gelen kamil kelimesinden LiR Turkcesi kamil SaZ Turkcesi kamis gecmistir Kamil Cerkeslerin en eski enstrumani olup toplayicilik doneminden sonra gelen cobanlik doneminin ileri zamanlarinda Adige muzik yasamina girmistir Gecmiste Adige dugun eglentilerindeki ana calgilarindan olan kamil 19 yuzyildan sonra Psine adi verilen mizika akodeonun Cerkes yasamina girmesinden sonra artik kullanilmamaktadir Bjamiy Okuz boynuzundan yapilan bu aletin bir tarafi beyaz bir tarafi siyah renktedir Psine calan Sapsig Kfar Kama Israil 2009Vurmali calgilar Phac ic kurek biciminde incir agacindan yapilmis biri dar yuvarlak bir sapla biten on iki plakadan olusur Bu plakalar sapin iki tarafina acilmis deliklerden gecirilen deri bir sicimle birbirine baglanir Bu alet calinirken sapindan tutulur ve elin sert veya yumusak hareketleriyle ritmik vuruslar yapilir oyunlara eslik etmek icin calinir Bugun halen dugunlerde kullanilmakta olan ayakli bir tahtaya daha kucuk sopalarla vurularak ritim elde etmeye yarayan sistemden uyarlanarak elde edilmis bir alettir Fiotirp ya da Cerkes davulu bukulerek birlestirilmis tahta bir kasnagin genelde kirmizi renktedir uzerine keci derisi gecirilerek yapilir Abhazcada adaul davul adi kullanilir Telli calgilar Sic epsine ya da Cerkes kemanesi Bati shykӀepshyn phepshyn Kabardeyce shykӀepshyne Besleneyce shykӀepchyne Adi at kuyrugu psine shy at kIe kuyruk pshin e calgi anlamindadir En eski hali ile iki gunumuzde dort telli olarak uretilen ve kullanilan yayli bir calgidir Psinetark u ihlamur agacindan yapilan 12 18 telli koseli bir arptir Phuante psine uzerinde yedi adet tel bulunan dort koseli bir kutu seklinde bir alettir Apepsine Epepsine ya da Cerkes sazi alttan kesik armut bicimindeki govdesi ince uzun bir sap seklinde devam ederek helezon bir kivrimla sona eren uzerinde at kilindan dort tel bulunan bir sazdir Oturarak calinan bu calgi boynu yukari gelecek sekilde tutulur ve govde sag bacaga dayanir Tuslu calgilar Psine ya da Cerkes mizikasi pshyn pshyne Cerkescede esas olarak calgi anlamindadir ve gunumuzun akordeonuna benzer olup onun temelini olusturan klavye sistemli akordeondan farkli olarak tuslu bir alettir Diger otantik calgilardan cok sonralari Cerkes muzigine katilmis olmakla birlikte bugun Cerkes halk muziginde mizikanin yani sira akordeon ve garmon da yaygin olarak kullanilmaktadir Sarki Sarkilar vered ored konularina gore soyle ayrilir kahramanlik tarihi dini hissi agit saban surme hasat dugun dans ve digerleri Cerkes halk sarkilari temelde insan sesiyle sekillenir ve ezgiye cok seslilik hakimdir Cerkeslerde halk yasaminin sozlu efsaneler yoluyla sonraki kusaklara aktarilmasinda koy koy meclis meclis dolasan geguak o ceguak o adindaki cok sesli koro ile birlikte yayli ve telli calgilar kullanan profesyonel muzik topluluklarinin katkisi cok buyuk olmustur Dans Dunyaca unlu Cerkes dans toplulugu Nalmes Kafe kafe Turkiye Cerkeslerinde esas olarak dort ana dans gorulur wuic kafe tleperife ve sesen Cerkes diasporasinin toplu halde yasadigi Turkiye Suriye ve Urdun de orijinal adini korumus ama tarihi vatan olan Kafkasya da tamamen unutulmus ya da bilinmeyen danslar vardir sesen dansi en yaygin hizli dans kaso bgunc yan dans kaso phenc ters dans sirec kaso uc kisilik dans Wuic udzh yavas danstir ve cesitleri nysashaudzh turytu udzh udzh hesh udzh puh udzh huraj bulunur Kafkasya da nehush udzh shyble udzh turleri bulunur Kafe kafe orta danstir ve cesitleri kafa cheh kafa kuansha kafak bulunur Tleperife ya da Leperuj Dogu leperyfe Bati leperysho leperise parmak uclarinda hizli danstir ve daha cok Abzah Sapsig ile Ubih ve Abazalar Ruslarin Abhaz ve Abazin olarak ayirdiklari halka Turkiye de ayirt edilmeksizin Abaza denir arasinda yaygindir Lezginka Seyh Samil oynayan Kabardey CerkesiSesen sheshen shyzhen ya da mezdegu mezdegu Kuzey Osetya Kabartey bolgesi Mozdok hizli danstir ve lezginka ya da Turkiye de bilinen adiyla Seyh Samil dansina benzer Turkiye Cerkesleri arasindaki en populer bes danstan biri olup oldukca yaygindir Turkiye de sesen dansinin en cok populer oldugu yerler cogunlukla Kabardeylerin Hajret ya da Kuban Kabardeyleri yogun olarak bulunduklari yorelerdir Adinin farkli etimoloji denemeleri bulunsa da en yaygin ve kabul goreni Sesen adinin Cerkeslerin Cecenlere verdigi addan geldigi yonundedir Kafkasya da bilinmeyen bu dans yalnizca diasporada yapilmaktadir ve diaspora Adigeleri yakin temasta olduklari Cecenlerle ayni ad Cerkes altinda bulusurlar Dans bir kiz ve erkek tarafindan degisik melodiler esliginde icra edilir Esas olarak Cecen ve Adige danslarinda gorulen hareketlerin bir karisimidir Bir baska deyisle Adigelerin yaptigi Sesen dansi Cecenlerin ozellikle de Dagli Cecenler Binoy ve Satoy Cecenlerinin yaptigi Seyh Samil dansinin Cerkeslestirilmis taklitidir Erkeklerin hareketleri oldukca keskin ve coskulu olup el ve ayak pozisyonlari erkegin Cecen dans tipini icra etigine kusku birakmayacak bicimdedir ve kizin ise ahenk ve azametle yaptigi dans hareketleri Adige kulturune ozgu dans adimlarina uygundur Adigelere ait olmayan farkli ozellik ise sadece eller olup biri bas uzerine kaldirilir Cecenlerin etnik algilamasi acisindan Adigelerin Cecen dansinda Cecen ozellikleri daha cok dansin genel duygusal yapisinda ve erkeklerde govdenin belden yukari kisminin hareketlerinde ozellikle de ellerin esnekliginde belirgindir Cerkesler somut bir Cecen dansini degil oteki kulturden olanlarin oncelikle dikkatini ceken sert hareketler el parmaklarinin birbirinden arali olmasi omuzlarin sirayla yukari kaldirilmasi vb ozellikleri yani bir Cecen dans tipini taklit ederler Sesen dansinda govdenin ust kisminin hareketleri tek anlamda Cecen tarzindadir ama ayaklarin pozisyonu ve hareketleri acikca Cerkes Adige tarzindadir Dansin kompozisyon yapisinda da Cerkes ruhu daha fazladir cunku geleneksel Cecen kulturunde cifti yoneten sadece erkektir ve dansi bitirme inisiyatifi de ona aittir Ustelik Cecenlerde bir dans sirasinda ciftteki danscilar kesinlikle degismezler Mutfak Yemek Cerkes yemekleri shhynher daha cok et ve sut urunlerine dayanir sebzeye itibar etmezler Cerkesler ekmegi helygu halug ekmek az kullanirlar Cerkesleri Adigeleri tanitan yemekler sipsi p aste shyps pӀaste soslu et suyu ve kacamak ile selame halijo dur sheleme halyzho yagda kizartilmis ve ici peynirle doldurulmus ince borek Adigelerin geleneksel yemekleri et tahil ve sut yemeklerinden olusur Cerkeslerde yemege baslamadan sofra buyugunun bir konusma dua yapmasi adettir Hal vaz sag ile Mat za sol Sapsiglar Kfar Kama Israil 2012 Tahil yemekleri lezhygehekӀ shhynher Cerkes tavugu ya da sipsi sipsi shyps cogu cevizden bulamayanlar yagda kavrulmus undan ve bazilari da sut ilave ederek yaparlar Sipsi daima pasta ile yenir Pasta yemegin ekmek olarak adlandirilabilecek kismi iken sipsi da soslu kisimdir Dovulmus dana etinden yapilma sips Bjeduglar kaymakla donatilmis beyaz renkli tavuk sipsi Kabardeyler icine dovulmus ceviz katilan sips Sapsiglar sutlu hindi ile et suyu karisimi sips Turkiye deki Abzehler icine dana ya da koyun eti dogranmis lits uk u sips Cemguylar arasinda yaygindir Cerkes pastasi ya da pasta misir ya da bugday unundan pisirilen ve ekmek yerine kullanilan lapa Turk mutfagindaki kacamak gibidir Pasta kelimesi Latince kokenli olup hamur demektir Mamrise bir tur Cerkes kacamagidir Pasta gibidir Arap ulkelerinde yasayan bazi Adigeler pirinc kacamagi yaparlar Cerkes boregi ya da haluj ucgen seklinde yagda kizartilmis peynirli puf boregidir Kaynamis sutle sicak ilik sutle peynir suyu ile ya da sadece sicak suyla yogrulan una ufalanmis peynir konmus bicimini K emguylar kizartilmis ve dovulmus biber konmusunu Bjeduglar dogranmis taze sogan ve maydanoz konmusunu da Turkiye deki bazi Adigeler yaparlar Thurije halijo tavada tereyagi icinde kizartilmis borek Tebe halijo ya da gose halijo tava icinde kozde pisirilmis borek Haku halijo haku halyzho firinda pisirilmis bir borek cesidi Halijojiye suda pisirilmis peynirli borek suda pisirilmis borek Cerkes mantisi Bati psihaluj su haluju Dogu psihaliwe psy helyue yarimay seklinde hazirlanan manti turudur Metaz bugday unundan icine peynir konan ve suda pisirilen kucuk ama kalinca borek Sapsiglar buna psijo halijo derler Sapsig metaz i icine peynir dovulmus soslu ceviz vs konur portakal iriliginde misir unundan hazirlanir ve suda pisirilir Guivbat