II Mehmed Osmanlıca محمد ثانى romanize Meḥemmed i Sânî veya bilinen adıyla Fatih Sultan Mehmed ya da kısa

II. Mehmed (Osmanlıca: محمد ثانى, romanize: Meḥemmed-i Sânî) veya bilinen adıyla Fatih Sultan Mehmed ya da kısaca Fatih (30 Mart 1432, Edirne – 3 Mayıs 1481, Gebze), Osmanlı İmparatorluğu'nun 7. padişahıdır. İlk olarak 1444–1446 yılları arasında kısa bir dönem, daha sonra 1451'den 1481 yılındaki ölümüne kadar 30 yıl boyunca hüküm sürdü. 29 Mayıs 1453 tarihinde İstanbul'u fethetti ve yaklaşık bin yıllık Doğu Roma (Bizans) İmparatorluğu'na son verdi. Fetihten sonra "Fâtih" ünvanıyla anılmaya başladı. Bu olay, birçok uzman kişi tarafından Orta Çağ'ın sonu ve Yeni Çağ'ın başlangıcına neden olan tarihî olaylardan biri olarak görülmektedir. Ayrıca bu vesileyle İslam peygamberi Muhammed'in konuyla ilgili "Konstantiniyye elbet fetholunacaktır. Onu fetheden komutan ne güzel komutan, onu fetheden ordu ne güzel ordudur." hadisine nâil olduğu için günümüzde Müslüman dünyasının bir kesiminde "kahraman" olarak görülmektedir.

II. Mehmed
Fâtih Sultan Mehmed
محمد ثانى

Kayser-i Rûm (Roma'nın Sezar'ı)
Ebû'l-Feth (Fethin Babası)
Fâtih
Han
Sultan

II. Mehmed'in 1479'da İtalyan ressam Gentile Bellini'ye yaptırdığı portresi.

7. Osmanlı Padişahı
Birinci saltanatı

Hüküm süresi

Ağustos 1444 – Eylül 1446

Önce gelen

II. Murad

Sonra gelen

II. Murad

İkinci saltanatı

Hüküm süresi

3 Şubat 1451 – 3 Mayıs 1481

Önce gelen

II. Murad

Sonra gelen

II. Bayezid

Doğum

30 Mart 1432
Edirne, Rumeli Eyaleti, Osmanlı Devleti

Ölüm

3 Mayıs 1481 (49 yaşında)
Hünkârçayırı, Gebze, Osmanlı İmparatorluğu

Defin

22 Mayıs 1481
Fatih Camii, İstanbul, Türkiye

Eş(ler)i

Emine Gülbahar Hatun
Gülşah Hatun
Helena Hatun
Alexias Hatun
Sitti Mükrîme Hatun
Hatice Hatun
Çiçek Hatun
Anna Hatun

Çocuk(lar)ı

II. Bayezid
Cem Sultan
Şehzade Mustafa
Gevherhan Hatun

Tam adı
Meḥemmed bin Murad Han

Hanedan

Babası

Annesi

Dini

İmza

II. Mehmed, 30 Mart 1432 tarihinde Edirne'de doğdu. Babası altıncı Osmanlı padişahı II. Murad, annesi ise Hüma Hatun'dur. Küçük yaşta tahsiline ve yetişmesine çok önem verilen Şehzade Mehmed, devrin en üstün âlimlerinden eğitim gördü. 11 yaşına geldiğinde idari yönden tecrübe kazanması için Manisa sancakbeyliğine tayin edildi.Felsefe, hadis, tefsir, fıkıh, kelâm, tarih, geometri ve matematik alanlarında fevkalâde yetişti. 1444 yılında II. Murad, tahtı 12 yaşındaki oğlu Mehmed'e kendisine devrederek Manisa'ya çekildi. Ancak Osmanlı tahtına küçük yaşta birisinin geçtiğini duyan Avrupa ülkeleri, bir kez daha Osmanlı topraklarına yöneldi. Bunun üzerine II. Murad, 1446 senesinde tekrar tahta geçti.

II. Mehmed, 1451 yılında babasının ölmesi üzerine 19 yaşında tekrar Osmanlı tahtına oturdu. Osmanlı donanmasını güçlendirip Konstantinopolis'e saldırmak için hazırlıklara başladı ve şehri 1453'te 21 yaşındayken fethedip Doğu Roma (Bizans) İmparatorluğu'na son verdi. Ardından 1460'ta Mora Despotluğu'nu, 1461'de ise Trabzon İmparatorluğu'nu ele geçirip Bizans'ın son iki kalıntısını da egemenliği altına aldı. 1473'te, Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan'ı Otlukbeli Muharebesi ile mağlup etti. Bunların yanı sıra, Anadolu'da ve Güneydoğu Avrupa'da fetihlerini sürdürüp Karaman ve çevresi, Sırbistan, Eflak, Bosna, Arnavutluk, Kırım gibi önemli bölgeleri Osmanlı İmparatorluğu'na kazandırdı. 1481 yılında Anadolu'ya doğru yeni bir sefere çıkan Sultan Mehmed, yolun başında hastalandı ve 3 Mayıs 1481 tarihinde, Gebze yakınlarında yer alan Hünkârçayırı'ndaki ordugâhında 49 yaşındayken öldü. Mezarı İstanbul'un Fatih ilçesindeki Fatih Camii'nde yer almaktadır.

Fatih Sultan Mehmed, İstanbul'u fethettikten sonra kendini "Roma hükümdarı" (Kayser-i Rûm) ilan etti ve hayatının geri kalanında Osmanlı Devleti'ni Roma İmparatorluğu'nun devamı olarak, kendini de imparatorluğun "yerine geçen" değil onu "devam ettiren" kişi olarak gördü. Saltanatı süresince birçok siyasi ve sosyal reform yapan II. Mehmed, döneminde çıkardığı kanunları ''Fâtih Kanunnâmesi'' adıyla kitaplaştırıp yürürlüğe koydu.Sanatı ve bilimi teşvik etti ve saltanatının sonlarına gelindiğinde, "yeniden inşa" programı sayesinde Konstantinopolis'i gelişen bir imparatorluk başkentine dönüştürdü.

İsimler

II. Mehmed 1453 yılında, 21 yaşındayken İstanbul'u fethederek Roma İmparatorluğu'nun varisi olan 1058 yıllık Doğu Roma (Bizans) İmparatorluğu'na son verdi ve bu olay bazı tarihçiler tarafından Orta Çağ'ın sonu ve Yeni Çağ'ın başlangıcı olarak kabul edildi. Bu fetihten sonra ''Fethin Babası'' anlamına gelen Ebû'l-Feth (ابو الفتح), daha sonraki dönemlerde ise "Çağ Açan Hükümdar" ve Kayser-i Rûm (قیصر روم, "Roma İmparatoru") ünvanları ile anıldı. Kayser-i Rûm ünvanı II. Mehmed'in Rum olduğunu göstermez, bu ünvan siyasi emeller için kullanılmıştır.

Batı'da Grand Turco ("Büyük Türk") takma adıyla bilinen II. Mehmed'in adı, birçok tarihî kaynakta, Mehmed isimli diğer padişahlarınki gibi Muhammed şeklinde veya divan edebiyatındaki mahlasıyla Avni şeklinde de geçmiştir. Üstelik Sultanü'l–Berreyn ve Hakanü'l–Bahreyn ("İki Karanın Sultanı ve İki Denizin Hakanı") olarak da tanınmıştır.

Doğumu ve şehzadeliği

II. Mehmed, 27 Receb 835 (30 Mart 1432) Pazar günü şafak vaktinde, devletin başkenti olan Edirne'de, II. Murad'ın dördüncü oğlu olarak dünyaya geldi. Annesi Hüma Hatun; tarihçi Franz Babinger ve yazar Lord Kinross başta olmak üzere birçok kaynağa göre gayrimüslim bir cariyedir.Türk tarihçi Halil İnalcık da bu görüştedir. Yine Babinger'e göre annesi, ölümünden sonra Türk–Fars efsanelerindeki cennetkuşu hümadan esinlenilerek "Hüma Hatun" olarak adlandırılmıştır.

Mehmed 2 yaşına kadar Edirne'de kaldıktan sonra, 1434 yılında sütninesi ve küçük ağabeyi Alâeddin Ali ile birlikte 14 yaşındaki büyük ağabeyi Ahmed'in Rum sancakbeyi olduğu Amasya'ya gönderildi. Burada ağabeyi Şehzade Ahmed'in erken yaşta ölmesi üzerine Mehmed 6 yaşında Rum sancakbeyi oldu (Halil İnalcık'a göre şüpheli). Diğer ağabeyi Alâeddin Ali ise Manisa'da Saruhan sancakbeyi oldu. İki yıl sonra, babaları II. Murad'ın talimatıyla iki kardeş yer değiştirdiler ve Mehmed Saruhan sancakbeyi oldu.

Mehmed'in eğitimi için babası çeşitli hocalar görevlendirdi. Ancak zeki olduğu kadar hırçın bir çocuk da olan Mehmed'in eğitilmesi kolay olmadı. Bu nedenle babası, heybetli ve otoriter bir din âlimi olan Molla Gürânî'yi görevlendirdi.Gürânî, muhtemelen II. Mehmed'in ilk saltanatı (1444–46) ve daha sonra tekrar Manisa'ya yollanması sırasında onun yanında bulundu. Anlatılana göre Sultan Murad, Gürânî'ye bir değnek vermiş ve Mehmed itaatsizlik ederse kullanmasını söylemiştir. Molla Gürânî, Şehzade Mehmed'e dersini dikkate almayan bir öğrencinin hocası tarafından dövülmesi ile ilgili olan edebi bir cümleyi inceletmiş, Mehmed de durumun ciddiyetini kavrayarak eğitimine önem vermeye başlamıştır.^[]

II. Mehmed'in şehzadelik dönemine ait defterindeki yazıları ve çizimleri. Defterde çiçek motifleri, at başı çizimleri, baykuş, kartal, leylek çizgileri, sarıklı yüz çizgileri, Türk alfabesi, Yunan alfabesi, Farsça iyi okunamayan beyitler ve daha birçok yazı ve çizim vardır.

Şehzade Mehmed'in medrese kökenli hocalarının yanı sıra, bilgi edindiği bazı Batılı şahsiyetler de vardı.Saruhan (Manisa) sarayında İtalyan hümanisti Anconalı Ciriaco ve saraydaki başka İtalyanlar onun Avrupa tarihi ile Antik Yunan filozoflarının hayatlarıyla ilgili kitaplar okumasına önayak olmuştu. Bu durum Şehzade Mehmed'e çok kültürlülük kazandırmıştır. Topkapı Sarayı arşivinde bulunan II. Mehmed'in şehzadelik yıllarına ait olan karalama defterinde Latin harfleri, Arap harfleri, Roma büstlerini andıran insan çizimleri ve Osmanlı figürleri bulunmaktadır. Fatih Sultan Mehmed'in Arapça ve Farsçanın yanı sıra Latince, Yunanca ve İtalyancayı çok iyi bilmesi, bu dönemdeki münasebetlerine dayandırılmaktadır.

Tahta birinci çıkışı

II. Murad, 1443 yazında Karaman beyi İbrahim'i Anadolu'da yenilgiye uğrattıktan sonra Ekim ayında Edirne'ye döndüğünde János Hunyadi, Macar kralı Ladislas ve Sırp despotu Yorgo Brankoviç önderliğindeki bir Hristiyan ordusunun Tuna'nın güneyindeki Osmanlı topraklarını istila etmeye başladığı haberini aldı. Ordu; Tuna'yı hızla geçip ilerlemiş, Niş Muharebesi'ni kazanıp Niş ve Sofya'yı ele geçirmiş ve Balkan geçitlerine dayanmıştı. Aynı dönemde Amasya'dan Şehzade Ali'nin öldüğü haberi geldi. İki ağabeyinin erken yaştaki ölümleri sonucu Mehmed tahtın vârisi oldu.

II. Murad, Hristiyan ordusunun İzladi'de durdurulmasının ardından başlayan müzakereler sırasında Mehmed'i Manisa'dan Edirne'ye getirtti. 12 Haziran 1444 tarihinde, Edirne'de Macarlarla antlaşma yaptıktan bir ay sonra oğlu Mehmed'i Edirne'de Sadrazam Çandarlı Halil Paşa denetiminde "kaymakam" olarak bırakarak Hamitoğlu Beyliği topraklarını işgal eden Karamanlıların üzerine yürümek üzere Anadolu'ya geçti ve Karamanoğulları ile Yenişehir'de bir anlaşma yaptı. Yenişehir'den ayrıldıktan sonra Ağustos ayında Mihaliç'te yeniçeri ağası Hızır Ağa ve diğer beylere tahttan oğlundan yana resmen çekildiğini duyurdu ve ordusu Edirne'ye dönerken kendisi Bursa'da kaldı.

II. Murad'ın 1444 yazında doğuda ve batıda barışı sağladığını düşünerek tahttan çekilmesi Edirne'de bir otorite boşluğu yaratarak devleti buhrana sürükledi. Dış siyasette ihtiyatlı davranmayı tercih eden Sadrazam Halil Paşa ile Mehmed'in etrafında toplanmış Şahabeddin, Zağanos ve Turahan paşalar arasında rekabet baş gösterdi. Bu rekabet, 1444–1453 arasında Osmanlı'da yaşanan başlıca politik gelişmelerin belirleyici etmenlerinden biri olmuştur.

Ağustos başında Macar kralı Ladislas'ın Osmanlılarla yapılan barışı geçersiz sayarak yeni bir Haçlı seferine çıkacağını ilan etmesi başkent Edirne'de paniğe yol açtı ve halk şehri terk etmeye başladı. Konstantiniyye'de Rumların himayesinde olan ve Osmanlı tahtında hak iddia eden Orhan Çelebi, bu sırada Çatalca yakınlarında İnceğiz'e ve Dobruca'ya geçerek bir isyan girişiminde bulundu. Bu girişim, Şahabeddin Paşa tarafından önlendi ve Orhan Çelebi Konstantiniyye'e kaçtı. Aynı dönemde başkentte kendini Hurûfilik taraftarlarının elçisi olarak tanıtan bir İranlı halktan epey yandaş topladı. Mehmed de İranlının öğretisine ilgi duydu ve koruması altına aldı. Ancak Müftü Fahreddin ve Çandarlı Halil Paşa'nın bu duruma tepki göstermesi üzerine Mehmed çok geçmeden desteğini çekmek zorunda kaldı ve sonunda başkentte bir Hurûfi katliamı yaşandı. Devletin müderrislerinden Fahreddin–i Acemi'nin "kâfir oldukları" gerekçesiyle Hurûfiler'in canlarının alınması gerektiği yolunda bir fetva çıkartması üzerine Hurûfiler diri diri yakılarak öldürüldü. Bu sırada şehirde çıkan yangında bedesten ile birlikte 7.000 ev kül oldu.

Polonyalı ressam Stanisław Chlebowski tarafından yapılan ve Varna Muharebesi'ni (1444) betimleyen tablo. Savaş için ordunun başına geçen II. Murad, savaştan zaferle ayrılmıştır.

Eylül ayı sonlarında Kral Ladislas önderliğindeki Hristiyan ordusu Tuna'yı aşarak Edirne'ye doğru yürürken bir Venedik filosu da Çanakkale Boğazı'nı kapattı. II. Murad, Sadrazam Halil Paşa'nın çağrısıyla Anadolu Hisarı'nın bulunduğu noktadan Rumeli'ye geçerek Edirne'ye geldi ve 10 Kasım 1444'te Hristiyan ordusunu Varna'da ağır bir yenilgiye uğrattı. Varna Savaşı sırasında ve sonrasında Mehmed tahttan çekilmemişse de fiilen padişah II. Murad'dı. Zağanos ve Şahabeddin paşalar, genç yaştaki padişahın otoritesini güçlendirmek için Mehmed'i Varna Savaşı'na götürmek istemişler; ama Sadrazam Halil Paşa buna mani olmuş ve onlara karşı II. Murad'a gerçek padişah muamelesi yapmıştı. Ancak II. Murad savaştan sonra oğlunun konumunu Konstantiniyye'deki Orhan Çelebi'ye karşı zayıflatmamak için fiilî durumu hakiki bir cülûs hâline getirmeden Manisa'ya çekildi.

II. Murad, 1446'nın Mayıs ayında Sadrazam Halil Paşa'nın çağrısıyla bir kere daha Edirne'ye tahtına döndü. Bunun sebebi, Mehmed'in Konstantiniyye'ye saldırma planları yapıyor olmasıydı. Çandarlı Halil, kendi gücünü zayıflatacağı düşüncesiyle bu saldırıya karşı gelirken, Mehmed'in yandaşları olan Zağanos ve Şahabeddin bu planı destekliyordu. Sonunda Halil Paşa bir yeniçeri isyanı düzenleyerek Mehmed ve yandaşlarını iktidardan uzaklaştırdı. Murad'ın yeniden tahta geçmesi üzerine Mehmed, Manisa'ya çekildi, Zağanos da Balıkesir'e sürgüne gönderildi.

Manisa dönemi

Manisa'daki şehzadelik sarayının Nakkaş Hasan Paşa (ö. 1622) tarafından yapılmış minyatürü. II. Mehmed, Manisa Sancağı'na (Saruhan Sancağı) gönderilen ve sancağı yöneten ilk şehzadeydi.

1448'teki II. Kosova Muharebesi'ni betimleyen bu minyatürde bir Osmanlı akıncısı bir Macar şövalyesini çekiyor. Bu savaş II. Mehmed'in ilk savaş tecrübesidir.