borek cesidi bugday unu sut ve yag ile birlikte yogurulur icine peynir konur ve ekmek firininda pisirilir Cerkes simidi ya da halvane halguane Seku Duzce de ozellikle de Hac emziy koyu K emguylari tarafindan yapilan bir dari yemegidir Hatik dari misir veya bugday unundan kaynar sut ile yogrulmus corek buyuklugunden yumruk buyuklugune kadar ufak parcaciklarin firinda pisirilmesi ile yapilan bir tur corek Yogruldugu unun yapildigi tahilin adina bagli cesitleri bulunur misir hatigi Et yemekleri lyhekӀ shhynher et Cerkes mutfaginda genis bir yer tutar Eskicaglarda Adigeler buyukbas hayvanlar ve domuz beslerlerdi En cok tutulan etler koyun ozellikle de kuzu etidir Kumes hayvanlari arasinda en cok tavuk ve hindi eti tercih edilirdi Sucuk dovulup dogranmis et bagirsaga doldurulur firinda ya da bacalara asilarak kurutulur Corme temizlenen iskembe bagirsak ve sut birlikte karistirilir ince bagirsaklara doldurulup baglanir ve ocaklarda kurutulur Yenecegi zaman tavada pisirilir Thamc egunib karaciger sut icine dogranir icine bir miktar kemiksiz et konur kalin ya da ince bagirsaklara doldurulur ve suda pisirilir Lepsi haslanmis taze et suyu yemegi Sut yemekleri geshhekӀ shhynher Adige yiyecekleri icinde ucuncu sirayi olusturur Sut degisik bicimlerde uretilerek degerlendirilir krema kaymak taze tereyagi kaynatilmis tereyagi yogurt peynir Sut katilan degisik yiyecek ve katiklar olarak sut Kalmuk cayina katildigi gibi pirinc ve akdari corbasi figu hanthups hagulijo misir corbasi natrifips ve cencips fasulye yemegi icine de katilir Seku sutlac sedes pirinc lapasi pincgapts e ve fabe su katilmadan sirf sutle yapilir Hamur suyu ve hamur kabartmasi da sutle gerceklestirilir Sut ile halijuap e selame mik umips ve zetepssic yogurulur mecac ve hatik kaynar sut ile yapilir Sep aste sutlu kacamak farkli bir yiyecek olup bazen kaynamis sutlu kacamak sejo sep aste yapilir Peynir turleri arasinda sepet peyniri metekuaye ve sirdenli peynir tletekuaye sayilsa da Turkiye de adi cok duyulani Cerkes peyniri Adige kueyey denendir Sofradan eksik edilmeyen yogurt ozellikle ogle yemeginde sicak kacamak ve etli yemeklerin uzerine tuketilir Yogurt yemeklerde de kullanilir Yumurta cilbiri suda pisirilmis ya da karistirilip tavada kizartilmis olan yumurta dogranip yogurdun uzerine konur ve karistirilir Cenctur yogurt ve kremaya pismis fasulye katilir Kabtur pismis kabak yogurt krema karisimina dogranir Kundisiv sutlu iceceklerden olup acilasmis tursu tadini almis peynir suyu kaynatilarak icine eksimemis sut konarak tuketilir Icecekler shonher Alkollu ickiler arasinda yer alan sarap tuketilen iceceklerin basinda gelir ve konuk ve dugun solen sofralarindan eksik olmazdi Sofraya konan sarabi konuklar tek kaseden sirayla icerlerdi Dari misir ve baldan yapilan baksime ya da maksime az alkollu bir icecektir alkolsuz olarak da boza yaygin sekilde imal edilir Kabardeyler arasinda icilen ve baskimeye benzeyen fakat ondan daha sert olan dari ya da misir unundan yapilan meremjiy Cay Turkiye de bugun herkesce yapilan bicimde olsa da Kafkasya da geleneksel olarak Kafkas ormangulu Rhododendron caucasicum adi verilen bir ormangulu turunden yapilirdi Kalmuklardan alinip butun Kuzey Kafkasya kulturune aktarilan ve benimsenen Adige kahvaltilarinin vazgecilmezi olmustur Kalmuk cayi esasen Tibet e kadar uzanan Orta Asya halklarinca yaygin tuketilen sutlu ve terayagli bir caydir Besleneyler kusburnu dalinin uc surgunu Hatkoylar ve digerleri labada ss orey kuzu kulagi shӀorej ya da lebevits efelik Cemguylar vilevits derler turlerinin tohumunu ya da dadiv denen bir bitki turunu kaynatarak suyunu suzerler ve icine sut tereyagi ve tuz ile karabiber koyarak kabardiktan sonra kahvaltida tuketirler Ogun Aile ici sofra pek cok kulturde oldugu gibi Cerkeslerde de kahvalti ogle yemegi ve aksam yemegi olmak uzere 3 ana ogun olarak kurulur Sabah kalvaltisinda geleneksel olarak ve kaymak ilkbahar sonu ile yazin taze peynir sonbaharda isli peynir kisin ve ilkbaharda kuru peynir taze kaymak ve yeni dovulmus tereyagi sofrada yer alirdi Kalmuk cayina eslik eden tahil urunleri arasinda yagda kizartilmis ince borek olan sicak selame seleme fabe yagda kizartilmis sade borek olan thurije haluj firinlanmis pide olan haku haluj sutle yogurulmus ama kabartilmamis bugday hamuru icine peynir konup firinlanan guvivbat kabartilmamis mayasiz ekmek kabartilmis mayalanmis ekmek undan yapilma thurije borek cesidi ki hamur ince surulur sarilir ikinci kez surulur cuvende pisirilir katlarina ayrilmaya ve parcalanmaya uygun olan zetepss ic yag yumurta ve un karistrilip yagda kizartilan thujevit gibi daha cok bugday unundan yapilanlar tercih edilse de misir unundan yapilan ve tavada pisirilen mecac ile akdari ya da misir unundan yapilan hatik gibi bugday disi tahil urunleri de bazen sofraya konabilir Dil ve edebiyatKuzeybati Kafkas dilleri Abaze Adygebzeher Abaza dilleri abazebzeher ile Adige dilleri adygebzeher Nart destanlarinin kahramani Sosruko Bati Sausyryko Dogu Sosrykue Evliya Celebi 1660 li yillarda gezip gordugu Cerkes topraklarinda konusulan Cerkesceyi yuz kirk yedi lisanin hepsini gayet guzel yazdim ama bu Cerkes lisani gibi saksagan sadali lisani yazamadim demistir Rusya da 1920 sonrasinda uc lehcede Dogu Cerkescesinden Kabardey ile Bati Cerkescesinden Cemguy ve Sapsig yazilan dort bolgesel edebiyat Kabardey Serces Adigey ve Sapsig dogmustur Bu dort edebiyattan ikisi yani Kabardey ve Serces bolgesel edebiyatlari bazi onemsiz kelimeler disinda Kabardey edebi dilini benimsemistir Bu dort edebiyat 1945 yilina degin surmus ayni yil Sapsiglarin ozerkligine son verilmesi ile birlikte Sapsig edebiyati ve yazili yasami da son bulmus geriye sadece iki edebiyat dili Kabardey ve Adigey ve uc bolgesel edebiyat kalmistir Kabardey Serces Cerkes ve Adigey Adige edebiyatinin sozlu urunleri Abhaz ve Abaza dili urunlerinden daha suslu ve duygulu olan anlatimlariyla farklilasir 14 Mart 1853 tarihinde Abzehlerden Vimar Wumar Birsey Byrsej Umar Bersej Umar Rusca ru Umar Haphalovich Bersej 1807 1870 tarafindan Tiflis te ilk Adige alfabesinin ve Adigece Sozlugun Adygebze pselaler yayimlandigi gunun anisina her yil Cerkesler tarafindan 14 Mart ya da Adige Dili Gunu Adigece Gunu olarak kutlanmaktadir Eskiden Ubihca konusmus olan Ubihlarin da anadili haline haline gelen Cerkesce Cerkes Ermenileri ile Cerkes Rumlari Urimlar tarafindan konusuldugu gibi Karacay Balkar ve Abazalar Abazin arasinda da konusulabilmektedir Sozlu edebiyatin baslica turleri sarkilar ve turkuler ile bilmece atasozu masal oyku tekerleme vb dir Anlatimlarda sik sik mecaza basvurulur Sozlu urunler icinde en genis yeri tutan ve bircok ogesi eski Grek destanlarini hatirlatan Nart destanlari ya da Nartlar 1946 1968 yillari arasinda derlenen ve biriktirilen 705 tekstin bir araya getirilmesiyle 1968 1971 yillari arasinda Maykop ta yayimlanmistir Destan yeni derlemelerle 8 cilde ulasmistir Destan 31 bolume ayrilmaktadir Her bir bolum ayri bir Nart kahramanini yasamina ayrilmaktadir Yaklasik uc asirlik Koc as destani daha cok Bati Cerkeslerinde gorulur Sapsigya Cerkes edebiyati Sapsig Ulusal Rayonu 1924 1945 Cerkeslerinin edebiyati Sapsiglarin ozerkliginin 1945 yilinda Stalin tarafindan kaldirilmasina kadar surmustur Ozerkligin surdugu 21 yil boyunca olusturulan calismalar hakkinda bir bilgi yoktur Burada yazili kullanimdan cikartilan Sapsigca Osmanli Cerkes diyasporasinda Kabardeycenin yogun olarak konusuldugu yerler disinda ibadet dili olarak kullanilmaya devam etmis 1906 da Istanbul da yayimlanan Adigece Mevlid Adyge Meulyd Sapsig lehcesiyle kaleme alinmistir 19 yuzyilda tahminen 1820 li yillarda ilk Adige alfabesi bir Sapsig aydini olan Seretliko Netavko Hace SherelӀyko NetӀauko Hadzhe tarafindan hazirlanmistir Adigey Cerkes edebiyati Adigey Cumhuriyetindeki Cerkeslerin Rusca resmi adlari Adigeylerin edebiyatinin temelini duz yazi ustasi C erase Tembot atmistir Ancak gunumuzde siir de gelismistir Adigey Cerkes edebiyati Cemguylarin lehcesi esas alinarak yazilmakta ve gelistirilmektedir Son zamanlarda Adigey siirinin gelismesinde Mesbase Ishak in etkisi yadsinamaz Mesbase romanda da ayni ustaligi gostermistir Nartolog Nart destanlari uzmani olusunun yani sira usta bir sair olan Hadagatle Asker in siirleri de Adigey siir sanatinda onemli bir yer almaktadir Mesbase Ishak in ardindan Kuyeko Nalby ve daha yuzlerce yazar sair ve arastirmaci yetismistir Turkce Cerkesce Rusca OmruTsigo Tevcoj Teucozh Cygu Cug Teuchezh Tagir Alievich Teuchezh 1855 1940Ibrahim Tsey Cej Ibrahim Ibragim Salehovich Cej 1890 1936Kube Saban Kube Sheban Shaban Indrisovich Kubov 1890 1974Hatko Ahmed Hatko Ahmed Ahmed Dzhanhotovich Hatkov 1901 1937C erase Tembot KӀereshe Tembot Tembot Magometovich Kerashev 1902 1988Pereniko Murat Perenyko Murat Murat Salihovich Paranuk 1912 1970Kestene Dmitriy Kestene Dmitrij Dmitrij Grigorevich Kostanov 1912 1985Levsten Yusif Leusten Yusyf Yusuf Ibragimovich Tlyusten 1913 1998Yevtih Asker Eutyh Asker Asker Kaderbechevich Evtyh 1915 1999Kardengus Ziramiku KardengushӀ Zyramyku Zaramuk Paturovich Kardangushev 1918 2008Kirimiz Jane Zhene Kyrymyz Kirimize Hadzhimusovich Zhane 1919 1983Huseyin Andrihoy Andryhoe Husen Husen Borezhevich Andruhaev 1920 1941Hadagatle Asker HedegelIe Asker Asker Magamudovich Gadagatl 1922 2009Abu Shalaho Shhelaho Abu Shalyaho Abu 1929Beretere Hamid Beretere Hamid Beretar Hamid 1931 1995Mesbase Ishak MeshbeshIe Ishak Ishak Shumafovich Mashbash 1931Psimaf Kosbay Koshbee Pshymaf Pshimaf Karbechevich Koshubaev 1937Beg Nurbiy Beg Nurbyj Bagov Nurbij Nuhovich 1937 1995Kuyeko Nalbiy Kueko Nalbyj Nalbij Yunusovich Kuek 1938 2007Karacay Cerkes Cerkes edebiyati Karacay Cerkesya Cumhuriyetindeki Cerkeslerin Rusca resmi adlari Sercesler Cerkeslerin duz yazi ve tiyatro yapitlari 19 yuzyil sonu ile 1920 30 li yillarda dikkat cekmeye baslamistir Abuk Halit Dise c Muhammed Temir Salih Vokthuta Abdullah Guesoko Husin gibi yazarlar Serces edebiyatinin temelini atmislardir Serces edebiyatinda Hanfen Alim ile lirizm belirginlesmeye baslamistir Sonraki yillarda Abit e H Nehus M Save E Diguij K gibi genc sairler gorulur Turkce Cerkesce Rusca OmruAbuk Halit Abykue Halit Halid Kuchukovich Abukov 1900 1937Dise c Muhammed Muhemed DyshekӀ Magomet Pshikanovich Dyshekov 1902 1942Guesoko Husin Gueshokue Husen Husin Hanahovich Gashokov 1913 1983Ahmet Muhadin Ahmet Muhadin Muhadin Hudovich Ahmetov 1917Kxhuexhu Tsutsa Khuehu Cuca Cuca Medzhidovna Kohova 1920 2000Hanfen Alim Henfen Alim Alim Mazanovich Hanfenov 1922Becij Leyla Bechyzh Lejla Lejla Abubekirovna Bekizova 1929Brat Gabas Bratӏ Gabas Gabas Muhamedovich Bratov 1930 2002Abite Vladimir Abytӏe Vladimir Vladimir Kadyrovich Abitov 1937Abite Hizir Abytӏe Hizir Hizir Yahyaevich Abitov 1941Kabardey Balkar Cerkes edebiyati Kabardey tarihci filolog sair Shora Nogmov Negume Shore Bechmyrze Kabardey Balkar Cumhuriyetindeki Cerkeslerin Rusca resmi adlari Kabardeylerin ilk yazari tarihci Negume Becmirza ve ilk eser de onun Adige Yi Thida Adige Ulusunun Tarihi adli calismasidir Negume ayrica biri Kiril 1840 digeri Arap Iran harfli 1843 iki el yazmasi ilk Kabardey alfabesini hazirlayan kisidir Ayni donemin bir diger onemli yazari da kalemby mahlasi ile yazan K ase Adelceri dir 1920 sonrasinin iki onemli yazari Turkiye de egitim gorup donen ve Siirin Buyuk Ustasi olarak da anilan Socentsiuk Ali 1900 1942 ile unlu derlemeci ve fabl yazari Pas e Becmirza dir 1854 1936 Bu klasik sairleri izleyen K issokue Alim K uass Bet al Sortan Askerbiy Thagazit Zuber Akhsira Zalimkhan Tevune Hacim Nalo Zavuir Nalo Ahmethan Kabardey edebiyatinin temel taslari olmuslardir Turkceden kelime alan Anadolu Kabartay lehcesi ile Ruscadan kelime alan Kafkasya Kabartay lehcesi birbirinden leksik duzeyde farklilasmaktadir Turkce Cerkesce Rusca OmruSor Negume Negume Shore Bechmyrze Shora Bekmurzin Nogmov 1794 1844Hatoxhosique Kazi HetIohushykue Kazi Kazi Musabievich Atazhukin 1841 1899Pas e Becmirza PashӀe Bechmyrze Bekmurza Mashevich Pachev 1854 1936Socentsiuk Ali ShodzhzncӀykӀu Alij Ali Ashadovich Shogencukov 1900 1941Tevune Hacim Teune Hechym Hachim Ishakovich Teunov 1912 1983K issokue Alim KӀyshokue Alim Alim Pshemahovich Keshokov 1914 2001Sortan Askerbiy Shorten Askerbij Askerbi Tahirovich Shortanov 1916 1985Socentsiku Adem Shodzhencӏykӏu Adem Adam Ogurlievich Shogencukov 1916 1995Sokur Musarbi Sokur Musarbi Musarbi Gisovich Sokurov 1929 1990Balkar Fovset Guzer Balker Fouset Guzer Fousat Guzerovna Balkarova 1932 2009Thagazit Zuber Thegezit Zuber Zuber Muhamedovich Thagazitov 1934Bestekue Hebas Beshtokue Hebas Habas Karneevich Beshtokov 1943Hakuase Madina Hekӏuashe Madine Madina Andreevna Hakuasheva 1959DinCerkes Paganizmi Semavi dinlerle tanismadan once Cerkesler geleneksel dinine inaniyordu Bu dinin temeli bas tanri Thasho ya Adigece Theshho Buyuk Tanri ibadettir Bazi kisiler bu dini politeistik bazilari ise monoteistik olarak siniflandirmistir Thasho nun herkesin ihtiyac duydugu ama kimseye ihtiyac duymayan yoktan var eden cogaltan evrenin dongusune izin veren gibi sifatlari vardir Tum varliklar oz olarak birdir ve sonsuz bir dongunun parcasidir sadece yaratici olan Thasho bu donguden etkilenmez Thasho ya Guzel Tanri biz zavallilar sana dua ediyoruz seklinde dua edilirdi Bunun yaninda Thasho nun emrindeki daha alt tanrilar da vardir Dunyanin baslangici buyuk boslugun veya evrenin Adigece Hy olusumu ile iliskilidir Thasho evreni ve duzeni yaratmistir daha sonrasi kendiliginden gelismistir Cerkes dininin sembolu T semboludur Cerkesya yi gezen Leonti Lyulye ye gore Cerkes inancinda Ruhlar oldukten sonra dunyada yaptiklari islere gore odullendirilirlerdi Bu nedenle insanin dunyevi varolusunun amaci ruhun mukemmelligidir Onemli bir unsur atalarin ruhuydu Atalarin ruhlari anma gerektirir cenaze solenleri duzenlenir ve olu ruhlarin anilmasi icin kurban veya anma yemegi hazirliklari uygulanir ve dagitilir Antik donemde Cerkesler ve Yunanlar arasinda ticaret iliskileri vardi Cerkes orman tanrisi Mezitha ve Yunan orman tanrisi Pan asagi yukari ayni kisidir Cerkes Ari tanricasi Merisse nin ismi Yunanca Ari demektir Yunan ve Cerkes inanislari arasinda baska benzerlikler de bulunabilir Antik Yunan mitolojisinde Cerkesya gondermeleri vardir Prometheus un Elbruz Dagi na zincirlenmesi gibi Bu mitolojinin Cerkesya kokenli oldugunu iddia edenler de olmustur E Spencer Cerkeslerin geleneksel dinini soyle tanimlamisti Bati Kafkasya halkinin inancindaki ana ilkeler sunlardir Yuce ve kudretli olan tek Tanri ya olan inanc Ruhun olumsuz olduguna ve olumden sonra atalarinin yasadigi baska bir dunyaya aktarilacagina inaniyorlar Muhammed in dinine inananlar gibi onlar da Tanri yi gorunur herhangi bir bicimde temsil etmiyorlar ancak onu ruhu evrene dagilmis olan her seyin yaraticisi olarak tanimliyorlar Tek ebedi Tanri ya ek olarak Tanri nin kendi kontrolu icin cok onemsiz oldugunu dusundugu bazi konularda yetki devrettigi bircok alt ruhlarin varligina inanirlar Bu alt tanrilardan bazilari sefaatci olarak tapinilan ozel bir sembol olarak tezahur eder Bu noktada siki bir arastirma yaptim ve tum bilgi verenlerin bu goruse katildigini gordum Bu Cerkesleri uzun yillardir taniyan birkac Rus subaydan daha once duyduklarimi dogruladi Bu ibadet kati bir Protestan ve kati bir Musluman gibi kati bir ibadet olarak degerlendirilmelidir Cerkeslerde oluleri yuksek yerlere gomme gelenegi vardi 1427 yilinda Cerkes topraklarindan gecen Alman seyyah Johannes Schiltberger sunlari yazmistir Onlarin Cerkeslerin yildirim carpmasi sonucu olenleri tabuta koymak ve tabutu uzun bir agaca asmak gibi bir adetleri vardir Bundan sonra komsular yanlarinda yiyecek ve icecek getirerek gelirler dans etmeye eglenmeye okuz ve koc kesmeye etin cogunu fakirlere dagitmaya baslarlar Bunu uc gun boyunca yaparlar ve cesetler tamamen curuyene kadar her yil ayni seyi tekrarlarlar yildirim carpan kisinin bir aziz oldugunu dusunurler Turk seyyah Evliya Celebi sunlari yazmistir Hikaye anlaticilari cesitli ayinler yaptiktan sonra insanlari olen kisinin basucuna toplarlar Bu sasirtici ve nadir bir manzaradir Daha sonra merhum kisiyi daglarda buyuk bir agacin dallari uzerine ozel bir tabuta koyarlar Orta Cag Misir inin Cerkes Memluk hukumdari Sultan Berkuk da baslangicta halkinin gelenegine uygun olarak gomuldu cesedinin bulundugu tabut Cerkes cemaati tarafindan caminin tavanina asildi Musevilik 8 yuzyilda Cerkesya da yaklasik 20 bin Yahudi nin iskan edilmesi ve Hazar Kaganligi ile kurulan iliskiler sonucunda az da olsa bazi Cerkesler Musevilige gecmistir Pek cok prens ve soylu Museviligi kabul etse de halktan sadece 59 Cerkes Musevilige gecmisti Cerkesya da Musevilik sonunda yerini Hiristiyanliga birakti Hristiyanlik Ortodoks Hristiyan