Mehmed'in Manisa'daki ilk yıllarında neler yaptığına dair çok fazla bilgi yoktur. Babasının 1446'da Mora'ya düzenlediği sefere katılmadı. 1447 sonlarında ya da 1448 başlarında Arnavut, Sırp veya Fransız kökenli bir Hristiyan köle olanGülbahar Hatun'dan ileride padişah olacak Bayezid adında bir oğlu oldu. 1448'de Macarlar ile yapılan II. Kosova Savaşı'nda babasına Anadolu birliklerinin önderliğinde eşlik ederek ilk defa bir savaşta yer aldı. 17 yaşına geldiğinde ise, Gülbahar Hatun ile olan birlikteliğini tasvip etmeyen babası tarafından Dulkadiroğulları Hanedanı'ndan Süleyman Bey'in kızı Sitti Mükrîme Hatun ile evlendirildi.

Mehmed, Manisa'da bulunduğu sıralarda oldukça başına buyruk bir biçimde hareket etti. Onun rızasıyla Türk korsanları Ege'deki Venediklilere saldırdı. Hicrî takvimle 852 (1448/1449) yılında Selçuk'ta kendi adına paralar bastırdı. 1449'un Ağustos veya Eylül ayında annesi Hüma Hatun öldü. 1450 yılında babasının İskender Bey üzerine yaptığı Arnavutluk seferine ve başarısızlıkla sonuçlanan Akçahisar Kuşatması'na katıldı.

Merhum oğlu Ali'nin yanına gömülmek isteyen babasının vasiyetinde "Benden sonra evladımdan ve ensabımdan filcümle soyumdan sopumdan her kim ki ölecek olursa benim yanımda komayalar, katıma getürmeyeler" demesinden ikilinin arasındaki ilişkilerin bozulduğu sonucu çıkarılabilirse de, Mehmed'in 1450'de Edirne'de evlenmesi, Manisa ile Edirne arasındaki ilişkilerin düzeldiğini göstermektedir.

Tahta ikinci çıkışı

II. Mehmed'in Edirne'deki cülûs töreni (1451)

II. Murad, 3 Şubat 1451 günü öldü. Mehmed babasının ölüm haberini Sadrazam Halil Paşa'nın özel ulak ile Manisa'ya gönderdiği mektupla aldı. Anlatılana göre "Beni seven ardımdan gelsin!" diyerek atına atlayıp kuzeye doğru yola çıktı. Mehmed, 18 Şubat 1451 (Hicrî: 8 Muharrem 855) tarihinde Edirne'de ikinci kez tahta çıktı.Çandarlı Halil Paşa'yı sadrazamlık makamında tutarken, İshak Paşa'yı da Anadolu beylerbeyi olarak atadı ve babasının cenazesine eşlik etmek üzere Bursa'ya gönderdi. Daha sonra babasının İsfendiyaroğulları beyinin kızından olan sekiz aylık oğlu Ahmed'i boğdurttu. Bu şekilde kardeş katli yasası da uygulamaya girmiş oldu. Ahmed Çelebi'nin cenazesi de babası Murad'ınkiyle birlikte Bursa'ya gönderildi.

Artık "Sultan" olan Mehmed, her ne kadar Çandarlı Halil Paşa'yı görevinde bıraktıysa da artık gerçek iktidar kendisiyle birlikte lalaları Şahabeddin ve Zağanos paşaların başını çektiği savaşçı kesimin eline geçmişti. II. Mehmed'in amacı, Tuna'nın güneyindeki Balkan toprakları ile Fırat'ın batısındaki Anadolu topraklarını alarak büyük dedesi Yıldırım Bayezid'in oluşturmaya çalıştığı merkeziyetçi imparatorluğu kurmaktı. Ancak Bayezid'in aksine, bunu yapmak için önce Konstantiniyye'yi alması gerektiğini düşünüyordu. Öte yandan gerek batıda ve gerekse de Doğu Roma kesiminde yeni padişah, genç yaşı ve tecrübesizliği dolayısıyla ilk başta önemli bir tehdit olarak algılanmamıştı. Bu görüş, Sultan Mehmed'in 1451'de Venedik, Ceneviz Cumhuriyeti, Macaristan ve Sırp Despotluğu ile babasının yapmış olduğu anlaşmaları yenilemesiyle pekişmişti. Mehmed bununla da kalmayıp Doğu Roma'ya babası dönemindeki dostane ilişkileri devam ettireceğini ve Konstantinopolis'te Doğu Roma himayesinde olan Orhan Çelebi için yıllık 300 bin akçe ayırdığını bildirmişti.

II. Mehmed 1451'de ikinci kez tahta geçtiğinde Osmanlı Devleti'nin sınırları.

Mehmed'in yetersiz bir hükümdar olduğunu düşünen yalnızca Hristiyanlar değildi. Tahta geçmesinin ardından Karamanoğulları, (yerel beylikleri) yeniden diriltmek üzere ayaklandılar ve Seydişehir ile Akşehir'i ele geçirdiler. Bunun üzerine 1451 yazında Mehmed Anadolu'ya geçti ve kısa sürede bu isyanı bastırdı. Bu sırada Mehmed'in Anadolu'da bulunmasını fırsat bilen Bizans imparatoru XI. Konstantinos, ulakları vasıtasıyla Şehzade Orhan'ın ödeneğinin yapılmadığını, ödeneğin ikiye katlanmaması hâlinde Orhan'ın Osmanlı tahtında hak iddia etmesine izin vereceği tehdidinde bulundu. Mehmed ise sorunu çözeceğini söyleyerek elçileri gönderdi, ancak Edirne'ye döndükten sonra Orhan için ayrılmış gelirlere el koydu ve Konstantiniyye'nin ablukaya alınmasını emretti.

İstanbul'un Fethi

Sultan Mehmed tarafından fetihten önce inşa ettirilen Rumeli Hisarı.

Sultan Mehmed İstanbul'u kuşatma hazırlıklarına 1451 yılının sonlarında başladı. İstanbul Boğazı'nın Anadolu yakasında büyük dedesi Bayezid'in yaptırmış olduğu Anadolu Hisarı'nın karşısına o dönemde Boğazkesen adı verilen Rumeli Hisarı'nın inşa emrini verdi. İmparator Konstantin Mehmed'e hisarın yapımı için kendisinden izin alması gerektiğini bildirmek için elçiler gönderdi, ancak Mehmed elçileri kabul etmedi. İmparator en son 1452 yılı Haziran ayında barış görüşmeleri için bir kere daha elçilerini gönderdi ancak Mehmed elçileri yine reddetti. Bunun anlamı savaştı.

Hisar 1452'nin Ağustos ayında tamamlandı. Böylece boğazın kontrolü Osmanlıların eline geçmiş oldu. Boğazdan geçecek gemiler bundan böyle geçiş parası ödemek zorundaydı. Aksi takdirde gemiler top atışıyla batırılacaktı. 1452'nin sonlarında, ödeme yapmayı reddeden bir Venedik gemisi batırıldı ve kaptanı ile tayfası tutuklandı. Söz konusu toplar, Erdelli Urban adında bir top dökümcüsü tarafından yapılmıştı. Sultan Mehmed kendisinden Konstantiniyye'nin surlarını yıkabilecek güçte bir top yapıp yapamayacağını sormuş, Urban da "Ne Konstantinopolis, ne de Babil'in surlarının karşı koyabileceği bir top yapabileceğini" söylemişti.

Öte yandan bu gelişmeler karşısında İmparator Konstantin, Papa ve İtalyan şehirlerinden umutsuzca yardım talebinde bulundu ama bunlar sonuçsuz kaldı. Yalnızca Cenova, 1452'nin Kasım ayında yardım göndermeye karar verdi ve Giovanni Giustiniani adlı bir komutan öncülüğünde 700 kadar asker taşıyan Ceneviz kadırgaları 26 Ocak 1453'te Konstantiniyye'ye vardı. Konstantin, Giovanni Giustiniani'yi kara kuvvetlerinin başkumandanı yaptı. Kostantinopolis'teki asker sayısı 8 bin civarındaydı, limanda ise 26 savaş gemisi bulunuyordu. Daha evvel 700 İtalyanı taşıyan 7 Girit ve Venedik gemisi Şubat ayında şehirden kaçmıştı.Osmanlı ordusundaki asker sayısı ise en az 50 bindi. Ayrıca Mehmed yalnızca karadan kuşatmanın yeterli olmayacağını düşünerek bir donanma hazırlatmıştı. Bu donanma bahar aylarında boğazın Marmara girişine vardı.

Nisan 1453'te, Konstantinopolis'in düşüşünden önce Osmanlı Devleti ve Bizans İmparatorluğu haritası.

Osmanlı ordusu 23 Mart 1453 tarihinde başkent Edirne'den hareket etti ve 2 Nisan'da Konstantiniyye'ye vardı. Aynı gün Haliç'in girişi zincirle kapatıldı. Karargâhını Romanus kapısının karşısına Maltepe'ye kuran Mehmed son kez teslim çağrısında bulundu ama İmparator reddetti. 6 Nisan sabahı ilk saldırı başladı. Kuşatma, aralıklı çatışmalarla 53 gün kadar sürdü. Konstantin, Giustiniani ile birlikte Romanus kapısını savunuyordu. Şehzade Orhan da Marmara kıyısındaki kıtalardan birini yönetiyordu.

Sultan Mehmed'in donanmaya emrini ve gemilerin karadan yürütülmesini tasvir eden, İtalyan ressam Fausto Zonaro'nun yapmış olduğu tablo.

20 Nisan 1453 günü Papa'nın gönderdiği üç Ceneviz gemisi ve Sicilya'dan gelen bir Rum yük gemisi şehrin açıklarında belirdi. Osmanlı donanması bunları durdurmak üzere harekete geçti ve Yenikapı önlerinde karşıladı. Şiddetli lodos, kürekli Osmanlı gemilerinin manevra yapmasını önlüyordu. Marmara Denizi'nde yapılan savaşın sonunda, akşam saatlerinde Ceneviz gemileri Haliç'e girmeyi başardı. Bu, büyük başarısızlıktı ve kuşatmayı sürdüren ordunun da mâneviyatını kırdı. Denizdeki mücadeleyi damlara çıkmış Bizans halkının ve Zeytinburnu kıyılarından bizzat II. Mehmed'in de seyrettiği rivayet edilir. Bu başarısızlık sadece asker üzerinde değil, ulemâ ve kumandanlar arasında da huzursuzluğa yol açmıştı.

Fatih Sultan Mehmed'in İstanbul'u fethederken kullandığı kılıcı, günümüzde Topkapı Müzesi'nde sergilenmektedir.

Donanmasını bir şekilde Haliç'e indirmesi gerektiğini anlayan II. Mehmed, gemilerini karadan geçirmeye karar verdi. Bunun için de, bugünkü Dolmabahçe'den Kasımpaşa'ya uzanan güzergâha kalaslar döşendi ve bir kısım gemi, silindirler üstünde 22 Nisan sabahında Haliç'e indirildi. Böylece Haliç'in kontrolü Osmanlıların eline geçti. Öte yandan kuşatmanın yedinci haftasında Osmanlılar hâlâ kesin bir sonuç alamamıştı. Bu noktada Sadrazam Halil Paşa son bir kez Mehmed'i teslim çağrısı yapmaya ikna etti, ancak İmparator teklifi yine reddetti. Bunun üzerine Mehmed, 24 Mayıs'ta ayın 29'unda karadan ve denizden büyük bir saldırı yapacağını duyurdu.

Son saldırı hazırlıklarını Zağanos Paşa düzenledi. Osmanlı ordusu 29 Mayıs'ın ilk saatlerinde taarruza başladı. Osmanlılar son taarruzu üç dalga hâlinde gerçekleştirdiler. İlk iki saat boyunca başıbozuklar surlara saldırdılar, ardından Anadolu birlikleri onların yerini aldı. Son olarak öldürücü darbeyi vurmak üzere yeniçeriler devreye girdi. Bu sırada yaralanan Giustiniani'nin savaş alanından ayrılması, şehri savunanlar arasında büyük moral bozukluğuna neden oldu. Nihayet sabah saatlerinde Osmanlı askerleri, Kerkoporta adlı kapıdan içeri girmeyi başardılar ve kapının üzerindeki burca Osmanlı sancağını diktiler. Sultan Mehmed öğleden sonra şehre girdi, Ayasofya'ya giderek namaz kıldı ve "min-ba'd (bundan sonra) tahtım İstanbul'dur" dedi.

İskoç tarihçi ve yazar Lord Kinross, İstanbul'un Fethi'yle ilgili düşüncelerini şöyle yazmıştır:

İstanbul'un düşmesi sadece Bizans İmparatorluğu'nun sonunu ve son etkili İmparatorun ölümünü belirler. Zira 150 yıldan beri devam edegelen Osmanlı akınlarıyla Bizans'ın bırakacağı boşluk, zaten yavaş yavaş doldurulmuş durumdaydı. Şehrin düşmesinden önce de Avrupa ile Asya'nın birleştiği bu noktanın hâkimi zaten Osmanlılardı. Bizans'ın o günlerde İslam okyanusu içerisindeki bir Hristiyan adacığından farkı kalmamıştı.

Ani bir fırtınadan sonra, oluklardan akan yağmur suları gibi oluk oluk kan aktı. — Niccolò Barbaro (İstanbul'un Fethi'nin görgü tanığı)

Fransız ressam Jean–Joseph Benjamin–Constant tarafından yapılan "II. Mehmed'in Konstantinopolis'e Girişi" isimli tablo.

Fausto Zonaro'nun II. Mehmed'i Konstantinopolis'e girerken tasvir eden tablosu.

"Konstantinopolis Kuşatması (1453)" tablosu, Jean Le Tavernier.

Şehir kılıç zoruyla fethedilmişti, bu yüzden dinî hukuka göre yağmalanabilirdi. II. Mehmed, şehir fethedildikten sonra ordusuna üç günlük yağma izni verdi. Bütün çatışmalar ancak öğleden sonra bitti. Halktan sağ kalanların tamamı tutsak edildi ve bir kısmı gemilere gönderildi, bir kısmı da surlar dışında kurulmuş olan Osmanlı çadırlarına gönderildi. Şehri devletin başkenti yapmayı planlayan ve bu yüzden daha fazla harap olmasını önlemek isteyen Sultan Mehmed, 30 Mayıs'ta savaş hâlinin bittiğini ilan etti. Buradan hareketle yağmanın iki gün dahi sürmediği, 30 Mayıs'ta durduğu anlaşılmaktadır.İmparator Konstantinos'un akıbeti ise meçhuldür. Guistiniani'den boşalan yeri doldurmak için gelen ve bizzat çarpışmaya katılan İmparator, aldığı yaraların etkisiyle savaşta öldü. İmparator'un ölümüne dair hayatta kalan bilinen hiçbir görgü tanığı yoktu. Kimi kaynaklar cesedinin bulunamadığını söylerken, Franz Babinger gibi bazı tarihçiler ise İmparator'un cesedinin mor ayakkabılarından teşhis edildiğini yazar. Fransız yazar Alphonse de Lamartine, eserinde İmparator'un cesedinin bulunduğunu ve Sultan Mehmed'in Konstantin için Hristiyan usulü cenaze töreni düzenlediğini belirtir.Şehzade Orhan ise keşiş kılığında şehri terk etmeye çalışırken yakalanıp idam edildi. II. Mehmed, şehrin en büyük mabedi Ayasofya'ya giderek burada toplanmış olan halka ve din adamlarına güvenliklerinin sağlanacağı teminatını verdi ve burayı camiye dönüştürdü.

Fatih Sultan Mehmed, İstanbul'u fethettikten sonra "Kayser-i Rûm" ünvanını, başka bir deyişle "Roma İmparatoru" ünvanını aldı. Basılan yeni paralarda da Yunanca olarak "Bizans İmparatoru" ünvanını kullandı. Bu ünvan Batı dünyasınca da kabul edilmişti. Fatih Sultan Mehmed, 1481 yılında İtalyan sanatçı Costanzo da Ferrara'ya günümüzde dünyada sadece dört örneği bulunan bir madalyon yaptırdı.Madalyonun üzerinde "Bizans İmparatoru Muhammed" yazması yer almaktaydı. II. Mehmed kendisini Roma İmparatoru olarak görmekte ve devletini de Roma İmparatorluğu'nun varisi saymaktaydı. Bu ideal doğrultusunda İstanbul'dan sonraki ikinci hedefi de Roma şehriydi.

Yeni başkentin kurulması

Fatih Sultan Mehmed'in İstanbul Rum Ortodoks Patrikhanesi lideri II. Gennadios ile görüşmesini betimleyen mozaik, 1454.

Fetihten sonra "Fâtih" ünvanıyla anılmaya başlayan II. Mehmed, şehrin ticaret merkezi olan Galata'dan kaçmış olan Rumların ve Cenevizlilerin şehre dönmesini sağladı ve Rum Ortodoks Patrikhanesi'nin yeniden açılmasına izin verdi. Ayrıca bir Yahudi Hahambaşlığı ile bir Ermeni Patrikhanesi kurdurdu. II. Mehmed, İstanbul'u farklı dinlerden insanların bir arada yaşadığı, ticaret ve kültür merkezi olan bir başkent yapmayı amaçladı.

II. Mehmed, fethin hemen ardından şehrin onarımına başladı. Amacı Doğu Roma İmparatorluğu'nu yıkmak değil, onu Osmanlı yapısı içinde diriltmekti. Kuracağı imparatorluk bir İslam devleti olmakla birlikte Doğu Roma İmparatorluğu gibi kozmopolit bir yapıya sahip olacaktı. II. Mehmed'in emri sayesinde Ayasofya tahrip edilmedi, daha sonra Ayasofya'nın camiye çevrilmesi sebebiyle mozaiklerinin sökülmesi icap etti, ancak sultanın emriyle mozaikler sökülmeyerek kireçle kaplandı. Ayasofya'yla beraber çok sayıda kilise ve manastır da camiye ve medreseye çevrildi. Medreselerde eğitim vermeleri ve bilim çalışmaları yapmaları için Semerkant, Bağdat, Kahire, Şam, Buhara gibi şehirlerden âlimler davet edildi. Daha sonra, 1462–1470 arasında tamamlanan Sahn-ı Seman Medresesi'ne gelir getirmesi için bazı binalar ve araziler bağışlandı.