gelenegine gore Hristiyanlik MS 55 yilinda Havari Andreas in seyahatleri ve vaazlariyla Cerkesya ya geldi Sekuler kaynaklar ise Hristiyanligin ilk olarak Bizans ve Gurcu etkisi ile MS 3 ve 5 yuzyillar arasinda Cerkesya ya yayildigini gosteriyor Isa Mesih merkezi Tanri olmak yerine Cerkes Tanrilar panteonuna eklenmisti Bas Tanri hala Thasho idi Hristiyanligin Cerkes inancina en buyuk etkisi Tanri nin fiziksel olarak ikonlar Adigece Thenape ile temsil edilmesiydi Bunlardan bazilari Tanri nin annesi Adigece Thenane ve Kutsal Ruh Adigece them i pse idi Cerkesler Hristiyan dinine Celehstan ya da Ciristan Noel e Hurome Paskalya ya Utij rahiplere Sogen Papazlara Sekhnik adini verirlerdi Ayin ve dualar Yunanca yapiliyordu Johannes Schiltberger sunlari yazmistir Cerkeslerin topraklarinda Yunan inancina inanan Hiristiyanlar yasamaktadir Yunan inancina gore dua ederler ve Tanri ya Yass Alan ve Zih yani Cerkes dillerinde dua ederler Cerkesler icin tum Hristiyan ogretilerindeki en onemli ve cekici kisilik Aziz Yorgi nin Adigece Aushydzher kisiligiydi Zihya Cerkesya Ortodoks dunyasinda bir konuma sahipti Cerkesya nin Sinopoli Phanagoria Nikopsia ve Tmutarakan da dort eski piskoposluk bolgesi vardi 13 yuzyilin sonunda Zihya Piskoposlugu statusu metropolitan statusune yukseltilmistir 1318 den beri kaynaklar Zicho Matarch adiyla bagimsiz bir Zihya metropolunden bahsediyor Rahip Ricasdus a gore Cerkesler kendisini Ortodoks Hristiyanlari olarak kabul ediyor ve Yunan yazisi kullaniyor idi Katolik 12 yuzyilda Kafkasya da ilk Katolik misyonerler ortaya cikti Katolik haclilar tarafindan Konstantinopolis in Fethi ile Katolik inancinin yayilmasi hizlandi Katolik dini Cerkesya kiyisinda yayildi ve hatta Cerkes prensi Ferzakht bu dini benimsedi Papa 1333 te ona cabalarindan dolayi tesekkur eden bir mektup gonderdi Katolik Kilisesi nin misyonerlik faaliyeti sonucunda Italyan kaynaklarinda Frenkkardasi olarak gecen bir Katolik Cerkes grubu ortaya cikti Daha sonra Papa nin emriyle Cerkesya ya gonderilen Katolik misyonerler Musluman oldu Bu Misyonerler Cerkesya da Karden olarak biliniyordu Bu kelimenin Kardinal kelimesinden geldigi dusunulmektedir Cerkes prensi Buyuk Inal Katoliklerin Cerkesya yi terk etmesi karsiliginda Cenevizlilerin liderine kiz vermisti Hristiyanligin cokusu Tum bunlara ragmen Hristiyanlik Cerkesler arasinda tam olarak oturmamisti yerel pagan din ile karisip yari pagan yari Hristiyan bir din haline gelmisti Meryem Ana hem Tanri nin annesi hem de Arilar Tanricasiydi Isa ise Cerkes bas tanrisi Thasho ile bir olmustu Rus Cerkes Savasi nin baslamasi ile Hristiyanlik Cerkesler arasinda Rus dini olarak gorulmeye basladi ve kalan Hristiyanlar yavas yavas dinlerinden dondu Bunun sonucunda Hristiyanlik halk arasinda agir tepki gormeye basladi Islam Erken donem Adigey Cumhuriyeti nin baskenti Maykop ta bulunan Maykop Merkez Camii Myekuape i Gupche Meshyt Cerkesler arasinda tutunabilen tek Ibrahimi din Islam olmustur Cerkesya da kucuk bir Musluman topluluk Orta Cag dan beri her zaman var olmustu 815 yilinda Ebu Ishak ve Muhammed Kindi isimli iki Arap dai Cerkesya ya gelerek Islam i yaymaya calisti Bunun sonucunda cok az da olsa bir grup Cerkes Musluman oldu 1382 de Misir da Cerkes bir kole olan Berkuk devletin kontrolunu ele gecirerek kendisini sultan ilan etti Devletin ismi Devletu l Cerakise Arapca دولة الجراكسة yani Cerkeslerin Devleti olarak anilmaya baslandi O donemde Cerkesya daki Cerkeslerin cogunlugu Musluman olmasa da Misir daki Cerkes Memlukler Muslumandi Cerkes Memluk sultanligi var oldugu surece Cerkes Memlukler de Cerkesya da Islam i yaymak icin caba gosterdiler 1453 te Istanbul u fetheden Fatih Sultan Mehmed Cerkeslerin Ortodoks dunyasi ile bagini kopararak Islam a gecmelerinin yolunu acmis oldu Bu olayin ardindan Cerkesler Islam i yavasca kabul etmeye basladi Ardindan Ceneviz kalintilarini yok eden Osmanlilar Cerkesya ile Katolik dunyasi arasindaki bagi da kopardilar Tursun Bey e gore bunun amaci Cerkesler arasinda Islam i yaymakti Buna ragmen 16 yuzyilda dahi Muslumanlar Cerkesya da azinlik halindeydiler Cogunluk hala Hristiyanlik veya geleneksel pagan dinine inaniyordu Cerkeslerin Musluman olusu Ilk olarak Kabardey Cerkesleri Musluman oldu 1578 de Kabardey prensi resmen Islam a gecti Bu donemden kalma cami kalintilari bulunmaktadir Ardindan Hatukay Jane Bolakay ve Besleney Cerkesleri Musluman oldu 1666 da Cerkesya yi ziyaret eden Evliya Celebi Cerkes koylerinde cami oldugunu ve Cerkeslerin la ilahe ilallah dedikleri ancak Islam i tam olarak anlamadiklari ve eski geleneklerini devam ettirdikleri tespitinde bulunuyor 17 yuzyilda Giovanni Luca Cerkeslerin dini hakkinda sunlari yazdi Bazilari Muhammed in dinine mensuptur digerleri ise Yunan mezhebini Ortodoks Hristiyanlik uygularlar ancak ilki daha fazladir Adigey Cumhuriyeti nin baskenti Maykop ta bulunan Maykop Merkez Camii Myekuape i Gupche Meshyt Islam in Cerkesler arasinda yayilma hizi 18 yuzyilin sonlarindan itibaren hizla artti Bu donemde Abzeh Cerkesleri Musluman oldu Abzehlerin Musluman olmasindan rahatsiz olan Sapsiglar Abzehler ile savastilar Buna ragmen 1730 larda Sapsig Cerkesleri de Islam a gecti Sapsiglarin Musluman olmasindan rahatsiz olan Natuhaylar Sapsiglari hain ilan ettiler ve bu sefer bu iki boy arasinda savas cikti Yine de eninde sonunda Natuhaylar da Musluman oldu ve hatta bayraklarina Muhammed in ismini yazdilar 1737 de Jabagi Qazanoqo Kabardey bas kadisi olarak atandi ve adalet sistemini Kur an ve Adige Xabze ogretilerini harmanlayarak duzenledi 1779 da Cerkesya ya gelen Ferah Ali Pasa nin tesviki ile Cerkesya da 85 yeni cami insa edildi 1785 te Imam Mansur Cerkesya ya geldi ve Rus kuvvetlerine karsi saldirilarda Cerkeslere onderlik etti Imam Mansur dan etkilenen bircok Cerkes Islam a gecti Daha sonra Imam Mansur Ruslarca yakalandi ve Slisselburg Kalesine omru boyunca hapsedildi Gezgin Tasavvufcular ve Rusya dan gelen istila tehdidi Cerkesya nin Islamlasma surecini hizlandirdi Osmanli Imparatorlugu nda yetisen Cerkes alimler de Islam in yayilmasinda buyuk rol oynadi 1820 lerde Cerkesya yi ziyaret eden Taitbout de Marigny Cerkeslerin cogunlukla Musluman oldugunu ancak Hac sembolune de saygi duyduklarini belirtir 19 yuzyilin ilk yarisinda Cerkesya yi ziyaret eden Karl Heinrich Koch Cerkeslerin dini inancindan su sekilde soz etmistir Bir Cerkes ailesinde uc dinsel inanisa birden rastlamak mumkundur Dede doga guclerine agaclara taparken baba Hiristiyan ogul ise Islam dinine inanabilmektedir En onemlisi ise bunlar arasinda herhangi bir catisma ve surtusme olmamasidir 1826 da Islam tum Cerkesya nin dini ilan edildi Cerkes etnograf Sultan Han Girey 1830 da soyle yazdi Cerkeslerin tek dini Islam in Sunni mezhebidir Cerkeslerin savasci yasam tarzi dinlerinin ongordugu kurallara yeterince uymamalarindan kaynaklanmaktadir Buna ragmen bircogu dinlerine en ufak bir hakarette canlarini vermeye hazir Aralarinda din fanatizmi ve din adamlarinin kendilerine ogrettigi din kurallarini uygulama konusunda Turkleri bile geride birakan insanlari sik sik gordum 19 yuzyilin ortalarinda Cerkesler Arap alfabesiyle yazmaya Musluman isimlerini kullanmaya basladilar ve Arapca kelimeler dile girmeye basladi Cerkesya daki Islam yerlesik soyluluk sistemlerine balta vurdu James Bell e gore nufusun alt katmanlari Kuran hukumlerine uygun olarak esitlik icin cabaliyordu Yeni yukselen seriat hareketinin hedefi soyluluk ve koleligi kaldirmak ve Rus isgaline karsi tum kesimleri birlestirmekti Bu hareketin basinda din adamlari ve Cerkesya nin liderleri vardi Daha sonra Imam Samil in 3 temsilcisi de bu amac ugruna mucadele etti 1837 itibariyla Cuma hutbelerinde Ruslarin tarafina gecenler hain ilan ediliyordu 1840 da Musluman olmayan azinlik Cerkesler de Naib Muhammed Emin in emrine girerek topluca sehadet getirdi Seferbiy Zanuqo bu donemde Rus Carina yazdigi bir mektupta Cerkeslerin kucukten buyuge tamamen Musluman oldugunu belirtiyor 1841 de Pseh nehrinde buyuk bir toplanti gerceklesti Bu toplantilar tum ulkeyi ilgilendiren konularda karar almak amaciyla duzenli olarak yapiliyordu 1841 deki bu toplantida defter adi verilen bir sozlesme istisnasiz tum Cerkes liderlerinin onayiyla kabul edildi Bu sozlesmenin ilk cumlesi suydu Birinci gorevimiz seriatin siki bir sekilde uygulanmasidir Buna karsi olan her turlu ogreti terk edilmeli reddedilmeli tum suclar sadece Kuran a gore degerlendirilmelidir GaleriGeleneksel kiyafetlerini giyinmis bir grup Adige cocuk 19 yuzyilda yasamis soylu bir Cerkes kadini Osmanli ordusu nda Cerkes bir sipahi Geleneksel Hancerli Adige dansi Bir Adige Fransiz mandasi olan Suriye de in cizdigi bir Adige savascisi Adige dans grubunun Kafkas dansi performansi Kfar Kama Israil Bir Cerkes Suvarisi Geleneksel kiyafetleriyle bir Cerkes kadini Istanbul dan bir Cerkes Cerkes susleri Kabardey Cerkesi SovalyelerCerkes jenerik isareti DamygeCerkes sus sembolleriAyrica bakinizWikimedia Commons ta Cerkesler ile ilgili ortam dosyalari bulunmaktadir Kuzey Kafkasya Halklari Cerkesler listesi Cerkes mitolojisi Cerkes Mutfagi Cerkes Mehmed Ali Pasa 1624 1625 Osmanli Sadrazami Cerkes Resit 1877 1951 Sapsig Cerkes boyundan Turk siyasetci Cerkez Ethem in agabeyiKaynakca a b c Zhemukhov Sufian 2008 Circassian World Responses to the New Challenges PDF PONARS Eurasia Policy Memo No 54 2 19 Agustos 2019 tarihinde kaynagindan PDF Erisim tarihi 8 Mayis 2016 Richmond Walter 2013 The Circassian Genocide Rutgers University Press s 130 ISBN 978 0813560694 23 Ocak 2023 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 28 Ekim 2023 Danver Steven L 2015 Native Peoples of the World An Encyclopedia of Groups Cultures and Contemporary Issues Routledge s 528 ISBN 978 1317464006 23 Ocak 2023 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 28 Ekim 2023 Zhemukhov Sufian 2008 Circassian World Responses to the New Challenges PDF PONARS Eurasia Policy Memo No 54 2 19 Agustos 2019 tarihinde kaynagindan PDF Erisim tarihi 8 Mayis 2016 30 Aralik 2022 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 30 Aralik 2022 Izrajlskij sajt IzRus 30 Ekim 2013 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 8 Nisan 2013 Zhemukhov Sufian 2008 Circassian World Responses to the New Challenges PDF PONARS Eurasia Policy Memo No 54 2 19 Agustos 2019 tarihinde kaynagindan PDF Erisim tarihi 8 Mayis 2016 A Country Study Syria Chapter 2 The Society and Its Environment Others 20 Kasim 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde Library of Congress April 1987 Gammer 2004 p 64 Rushdi Abaza AlexCinema www bibalex org 2 Mayis 2017 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 18 Mayis 2015 Afaf Lutfi Sayyid Marsot Egypt in the reign of Muhammad Ali Pasha pp 123 124 Yunan Labib Rizk The making of a king 14 Agustos 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde 762 29 September 5 October 2005 Goldschmidt Jr Arthur 2000 Biographical Dictionary of Modern Egypt Lynne Rienner Publishers s 1 ISBN 978 1 55587 229 8 Erisim tarihi 18 Mayis 2015 Ahmet Katav Bilgay Duman Kasim 2012 PDF ORSAM Reports 134 3 Nisan 2013 tarihinde kaynagindan PDF arsivlendi Erisim tarihi 15 Nisan 2013 Natho Kadir I 3 Aralik 2009 Circassian History Ingilizce ISBN 978 1 4653 1699 8 28 Ekim 2023 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 28 Ekim 2023 Kaddafi kayip Cerkeslerin pesinde NTV 21 Nisan 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 29 Eylul 2023 itekushev 9 Subat 2018 Circassians in Iran Caucasus Times Ingilizce 20 Eylul 2020 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 28 Ekim 2023 Besleney Zeynel Abidin 2014 The Circassian Diaspora in Turkey A Political History Routledge s 96 ISBN 978 1317910046 21 Kasim 2023 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 28 Ekim 2023 Torstrick Rebecca L 2004 Culture and Customs of Israel Greenwood Publishing Group s 46 ISBN 978 0313320910 21 Kasim 2023 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 28 Ekim 2023 Louer Laurence 2007 To be an Arab in Israel Columbia University Press s 20 ISBN 978 0231140683 21 Kasim 2023 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 28 Ekim 2023 Rusca 6 Ocak 2012 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 6 Agustos 2019 The distribution of the population by nationality and mother tongue 2001 ukrcensus gov ua 21 Aralik 2019 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 6 Agustos 2019 www circassianworld com 28 Temmuz 2020 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 29 Ocak 2020 www circassianworld com 28 Temmuz 2020 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 29 Ocak 2020 Polonya daki Cerkes Prensler Bes Prens cherkessia net 26 Aralik 2011 28 Temmuz 2020 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 29 Ocak 2020 Zhemukhov Sufian 12 Ekim 2009 tarihinde kaynagindan arsivlendi Reporter Staff Seven things to know about the Circassians and their struggle Seven things to know about the Circassians and their struggle Ingilizce 28 Ekim 2023 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 28 Ekim 2023 Bilge Sadik Mufit 2020 TDV Islam Ansiklopedisi 22 Eylul 2020 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 23 Mayis 2023 Ozsaray Mustafa 20 Subat 2012 Cerkeslerin Islamlasmasi Iz Yayincilik ISBN 9789753558716 erisim tarihi kullanmak icin url gerekiyor yardim James Stuart Olson Ed 1994 An Ethnohistorical dictionary of the Russian and Soviet empires Greenwood s 329 ISBN 978 0 313 27497 8 2 Nisan 2024 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 15 Ekim 2011 2012 Survey Maps 20 Mart 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde Ogonek No 34 5243 27 August 2012 Retrieved 24 September 2012 AnaBritannica 1987 6 cilt sayfa 379 380 Cerkesler a b Loewe Louis A Dictionary of the Circassian Language in Two Parts English Circassian Turkish and Circassian English Turkish London Bell 1854 p 5 Minahan James 2010 One Europe Many Nations A Historical Dictionary of European National Groups Greenwood Press s 12 ISBN 9780313309847 4 Mart 2016 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 26 Nisan 2014 Richmond Walter 9 Nisan 2013 The Circassian Genocide Ingilizce Rutgers University Press ISBN 978 0 8135 6069 4 17 Mayis 2016 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 13 Ekim 2017 Hewitt George 2005 North West Caucasian Lingua 115 1 2 17 doi 10 1016 j lingua 2003 06 003 24 Eylul 2017 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 16 Nisan 2017 Besleney Zeynel Abidin 2016 Turkiye de Cerkes diasporasinin siyasi tarihi Istanbul Bilgi Universitesi Yayinlari ISBN 978 605 399 442 8 5 Eylul 2023 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 5 Eylul 2023 Bashqawi Adel 15 Eylul 2017 Circassia Born to Be Free ISBN 978 1543447644 Samir Khotqo Abkhaz World Ingilizce 25 Nisan 2023 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 25 Nisan 2023 The Circassian Diaspora in Turkey A Political History Routledge amp CRC Press Ingilizce 4 Kasim 2023 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 4 Kasim 2023 Unal Muhittin 1996 Kurtulus Savasinda Cerkeslerin Rolu ISBN 9789754065824 Hamed Troyansky 2017 Hamed Troyansky 2017 ss 608 10 Hanania 2018 ss 1 2 Tastekin Fahim Syria s Circassians Caught in Crossfire 26 Aralik 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde Al Monitor 2012 11 21 Lewis Martin W The Circassian Mystique and its Historical Roots 15 Temmuz 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde Retrieved 18 May 2015 Afaf Lutfi Sayyid Marsot Egypt in the reign of Muhammad Ali Pasha pp 123 124 Yunan Labib Rizk The making of a king 14 Agustos 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde 762 29 September 5 October 2005 Goldschmidt Arthur Jr 2000 Biographical Dictionary of Modern Egypt Lynne Rienner Publishers s 1 ISBN 978 1 55587 229 8 Erisim tarihi 18 Mayis 2015 15 Aralik 2013 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 23 Nisan 2013 a b James Stuart Olson et al eds Cherkess An Ethnohistorical Dictionary of the Russian and Soviet Empires Greenwood Publishing 1994 p 150 9780313274978 The Beslenei Beslenej are located between the upper Urup and rivers and along the Middle Laba River in the western reaches of the North Caucasus Spencer Edmund Travels in the Western Caucasus including a Tour through Imeritia Mingrelia Turkey Moldavia Galicia Silesia and Moravia in 1836 London H Colburn 1838 p 6 Kazemzadeh Hamed 2018 PDF Tez Uniwersytet Warszawski 30 Ocak 2024 tarihinde kaynagindan PDF arsivlendi Erisim tarihi 30 Ocak 2024 Douglas Harper Etymonline states 1550s in reference to a people people of the northern Caucasus along the Black Sea from Circassia Latinized from Russian Cherkesŭ which is of unknown origin