Fatih Sultan Mehmed; Rum Ortodoks Patrikhanesi, Ermeni Patrikhanesi ve Yahudi Hahambaşı bulunmasına izin verdi. 6 Ocak 1454'te Yorgo Skolaris'i yeni Ortodoks patriği olarak atadı. Ayasofya camiye çevrildiğinden, Patrikliğe resmî makam yeri olarak Havariyun Kilisesi verildi. Şehirdeki Yahudilerin hahambaşı olarak Moşe Kapsali atandı. 1461 yılında ise Bursa piskoposu Hovagim, İstanbul Ermeni Patriği olarak atandı.

Şehrin en büyük mabedi olan Ayasofya, sembolik önemi dolayısıyla fetihten sonra II. Mehmed tarafından camiye çevrildi.

Fatih Sultan Mehmed'in emriyle 1465–1478 yılları arasında inşa edilen ve 400 yıla yakın Osmanlıların idare merkezi ve padişahların ikametgâhı olan Topkapı Sarayı. (İkinci avlusuna açılan Selam Kapısı, Bâbüsselam)

İstanbul'da Osmanlı hâkimiyetinin başlamasıyla beraber, demografik yapı da ciddi değişime uğradı. Fetih sırasında şehir nüfusunun 30 ilâ 40 bin arasında olduğu tahmin edilmektedir. II. Mehmed, başta sanatkârlar olmak üzere birçok insanın İstanbul'a iskân edilmesi emrini verdi. Halk buna sıcak bakmasa da gönüllü gelecek olanların istedikleri mülke sahip olabileceği haberinden sonra birçok insan şehre yerleşti. İstanbul çevresindeki tarım arazilerinin işlenmesi için Avrupa'da esir alınan insanlar getirildi. Bunun haricinde, isyan tehlikelerinin olduğu Konya, Karaman ve Aksaray yörelerinden de mecburi iskânlar yapılmıştır. 1477 yılında İstanbul'un nüfus sayımı yapıldığında ortaya çıkan tablo şu şekildeydi:


İSTANBUL
Halk	Hâne	Yüzde oranı
Müslümanlar	8.951	60
Rum Ortodokslar	3.151	21,5
Yahudiler	1.647	11
Kefeliler	267	2
İstanbul Ermenileri	372	2,6
Karaman Ermeni ve Rumları	384	2,7
Çingeneler	31	0,2
TOPLAM	14.803	100
GALATA
Halk	Hâne	Yüzde oranı
Müslümanlar	535	35
Rum Ortodokslar	592	39
Avrupalılar	332	22
Ermeniler	62	4
TOPLAM	1.521	100

GENEL TOPLAM	16.324

II. Mehmed, Theodosius Forumu'nun olduğu yerde ilk sarayının inşasını başlattı. Daha sonraki yıllarda ise Sarayburnu'nda Topkapı Sarayı'nı inşa ettirdi. Yaklaşık 1478 yılında inşası tamamlanan Topkapı Sarayı, başkentin idare merkezi ve Osmanlı padişahlarının resmi ikâmetgâhı olmuştur.

Çandarlı Halil Paşa'nın idamı

Fatih Sultan Mehmed, İstanbul'un Fethi sırasında sergilediği tutumlar nedeniyle Çandarlı Halil Paşa'yı 1 Haziran 1453'te görevinden azletti. Çandarlı Halil Paşa'nın kuşatma sırasında ordudaki olumsuz söylentilere sebep olduğu ve Bizans'tan rüşvet aldığı düşünülmekteydi, ama bununla ilgili herhangi bir kanıt bulunamadı. Şehir düştükten sonra Bizans megadükü Lukas Notaras'ın, Çandarlı Halil'in Bizans'la hep iletişim içerisinde olduğunu padişaha söylemesi üzerine şüpheler kuvvetlendi, sadrazamın mallarına el konuldu ve düzenlenen divan toplantısında azledildiği bildirilerek hapse atıldı. Olayı yorumlayan tarihçilerin genel kanısı, Osmanlı Devleti'ne hizmet eden Çandarlı ailesi ile Osmanlı Hanedanı arasındaki rekabetin bu idama yol açtığı yönündedir.

Yedikule Zindanları'na kapatılan Çandarlı Halil Paşa, zindandaki ilk günlerinde nazik muamele gördü. Kendisinden önce idam edilmiş başka bir sadrazam olmadığı ve ailesi kısa aralıklarla 154 yıldır iktidarda olduğu için son ana kadar idam edileceğine inanmadı. Ancak Çandarlı, azlinden kırk gün sonra, 10 Temmuz 1453'te Edirne'de infaz edildi. Ölümünden önce gözlerine mil çekildi. Daha sonra oğlu İbrahim Paşa tarafından İznik'e götürülüp türbesine gömüldü. Çandarlı Halil Paşa, idam edilen ilk Osmanlı sadrazamıdır.

Bazı kaynaklara göre Çandarlı, Fatih'i sabırsız ve deneyimsiz buluyordu. Franz Babinger, Çandarlı Halil Paşa'nın ölümüyle II. Mehmed'in kendi otoritesini pekiştirmiş olduğunu ve herkesin genç sultana boyun eğdiğini belirtir. Böylelikle hanedanına rakip aile bırakmayan Mehmed, halk arasında "Fatih" diye iyice anılır oldu. Ayrıca Sultan Mehmed, artık divan toplantılarına katılmamaya ve halkla teması eskiye nazaran düşük tutmaya başladı; böylece Osmanlı padişahlarının halktan kopuk yaşamı başlamış oldu.

Diğer fetihler

Sırbistan'ın Fethi (1454–1459)

Belgrad Kuşatması'nı (1456) gösteren bir minyatür.

Sultan Mehmed'in İstanbul'un Fethi'nden sonraki ilk seferi, 1389'daki I. Kosova Savaşı'ndan bu yana Osmanlı İmparatorluğu'nun vasal devleti olan Sırbistan'a yönelikti. Osmanlıların Sırp Despotluğu ile bir bağlantısı vardı: II. Mehmed'in babası II. Murad'ın eşlerinden biri olan Mara Hatun, Sırp despotu Đurađ Branković'in kızıydı. İstanbul'un Fethi'nden sonra Osmanlı'ya bağlılığını bildiren ve ele geçirdiği kaleleri geri veren Sırplar, Macarlar ile iş birliği yaparak yeniden düşmanlıklarını göstermeye başladılar. Bunun üzerine Osmanlı ordusu 1454'te Edirne'den Sırbistan'a doğru yola çıktı. 1454–1457 arasında üç kez peş peşe Sırbistan'a sefer düzenlendi ve Belgrad dışındaki bütün Sırp toprakları ele geçirildi.

Osmanlı ordusu, 14 Temmuz 1456'daki Belgrad Kuşatması'nda şehri Janos Hunyadi'den fethetmeye çalıştı, ancak başarısız oldu. Sultan bunun üzerine Edirne'ye çekildi ve Sırbistan'ın bazı bölgelerinin mülkiyetini geri aldı. Ancak yıl sonundan önce, 79 yaşındaki Sırp kralı Đurađ Branković öldü. Sırpların bağımsızlığı, Osmanlı İmparatorluğu'nun topraklarını resmen ilhak etmesine kadar yalnızca iki yıl hayatta kaldı. En küçükleri Lazar Branković, annesini zehirledi ve kardeşlerini sürgüne gönderdi; ancak kısa süre sonra öldü. Devam eden kargaşada en büyük erkek kardeş Stefan Branković tahta çıktı.

Bu sıralarda Mora seferinde bulunan II. Mehmed, Sırp meselesine son verilmesini emretti. Osmanlı'nın Sırp siyasetinde başlıca rol oynayan Mahmud Paşa, 1459'da başkentleri Semendire’yi ele geçirilerek Semendire Sancakbeyliği'ni oluşturdu ve Sırp Despotluğu yıkıldı. Böylece Sırbistan'da 350 yıl sürecek Osmanlı hâkimiyeti başlamış oldu.

Mora'nın Fethi (1458–1460)

Mora Despotluğu'nun 1450'de Dimitrios ve Thomas arasında bölünmesi.

İstanbul'un Fethi'nden sonra Bizans imparatoru XI. Konstantinos'un kardeşleri, rakipleri karşı Mora'da, Osmanlıların yardımını istemişlerdi. Turahanoğlu Ömer Bey, akıncıları ile duruma müdahale etti ve muhalifler bertaraf edildi. Fakat bu sefer iki kardeş olan Dimitrios ve Thomas arasında mücadele başlamıştı. Bölge ülkelerinin Mora'yı istilâ niyetlerini bilen Fatih Sultan Mehmed, 1458'de harekete geçti. Korint'i ele geçiren Mehmed, Mora'nın bir kısmını merkeze bağlayarak burada bir sancak oluşturdu.Atina ve diğer bölgeler ise Osmanlı yönetimini kabul etti. Kardeşi Dimitrios'a karşı Arnavutların desteğini alan Thomas'ın Osmanlılarla yapılan anlaşmayı bozması üzerine ikinci kez Mora'ya sefer düzenlendi.

Osmanlıların zaferiyle biten sefer sonrasında Bizans İmparatorluğu'nun son uzantılarından biri olan Mora Despotluğu tarihe karıştı. Mora'nın son despotlarından Thomas; Korfu'dan İtalya'ya, Papa'nın yanına kaçtı. Mehmed, beraberinde götürdüğü Dimitrios'u ise Edirne Sarayı'nda zorunlu ikamete mecbur etti ve kendisine İmroz, Limni, Semadirek ve Taşoz adalarından vergi toplama imtiyazı verildi. 1467 yılında ise Dimetoka'ya sürgüne gönderildi.

Trabzon'un Fethi (1461)

İstanbul'un Fethi'nin ardından Trabzon imparatoru IV. İoannis, Fatih Sultan Mehmed'e vergi vermeye başladı. Fakat tam bu sırada, Canik'e gelip buradaki Türkmenleri kendisine katan Şeyh Cüneyd, Trabzon'a yürüyerek şehri ele geçirmeyi ve Komninos Hanedanı'na son vermeyi hedefledi.

Trabzon merkezli yeni bir devlet kurmak isteyen Şeyh Cüneyd ve Türkmenler, 1456'da Trabzon önlerine kadar geldilerse de şehri alamadılar. Şehir bundan beş yıl sonra, İstanbul'u aldığından dolayı Doğu Roma İmparatorluğu'nun eski topraklarında hak iddia etmeye başlayan II. Mehmed'in yeni hedefi hâline geldi. Sultan Mehmed, önce Hızır Bey'i donanmayla Trabzon'a gönderip bir keşif harekâtı yaptırdı, ardından Trabzon'un üzerine yürüdü. Gelibolu sancakbeyi olan Kasım Bey de donanması ile askerî harekâta destek verdi. Karadan zorlu yolları aşarak Trabzon'a ulaşan II. Mehmed şehri kuşattı. Bazı kaynaklara göre altı, bazılarına göre ise dört hafta süren kuşatmanın ardından, Ağustos veya Eylül 1461'de şehir teslim oldu. Şehre giren Fatih birkaç gün burada kaldı ve idaresini Gelibolu sancakbeyi Kasım'a bıraktı. Böylelikle, 1204'teki Dördüncü Haçlı Seferi'nde İstanbul'un ele geçirilmesinden sonra Trabzon'a kaçan Bizans asillerince kurulan ve 257 yıl boyunca Doğu Karadeniz'de hüküm süren Trabzon İmparatorluğu da tarihe karışmış oldu.

Eflak'ın Teslimi (1462)

Solda: 1456–1462 ve 1476–1477 yılları arasında Eflak Prensi olan Kazıklı Voyvoda (III. Vlad). Sağda: Osmanlı padişahı Fatih Sultan Mehmed.

Yıldırım Bayezid zamanında vergiye bağlanan Eflak Prensliği'nin başına Fatih tarafından III. Vlad (Kazıklı Voyvoda) getirilmişti (1456). Osmanlılara bağlı görünen Vlad, aslında gizliden gizliye düşmanlık ediyordu. Vlad Dracula, Macar kralı ile ittifak yaptı ve Mehmed'in Trabzon'u fethetmek (1461) için uzaklaşmasından faydalanarak Tuna üzerindeki Osmanlı kalelerine saldırdı; ayrıca Sultan'ın elçilerini kazığa oturttu. Bunun üzerine Fatih, 1462 yılı yazında Eflak'ı istilâ edip Vlad'ı kaçırdı ve onun yerine kardeşi Radu'yu (III. Radu) voyvoda tayin etti. Radu tam anlamıyla İstanbul'a tâbi oldu ve vergisini ödedi. Fatih Sultan Mehmed, akıncı birliklerinin komutanı Mihaloğlu Ali Bey'i Osmanlı garnizonu başında Radu'un tahta çıktığı başkent Targovişte'de bıraktı. Eflak'ın yıllık haracı 10 bin düka altın olarak belirlendi.

Sefer sonucunda Eflak'ın direnci tamamen çökertildi ve Osmanlı Devleti'ne bağımlılığı tartışmasız hâle geldi. Bu seferle Osmanlılar, çok az bir kayıpla büyük bir ülkeyi nihaî olarak egemenliği altına aldı. Fatih Sultan Mehmed, bir sonraki sefer mevsiminde (1463) Bosna Krallığı'nın üzerine yürümeyi aklına koyarken, 1462 sefer mevsimini ise Midilli'yi fethederek nihayetlendirdi.

Bosna'nın Fethi (1463–1464)

1466'da Osmanlıların fethettiği Mostar şehri bir köprü etrafında kurulduğu için buraya Most (köprü), Mostići, Mostar veya Mostari deniliyordu.Mostar Köprüsü de şehre önemli mimari değer katmaktadır.

Osmanlı Devleti'ne vergi yoluyla bağlı olan Bosna Krallığı'nın, anlaşmalara riayet etmemesi üzerine Üsküp'ten harekete geçen Fatih, Sadrazam Mahmud Paşa ve Turahanoğlu Ömer Bey'e Bosna'nın tamamen fethedilmesi emrini vermişti. 1463 yılındaki seferle Bosna Kralı Osmanlı hâkimiyetini yeniden tanıdı. Ancak şeyhülislamın da fetvasıyla sonra öldürüldü ve bu topraklarda Bosna Sancakbeyliği oluşturuldu. Fakat ordunun İstanbul'a dönmesi üzerine aynı yıl Macar kralı Bosna'ya girdi.

İkinci kez düzenlenen seferle Osmanlılar, Yayçe dışındaki bütün kale ve şehirleri yeniden ele geçirdiler. Bosna seferleri esnasında Hersek Kralı Stefan Vukçiç Kosariç da ülkesinin bir kısım toprağının Osmanlılara doğrudan bağlanması şartıyla tahtında bırakıldı. Ancak 1483 yılında Hersek tamamen Osmanlı toprağı hâline gelecektir.

Fatih Sultan Mehmed, Bosna'yı Osmanlı topraklarına kattığı zaman, teslisi reddeden Hristiyan mezhebi olan Bogomil mezhebindeki Bosnalılara çok iyi davranmıştır. Hem Katolik hem de Ortodoksların kendi kiliselerine almak için baskı yaptıkları Bogomiller, bu sebeple Osmanlı yönetimine sıcak bakmışlardır.İsa'yı Allah'ın kulu ve peygamberi tanıyan inançlarıyla Müslümanlara benzeyen Bogomiller, kendilerine sağlanan din ve vicdan hürriyetinden etkilenerek zamanla Müslüman olmuşlardır. O zamandan itibaren de Müslüman Bosnalılara "Boşnak" denilmeye başlanmıştır.

Fatih Sultan Mehmed'in fethedilen Bosna'daki Katolik rahiplere 1463 yılında verdiği ve onlara tam din özgürlüğü ve koruma sağlayan ahidnâmesi.

Fatih Sultan Mehmed'in Bosna Fransiskanları'nın özgürlüğü ile ilgili olan fermanı:

Ben Fatih Sultan Han. Bütün dünyaya ilan ediyorum ki, kendilerine bu Padişah Fermanı verilen Bosnalı Fransiskanlar himayem altındadır ve emrediyorum:
Hiç kimse ne bu adı geçen insanları, ne de onların kiliselerini rahatsız etmesin ve zarar vermesin. İmparatorluğumda huzur içinde yaşasınlar. Bu göçmen durumuna düşen insanlar özgür ve güvenlik içinde yaşasınlar. İmparatorluğumdaki tüm memleketlere dönüp korkusuzca kendi manastırlarına yerleşsinler.
Ne padişahlık eşrafından, ne vezirlerden veya memurlardan, ne hizmetkârlarımdan hiç kimse bu insanların onurunu kırmayacak ve onlara zarar vermeyecektir. Hiç kimse bu insanların hayatlarına, mallarına ve kiliselerine saldırmasın, hor görmesin veya tehlikeye atmasın. Hatta bu insanlar başka ülkelerden devletime birisini getirirse onlar da aynı haklara sahiptir.
Bu padişah fermanını ilan ederek burada, yerlerin, göklerin yaratıcısı ve efendisi Allah, Allah'ın elçisi aziz Peygamberimiz Muhammed ve 124 bin peygamber ile kuşandığım kılıç adına yemin ediyorum ki; emrime uyarak bana sadık kaldıkları sürece tebaamdan hiç kimse bu fermanda yazılanların aksini yapmayacaktır.
28 Mayıs 1463

Osmanlı–Venedik Savaşı (1463–1479)

1463 sonbaharında Venedikliler Argos'u geri aldılar ve Germe Hisarı'nı acele ile tekrar yükselttiler. Mora'da birçok kale ve şehir isyan ederek Venedikliler ile birleşti. Yarımada içindeki Müslümanlar da kalelere kapanıp kaldılar. Aynı tarihlerde (Aralık 1463) Macar kralı, Bosna'nın başkenti Yayçe'yi zaptetti. Venedik donanması Çanakkale Boğazı dışında dolaşıyordu. Fatih Sultan Mehmed her tarafta beliren bu tehlikeler karşısında köklü önlemler aldı. Sadrazam Veli Mahmud Paşa'yı kuvvetli bir ordu ile Mora'ya gönderdi. Mora'da Venedikliler yenilerek yarımadayı bir kez daha Osmanlılara bıraktılar. Sultan II. Mehmed, İzdin'e geldiği zaman orada harekâtın başarı ile sonuçlanmış olduğunu öğrendi.

Venedik Cumhuriyeti'nin 15. yüzyıldaki toprakları ve ticaret kolonileri haritası.
**Koyu kırmızı:** Kuruluş toprakları; **Kırmızı:** 15. yüzyılın başındaki toprakları; **Pembe:** Geçici olarak ele geçirilen yerler; **Sarı:** Ana ticaret yolları ve hâkim olunan karasular; **Eflatun:** Koloniler

II. Mehmed, 1474–1478 yıllarında tekrar Venedik topraklarına karşı seferlere girişti. Rumeli beylerbeyi Hadım Süleyman Paşa, Arnavutluk'taki en güçlü Venedik kalesi olan İşkodra'yı muhasara ettiyse de alamadı. 1475'te kuvvetlerini Kefe üzerine göndermeye hazırlanan Fatih, Venedik ile tekrar barış görüşmelerine girişti. 1477'de Venedik'e karşı yeniden saldırıya geçti. Süleyman Paşa bu defa Venedik'e ait İnebahtı üzerine yürüdü, ancak kale zaptedilemedi. Aynı tarihte Arnavutluk'ta Venedik tarafından savunulan Kroya (Akçahisar) Kalesi abluka altına alındı. Evrenosoğlu Ahmed Bey denizden gelen bir Venedik yardımcı kuvvetini sahilde karşılayarak bozguna uğrattı.

1478–1479'da Mora'da Venediklilere ait yerlere saldıran Turahanoğlu Ömer Bey, bir Venedik donanmasını püskürtmeyi başardı. II. Mehmed, 1478 baharında bizzat kendisi Arnavutluk'ta Venediklilere karşı sefere çıktı. İşkodra'yı muhasara etti. Kuvvetle tahkim edilmiş olan bu sarp kale şiddetli topçu ateşiyle hücumlara dayandı. Sonra Fatih, etraftaki bazı kaleleri zaptettirdi. İşkodra'yı abluka altında bulundurarak 8 Eylül'de kendisi çekildi. Aynı yılın başında Venedik ile İstanbul'da başlayan barış görüşmeleri Fatih'in İşkodra seferinden sonra tekrar ele alındı ve 25 Ocak 1479 tarihinde, 16 yıl süren bu uzun savaşa son veren antlaşma imzalandı. Ticaret serbestliği karşılığında Venedik her yıl 10.000 altın ödemeyi, ayrıca eski borcu olan 100 bin dukayı iki yılda vermeyi kabul etti. Venedik, İstanbul'da halkının hukuk işlerinde hüküm vermek hakkına sahip oldu.

Akkoyunlular ile savaş (1473)

11 Ağustos 1473 tarihli Otlukbeli Muharebesi'ni anlatan bir minyatür.

Osmanlılar ve Akkoyunlular hanedanları arasındaki düşmanlık, Yıldırım Bayezid ve Kara Yülük Osman Bey zamanına dek uzanıyordu. O yıllarda Osmanlılar Karakoyunlular ile müttefikken, Akkoyunlular da Timur'u desteklemişlerdi. Şimdi ise, Fatih Sultan Mehmed'in Trabzon İmparatorluğu'nu ortadan kaldırmasından ve Orta Anadolu'da Karamanoğulları Beyliği üzerinde hâkimiyet kurmasından sonra Doğu'daki en güçlü rakibi, o sıralarda İran ve Doğu Anadolu'nun önemli bir kısmına sahip olan ve Sünni İslam dinine mensup Diyarbekir–Tebriz merkezli Akkoyunlular Devleti olmuştu. Akkoyunlular Devleti'nin başında bulunan Uzun Hasan, Anadolu'da 70 sene önceki Timur'un siyasetine benzer faaliyetlerde bulunuyordu. Osmanlı Devleti ile savaş hâlindeki Venedikliler ile diplomatik ilişkiler kurmuştu ve Macaristan, Rodos Şövalyeleri ve Kıbrıs Krallığı ile Osmanlı aleyhine ittifak çalışmalarında bulundu.

1466'dan itibaren Osmanlı kuvvetleri Orta Anadolu'ya girerek Karamanoğulları'nı takibe başladı. Karamanoğlu kuvvetleri doğuya kaçarken Akkoyunlular sınırı geçti. Akkoyunluların Osmanlı topraklarındaki harekâtının haberi İstanbul'a ulaşınca, Fatih Sultan Mehmed otağını Üsküdar'a kurdurup sefer hazırlıklarına başlanmasını emretti. Sultan Mehmed tarafından tekrar sadrazamlık makamına getirilen Mahmud Paşa, kışın yaklaşmasından dolayı hazırlıkların tamamlanamayacağını söyleyerek padişahı seferin bahara ertelenmesine razı etti ve Akkoyunlular üzerine Konya valisi Şehzade Mustafa gönderildi. Ertesi yıl Sultan, bizzat ordunun başına geçerek doğuya yürüdü.

Uzun Hasan'ın ordusu, Karamanoğullarından arda kalanlarla takviye edilmişti. Ordu kalabalık, fakat düzensizdi. Asıl gücünü hafif süvariler ve mızraklı piyadeler oluşturuyordu. Uzun Hasan'ın amacı, Osmanlı sipahilerini mızraklı yayalarla devirmek ve süvarileriyle de kıskaca sarıp yok etmekti. Osmanlı ordusunda ise her ne kadar topçu yeniçeriler olsa da, asıl çarpışmalar sipahiler arasında gerçekleşti. Meydan savaşında sonucu belirleyecek olan da sipahiler ile akıncıların hücumu idi. Ancak Fatih Sultan Mehmed, İstanbul'un Fethi sırasında gücünü ispatlayan topların bu savaşta da kullanılmasını istiyordu. Bu amaçla ilk kez hafif havan topları üretildi ve bunlar doğu seferine götürüldü. 11 Ağustos 1473 tarihinde Erzincan civarındaki Otlukbeli mevkiinde gerçekleşen savaşta Osmanlılar, Akkoyunlu kuvvetleri karşısında büyük bir zafer elde etti.

Savaş sırasında hem Şehzade Mustafa hem de Şehzade Bayezid'in hücumlarına karşı koyamayan Uzun Hasan, yerine kendisine benzeyen bir askerini bırakıp savaş alanından kaçtı. Zaferden sonra Osmanlı beyleri düşmanı takibi önerse de II. Mehmed ileri gitmedi. Arazi pusu kurmaya elverişliydi. Keşif birliklerinin düşmanı fark etmede geç kalmasını da göz önünde bulunduran Sultan Mehmed düşmanın gitmesine göz yumdu. Ertesi yıl çatışmalar devam ettiyse de Akkoyunlular için çöküş dönemi başladı. Savaştan sonra II. Mehmed, pek çok ülkeye, çeşitli dillerde fetihnâmeler yolladı. Bunlardan biri de, Timurlular'a yollanan, Uygur alfabesiyle yazılmış olan fetihnâmedir.Otlukbeli Muharebesi'nde elde edilen zafer, 1402'deki ağır ve büyük Timur mağlubiyetinden sonra doğudan gelecek bir tehlike korkusu taşıyan Osmanlılara büyük bir moral kazandırdı. Bu muharebe ayrıca, birçok tarihçiye göre döneme oranla kullanılan taktik, teknoloji ve insan gücü bakımından 15. yüzyılın en büyük savaşlarından biri olarak kabul edilmektedir.Osmanlı Devleti'nin bu zaferi, Akkoyunluların kendilerini bir daha toparlayamamasına ve kısa bir süre sonra tarih sahnesinden çekilmesine yol açtı. Onların boşluğunu ise; Şii mezhebine mensup olan, 1501'de kurulan, Osmanlılar için daha önemli ve ciddi bir rakip olan İran merkezli Safevîler doldurdu.

Karamanoğulları'nın İlhakı (1474)

Osmanlı kuvvetleri 1468'de önce Karamanoğulları'nın hâkimiyetindeki Gevale'yi, ardından Konya'yı aldı ve buraya Şehzade Mustafa idareci tayin edildi. 1464–1469 arasında hüküm süren Karaman beyi Sultanzâde Pîr Ahmed ise mücadeleye devam etti ve Karamanlıların Toroslar bölgesini idaresi altında tuttu. Karamanlı kuvvetleri, karşı saldırıları ile bazı yerleri yeniden ele geçirdi. Bu sıralarda Uzun Hasan meselesini bertaraf eden Sultan Mehmed'in Anadolu'da kendisini ciddi surette tehdit edecek bir güç kalmamıştı. Ancak Fatih, Akkoyunlu seferinde iken Venediklilerle iş birliği yapan Kasım Bey liderliğindeki Karamanoğulları Beyliği'ne artık son vermek istiyordu. Karamanoğulları'nın elinde kalan dağlık bölgeler, Niğde ve Kayseri yöresindeki Develihisar'a yönelik düzenlenen Osmanlı seferi 1474 yılında başarıyla sonuçlandı ve Karamanoğulları Beyliği tam anlamıyla kontrol altına alındı.

Boğdan Seferi (1475–1476)

Temmuz 1476'da Osmanlı ile Boğdan kuvvetleri arasında gerçekleşen Akdere Muharebesi'nin savaş planı. Sultan II. Mehmed ile olan mücadelesiyle bilinen Boğdan voyvodası Ştefan Çel Mare, Osmanlılara karşı savaşı kaybeder.

Boğdan Prensliği, 1455'te Osmanlı hâkimiyetini tanımak ve yılda 12 bin altın vermek suretiyle anlaşma yapmışlardı. Boğdan voyvodası Ştefan Çel Mare, uzun bir süre vergisini ödediyse de Fatih'in karada ve denizde yaptığı savaşlar sırasında bağımsızlığını ilan edecek faaliyetlere girişmişti. Ayrıca Fatih'in 1473'te Akkoyunlu sultanı Uzun Hasan'a mağlup olabileceğini hesaba katarak Macarlarla iş birliği içerisine girip Osmanlı topraklarına saldırı hazırlıkları yapmışlardı.

Ştefan Çel Mare, bir süre sonra Türklere vergi vermeyi kabul etmeyerek harekete geçti ve 1475'te Rumeli beylerbeyi Süleyman Paşa kumandasındaki Osmanlı kuvvetlerini yendi. Ertesi yıl Fatih Sultan Mehmed bizzat Boğdan seferine çıktı. Fatih önce Varna civarında Ştefan'a verginin ödenmesini ve Kili limanının teslimini teklif etti. Teklifin reddedilmesi üzerine Osmanlı ordusu Boğdan birliklerini Akdere mevkiinde büyük bir yenilgiye uğratarak Suceava'ya girdi, ama kaleyi ele geçiremedi. O sırada Osmanlı ordusunda kıtlık ve veba çıkması ve Macar kralının da savaş hazırlıklarına başlaması üzerine Fatih Sultan Mehmed geri çekildi. Fakat birkaç ay sonra kışın tekrar sefere çıkan padişah, Macarlar tarafından Tuna kıyılarında yapılan kaleleri yıktı.

Arnavutluk'un Fethi (1466–1478)

II. Mehmed ile aynı sarayda yetişen ve daha sonra Papalık ve Napoli Krallığı'nın desteği ile harekete geçen Arnavutluk hâkimi İskender Bey, vurkaç taktiği ile Osmanlı kuvvetlerine baskınlar düzenlemekteydi. II. Murad, Arnavutluk üzerine üç büyük sefer düzenlemiş olsa da her seferinde Macar tehlikesi nedeniyle bu kuşatmalar kaldırılmak zorunda kalmıştı. II. Mehmed'in tahta geçtiği 1451'e kadar savunma durumunda bulunan İskender, 1452'de Napoli Krallığı ile yaptığı anlaşma sonrasında saldırgan bir tutum takındı. 1455 yılında Fatih'in Sırbistan seferini fırsat bilen İskender Bey, ordusuyla beraber Türklerin elinde bulunan Berat'ı kuşattı.

1464'te İskender Bey, Osmanlı ile imzaladığı barış antlaşmasını Venedik ve Macarların desteğiyle bozarak Osmanlı İmparatorluğu'na ait kaleleri kuşatmaya başladı. Bunun üzerine Fatih, Balaban Paşa komutasında bir orduyu Arnavutluk üzerine gönderdi. Balaban Paşa, İskender Bey'in birliklerine karşı birkaç küçük galibiyet alsa da; Papalık ve diğer devletlerden aldığı kuvvetlerle Türklere saldıran İskender Bey, Balaban Paşa'yı öldürdü ve İlbasan Kalesi'ni kuşattı. Ayrıca bu çatışmada Osmanlı kumandanlarından Yakup Paşa da öldürüldü. Gelişen bu olaylar üzerine Fatih, 1467'de II. Arnavutluk seferine çıktı.

1467 yılının baharında Osmanlı ordusu Arnavutluk'a doğru harekete geçti. Fatih Sultan Mehmed'in büyük bir ordu ile üzerine geldiği haberini alan İskender, İlbasan Kuşatması'nı kaldırarak çekildi. Buna rağmen Fatih seferi sonlandırmadı. 1468'de İskender Bey öldü ve yerine oğlu II. Con Kastrioti geçti. Fatih Sultan Mehmed'in 1478'de başlattığı üçüncü ve nihai Arnavutluk seferinde ise Arnavutların elinde kalmış olan Kroya ve İşkodra kuşatıldı. 1479 yılında Arnavutluk da bir Osmanlı vilayeti durumuna geldi.

Kırım'ın Fethi (1475)

Kırım'ın Kefe şehrinde yer alan Ceneviz kalesi, 1475'te Osmanlı kuvvetlerince ele geçirildi.

Sultan Mehmed, İstanbul'un Fethi'nden sonra Karadeniz kıyılarında Osmanlı egemenliğinin yerleştirilmesini, genişleme siyasetinin ana hedeflerinden biri hâline getirdi. Ticaret yolları üzerinde yer alan ve Cenevizlilerin elinde olan Kırım, müteakip yıllarda Osmanlıların odağında yer aldı.Hindistan, Çin, Türkistan ve Sibirya'dan çeşitli emtiaları taşıyan yolların birleştiği bir mevkide bulunan Kırım; Rusya, İskandinavya, Lehistan ve Litvanya ile ticarette de kilit rol oynuyordu. Esasen, Osmanlı donanmasının Ceneviz kolonisi olan Kefe'ye yönelik 1454 ve 1469 yıllarındaki seferleri bölgedeki Osmanlı nüfuzunu pekiştirmiş, bununla birlikte Cenevizlilerin mevcudiyeti ile Kırım Hanlığı'nın iç siyasetine müdahalelerine son verilememişti. Doğudaki Akkoyunlu tehdidini Otlukbeli Muharebesi (1473) ile bertaraf eden II. Mehmed, kuzeyindeki hedeflerine yönelme olanağı buldu. Bu çerçevede 1475 yılında Boğdan Prensliği üzerine Hadım Süleyman Paşa komutasındaki Rumeli ordusunu sevk ederken Kırım üzerine de Sadrazam Gedik Ahmed Paşa komutasındaki Osmanlı donanmasını gönderdi.

Gedik Ahmed Paşa, 4 Haziran 1475'te Kefe Kalesi'ni kuşattı. 9 Haziran'da kale teslim oldu ve Türk birlikleri kaleye girdi.Kefe'nin Osmanlılarca ele geçirilmesinin ardından Gedik Ahmed Paşa, Cenevizliler tarafından hapse atılmış olan Kırım Hanı Mengli Giray'ı kurtardı ve onunla Kırım Hanlığı üzerinde Osmanlı himayesi kuran bir anlaşma yaptı. Daha sonra Osmanlı donanması; Sudak, Kerç ve Azak'ı da süratle ele geçirdi. Bu üç kalenin fethiyle beraber Kırım yarımadasında ve tüm Karadeniz'de Ceneviz hâkimiyeti sona erdi. Osmanlılar son olarak adanın güneyinde varlık gösteren Theodoro Prensliği adlı devletçiğin merkezi olan Mangup Kalesi'ne yöneldiler ve burayı da idarelerine bağladılar.

1475'teki bu Kırım Seferi, Osmanlı donanmasının 1470'teki Eğriboz Seferi'nden sonra ikinci büyük çaplı ve denizaşırı askerî harekâtını teşkil etti. Bu harekâtın sonunda Kırım'daki Ceneviz varlığı sona erdirilirken, Kuzey Karadeniz ticaret yolları da kesin olarak Osmanlıların egemenliğine girdi.

Otranto Seferi (1480–1481)

Napoli Krallığı haritası. 8 numaralı yerleşim bölgesi Otranto'dur.