Their name for themselves is Adighe Their language is non Indo European The race was noted for the fine physical formation of its members especially its women Century Dictionary who were much sought by neighboring nations as concubines etc Kazemzadeh Hamed 2018 PDF Tez Uniwersytet Warszawski 30 Ocak 2024 tarihinde kaynagindan PDF arsivlendi Erisim tarihi 30 Ocak 2024 Bashqawi Adel 15 Eylul 2017 Circassia Born to Be Free ISBN 978 1543447644 Richmond Walter 2013 The Circassian Genocide back cover ISBN 978 0 8135 6069 4 23 Ocak 2023 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 15 Nisan 2023 Strabo 11 2 Yamisha Jonty The Circassians An Introduction Kazemzadeh Hamed 2018 PDF Tez Uniwersytet Warszawski 30 Ocak 2024 tarihinde kaynagindan PDF arsivlendi Erisim tarihi 30 Ocak 2024 a b c Reza Hirtenstein amp Gholami 2021 Kazemzadeh Hamed 2018 PDF Tez Uniwersytet Warszawski 30 Ocak 2024 tarihinde kaynagindan PDF arsivlendi Erisim tarihi 30 Ocak 2024 Mesudi Muruc ez Zeheb ve Ma adin el Cevahir Arapca a b from The Complete Collection of Russian Manuscripts 15 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde Rusca 26 Ekim 2013 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 22 Subat 2015 a b Vserossijskaya perepis 2010 Itogi a b 20 Haziran 2013 20 Haziran 2013 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 29 Ocak 2021 a b General Ismail Berkok Tarihte Kafkasya Istanbul 1958 s 135 136 Kaynak hatasi Gecersiz lt ref gt etiketi 23 adi farkli icerikte birden fazla tanimlanmis Bkz Kaynak gosterme a b Turabi Saltik Sindika Kralligi Jineps Ocak 2007 s 5 a b Tamara V Polovinkina Cerkesya Gonul Yaram Ankara 2007 s 21 45 Kaynak hatasi Gecersiz lt ref gt etiketi 42 adi farkli icerikte birden fazla tanimlanmis Bkz Kaynak gosterme a b Genrih Ananenko Syd fedaga Sindiker Adyge mak gazetesi 07 01 1992 Kaynak hatasi Gecersiz lt ref gt etiketi 023 adi farkli icerikte birden fazla tanimlanmis Bkz Kaynak gosterme a b V Diakov S Kovalev Ilkcag Tarihi Ankara 1987 s 345 355 506 514 Kaynak hatasi Gecersiz lt ref gt etiketi 12 adi farkli icerikte birden fazla tanimlanmis Bkz Kaynak gosterme Serbes Nahit 2012 Yasayan Efsane Xabze Phoneix Yayinlari ISBN 9786055738884 Ivanov Vyacheslav V 1985 On the Relationship of Hattic to the Northwest Caucasian languages in B B Piotrovskij Vyacheslav V Ivanov and Vladislav G Ardzinba eds Anatoliya Ancient Anatolia Moscow Nauka pp 26 59 in Russian John Colarusso 1997 Peoples of the Caucasus in Introduction to the Worldmark Encyclopedia of Cultures and Daily Life Pepper Pike Ohio Eastword Publications Ardzinba V G 1979 Nekotorye sxodnye strukturnye priznaki xattskogo i abxazo adygskix jazykov Peredneasiatskij Sbornik III i storija i filologija a tran drevnego vostoka pp 26 37 Moscow Nauka Dunaevskaja I M amp D jakonov I M 1979 Xattskij protoxettskij jazyk Jazyki Azii i Afriki III Jazyki drevnej perednej Azii nesemitskie Iberijsko Kavkazskie jazyki Paleoaziatskie jazyki G D Sanzeev ed pp 79 83 Moskva Nauka Curey Ali Hatti Hititler ve Cerkesler Chiviyazilari Yayinevi ISBN 9786055708399 Yunusbayev B Metspalu M Jarve M Kutuev I Rootsi S Metspalu E Behar DM Varendi K Sahakyan H Khusainova R Yepiskoposyan L Khusnutdinova EK Underhill PA Kivisild T Villems R 2012 The Caucasus as an asymmetric semipermeable barrier to ancient human migrations PDF 29 1 359 365 doi 10 1093 molbev msr221 PMID 21917723 Balanovsky O Dibirova K Dybo A Mudrak O Frolova S Pocheshkhova E Haber M Platt D Schurr T Haak W Kuznetsova M Radzhabov M Balaganskaya O Romanov A Zakharova T Soria Hernanz DF Zalloua P Koshel S Ruhlen M Renfrew C Wells RS Tyler Smith C Balanovska E The Genographic Consortium 2011 Parallel Evolution of Genes and Languages in the Caucasus Region 28 10 2905 2920 doi 10 1093 molbev msr126 PMC 3355373 2 PMID 21571925 Rootsi S Magri C Kivisild T Benuzzi G Help H Bermisheva M Kutuev I Barac L Pericic M Balanovsky O Pshenichnov A Dion D Grobei M Zhivotovsky LA Battaglia V Achilli A Al Zahery N Parik J King R Cinnioglu C Khusnutdinova E Rudan P Balanovska E Scheffrahn W Simonescu M Brehm A Goncalves R Rosa A Moisan J P Chaventre A Ferak V Furedi S Oefner PJ Shen P Beckman L Mikerezi I Terzic R Primorac D Cambon Thomsen A Krumina A Torroni A Underhill PA Santachiara Benerecetti AS Villems R Semino O 2004 PDF 75 1 128 137 doi 10 1086 422196 PMC 1181996 2 PMID 15162323 5 Eylul 2020 tarihinde kaynagindan PDF arsivlendi Erisim tarihi 28 Temmuz 2020 Nasidze I Schadlich H Stoneking M 2003 Haplotypes from the Caucasus Turkey and Iran for nine Y STR loci 137 1 85 93 doi 10 1016 S0379 0738 03 00272 X PMID 14550619 Nasidze I Ling EY Quinque D Dupanloup I Cordaux R Rychkov S Naumova O Zhukova O Sarraf Zadegan N Naderi GA Asgary S Sardas S Farhud DD Sarkisian T Asadov C Kerimov A Stoneking M 2004a Mitochondrial DNA and Y chromosome variation in the Caucasus 68 3 205 221 doi 10 1046 j 1529 8817 2004 00092 x PMID 15180701 Nasidze I Quinque D Dupanloup I Rychkov S Naumova O Zhukova O Stoneking M 2004b Genetic Evidence Concerning the Origins of South and North Ossetians 68 6 588 599 doi 10 1046 j 1529 8817 2004 00131 x PMID 15598217 2018 6 Temmuz 2019 tarihinde kaynagindan arsivlendi Kazemzadeh Hamed 2018 PDF Tez Uniwersytet Warszawski 30 Ocak 2024 tarihinde kaynagindan PDF arsivlendi Erisim tarihi 30 Ocak 2024 a b 9 Aralik 2013 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 26 Subat 2020 TOKTAMIS HAN Toktamis Han ile Timur arasindaki ilk karsilasma Receb 793 Haziran 1391 tarihinde Kondurca Kunduzca irmagi boyunda vuku buldu Toktamis Han in ordusunu dagitan Timur cok miktarda ganimet elde etti Yenilgiye ragmen Toktamis Destikipcak taki hakimiyetini korudu Iki ordu 23 Cemaziyelahir 797 de 15 Nisan 1395 Terek irmagi boyunda tekrar karsi karsiya geldi Zafer yine Timur un tarafindaydi Timur bizzat Toktamis Han i takip etmek uzere Idil boyunda Ukek e ardindan Moskova ya kadar giderek buralari yagmaladi TDV Islam Ansiklopedisi 13 Ekim 2019 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 29 Ekim 2020 The Circassian in Jordan PDF The political situation of the Caucasus was again changed beginning in 1393 A D by the invasion of Timur The whole of the south Caucasus fell to Timur and the territory of the Circassians and mountain tribes was used as a route for Timur s several attacks against the Kipchak Empire Although Timur was never able to defeat the Kipchak Empire Department of the Navy Postgraduate School Haziran 1979 2 Kasim 2020 tarihinde kaynagindan PDF Erisim tarihi 29 Ekim 2020 Cole Jeffrey E 2011 Ethnic Groups of Europe An Encyclopedia ABC CLIO LLC OCLC 939825134 Istoriya adyhejskogo naroda Sostavlennaya po predaniyam kabardincev Vved prim i ukaz G Kokieva 5 e izd Nalchik Kabgosizdat 1947 160 s KAGAZEJ Jiraslen 2013 29 Subat 2020 tarihinde kaynagindan arsivlendi Klaproth Julius Von 1783 1835 2005 Travels in the Caucasus and Georgia performed in the years 1807 and 1808 by command of the Russian government Elibron Classics de Galonifontibus I 1404 I Taty i goty Velikaya Tatariya Kumaniya Hazariya i drugie Narody Kavkaza Gl 8 de Galonifontibus I 1404 KAGAZEJ Jiraslen 2013 29 Subat 2020 tarihinde kaynagindan arsivlendi Vitaliy Shtybin Abkhaz World 17 Mayis 2020 24 Mayis 2020 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 24 Temmuz 2020 Natho Kadir Circassian History ISBN 144152388X a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae Ozsaray Mustafa 20 Subat 2012 Cerkeslerin Islamlasmasi Iz Yayincilik ISBN 9789753558716 erisim tarihi kullanmak icin url gerekiyor yardim a b Colarusso John Tlisova F 25 Mayis 2023 Circassians Worldmark Encyclopedia of Cultures and Daily Life Erisim tarihi 25 Haziran 2023 a b Tursun Bey Tarih i Ebu l Feth Osmanlica a b Evliya Celebi Seyahatname PDF 20 Mart 2023 tarihinde kaynagindan PDF Erisim tarihi 20 Mart 2023 a b Weismann Ein Blick auf die Circassianer a b Richmond Walter 9 Nisan 2013 The Circassian Genocide ISBN 978 0 8135 6069 4 23 Ocak 2023 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 16 Subat 2020 Capobianco Michael 13 Ekim 2012 Caucasus Forum 24 Eylul 2020 tarihinde kaynagindan arsivlendi Richmond Walter 9 Nisan 2013 The Circassian Genocide Rutgers University Press ISBN 978 0 8135 6069 4 23 Ocak 2023 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 16 Subat 2020 King Charles 2008 The Ghost of Freedom A