1479 Osmanlı–Venedik Antlaşması ile Osmanlı tehlikesini atlatan Venedik Cumhuriyeti, Katolik Ferdinand olarak bilinen İspanya kralıyla savaşıyordu. Napoli kralı Ferdinand da bu savaşta İspanya'yı destekliyordu. Napoli'ye sorun çıkarmak isteyen Venedik, İstanbul'a bir elçi yolladı. Elçi, Puglia ve Calabria gibi büyük şehirlerin Doğu Roma İmparatorluğu'na ait olarak Yunan göçmenler tarafından kurulmuş olması dolayısıyla Mora ve Bizans fatihinin bu bölgeleri kendi malı olarak isteme hakkı olduğuna Sultan II. Mehmed'i ikna etti. Napoli Krallığı'nın, Osmanlı ile yapmış olduğu ittifak anlaşmasını bozmasını da göz önüne alan II. Mehmed, Gedik Ahmed Paşa'ya donanmasını hemen yukarı Arnavutluk sahilinden Avlonya limanına götürmesini ve oradan asker alarak Puglia kıyılarına çıkmasını emretti.

Yaklaşık 132 gemiden oluşan Osmanlı donanması, 28 Temmuz 1480'de Napoli Krallığı'nın Otranto limanına demir attı. Karaya çıkma yeri olarak ilk Brindisi düşünüldüyse de, kıyı savunması olmadığı için Otranto tercih edildi. Sipahiler hemen şehri kuşattı. Şehir direnmek istedi, fakat çok dayanamadan 11 Ağustos 1480 tarihinde fetholundu. Şehir halkının bazı ileri gelenleri Osmanlı'ya karşı geldikleri için idam edildi. Daha sonra bu kişiler Papalık tarafından azizlik mertebesine ulaştırıldı. Sultan ileriki zamanlardaki fetihler için Otranto'yu bir üs olarak kullanmak istiyordu, fakat halkın büyük kısmı şehirden firar etti.

Otranto halkının şehre dönmeyi ve Türklere yiyecek ikmali yapmayı reddetmesi üzerine Osmanlılar, kuvvetlerinin büyük bir kısmını İtalya'dan çekerek şehirde, denizyoluyla beslenebilecek küçük bir garnizon bıraktı. Bu sıralarda Sultan Mehmed'in bir ordunun başında bizzat İtalya'ya geleceği söylentileri dolaşmaya başladı. Türk istilası korkusu nedeniyle Papa, Fransa'daki Avignon kentine kaçmayı bile düşündü; ancak bunu yapmak yerine Cenova, İspanya, Portekiz gibi çeşitli yerlerden yardım temin etti.

Fatih Sultan Mehmed'in 3 Mayıs 1481 tarihinde hayatını kaybetmesinden hemen sonra Napoli kralı, Osmanlı'nın dikkatini dağıtmak amacıyla Arnavut isyancıları destekledi. Daha sonra Arnavutluk'ta isyan çıktı ve Otranto–Avlonya–İstanbul arasındaki iletişim kesildi. Bu sırada Macar kralı sınır bölgelerinde çeşitli saldırılar düzenledi. Otranto'da bulunan, Osmanlı ile bağı kesilen 8.000 askerden oluşan Osmanlı birliği karadan ve denizden kuşatıldı. 6 ay kuşatma sonrası erzak sıkıntısı çeken birlik daha sonra teslim oldu. Otranto, Osmanlı birliklerinin burayı boşaltması üzerine 10 Eylül 1481 tarihinde elden çıktı.

Ölümü

II. Mehmed, 1481'de Anadolu'ya doğru yeni bir sefere çıktı. Fakat daha yolun başında iken hastalandı ve 3 Mayıs 1481 tarihinde, Gebze yakınlarındaki Hünkâr Çayırı'ndaki ordugâhında henüz 49 yaşındayken öldü.Gut hastalığından öldüğü sanılmakla birlikte, Alman tarihçi Franz Babinger'e göre Osmanlı tabibi Yakup Paşa tarafından zehirlenmiştir.Türk tarihçi Halil İnalcık, Fatih'in ölüm sebebinin gut hastalığına bağlandığını, zehirlenerek öldüğü yolundaki iddiaların Âşıkpaşazâde'de yer alan bir bilginin yorumuna dayandığını ve başka tarihî kaynaklarla doğrulanmadığını belirtmiştir. Tarihçi Ahmet Şimşirgil de, son yüzyıla kadar II. Mehmed'in zehirlendiği iddiasının neredeyse hiç ortaya atılmadığı ve konuşulmadığını, bu tezi ilk kez Alman tarihçi Franz Babinger'in 1953 yılında kaleme aldığı "Mehmed der Eroberer und seine zeit" isimli eserinde ortaya attığını söylemiştir. Bazı kaynaklar ise Fatih'in, en büyük oğlu ve halefi olan II. Bayezid'in emriyle zehirlendiğini iddia etmiş; ancak İlber Ortaylı bunu reddetmiştir. Genel olarak Osmanlı tarihçileri, Fatih'in vefat sebebinin bir hastalık olduğu konusunda müttefiktir. Örneğin Erhan Afyoncu, Fatih'in şeker hastalığından kaynaklanan bir sorunla ölmüş olabileceğinin üzerinde durulduğunu ifade etmiş,Yavuz Bahadıroğlu da mafsal ağrılarının olduğunu söylemiştir.

Fatih öldükten sonra ölümü saklandı. Padişah'ın hamam ihtiyacı var denilerek gizlice cenazesi saraya getirildi. O sırada Şehzade Bayezid'e ve Şehzade Cem'e ulak gönderildi. Gizlenen cenaze haberini 11 gün sonra öğrenen yeniçeriler İstanbul'a geldi ve İstanbul'da büyük bir anarşi başladı. Sadrazam Karamanlı Mehmed Paşa, Cem taraftarı olduğu için idam edildi. Şehirde her taraf yağmalanmaya başladı. Gayrimüslim tüccarların ev ve dükkânlarına saldırılar düzenlendi. O arada herkes, kendi taraftarını tahta çıkarmak için uğraşırken, Fatih'in cenazesi sarayda karanlık bir odada unutuldu. Baltacılar kethüdası olan Kasım isimli birisi, II. Bayezid'e yazdığı mektupta, sarayda cenazenin yanına gittiğinde üç gün üç gece boyunca üzerine mum yanmadığını, cesedin kokusundan yanına zor varıldığını söylemiştir. Daha sonra tahnit ustasıyla beraber iç organları çıkarılmış ve ceset tahnit edilmiştir. Cesedi tahnit edebilmek için elbiselerinin çıkarılması gerekiyordu. Lâkin mevsimin sıcak olması dolayısıyla ceset bozulduğu için elbise cesede yapışmıştı. Bu yüzden, elbisesi sol kolunun üzerinden kesildi ve tahnit bu şekilde yapıldı. Kesik elbise bugün hâlen Topkapı Sarayı'ndadır. 22 Mayıs 1481 tarihinde defnedildi. Naaşı Fatih Camii'ndeki türbesindedir.

Fatih Sultan Mehmed'in Fatih Camii haziresindeki türbesi.

Fatih Sultan Mehmed'in ölümü, oğulları Bayezid ile Karaman sancakbeyi olan Cem'i tahta geçme konusunda karşı karşıya getirdi. Fatih’in düzenlediği kanunnâmede padişah olacaklara kardeşlerini öldürme hakkı tanıması, şehzadeler arasındaki saltanat mücadelesine başka bir mahiyet de katmıştı. Fatih'in sadrazamı Karamanlı Mehmed Paşa Cem taraftarı iken; İstanbul muhafızı ve eski sadrazam İshak Paşa, Anadolu beylerbeyi Sinan ve yeniçeri ağası Kasım da Bayezid taraftarıydı. Fatih'in ölüm haberi Bayezid'e de Cem'e de yollanmıştı. Ancak Cem'e giden ulağın yolu kesilmiş, İstanbul'da çıkan karışıklıklarda ise Karamanlı Mehmed Paşa öldürülmüş ve yeniçeriler sokaklarda Bayezid lehine gösteriye başlamışlardı.İshak Paşa, bir an önce gelmesi için Bayezid'e dâvetnâmeler gönderdi. Babasının ölüm haberini 7 Mayıs'ta öğrenen Bayezid, 21 Mayıs'ta Üsküdar'a varabildi. Ertesi gün babasının cenaze merasimine katıldıktan sonra Topkapı Sarayı'na gitti. Aynı gün toplanan divan, saltanatın Bayezid'e ait olduğunu ilân etti.

Sultan Mehmed'in ölüm haberi Avrupa'da büyük bir sevince neden oldu. Kilise çanları çalındı ve kutlamalar yapıldı. Haber Venedik'te şöyle duyuruldu:

"La Grande Aquila è morta!" (Büyük Kartal Öldü!)

Fatih Sultan Mehmed'in ölmeden önce bir sonraki seferi nereye düzenlemeyi planladığı tam olarak bilinmemektedir. Zira Sultan, bu bilgiyi seferin güvenliği açısından çok gizli tutuyor ve kimseye söylemiyordu. Bazı tarihçiler, seferin Rodos veya Güney İtalya'ya (belki de Roma) yönelik olduğunu tahmin ederken, bazıları da Mısır'daki Memlûk Sultanlığı'nı devirmek ve Mısır ile hilâfeti ele geçirmek amaçlı olduğunu belirtmektedir. Fakat başka yerlere fetih düzenleyeceğini ileri süren başka tarihçiler de bulunmaktadır.^[]İlber Ortaylı, bu büyük seferin hedefinin bilinmediğini, ancak Diliskelesi'nden gemilerin İtalya'ya yöneleceğinin muhtemel olduğunu belirtmiştir. Fatih Sultan Mehmed, Anadolu Yakası'na geçip birliklerini Üsküdar'da topladığı ve hazırlıkları başlattığı için, seferin İtalya'ya düzenlenme olasılığı günümüz tarihçileri tarafından zayıf bulunmaktadır.^[]

Yenilikleri ve kanunnâmeleri

İstanbul'un Fethi'nden sonra şehirde inşa edilen ilk imparatorluk camisi olan ve Sultan II. Mehmed tarafından yaptırılan Fatih Camii'nin 19. yüzyıl sonlarına ait tarihî bir fotoğrafı.

Fatih Sultan Mehmed, askerî başarılarla Osmanlı Devleti'ni büyük bir imparatorluğa dönüştürdü. Bilime, tarihe ve felsefeye özel bir ilgi gösterdi. Kendisinin Türkçeden başka Arapça, Farsça, Latince ve Yunanca kitaplardan oluşan özel bir kütüphanesi vardı. "Avni" mahlasıyla şiirler yazdı. Bilim adamlarını ve edebiyatçıları destekleyen Fatih, nesir ustası Sinan Paşa ile şair Ahmed Paşa'yı vezirliğe kadar yükseltti. O dönem Timur İmparatorluğu'nun himayesi altında Semerkant'ta çalışmalarını yürüten matematikçi ve astronom Ali Kuşçu'yu İstanbul'a davet etti ve İstanbul'da kalmasını sağladı. Ayrıca Fatih, Rönesans döneminin en önemli biri olan Gentile Bellini'yi 1479'da İstanbul'a getirterek kendisine hususi resimlerini yaptırdı.

Yeni bir imparatorluğun gerçek mânada kurucusu olan Fatih Sultan Mehmed, Osmanlı Devleti'ne düzenli ve sürekli bir yapı kazandırmak için önemli düzenlemeler yaptı. Yönetim, maliye ve hukuk alanında koyduğu kuralları içeren Fatih Kanunnâmesi, sonraki dönemlerde de yürürlükte kaldı. Bu kanunnâme, tahta çıkan padişaha devletin geleceği (nizâm-ı âlem) için kardeşlerini öldürme hakkı veriyordu. Bu yönüyle Fatih Sultan Mehmed, kendinden sonraki nesilleri bağlayıcı şekilde derlemiş ve resmî olarak yürürlüğe konulmuş bir kanunnâme neşreden ilk Müslüman hükümdar olarak görünmektedir. Fatih'in Osmanlı devlet düzenine ilişkin temel ilkelerin pek çoğu Tanzimat dönemine kadar geçerliliğini korumuştur.

Solda genç bir adamla II. Mehmed'in portresi. Gentile Bellini'nin bu portreyi İstanbul'da değil, Venedik'e döndükten sonra yaptığı varsayılmaktadır. Soldaki genç adam bazen Mehmed'in oğlu Cem olarak yorumlanır, ancak buna dair bir kanıt yoktur.

Fatih'in saltanatı döneminde Osmanlı Devleti'nde 500'den fazla mimari yapı yapıldı. Onun adına yapılan en önemli yapı ise, İstanbul'da bir cami ile medrese, kütüphane, imarethâne (aşevi), darüşşifa (hastane), hamam, kervansaray gibi birimleri kapsayan Fatih Külliyesi'dir. Özellikle İstanbul'un Fethi'nden sonra yeni başkentte yaptırdığı görkemli yapılarla, o dönem için metropol özelliğine sahip olan şehir hızla gelişti. 1477–78'de yapılan bir ankete göre, o zamanlar Konstantiniyye ve komşu Galata'da toplam 16.324 hâne, 3.927 dükkân ve tahmini 80.000 nüfus vardı. Nüfusun dinsel oranı da şu şekildeydi:


1478'de Konstantiniyye ve Galata'daki toplam dinsel nüfus dağılımı
İnanç	Yaklaşık yüzde	Yaklaşık nüfus
Müslüman	% 60	48.000
Hristiyan	% 20	16.000
Yahudi	% 10	8.000
Diğer	% 10	8.000

Saltanatının sonunda, Sultan II. Mehmed'in iddialı yeniden inşa programı, İstanbul'u gelişen bir imparatorluk başkentine dönüştürdü.Osmanlı tarihçisi Neşrî'ye (ö. 1520) göre, "İstanbul'un tamamını Sultan Mehmed yarattı". Elli yıl sonra İstanbul, yeniden Avrupa'nın en büyük ve ayrıca kozmopolit bir şehri hâline geldi. Örneğin, 1493 yılında İstanbul'daki bedestenlerde Müslüman tüccarların yanı sıra Ermeni, Yahudi ve Rum tüccarlar da vardı.

Bir buçuk yüzyıl sonra, ünlü Osmanlı seyyahı Evliya Çelebi, kırk yılı aşkın sürecek olan ünlü seyahatine İstanbul'dan başladı ve şehri semt semt gezip çeşitli meclislerle kahvehane ve meyhânelere uğrayarak buralar hakkında bilgiler topladı. Bununla birlikte, zaman içinde birçok kişi çeşitli nedenlerle şehirden kaçtı ve şehir birkaç veba salgını yaşadı. 1459 yılında Sultan Mehmed, fetihten sonra sürgün edilen Rumların şehre geri dönmesine izin vererek şehrin kozmopolit yapısını korumayı amaçladı; aynı yıl devlet erkânını yanına çağırarak şehrin herhangi bir yerinde kendilerinin ismiyle anılacak bir bölge seçmelerini ve orada bir cami, bir han, bir hamam ve bir pazar yeri inşa etmelerini istedi. 16. yüzyıl ortalarında Fransız gezgin Pierre Gilles (ö. 1555), İstanbul'daki Rum nüfusun camiye dönüştürülmüş veya terk edilmiş eski Bizans kiliselerinin hiçbirine isim veremediğini yazmıştır.

Eğitim ve kültürel faaliyetleri

Fatih Sultan Mehmed ile Semerkantlı bilim insanı Ali Kuşçu'yu betimleyen bir 16. yüzyıl minyatürü.

Fatih Sultan Mehmed, inşası 1462–1470 yılları arasında süren ve İstanbul'un ve Osmanlı'nın ilk yükseköğretim kurumu olan Sahn–ı Semân Medresesi'ni kurdu. Sahn–ı Semân medreseleri, Fatih Külliyesi içindeki en yüksek düzeyli medreseler idiler. Sahn-ı Semân'da Kur'an, hadis, kelâm, fıkıh, tefsir gibi İslam bilimlerinin yanı sıra fizik, kimya, matematik, astronomi gibi aklî bilimlerde de dersler verilirdi. Sahn–ı Semân medreselerinin eğitim müfredatının hazırlayıcılarından biri, çağın önemli bilim insanı olan Ali Kuşçu'dur. Sultan Mehmed, o dönem Semerkant'ta bulunan Ali Kuşçu'yu İstanbul'a davet etti ve daha sonra onu Sahn-ı Semân Medresesi'ne müderris olarak atadı. Bu medreselerde Ali Kuşçu tarafından düzenlenen bir okutma planının olduğu, hatta bunun bir "kânûnnâme" şeklinde yapıldığı bilinmektedir. Sahn-ı Semân, I. Süleyman tarafından 1551–57'de inşa ettirilen Süleymaniye Medreseleri zamanına kadar nakli ve akli bilimlerde öğrenci yetiştirmekteydi. Kanuni devrinde bu medreseler şer'î ilimler ihtisası yapılan medreseler olmuşlardır.

Bunların yanı sıra Fatih, 1474'te Fatih Camii mihrabının kenarlarına yerleştirttiği, iki dolaba koyulan, 800 cilt ile başlamış bir kütüphane kurdu. Bu kütüphane 1742'de caminin yanına yapılmış müstakil bir binaya, 1956'da da Süleymaniye Kütüphanesi'ne taşınmıştır. Fatih, Rönesans sanatçılarının himayesinin yanı sıra, çağdaş ve klasik edebiyatın ve tarihin hevesli bir bilginiydi. Bu ilgi, o'nun diğer dillerin yanı sıra Farsça, Osmanlı Türkçesi, Arapça, Latince ve Yunanca dillerinde 8000'den fazla el yazması içeren çok dilli ve devasa bir kütüphane inşa etme çalışmasıyla doruğa ulaştı.

Öğrenim hayatı

Fatih Sultan Mehmed'in kütüphanesindeki yazma eserlere vurulmuş mühür. Çeviri yazısı: "Mehmed bin Murad Han"

Fatih Sultan Mehmed, çocukluğundan itibaren yoğun bir İslamî ve ilmî eğitim aldı. Kendisinden önceki altı padişah gibi o da askerî hususlarda bilgi ve tekniğe sahipti. Kendisi, birçok tarihçi tarafından bir "Rönesans hükümdarı" olarak tanımlanmaktadır. Fatih, İtalyan kültürünü tanıyan nadir bir Doğu hükümdarıydı. II. Mehmed'in yanında bulundurduğu Rum tarihçi Kritovulos, onun kendi ana dili olan Türkçe dışında Arapça, Farsça, İbranice, Keldanice, Slavca, İtalyanca, Yunanca ve Latince bildiğini ifade etmektedir. Fatih'in özellikle İstanbul'un Fethi'nden sonra zengin bir kütüphanesi vardı ve binlerce ciltlik kitaba sahipti. Antik tarihe de meraklı olan padişah, Plutarhos'un Geographia isimli eserini Yunancadan Türkçeye çevirerek coğrafi bilimlere olan ilgisini göstermiştir. Fatih'in sarayında Yunanca ve İtalyanca bilen iki kâtip bulunuyor ve padişaha Antik Çağ tarihiyle ilgili bilgiler veriyordu. Tarih ve coğrafyanın yanında mitolojiyle de ilgilenen Fatih, Yunan şair Homeros'un meşhur İlyada Destanı'nın kopyasını hazırlatmıştı. Fatih'in yanında bulunan İtalyan nedimesi, ona Antik Yunanistan'daki düşünürlerin ve Romalı tarihçilerin eserlerini okutmuştu.

Costanzo da Ferrara tarafından yapılmış olan ve Sultan II. Mehmed'i gösteren bronz bir madalyon, 1481.

Fatih ayrıca papaların, imparatorların, Fransa krallarının, Büyük İskender'in ve Lombardların vakayinamelerini okumuştu.Bizanslı tarihçi Georgios Frantzis, Fatih'in Büyük İskender, Roma imparatoru Augustus, Bizans imparatoru Büyük Konstantin ve Theodosius gibi şahsiyetlere karşı hayranlık beslediğini söylemiştir. Fatih ateşli silahlara da yoğun ilgi göstermiş, tarihteki ilk havan topu olduğu bilinen ve İstanbul'un fethinde kullanılan şahi toplarının çizimlerini bizzat kendisi yapmıştır. Divan edebiyatında ise Avni mahlasıyla şiirler yazmıştır. Yine padişah, huzurunda felsefi tartışmalar yaptırıyordu. Zaman zaman ulemayı veya Müslüman bilginleri bir araya topluyor ve padişahın huzurunda teolojik sorunları tartışmalarını istiyordu.

Ali Kuşçu, Georgios Trapezuntios ve gibi devrin büyük zekâlarını korumuş olan Fatih, Hristiyan bilim adamları ve sanatkârları sarayına davet etmiş, onlara iltifat ve ikramlarda bulunmuştur. Ayrıca İtalyan ressam Gentile Bellini'ye kendi hususi resmi olmak üzere çeşitli portreler ve heykeller yaptırmıştır.Hristiyanlığı yakından tanımak isteyen Fatih, İstanbul Ortodoks Kilisesi'ne patrik olarak atadığı Gennadios ile Hristiyanlık inancı üzerine bir müzakereye girişmiş ve Gennadios'tan padişaha anlattıklarını yazmasını istemiş, yazılan metne de Gennadios İtikadnâmesi denmiştir. Ancak bu durum Avrupa'da Fatih'in Hristiyanlığa meylettiği şeklinde yorumlandı ve Papa II. Pius, padişahı Hristiyanlığa davet eden bir mektup kaleme aldı. Tarihçi İlber Ortaylı bu konuyla ilgili olarak Fatih'in şüphesiz Müslüman olduğunu, fakat sofu derecesinde aşırı dindar olmadığını belirtmiş ve Fatih'in Hristiyanlığa kaydığı şeklindeki iddialara sert açıklamalar yapmıştır.

Ailesi

II. Mehmed'in 1446'da Manisa'da evlendiği ilk eşi ve II. Bayezid'in annesi Emine Gülbahar Hatun'un Fatih Camii içindeki türbesi. (İstanbul, Türkiye)

Eşleri

II. Mehmed'in bilinen sekiz eşi şunlardır;

Emine Gülbahar Hatun — Akkoyunlulara gelin giden Gevherhan Hatun ile II. Bayezid'in annesidir.
Helena Hatun — Mora despotu olan Dimitrios Paleologos'un kızıdır.
Alexias Hatun — Bizans prenseslerindendir.
Gülşah Hatun — Karamanoğulları Beyliği'nden İbrahim Bey'in kızı, Karaman sancakbeyi Şehzade Mustafa'nın annesidir.
Sitti Mükrîme Hatun — Dulkadiroğulları Beyliği'nden Süleyman Bey'in kızıdır.
Çiçek Hatun — Bir Türkmen beyi kızı veya cariye ve Cem Sultan'ın annesidir.
Anna Hatun — Trabzon imparatoru olan David Megas Komninos'un kızıdır. Evlilikleri kısa sürmüştür.
Hatice Hatun — Zağanos Paşa'nın kızıdır. Fatih boşamıştır.

Çocukları

II. Mehmed'in üç oğlu ve bir kızı vardı.

II. Bayezid — Fatih'ten sonra yeniçerilerin desteğiyle Osmanlı tahtına geçen oğludur.
Mustafa — Karaman sancakbeyidir. 1474'te ölmüştür.
Cem Sultan — Bayezid ile taht mücadelesine giren oğludur.
Gevherhan Hatun — Fatih'in tek kızıdır. Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan'ın oğlu Uğurlu Mehmed Bey ile evlendi.

Popüler kültürdeki yeri

Türkiye Cumhuriyeti'nde ilk ve tek Osmanlı padişahı resminin yer aldığı 1000 ₺ değerindeki banknot para. (1986–1992)

2012 yılı çıkışlı *Fetih 1453* sinema filminin afişi. Filmde Sultan Mehmed'i Devrim Evin canlandırmıştır. (öndeki)

Kültürel

Türkiye Cumhuriyeti'nde 1986'dan 1992'ye kadar tedavülde olan 1.000 Türk lirası değerindeki mor renkli kâğıt paranın arka yüzünde II. Mehmed'in resmi yer almıştır.

Mimari

Türkiye'nin İstanbul şehrinde, İstanbul Boğazı üzerinde Fatih'in anısına inşa edilen Fatih Sultan Mehmet Köprüsü, 3 Temmuz 1988 tarihinde kullanıma açılmıştır.Kavacık ile Hisarüstü arasında yer alan köprü, Asya ile Avrupa'yı Boğaziçi Köprüsü'nden sonra ikinci kez bağlayan asma köprüdür. Temeli 29 Mayıs 1985 tarihinde atılmıştır. Hâlen dünyanın en büyük çelik asma köprüleri içinde 14. sırada yer almaktadır.
İstanbul'un Fatih ilçesindeki Fatih Parkı'nda ve ayrıca Edirnekapı surlarının girişinde II. Mehmed'in heykeli bulunmaktadır.
II. Mehmed'in şehzadelik yıllarını geçirdiği Manisa'da hizmete açılan Fatih Parkı'nda Sultan Mehmed'in İstanbul'u fethedişini anlatan heykel bulunmaktadır.

Edebiyat

Ahmet Ümit'in 2012'de yayımlanan Sultanı Öldürmek adlı romanı, Fatih Sultan Mehmed'in kişilik yapısı, psikolojik durumu ve ölümü üzerine yoğunlaşmaktadır.
Nedim Gürsel'in 1995 tarihli Boğazkesen romanı, İstanbul'un Fethi'ni ve Fatih'i konu almaktadır.
Türk gazeteci ve yazar Ahmet Almaz'ın 2007 tarihli Fatih Sultan Mehmed Nasıl Öldürüldü? kitabında Fatih'in ölümü ile ilgili bazı iddialar değerlendirilmektedir.
Turan Oflazoğlu'nun Bizans Düştü Fatih adlı tiyatro oyununda İstanbul'un Fethi anlatılmaktadır.
'ın Dünyanın İlk Günü adlı romanında İstanbul'un Fethi konu alınmaktadır.
Türk yazar Okay Tiryakioğlu, Kuşatma 1453 adlı romanında, İstanbul'un Fethi ve II. Mehmed'in tarihî öyküsünü kurgusal ve tarihsel verilerle anlatmaktadır.
Tarihçi ve akademisyen Feridun Emecen, 2012'de yayımlanan Fetih ve Kıyamet: 1453 adlı kitabında İstanbul'un Fethi'ni ve II. Mehmed'i tarihî belgeler, resimler ve haritalar ışığında tekrar anlatmaktadır.
Türk tarih proseförü Halil İnalcık'ın Fâtih Sultan Mehemmed Han kitabı, II. Mehmed'i detaylı bir şekilde anlatmaktadır.

Sinema / televizyon

1951 yapımı İstanbul'un Fethi filminde II. Mehmed, Sami Ayanoğlu tarafından canlandırılmıştır. Siyah ve beyaz çekilen bu film, İstanbul'un Fethi'ni konu alan ilk Türk sinema filmidir.
1972–1978 yılları arasında çekilen Kara Murat film serisinin 7 filminden 6'sında II. Mehmed'i Bora Ayanoğlu canlandırmıştır.
1978 yapımı Kara Murat: Devler Savaşıyor filminde II. Mehmed, Sümer Tilmaç tarafından canlandırılmıştır.
1985 yapımı filminde II. Mehmed, Zafer Ergin tarafından canlandırılmıştır.
1997 yapımı Kuşatma Altında Aşk filmi, İstanbul'un Fethi'ni arka planda tutan bir romantik filmdir.
2009–2012 yılları arasında çekilen, 16 Şubat 2012'de gösterime giren, yönetmenliğini ve yapımcılığını Faruk Aksoy'un yaptığı Fetih 1453, Sultan Mehmed'in İstanbul'u fethedişini anlatan detaylı bir sinema filmidir. Filmde II. Mehmed'i Devrim Evin canlandırmıştır.Türk sinema tarihinin en pahalı filmi olma özelliği taşıyan bu film hem Türkiye'de hem de yurt dışında pek çok rekora imza atmış ve Türk sinemasına yeni bir soluk katmıştır. Ayrıca Türkiye'de 5 ve 6 milyon seyirci barajını geçen ilk film olan bu yapım, şu an Türkiye'de en çok izlenen 4. sinema filmidir.
2013 yılında gösterime giren ve beş bölüm süren Fatih adlı dizide II. Mehmed'i Mehmet Âkif Alakurt canlandırmıştır.
Osmanlı Tokadı adlı 2013 yapımı Türk dizisinde II. Mehmed'i İsmail Hacıoğlu canlandırmıştır.
2014'te yayımlanan ABD ve Birleşik Krallık ortak yapımı Dracula: Başlangıç filminde II. Mehmed'i İngiliz aktör Dominic Cooper canlandırmıştır.
2018'de gösterime giren ve altı bölüm süren Mehmed: Bir Cihan Fatihi adlı Türk dizisinde II. Mehmed'i Kenan İmirzalıoğlu canlandırmıştır.
2018–2020 yılları arasında Netflix'te yayımlanan Hakan: Muhafız dizisinde II. Mehmed'i Saim Karakale canlandırmıştır.
Netflix'in 2020'de çıkardığı Rise of Empires: Ottoman dizisinin 1. sezonunda II. Mehmed'in İstanbul'un Fethi'ne kadarki, 2022'de yayımlanan 2. sezonunda ise Eflak Seferi'ne kadarki hayatı ele alınmaktadır. Dizide II. Mehmed'i ise Cem Yiğit Üzümoğlu canlandırmaktadır.
2021–2022 yılları arasında TRT 1'de yayımlanan Barbaroslar: Akdeniz'in Kılıcı dizisinde II. Mehmed'i canlandırmıştır.
2023 yapımı isimli Türk televizyon filminde II. Mehmed'i Can Sipahi canlandırmıştır.
27 Şubat 2024'te yayımlanmaya başlayan Mehmed: Fetihler Sultanı isimli Türk dizisinde II. Mehmed'i Serkan Çayoğlu canlandırmaktadır.

Resim galerisi

İstanbul'un Fatih ilçesindeki Fatih Parkı'nda yer alan II. Mehmed heykeli.
Fatih Sultan Mehmed atını denize doğru sürüyor. (İstanbul'un Fethi'nden bir olay)
İtalyan sanatçı Bertoldo di Giovanni tarafından yapılan II. Mehmed'in bronz madalyası, 1480.
Sultan Mehmed'in gençliğini tasvir eden bir eskiz.
17–18. yüzyıldan kalma bir Arapça el yazmasında guaj boyayla yapılmış II. Mehmed resmi.
II. Mehmed'i gül koklarken tasvir eden, Nakkaş Sinan Bey'e ait minyatür.
1468'den kalma bir temliknâmede II. Mehmed'in tuğrası.
II. Mehmed ve Osmanlı ordusunun dev bir topla Konstantinopolis'e yaklaştığını gösteren bir resim. (Fausto Zonaro)
Sultan Mehmed ile Patrik Gennadios'u Yılanlı Sütun'da betimleyen minyatür. (Hünernâme, 1580'ler)
II. Mehmed'in İtalyan ressam Paolo Veronese tarafından 16. yüzyılda çizilmiş portresi.

Ayrıca bakınız

Notlar

^ Tarihçi Franz Babinger, bu dönemde Mehmed'in yalnızca Rumeli'nin saltanat naibi olduğunu ve ancak Varna Savaşı'nın ardından 1444 sonlarında ya da 1445 başında tahta çıktığını yazar. (Babinger, Franz (2003). Fatih Sultan Mehmed ve Zamanı. İstanbul: Oğlak Yayınevi. . ss. 47, 55)
^ Mehmed, İslam peygamberi Muhammed'in adından türemiş Arapça kökenli bir erkek adıdır. İsim önce Mehemmed olmuş, sonra Mehmed, ondan sonra ise Mehmet olarak okunmaya başlanmıştır. Mehmed ismi, Muhammed isminin kısaltılmış hâlidir. Adı "Mehmed" olan Osmanlı padişahlarının isimleri birçok kaynakta "Muhammed" şeklinde de geçmiştir.
^ Halil İnalcık yazmış olduğu bu raporda, tablodaki "genel toplam" içerisinde askerler, ulemâ, medrese öğrencileri ve esirlerin yer almadığını belirtmiştir. İnalcık, Ömer Lütfi Barkan'ın görüşünü paylaşarak bunların toplamının nüfusun yaklaşık beşte birini oluşturduğunu ve şehirdeki toplam nüfusun böylelikle 100 bin civarında olduğunu yazmıştır.
^ Madde: و هر کمسنیه که اولادمدن سلطنت میسر اولا قرنداشلرین نظام عالم ایجون قتل ایتمك مناسبدر — (ve her kimesneye ki evlādımdan salṭanat müyesser ola, ḳarındaşların niẓām-ı ʿālem içün ḳatl ėtmek münāsibdir.)