History of the Caucasus New York City Oxford University Press ISBN 978 0 19 517775 6 L V Burykina Pereselenskoye dvizhenie na severo zapagni Kavakaz Reference in King Richmond 2008 s 79 a b Nogmov Sh B Istoriya adygejskogo naroda Nalchik 1982 S 59 Panesh Askerbij Dzepshevich 2019 medzhlis Volnosti Cherkesskoj adygskaya Gosudarstvennostna Poslednem Etape Kavkazskoj Vojny Vestnik Nauki Adygejskogo Respublikanskogo Instituta Gumanitarnyh Issledovanij Imeni T m Kerasheva Rusca 18 42 Erisim tarihi 12 Agustos 2023 T V Polovinkina Cerkesya Gonul Yaram Neizvestnye vojny Rossii Vzyatie Kbaade i zavershenie Kavkazskoj vojny v 1864 g Nibe Anzor Cerkes Meclisi 150 Yasinda In Turkish Ufuk Tavkul Kazaklar Birlesik Kafkasya dergisi Ankara 2007 Sayi 6 7 sf 33 Shenfield 1999 Der Kaukasuskrieg und seine Folgen 87 88 Henze 1992 a b c d e Papsu Murat 2003 Cerkes dillerine genel bir bakis Kafkasya ve Turkiye 10 Haziran 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde Nart Dergisi Mart Nisan 2003 Sayi 35 a b c d Do Dr Vinereko Mir Ulke anne gibidir Hegegur nym fed 24 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde Adyge Habz Maykop 2007 24 Agustos 2017 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 16 Nisan 2013 a b Birsir Batirbiy Byrsyr Batyrbyj Adygeher abzekӀi yahabzekӀi zy lepkyh Adyge Mak No 203 sayfa 7 2011 Bati Cerkescesi a b N Shahnazaryan Adygi Krasnodarskogo kraya 11 Kasim 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde Krasnodar 2008 Rusca 5 Ekim 2013 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 21 Nisan 2013 Ajans Kafkas Kesev e gore Abhaz Cerkes iliskileri kirilganlasiyor 1 Mayis 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde Kanbolat Hasan 2006 Gurcistan Ukrayna Karadeniz Ucgeni Arasinda Kuzeybati Kafkasya Kabardey Balkar dan sonra sira Karacay Cerkes te mi 9 Nisan 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde Stratejik Analiz Subat 06 sayfa 88 94 Kaynak hatasi Gecersiz lt ref gt etiketi Cerqezeiiturkuli isimli refler icin metin saglanmadi Bkz Kaynak gosterme a b c d e f HAPI Cevdet Yildiz Adigey Cumhuriyeti Adige Respublik 3 13 Eylul 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde a b c d e Vserossijskaya perepis naseleniya 2010 goda Oficialnye itogi s rasshirennymi perechnyami po nacionalnomu sostavu naseleniya i po regionam 15 Temmuz 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde sm 18 Ekim 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde a b c Vserossijskaya perepis naseleniya 2002 goda 21 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde Naselenie po nacionalnosti i vladeniyu russkim yazykom po subektam RF 4 Kasim 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde 3 Aralik 2013 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 19 Nisan 2013 3 Aralik 2013 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 19 Nisan 2013 Sarac Naciye 2007 Sapsiglar Kafkasya da unutulmak istemiyor 13 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde 20 Agustos 2007 a b c d e f g h i j k l m n o Hapi Cevdet Yilmaz Adige dili ve edebiyati 12 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde a b 20 Ekim 2017 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 19 Nisan 2013 Vserossijskaya perepis naseleniya 2002g Nacionalnyj sostav naseleniya Stavropolskij kraj Territorialnyj organ a po Stavropolskomu krayu 3 Subat 2012 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 10 Ekim 2011 7 Aralik 2014 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 19 Nisan 2013 4 Mart 2016 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 19 Nisan 2013 24 Temmuz 2013 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 19 Nisan 2013 4 Kasim 2006 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 19 Nisan 2013 15 Aralik 2013 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 19 Nisan 2013 Vserossijskaya perepis naseleniya 2002 goda 26 Ocak 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde Naselenie po nacionalnosti i vladeniyu russkim yazykom po subektam RF 4 Kasim 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde a b c d Suriye Cerkesleri 14 Temmuz 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde Ortadogu Stratejik Arastirmalar Merkezi ORSAM rapor no 130 Kasim 2912 a b Irak Cerkesleri Cecenler Dagistanlilar Adigeler 19 Kasim 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde Ortadogu Stratejik Arastirmalar Merkezi ORSAM rapor no 134 Kasim 2012 a b c d e f g h i j k l m n o p q r Guluzar Altin ve Meryem Gumus Eskisehir Eti Sosyal Bilimler Lisesi Cerkeslerde kasenlik adeti uzerine sosyolojik bir inceleme Eskisehir orneklemi 4 Ocak 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde danisman Mehmet Aksoy TUBITAK Turkiye Bilimsel ve Teknolojik Arastirma Kurumu Bursa 2011 a b c d e PDF 3 Mart 2016 tarihinde kaynagindan PDF arsivlendi Erisim tarihi 14 Nisan 2013 Karadeniz in Butunlesmesi icin Abhazya 27 Eylul 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde Ortadogu Stratejik Arastirmalar Merkezi ORSAM rapor no 8 Aralik 2009 Acumij Hilmi Abhazya ve Osetya nin Bagimsizligini Taniyacak misiniz 3 Eylul 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde Cerkes Kim Cerkesya Neresi Gelecek Hakkinda Dusunceler 14 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde Yalcin Karadas K eref Istanbul 23 Mart 2012 Jineps Gazetesi Nisan 2012 a b c Oral Mustafa 2008 Sultan II Abdulhamit doneminde bir Cerkes Tarihi yazilmasi girisimi 30 Mart 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde Acba Harun 2007 Kadinefendiler 1839 1924 PDF Istanbul Profil Yayincilik s 210 ISBN 978 975 996 109 1 Irvin Cemil Schick Cerkes Guzeli Bir Sarkiyatci Imgenin Seruveni The Fair Circassian Adventures of an Orientalist Motif trans A Anadol Istanbul Oglak Yayinlari 2004 Seral Celik Hurriyet Karadeniz Turkiye deki Cerkesler Kaf Dagi na donsek mi 19 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde 2000 e Dogru 12 Mart 1989 s 11 a b c Mahmut Cerkez anlatiyor Limasol Cerkez Ciftligi 22 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde Nart Dergisi 82 sayi Adolphus Slade 1867 Turkey and the Crimean War a narrative of historical events Serap Canbek ceviren Kibris a Gonderilen Cerkes lerin Drami 22 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde Jineps Gazetesi Mart 2011 a b c d e f g Ipek Nedim 2010 Kosova Vilayeti Dahilinde Gerceklesen Gocler 15 Aralik 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde History Studies Volume 2 1 2010 Kemal Tayfur Kosova nin Kayip Cerkesleri 24 Agustos 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde 22 Nisan 2013 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 19 Nisan 2013 22 Nisan 2013 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 19 Nisan 2013 Hasan Mercan Kosova da Adige denen bir Cerkes koyu var 23 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde Nart Dergisi yil 2 sayi 8 sayfa 64 Temmuz Agustos 1998 23 Nisan 2013 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 19 Nisan 2013 BBC World Europe Circassians flee Kosovo conflict 23 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde Papsu Murat ceviren Suriye Cerkesleri 18 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde Kaynak Anzor Kushabiyev Cerkesi v Sirii Suriye deki Cerkesler Nalcik 1993 Neflyaseva Naima yazan Papsu Murat ceviren Suriye Cerkesleri Syrian Circassians 1 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde Ortadogu Analiz Temmuz 2012 Cilt 4 Sayi 43 a b c Sevda Alankus Kural Urdun Cerkesleri 9 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde Nart dergisi yil 2 sayi 6 Mart Nisan 1998 Hamed Troyansky Vladimir 2017 Circassian Refugees and the Making of Amman 1878 1914 International Journal of Middle East Studies 49 4 605 623 doi 10 1017 S0020743817000617 a b Israil Cerkesleri 9 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde Roportaj Erol Taymaz Nart Dergisi Ruth Kark and Michal Oren Nordheim 2001 Jerusalem and its Environs Hebrew University Magnes Press ss 230 231 ISBN 0 8143 2909 8 Cherkesy v Izraile olu kirik baglanti Colak Kursat 2012 Cerkez Memlukler Cerkez mi 19 Kasim 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde Ankara Universitesi Dil ve Tarih Cografya Fakultesi Tarih Arastirmalari Dergisi TAD S 51 Ankara 2012 s 201 208 3 Mart 2016 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 