Kaynakça

Özel

^ ^a ^b "Mehmed II – Ottoman sultan" (İngilizce). Encyclopedia Britannica. 10 Mart 2018 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 23 Temmuz 2023.
^ Babinger, Franz (1987). (İngilizce). worldcat.org. s. 8. 28 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Temmuz 2023.
^ "İstanbul'un Fethi". Türk Tarih Kurumu. 8 Haziran 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 23 Temmuz 2023.
^ "Tarihi Çağları Başlatan ve Bitiren Olaylar Nelerdir? Tarihi Çağlar Hangi Olay ile Başlar ve Biter?". Habertürk. 14 Mart 2023. 26 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 23 Temmuz 2023.
^ "Fatih Sultan Mehmet'in İstanbul'u fethetmesini öven bir hadis var mıdır ve hangi hadis kitabında geçiyor?". sahihhadisler.com. 1 Haziran 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 23 Temmuz 2023.
^ "İstanbul'un fethini haber veren hadisi açıklar mısınız?". Sorularla İslamiyet. 23 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 23 Temmuz 2023.
^ Stavrides, Théoharis (2001). The Sultan of Vezirs: The Life and Times of the Ottoman Grand Vezir Mahmud Pasha Angelović (1453–1474) (İngilizce). BRILL. s. 23. ISBN . Erişim tarihi: 23 Temmuz 2023.
^ ^a ^b ^c ^d Şimşirgil, Ahmet (2017). Kayı II: Cihan Devleti. Timaş Yayınları. s. 296. ISBN . 23 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 23 Temmuz 2023.
^ İnalcık, Halil. "KANUNNÂME". TDV İslâm Ansiklopedisi. 23 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 23 Temmuz 2023.
^ Middle Ages, Oxford Dictionary of English (2e), Oxford University Press, 2003.
^ İnalcık, Halil (2021). Devlet-i Aliyye: Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar - I. 1. cilt. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. s. 111. 24 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Temmuz 2023.
^ ^a ^b Demirkent, Işın. "KAYSER". TDV İslâm Ansiklopedisi. 19 Haziran 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Temmuz 2023.
^ Altınay, Ahmet Refik (1909). Fatih Sultan Mehmed ve Bellini: 1479–1480 (Farsça). Matbaa-i Ahmed İhsan. 24 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Temmuz 2023.
^ Freely, John (28 Aralık 2010). The Grand Turk: Sultan Mehmet II – Conqueror of Constantinople and Master of an Empire (İngilizce). Harry N. Abrams. ISBN . 24 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Temmuz 2023.
^ Fabricius, Johann Albert (2015). Bibliotheca Graeca (İngilizce). 6. cilt. Creative Media Partners, LLC. ss. 731-732. ISBN . 24 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Temmuz 2023.
^ Büsching, Anton Friedrich (1766). Anton Friderich Büschings neue Erdbeschreibung: Welcher das Osmanische Reich in Europa, das Königreich Portugal, Spanien, Groß–Brittannien und Ireland enthält (Almanca). 3. cilt. Hurter. s. 29. 24 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Temmuz 2023.
^ Latifî (1800). oder Biographische Nachrichten von vorzüglichen türkischen Dichtern (Almanca). Chabert, Thomas tarafından çevrildi. H. Gessner. s. 274. 24 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Temmuz 2023.
^ Fallmerayer, Jakob Philipp (1830). Geschichte der Halbinsel Morea während des Mittelalters (Almanca). Cotta. s. 550. 24 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Temmuz 2023.
^ Jouannin, Joseph–Marie (1840). Turquie (Fransızca). HACHETTE LIVRE. s. 461. ISBN . 24 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Temmuz 2023.
^ Pierer, H. A. (1843). Supplemente zum Universal–Lexikon oder Encyclopädischem Wörterbuch (Almanca). 3. cilt. Pierer. s. 322. 24 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Temmuz 2023.
^ Gibb, Elias John Wilkinson (2022). Ottoman Poems: Translated Into English Verse in the Original Forms, With Introduction, Biographical Notices, and Notes (İngilizce). Creative Media Partners, LLC. ISBN . 24 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Temmuz 2023.
^ Oliver Herbrand Gordon Leigh (1901), Universal Classics Library, 14. cilt, s. 204.
^ "Bazı padişahların mahlasları". GZT. 2 Ağustos 2022. 24 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Temmuz 2023.
^ Ortaylı, İlber (2022). Türklerin Tarihi 2: Anadolu'nun Bozkırlarından Avrupa'nın İçlerine. Kronik Kitap. ISBN . 24 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Temmuz 2023.
^ ^a ^b ^c ^d İnalcık, Halil. "MEHMED II". TDV İslâm Ansiklopedisi. 30 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Temmuz 2023.
^ Kinross, Patrick Balfour Baron (1977). The Ottoman Centuries: The Rise and Fall of the Turkish Empire (İngilizce). Cape. s. 87. ISBN . 24 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Temmuz 2023.
^ ^a ^b Babinger, Franz (2003). Fatih Sultan Mehmed ve Zamanı. Oğlak. ss. 30-31. ISBN . 24 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Temmuz 2023.
^ Doukas (1975). Decline and Fall of Byzantium to the Ottoman Turks (İngilizce). Wayne State University Press. s. 304. ISBN . 24 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Temmuz 2023.
^ Çaykara, Emine (2005). Tarihçilerin Kutbu: Halil İnalcık Kitabı. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. s. 459. ISBN . 31 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 31 Temmuz 2023.
^ ^a ^b Kinross, Patrick Balfour Baron (1977). The Ottoman Centuries: The Rise and Fall of the Turkish Empire (İngilizce). Cape. s. 95. ISBN . 24 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Temmuz 2023.
^ ^a ^b Yaşaroğlu, M. Kâmil. "MOLLA GÜRÂNÎ". TDV İslâm Ansiklopedisi. 24 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Temmuz 2023.
^ "Bu Sopayı Baban Verdi – Osmanlı Hikâyeleri". ehlisunnetbuyukleri.com. 24 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Temmuz 2023.
^ ^a ^b "Fatih Sultan Mehmed'in Çocukluk Defteri". Panorama 1453 Tarih Müzesi. 3 Ağustos 2013. 24 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Temmuz 2023.
^ Khokhar, Zain (13 Mayıs 2020). . Dünya Tarihi Ansiklopedisi. 17 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2023.
^ Afyoncu, Erhan (2018). Bir Cihan Hükümdarı Fatih Sultan Mehmed. Yeditepe Yayınevi. s. 11. ISBN . 24 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Temmuz 2023.
^ ^a ^b "Fatih Sultan Mehmet'in çocukken tuttuğu not defteri". GZT. 18 Ocak 2017. 24 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Temmuz 2023.
^ . CNN Türk. 23 Şubat 2012. 23 Şubat 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Temmuz 2023 – Internet Archive vasıtasıyla.
^ İnalcık, Halil (1995). Fatih Devri Üzerinde Tetkikler ve Vesikalar. Türk Tarih Kurumu. ss. 56-57. ISBN . 24 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Temmuz 2023.
^ Babinger, Franz (2003). Fatih Sultan Mehmed ve Zamanı. Oğlak. ss. 40-41. ISBN . 24 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Temmuz 2023.
^ İnalcık, Halil (1995), s. 35–38
^ ^a ^b ^c ^d İnalcık, Halil (2007). Osmanlı İmparatorluğu Klâsik Çağ: 1300–1600. Yapı Kredi Yayınları. s. 27. 24 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Temmuz 2023.
^ İnalcik, Halil (1995), s. 61–67
^ Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi III. Cilt 2. Kısım: XVI. Yüzyıl Ortalarından XVI. Yüzyıl Sonuna Kadar, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1995 (6. baskı), . ss. 450–451.
^ Bardakçı, Murat (14 Ocak 2007). . Sabah. 10 Temmuz 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Temmuz 2023.
^ Kongar, Emre (2015). Tarihimizle Yüzleşmek. Remzi Kitabevi. s. 59. ISBN . Erişim tarihi: 25 Temmuz 2023.
^ Babinger, Franz; s. 50–51
^ Gökbilgin, Tayyip (1993). "Osmanlı–Macar Mücadeleleri Esnasında Edirne". Edirne: Edirne'nin 600. Fetih Yıldönümü Armağan Kitabı (2 bas.). Ankara: Türk Tarih Kurumu. . s. 133
^ ^a ^b İnalcık, Halil (2008), s. 28
^ İnalcık, Halil (1995), s. 76–80
^ Babinger, Franz (2003), s. 59
^ ^a ^b Emecen, Feridun. "GÜLBAHAR HATUN". TDV İslâm Ansiklopedisi. 28 Ocak 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 25 Temmuz 2023.
^ Babinger, Franz (2003), s. 62
^ ^a ^b Kinross, Lord (1977), s. 93
^ Babinger, Franz (2003), s. 67
^ Babinger, Franz (2003), s. 68
^ Babinger, Franz (2003), s. 69
^ İnalcık, Halil (1995), ss. 206–207
^ Emecen, Feridun Mustafa (2012). Fetih ve Kıyamet 1453: İstanbul'un Fethi ve Kıyamet Senaryoları. Timaş Yayınları. ss. 136-137. ISBN . Erişim tarihi: 26 Temmuz 2023.
^ Babinger, Franz (2003), ss. 73–74
^ İnalcık, Halil (2008), s. 29
^ Kinross, Lord (1977), s. 95
^ Babinger, Franz (2003), s. 77
^ Nicol, Donald M. (1999), ss. 402–403
^ ^a ^b Babinger, Franz (2003), ss. 82–84
^ ^a ^b ^c Kinross, Lord (1977), ss. 100–101
^ ^a ^b Babinger, Franz (2003), ss. 87–94
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Emecen, Feridun. "İstanbul'un Fethi". TDV İslam Ansiklopedisi. 18 Ocak 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Temmuz 2023.
^ ^a ^b İnalcık, Halil (2008), s. 31
^ Nehmé, Lina Murr (2003). 1453, Mahomet II impose le schisme orthodoxe (Fransızca). Franc̨ois–Xavier de Guibert. ISBN . Erişim tarihi: 26 Temmuz 2023.
^ Tursun Bey, Tarih-i Ebû'l-Feth: اوّلا وزرا و امراسنه و قولارنه اعلام و اعلان اتدی که من بعد تختم استنبولدر / Evvelâ vüzerâ ve ümerâsına ve kullarına i'lâm ve i'lân etdi ki min-ba'd tahtım İstanbul'dur.
^ Kinross, Patrick Balfour Baron (1977). The Ottoman Centuries: The Rise and Fall of the Turkish Empire (İngilizce). Cape. ISBN . 24 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 31 Temmuz 2023.
^ Tarih Kitabı. Alfa Basım Yayım Dağıtım. 2000. s. 139. ISBN . 12 Haziran 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Temmuz 2023.
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h İnalcık, Halil. "İSTANBUL". TDV İslam Ansiklopedisi. 18 Ocak 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Temmuz 2023.
^ Philippides, Marios; Hanak, Walter K. (2011). The Siege and the Fall of Constantinople in 1453: Historiography, Topography, and Military Studies (İngilizce). Ashgate Publishing, Ltd. s. 100. ISBN . 26 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Temmuz 2023.
^ Lamartine, Alphonse de (1991). Osmanlı Tarihi. Toker Yayınları. ISBN . 26 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Temmuz 2023.
^ Nicol, Donald M. (1999), ss. 418–420
^ "Fatih'in madalyonu İstanbul'da". NTV. 25 Ocak 2023. 17 Şubat 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Temmuz 2023.
^ "Fatih Sultan Mehmet Madalyonu İstanbul'a Geliyor". Arkeofili. 25 Ocak 2023. 2 Şubat 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Temmuz 2023.
^ ^a ^b Öztürk, Said (2003). "İstanbul'un Fethi'nden Sonra Ayasofya'nın Camiye Çevrilişi" (14). Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi: 133-142. ISSN 1300-5766. 26 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Temmuz 2023.
^ ^a ^b ^c ^d ^e Gündüz, Ahmet (2008). "İstanbul'un Osmanlılar Tarafından Fethi, Türk–İslam ve Avrupa Açısından Önemi". 17 (17). Karadeniz Araştırmaları Dergisi: 51-66. ISSN 2536-5126. Erişim tarihi: 26 Temmuz 2023.
^ Kuban, Doğan (1969). İstanbul'un Tarihî Yapısı. Selbstverl. 31 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 31 Temmuz 2023.
^ Tarım Ertuğ, Zeynep. "TOPKAPI SARAYI". TDV İslâm Ansiklopedisi. 6 Şubat 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Temmuz 2023.
^ Von Hammer, Joseph (2010). Büyük Osmanlı Tarihi. 2. cilt. Milliyet. s. 293. 26 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Temmuz 2023.
^ ^a ^b Tektaş, Nazım (2002). Sadrâzamlar. Çatı Kitapları. s. 24. ISBN . Erişim tarihi: 26 Temmuz 2023.
^ ^a ^b İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi (1988), Cilt II, Türk Tarih Kurumu Basımevi, ss. 33–34
^ ^a ^b Tiryakioğlu, Okay (2019). Kuşatma 1453. Timaş Yayınları. s. 280. ISBN . 26 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Temmuz 2023.
^ Babinger, Franz (2003), s. 103
^ İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi (1988), Cilt II, Türk Tarih Kurumu Basımevi, s. 437
^ ^a ^b ^c ^d Miller, William (1896). The Balkans: Roumania, Bulgaria, Servia and Montenegro (İngilizce). G. P. Putnam's Sons. ISBN . Erişim tarihi: 26 Temmuz 2023.
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ İnalcık, Halil. "MEHMED II". TDV İslâm Ansiklopedisi. 30 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Temmuz 2023.
^ Hammer, Joseph von (2007). Osmanlı İmparatorluğu Tarihi. 3. cilt. İlgi Kültür Sanat Yayıncılık. ISBN . Erişim tarihi: 26 Temmuz 2023.
^ ^a ^b ^c Setton, Kenneth Meyer; Hazard, Harry W. (1975). The Fourteenth and Fifteenth Centuries (İngilizce). Univ of Wisconsin Press. ss. 272-274. ISBN . 27 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 27 Temmuz 2023.
^ ^a ^b ^c Lowry, Heath W.; Emecen, Feridun. . TDV İslam Ansiklopedisi. 26 Eylül 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Temmuz 2023.
^ Karpat, Kemal. . TDV İslâm Ansiklopedisi. 3 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Temmuz 2023.
^ ^a ^b Sarğın, Yasemin (2013). "Başlangıcından 1606'ya Kadar Osmanlı Devleti ile Eflak ve Boğdan Voyvodalıkları Arasındaki İlişkiler" (PDF). acikerisim.aku.edu.tr. Erişim tarihi: 27 Temmuz 2023.
^ Zinkeisen, Johann Wilhelm (2011). Osmanlı İmparatorluğu Tarihi. Yeditepe Yayınevi. ss. 171-172. ISBN . 27 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 27 Temmuz 2023.
^ Aruçi, Muhammed. . TDV İslâm Ansiklopedisi. 29 Eylül 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Temmuz 2023.
^ Babinger, Franz (1978). Mehmed the Conqueror and His Time (İngilizce). Princeton University Press. ss. 221-222. ISBN . Erişim tarihi: 27 Temmuz 2023.
^ Emecen, Feridun. . TDV İslâm Ansiklopedisi. 12 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Temmuz 2023.
^ (^) Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi II. cilt, Türk Tarih Kurumu, Ankara, s. 98
^ Pinson, Mark (1996). The Muslims of Bosnia–Herzegovina: Their Historic Development from the Middle Ages to the Dissolution of Yugoslavia (İngilizce). Harvard CMES. s. 11. ISBN . Erişim tarihi: 27 Temmuz 2023.
^ (PDF). Gebze Belediyesi Kültür Yayınları. 2018. s. 173. ISBN . 31 Aralık 2020 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Temmuz 2023.
^ Babinger, Franz (1978). Mehmed the Conqueror and His Time (İngilizce). Princeton University Press. ISBN . 28 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 28 Temmuz 2023.
^ Sümer, Faruk. . TDV İslâm Ansiklopedisi. 13 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Temmuz 2023.
^ ^a ^b ^c ^d ^e Afyoncu, Erhan. . TDV İslâm Ansiklopedisi. 25 Ekim 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Temmuz 2023.
^ Narin, Ömer (12 Ekim 2022). "Uzun Hasan ve Otlukbeli Savaşı". 8 (4). Tarih Kritik Dergisi: 285-287. ISSN 2149-8733. 28 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 28 Temmuz 2023.
^ "Savaşın Efsaneleri | Otlukbeli Savaşı". TRT Belgesel. 31 Mart 2023. 31 Mart 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 28 Temmuz 2023 – YouTube vasıtasıyla.
^ ^a ^b ^c Kılıç, Remzi (2003). . 27 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Temmuz 2023.
^ Erdem, İlhan. (PDF). dergiler.ankara.edu.tr. s. 1. 23 Mart 2012 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Temmuz 2023.
^ Sevim, Ali; Yücel, Yaşar (1990). Türkiye Tarihi. 1. cilt. Türk Tarih Kurumu Basımevi. ss. 256-258. ISBN . 28 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 28 Temmuz 2023.
^ . Habertürk. 10 Mart 2023. 26 Eylül 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Temmuz 2023.
^ Erdem, İlhan. "Akkoyunlu Kaynaklarına Göre Otlukbeli (Başkent) Savaşı" (PDF). dspace.ankara.edu.tr. Erişim tarihi: 28 Temmuz 2023.
^ ^a ^b Sümer, Faruk. . TDV İslâm Ansiklopedisi. 4 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ağustos 2023.
^ ^a ^b Şimşirgil, Ahmet (2017). Kayı II: Cihan Devleti. Timaş Yayınları. s. 253. ISBN . 30 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 1 Ağustos 2023.
^ Şimşirgil, Ahmet (2017). Kayı II: Cihan Devleti. Timaş Yayınları. ss. 265-266. ISBN . 30 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 1 Ağustos 2023.
^ ^a ^b Guboğlu, Mihail (20 Ocak 1983). "Fâtih'in Ştefan Çel Mare Üzerine İki Boğdan Seferi (1474–1476)". 47 (185). Belleten: 139-194. ISSN 0041-4255. 1 Ağustos 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 1 Ağustos 2023.
^ ^a ^b Özcan, Abdulkadir. . TDV İslâm Ansiklopedisi. 20 Ekim 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ağustos 2023.
^ ^a ^b ^c ^d ^e Şahin, Samet (23 Şubat 2019). . tarihikadim.com. 19 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Temmuz 2023.
^ . Harp Tarihi. 18 Ekim 2020. 31 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2023 – YouTube vasıtasıyla.
^ Hodgkinson, Harry (1999). Scanderbeg (İngilizce). Centre for Albanian Studies. ISBN . 29 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 29 Temmuz 2023.
^ ^a ^b ^c ^d Çoban, Cezmi; Çakır, Tarık Eray; Yemişçi, Cihan; Beydiz, Mustafa Gürbüz (2015). 2. Turgut Reis ve Türk Denizcilik Tarihi Uluslararası Sempozyumu. 1. cilt. Bodrum Belediyesi Kültür Yayınları. ISBN . 1 Ağustos 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 1 Ağustos 2023.
^ Âşıkpaşazâde (2003). Osmanoğulları'nın Tarihi. K Kitaplığı. ss. 265-268. ISBN . 1 Ağustos 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 1 Ağustos 2023.
^ ^a ^b Reindl–Kiel, Hedda. . TDV İslâm Ansiklopedisi. 9 Haziran 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ağustos 2023.
^ Vasilʹev, Aleksandr Aleksandrovich (1936). The Goths in the Crimea (İngilizce). Mediaeval Academy of America. s. 259. ISBN . 1 Ağustos 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 1 Ağustos 2023.
^ Kinross, Patrick Balfour Baron (2008). Osmanlı İmparatorluğu'nun Yükselişi ve Çöküşü. Altın Kitaplar Yayınevi. ss. 135-136. ISBN . 1 Ağustos 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 1 Ağustos 2023.
^ Hammer, Joseph Freiherr von (1997). Osmanlı Tarihi. 1. cilt. MEB Yayınları. s. 300. ISBN . 1 Ağustos 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 1 Ağustos 2023.
^ Kemal, Namık (2005). Osmanlı Tarihi. Bilge Kültür Sanat Yayınları. ss. 315-316. ISBN . 1 Ağustos 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 1 Ağustos 2023.
^ ^a ^b ^c ^d Kinross, Patrick Balfour Baron (2008). Osmanlı İmparatorluğu'nun Yükselişi ve Çöküşü. Altın Kitaplar Yayınevi. s. 137. ISBN . 1 Ağustos 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 1 Ağustos 2023.
^ Şimşirgil, Ahmet (2017). Kayı II: Cihan Devleti. Timaş Yayınları. s. 289. ISBN . 30 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 1 Ağustos 2023.
^ ^a ^b ^c Köse, Metin Ziya. . TDV İslâm Ansiklopedisi. 2 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ağustos 2023.
^ . Sabah. 9 Mayıs 2021. 11 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ocak 2022.
^ ^a ^b . ahmetsimsirgil.com. 29 Nisan 2015. 29 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2023 – Internet Archive vasıtasıyla.
^ ^a ^b ^c Ekinci, Ekrem Buğra (26 Haziran 2013). . ekrembugraekinci.com. 8 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2023.
^ A ́goston, Ga ́bor; Masters, Bruce Alan (2010). "Colin Heywood". Encyclopedia of the Ottoman Empire (İngilizce). Infobase Publishing. s. 368. ISBN . 31 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 31 Temmuz 2023.
^ . Vatan ve Hürriyet. 20 Eylül 2021. 5 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2023 – YouTube vasıtasıyla.
^ . HT Bilim Tarih Felsefe. 7 Mayıs 2023. 9 Mayıs 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2023 – YouTube vasıtasıyla.
^ . Haber7. 7 Mayıs 2014. 8 Mayıs 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2023.
^ ^a ^b Uzunçarşılı, İsmail Hakkı (1975). "FATİH SULTAN MEHMED'İN ÖLÜMÜ". Belleten. 39 (155): 473-481. ISSN 0041-4255. 29 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 29 Temmuz 2023.
^ ^a ^b ^c Uzunçarşılı, Ord. Prof. İsmail Hakkı. . dergipark.org.tr. 29 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2023.
^ . Sabah. 20 Eylül 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ocak 2022.
^ Bardakçı, Murat (5 Aralık 2004). . Hürriyet. 7 Haziran 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2023.
^ . www.sarrafoglu.com. 30 Eylül 2015. 3 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2023.
^ ^a ^b ^c ^d Turan, Şerafettin. . TDV İslâm Ansiklopedisi. 9 Haziran 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2023.
^ Freely, John (2009). The Grand Turk: Sultan Mehmet II - Conqueror of Constantinople, Master of an Empire and Lord of Two Seas (İngilizce). Overlook Press. s. 180. ISBN . 29 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 29 Temmuz 2023.
^ Sonyel, Salahi Ramadan (1993). Minorities and the Destruction of the Ottoman Empire (İngilizce). Turkish Historical Society Printing House. s. 14. ISBN . 29 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 29 Temmuz 2023.
^ . Fikriyat Gazetesi. 4 Nisan 2019. 8 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2023.
^ . YouTube. ViBio. 19 Ocak 2023. 8 Haziran 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2023.
^ Ortaylı, İlber (5 Mayıs 2019). Hürriyet. 7 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2023.
^ YouTube. HT Bilim Tarih Felsefe. 22 Ağustos 2022. 29 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2023.
^ . Fikriyat Gazetesi. 5 Aralık 2022. 5 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2023.
^ . www.turkedebiyati.org. 27 Eylül 2016. 25 Ekim 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2023.
^ . www.turkedebiyati.org. 1 Haziran 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2023.
^ Aydın, Cengiz. . TDV İslâm Ansiklopedisi. 27 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2023.
^ ^a ^b Welch, Evelyn S. (2000). Art in Renaissance Italy, 1350–1500. Oxford University Press. ISBN . Erişim tarihi: 29 Temmuz 2023.
^ Şahin, Samet (26 Şubat 2018). . Tarih-i Kadim. 16 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Temmuz 2023.
^ ^a ^b İnalcık, Halil. . TDV İslâm Ansiklopedisi. 23 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Temmuz 2023.
^ Özcan, Abdülkadir (30 Haziran 2011). "Fatih'in Teşkîlat Kanûnamesi ve Nizam-ı Âlem İçin Kardeş Katli Meselesi". Tarih Dergisi (33): 7-56. ISSN 1015-1818. 30 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Temmuz 2023.
^ . Kuruoğlu Gayrimenkul. 27 Haziran 2020. 21 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Temmuz 2023.
^ Adanır, Fikret; Faroqhi, Suraiya (2002). The Ottomans and the Balkans: A Discussion of Historiography (İngilizce). Brill. s. 358. ISBN . 30 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Temmuz 2023.
^ Lapidus, Ira M. (13 Ekim 2014). A History of Islamic Societies (İngilizce). Cambridge University Press. s. 348. ISBN . 30 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Temmuz 2023.
^ ^a ^b ^c Stavrides, Théoharis (2001). The Sultan of Vezirs: The Life and Times of the Ottoman Grand Vezir Mahmud Pasha Angelović (1453–1474) (İngilizce). BRILL. s. 23. ISBN . 30 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Temmuz 2023.
^ İlgürel, Mücteba. . TDV İslâm Ansiklopedisi. 21 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Temmuz 2023.
^ Mamboury, Ernest (1953). The Tourists' Istanbul (İngilizce). Çituri Biraderler Basımevi. s. 99. 30 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Temmuz 2023.
^ Tekin, Zeki. (PDF). web.archive.org. s. 9. 4 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Temmuz 2023.
^ Süleymanov, Kamran (2022). (PDF). acikerisim.uludag.edu.tr. 30 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Temmuz 2023.
^ Somel, Selcuk Aksin (23 Mart 2010). The A to Z of the Ottoman Empire (İngilizce). Scarecrow Press. ISBN . 30 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Temmuz 2023.
^ Unan, Fahri. . TDV İslâm Ansiklopedisi. 23 Eylül 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Temmuz 2023.
^ . astronomi.itu.edu.tr. 16 Aralık 2021. 18 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Temmuz 2023.
^ Ünver, Ahmet Süheyl (1946). İstanbul Üniversitesi Tarihine Başlangıç: Fatih, Külliyesi ve Zamanı İlim Hayatı. T.C. İstanbul Üniversitesi Yayınları. s. 119. 30 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Temmuz 2023.
^ ^a ^b Kut, Günay; Bayraktar, Nimet (1984). Yazma Eserlerde Vakıf Mühürleri. Kültür ve Turizm Bakanlığı. ss. 17-19. 30 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Temmuz 2023.
^ Necipoğlu, Gülru (27 Mart 2012). "VISUAL COSMOPOLITANISM AND CREATIVE TRANSLATION: ARTISTIC CONVERSATIONS WITH RENAISSANCE ITALY IN MEHMED II'S CONSTANTINOPLE". Muqarnas Online (İngilizce). 29 (1): 1-81. doi:10.1163/22118993-90000183. ISSN 0732-2992. 8 Mart 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Temmuz 2023.
^ Akyol, Taha; Ortaylı, İlber (2011). Tarihin Gölgesinde. Timaş Yayınları. ss. 152-153. ISBN . 30 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Temmuz 2023.
^ . YouTube. HT Bilim Tarih Felsefe. 28 Nisan 2022. 5 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Temmuz 2023.
^ Ortaylı, İlber (2006). Osmanlı'yı Yeniden Keşfetmek. Timaş Yayınları. s. 74. 30 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 29 Temmuz 2023.
^ İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, Cilt II, Türk Tarih Kurumu Basımevi, s. 149 (Kritovulos'tan naklen)
^ . 13 Eylül 2019. 5 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ocak 2020.
^ Barlas, Mehmet (30 Mayıs 2006). "Fatih 19 yaşında altı dili çok iyi biliyordu..." Sabah. 29 Aralık 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 29 Aralık 2021.
^ Ortaylı, İlber (30 Mayıs 2021). "Doğu'nun ve Batı'nın efendisi Fatih Sultan Mehmed". Hürriyet. 29 Aralık 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 29 Aralık 2021.
^ Meydan, Sinan (2019). Son Truvalılar: Truvalılar Türk Müydü? TruvaIılar, Türkler ve Atatürk. İnkılap Kitabevi. s. 253. ISBN . 30 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Temmuz 2023.
^ Afyoncu, Erhan (2009). Truva'nın İntikamı. Yeditepe Yayınevi. ISBN . 30 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Temmuz 2023.
^ Babinger, Franz. . belleten.gov.tr. Baykal, Bekir Sıtkı tarafından çevrildi. s. 138. 16 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Temmuz 2023.
^ Aydın, Fuat (31 Aralık 2021). "Fatih-Gennaidus Tartışmasının Ürettiği, Konjonktürel Bir Hıristiyanlık Eleştirisi". darulfunun ilahiyat. 32 (2): 355-385. doi:10.26650/di.2021.32.2.1015569. ISSN 2651-5083. 30 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Temmuz 2023.
^ ^a ^b Afyoncu, Erhan (2009). Truva'nın İntikamı. Yeditepe Yayınevi. s. 147. ISBN . 30 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Temmuz 2023.
^ "İlber Ortaylı ile Tarih, dk: 08:13". YouTube. TRT2. 10 Haziran 2014 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 2 Nisan 2012.
^ . YouTube. 8 Ocak 2018. 23 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Temmuz 2023.
^ Babinger, Franz (1978). Mehmed the Conqueror and His Time (İngilizce). Princeton University Press. s. 51. ISBN . 30 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Temmuz 2023.
^ İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi (2011), II. Cilt, 10. baskı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, s. 108
^ Sakaoğlu, Necdet (2008). Bu Mülkün Kadın Sultanları. Oğlak Yayıncılık. s. 131. ISBN . 31 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 31 Temmuz 2023.
^ Şimşirgil, Ahmet (2017). Kayı II: Cihan Devleti. Timaş Yayınları. s. 301. ISBN . 30 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Temmuz 2023.
^ . Pinterest. 31 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Temmuz 2023.
^ . www.tcmb.gov.tr. 12 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Temmuz 2023.
^ . 3 Temmuz 2014. 7 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Mart 2016.
^ (PDF). web.archive.org. 12 Haziran 2013 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Temmuz 2023.
^ Dost, Yakup; Dedeoğlu, Erdoğan (2008). (PDF). web.archive.org. 31 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Temmuz 2023.
^ . www.oguztopoglu.com. 2016. 19 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Temmuz 2023.
^ . www.manisa.bel.tr. 5 Ocak 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Temmuz 2023.
^ . kitap.yazarokur.com. 13 Temmuz 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Temmuz 2023.
^ Aktaş, Hacire; Uğurlu, Seyit Battal (31 Mayıs 2022). "Boğazkesen: Fatih'in Romanı'nda Postmodernist Teknik". Uluslararası Anadolu Sosyal Bilimler Dergisi. 6 (2): 534-554. doi:10.47525/ulasbid.1093192. ISSN 2619-9475. 31 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 31 Temmuz 2023.
^ . www.kitapyurdu.com. 2012. 9 Şubat 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Temmuz 2023.
^ . YouTube. CNN TÜRK. 15 Nisan 2019. 29 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Temmuz 2023.
^ Devrim, Ozan (Mayıs 2007), "İstanbul'u Kim Fethedecek?", 1453 Kültür ve Sanat Dergisi, s. 79.
^ . Habertürk. 28 Haziran 2022. 20 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Temmuz 2023.
^ "Fethin Mucizesi". SinemaTürk. 27 Kasım 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Ekim 2023.
^ . web.archive.org. 14 Kasım 1997. 18 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Temmuz 2023.
^ . web.archive.org. IMDb. 2 Şubat 2012. 10 Ocak 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Temmuz 2023.
^ . Ensonhaber. 29 Mart 2012. 15 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Temmuz 2023.
^ . web.archive.org. 19 Temmuz 2012. 19 Temmuz 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Temmuz 2023.
^ Altaylı, Fatih (17 Şubat 2012). . Habertürk. 19 Şubat 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Temmuz 2023.
^ . web.archive.org. Sabah gazetesi. 17 Haziran 2012. 17 Haziran 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Temmuz 2023.
^ . Box Office Türkiye. 8 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Temmuz 2023.
^ . Hürriyet. 22 Eylül 2013. 12 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Temmuz 2023.
^ . www.beyazperde.com. 3 Ekim 2014. 18 Haziran 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Temmuz 2023.
^ . NTV. 28 Mart 2018. 10 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Temmuz 2023.
^ . televizyongazetesi.com. 1 Ocak 2023. 1 Ocak 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Temmuz 2023.
^ . CNN Türk. 24 Mart 2022. 3 Şubat 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Temmuz 2023.
^ Özkan, Abdullah (2005). Osmanlı Tarihi: 1299–1922. Boyut Yayınları. ISBN . 30 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Temmuz 2023.