18 Nisan 2013 Isichei Elizabeth 1997 A History of African Societies to 1870 Cambridge University Press s 192 a b c Omer Aytek Kurmel Unutulmus Cerkesler Memluklar 22 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde Hille Charlotte 2010 State Building and Conflict Resolution in the Caucasus Brill s 50 ISBN 978 90 04 17901 1 2 Ocak 2014 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 19 Nisan 2013 a b c d e Papsu Murat Misir Cerkesleri 21 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde Samir Hatko Misir da Cerkes Devleti 1257 1517 Misir Devleti Yonetiminde Cerkesler 9 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde Kaynak hatasi Gecersiz lt ref gt etiketi refMuratpapsuadigeceyazim isimli refler icin metin saglanmadi Bkz Kaynak gosterme Cerkes Encyclopedia of Islam Vol II Leiden 1983 sayfa 21 25 Gumanitarnaya kultura adygov 20 Subat 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde K privilegirovannym otnosilis sosloviya knyazej pshy pervostepennyh dvoryan lӀekolӀesh vtorostepennyh dvoryan ork gireevichej hanyko Svobodnoe krestyanstvo iznachalno svobodnye fekolӀ volnootpushenniki osvobozhdennye ot krepostnoj zavisimosti po vole feodala azat beglye krestyane bez soglasiya i vykupa osvobodivshie sebya ot krepostnoj zavisimosti bramyty obrochnye krestyane Ӏegu byvshie krepostnye osvobozhdennye po reforme cherez vykupnoe svidetelstvo shhashefyzh Zavisimye krestyane krepostnye pshylӀy i dvorovye uneӀut PDF 4 Ocak 2014 tarihinde kaynagindan PDF arsivlendi Erisim tarihi 13 Nisan 2013 a b c d e f g h i Eser Mehmet 1993 Uzunyayla bolgesinde yasayan Cerkes koylerinde sosyo kulturel degisme olu kirik baglanti TC Cumhuriyet Universitesi Sosyal Bilimler Enstitusu Sosyoloji Anabilim Dali Yuksek Lisans Tezi Eylul 1993 Sivas Cerkesyada tebiye adet ve ictimai hayat 5 Cocuklarin terbiyesi 4 Ocak 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde Yeni Kafkas dergisi yil 5 sayi 29 53 Eylul Ekim 1961 a b kafkas org Medeni bir iliski tarzi kasenlik 16 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde Semra Ademey Kasenlik yok edilmemeli 16 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde Renan Demirkan 1991 M Kemal Okan ceviren Uc Sekerli Demli Cay Real Yayinlari Istanbul a b c Papsu Murat Cerkeslerde atcilik ve at kulturu Nart Dergisi 72 Sayi cerkesarastirmalari org 21 Aralik 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde amp kafkasfederasyonu org 10 Subat 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde 20 Nisan 2013 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 17 Nisan 2013 20 Nisan 2013 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 17 Nisan 2013 21 Nisan 2013 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 18 Nisan 2013 Kaan M Iscan Gecmisten gunumuze Uzunyayla at yetistiriciligi 21 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde 10 Mayis 2013 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 14 Nisan 2013 Ozturk Hakki Cerkez Hafize Ana ve ziyaret 4 Ocak 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde 25 03 2013 Bozkurt Mehmet Nartlar ulkesi 4 Ocak 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde 11 Eylul 2013 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 14 Nisan 2013 23 Eylul 2015 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 14 Nisan 2013 Kemal Tahir Dutlar Yetismedi Kemal Tahir Gol Insanlari Kemal Tahir 1977 Damagasi 1977 Resat Nuri Guntekin Degirmen 29 Ekim 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde Mustafa Necati Sepetcioglu Cevahir ile Sadik Cavusun Bugday Kamyonu 1977 Aziz Nesin At denen meret bu mu 6 Temmuz 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde Aziz Nesin 1953 It kuyrugu 13 Nisan 2013 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 10 Nisan 2013 13 Nisan 2013 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 11 Nisan 2013 Tavkul Ufuk Adige Cerkes Diline Karacay Malkar Dilinden Gecen Kelimeler 4 Ocak 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde Tavkul Ufuk 2007 Adige Cerkes dilinde Bulgar Turkcesi alinti sozcukler uzerine 18 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde Modern Turkluk Arastirmalari Dergisi cilt 4 sayi 2 Haziran 2007 sayfa 104 115 17 Mayis 2013 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 11 Nisan 2013 a b c d e f g h i j k Rahsan Erdogan 6 Haziran 2006 mavi nota com 23 Subat 2015 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 23 Subat 2015 YERITH Yildiz Okyay Bati Kafkas dil ve edebiyatina toplu bir bakis 4 Ocak 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde Yeni Kafkas dergisi yil 5 sayi 29 53 Eylul Ekim 1961 2 Mayis 2013 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 28 Nisan 2013 a b c d e ChUREJ Dyzhyn Ali Fenomen adygskoj tancevalnoj kultury v Turcii 4 Ocak 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde Rusca a b A N Sokolova amp N A Cundisko yazanlar Orhan Uravelli ceviren Sesen dansinin kokeni ve arastirilmasi 14 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde Nart dergisi sayi 71 a b c d e f Kafkas Vakfi Cerkes yemekleri 2 Mayis 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde a b c d e f g h i j k l m Doc Dr Vinereko Mir 2007 Yemekler 13 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde Maykop Adige Cumhuriyeti Devlet Basimevi 2007 Nimet Berkok ve Kamil Toygar Cerkes mutfak kulturunun tarihi kaynaklari 14 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde a b c d e f g h i j k l m Doc Dr Vinereko Mir 2007 Sut urunu yiyecekler 14 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde Maykop Adige Cumhuriyeti Devlet Basimevi 2007 7 Agustos 2013 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 12 Nisan 2013 a b c Doc Dr Vinereko Mir Aile Ici Sofra 15 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde Maykop Adige Cumhuriyeti Devlet Basimevi 2007 Nimet Berkok ve Kamil Toygar Cerkes yemekleri icecekler 16 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde lt Kuzey Kafkas Muftak Kulturu ve Yemekleri Aydin Samil Emre 2015 Cerkes Alfabeleri s 13 ISBN 9786056569104 11 Temmuz 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 11 Temmuz 2021 Marite Jilase yazan HAPI Cevdet Yildiz ceviren Vimar Birsey ilk yazar ve yayincimiz 19 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde amp Wumar Birsey ilk yazar ve yayincimiz 19 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde Adyge psale Adge Psatle 13 Mart 2008 4 Ocak 2014 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 14 Nisan 2013 Vladimir Kolesov Cherkesskie gorskie greki 12 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde Krasnaya kniga Krasnodar Rusca Alagozlu Nuray 2006 Kabardey dilinin Uzunyayla daki yapisina bir bakis 28 Subat 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde Nart Iki Aylik Dusun ve Kultur Dergisi Sayi 52 Temmuz Kasim Aralik 2006 a b c d e Serbes Nahit Cerkeslerde inanc ve hosgoru PDF 12 Mayis 2013 tarihinde kaynagindan PDF a b Lyule L Ya Cherkessiya Istoriko etnograficheskie stati Severo Kavkazskij filial tradicionnoj kultury M C T K Vozrozhdenie 1990 S 29 a b c d e Khabze info Khabze the religious system of Circassians 16 Ocak 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde Lyule L Ya Cherkessiya Istoriko etnograficheskie stati Severo Kavkazskij filial tradicionnoj kultury M C T K Vozrozhdenie 1990 S 29 a b c d e f Taitbout de Marigny Edouard 1836 Voyages en Circassie Fransizca 12 Mart 2023 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 12 Mart 2023 Thomas Lowell 1964 Book of the High Mountains Julian Messner s 159 Gadagatl A Geroicheskij epos Narty adygskih cherkesskih narodov Majkop 1987 S 195 Spenser Edmond Puteshestviya v Cherkesiyu predislovie perevod i kommentarii N Neflyashevoj Majkop 1994 S 111 22 Mayis 2016 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 15 Haziran 2012 Evliya Celebi Seyahatname 25 Nisan 2013 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 15 Haziran 2012 Obryad vozdushnogo pogrebeniya Adygi RU Novosti Adygei istoriya kultura i tradicii adygov cherkesov Adygi RU Novosti Adygei istoriya kultura i tradicii adygov cherkesov Rusca 3 Haziran 2023 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 8 Ekim 2023 Ovur Ayse 2006 Cerkes mitolojisinin temel unsurlari Tanrilar ve Cerkesler PDF Toplumsal Tarih 155 21 Aralik 2013 tarih