Genel

Babinger, Franz (2003). Fatih Sultan Mehmed ve Zamanı. İstanbul: Oğlak Yayınevi. .
Gazavât-ı Sultân Murâd b. Mehemmed Hân (2 bas.). Ankara: Türk Tarih Kurumu. 1989. .
Gökbilgin, Tayyip (1993). "Osmanlı-Macar Mücadeleleri Esnasına Edirne". Edirne (2 bas.). Ankara: Türk Tarih Kurumu. .
İnalcık, Halil (1995). Fatih Devri Üzerinde Tetkikler ve Vesikalar I. Ankara: Türk Tarih Kurumu. .
İnalcık, Halil (2008). Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ (1300-1600). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. .
Kinross, Lord (1977). The Ottoman Centuries. İstanbul: Sander Kitabevi. .
Nicol, Donald M. (1999). Bizans'ın Son Yüzyılları (1261-1453). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları. .
Pinzelli, Eric (2022). Masters of Warfare: Fifty Underrated Military Commanders from Classical Antiquity to the Cold War. Pen & Sword. ISBN .

Resmî unvanlar
II. Mehmed Osmanlı Hanedanı Doğumu: 30 Mart 1432 Ölümü: 3 Mayıs 1481
Önce gelen II. Murad	Osmanlı Sultanı 1444–1446	Sonra gelen II. Murad
Önce gelen II. Murad	Osmanlı Sultanı 3 Şubat 1451 – 3 Mayıs 1481	Sonra gelen II. Bayezid
Hak iddia edilen unvanlar
Önce gelen XI. Konstantinos	Roma Kayzeri	Sonra gelen II. Bayezid
Yeni makam Kendinden ilan	İslam Halifesi	Sonra gelen II. Bayezid

[43] Tarihçi Franz Babinger, bu dönemde Mehmed'in yalnızca Rumeli'nin saltanat naibi olduğunu ve ancak Varna Savaşı'nın ardından 1444 sonlarında ya da 1445 başında tahta çıktığını yazar. (Babinger, Franz (2003). Fatih Sultan Mehmed ve Zamanı. İstanbul: Oğlak Yayınevi. . ss. 47, 55)

[79] Mehmed, İslam peygamberi Muhammed'in adından türemiş Arapça kökenli bir erkek adıdır. İsim önce Mehemmed olmuş, sonra Mehmed, ondan sonra ise Mehmet olarak okunmaya başlanmıştır. Mehmed ismi, Muhammed isminin kısaltılmış hâlidir. Adı "Mehmed" olan Osmanlı padişahlarının isimleri birçok kaynakta "Muhammed" şeklinde de geçmiştir.

[84] Halil İnalcık yazmış olduğu bu raporda, tablodaki "genel toplam" içerisinde askerler, ulemâ, medrese öğrencileri ve esirlerin yer almadığını belirtmiştir. İnalcık, Ömer Lütfi Barkan'ın görüşünü paylaşarak bunların toplamının nüfusun yaklaşık beşte birini oluşturduğunu ve şehirdeki toplam nüfusun böylelikle 100 bin civarında olduğunu yazmıştır.

[160] Madde: و هر کمسنیه که اولادمدن سلطنت میسر اولا قرنداشلرین نظام عالم ایجون قتل ایتمك مناسبدر — (ve her kimesneye ki evlādımdan salṭanat müyesser ola, ḳarındaşların niẓām-ı ʿālem içün ḳatl ėtmek münāsibdir.)

[:1-1] "Mehmed II – Ottoman sultan" (İngilizce). Encyclopedia Britannica. 10 Mart 2018 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 23 Temmuz 2023.

[2] Babinger, Franz (1987). (İngilizce). worldcat.org. s. 8. 28 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Temmuz 2023.

[3] "İstanbul'un Fethi". Türk Tarih Kurumu. 8 Haziran 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 23 Temmuz 2023.

[4] "Tarihi Çağları Başlatan ve Bitiren Olaylar Nelerdir? Tarihi Çağlar Hangi Olay ile Başlar ve Biter?". Habertürk. 14 Mart 2023. 26 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 23 Temmuz 2023.

[5] "Fatih Sultan Mehmet'in İstanbul'u fethetmesini öven bir hadis var mıdır ve hangi hadis kitabında geçiyor?". sahihhadisler.com. 1 Haziran 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 23 Temmuz 2023.

[6] "İstanbul'un fethini haber veren hadisi açıklar mısınız?". Sorularla İslamiyet. 23 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 23 Temmuz 2023.

[7] Stavrides, Théoharis (2001). The Sultan of Vezirs: The Life and Times of the Ottoman Grand Vezir Mahmud Pasha Angelović (1453–1474) (İngilizce). BRILL. s. 23. ISBN . Erişim tarihi: 23 Temmuz 2023.

[:2-8] Şimşirgil, Ahmet (2017). Kayı II: Cihan Devleti. Timaş Yayınları. s. 296. ISBN . 23 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 23 Temmuz 2023.

[9] İnalcık, Halil. "KANUNNÂME". TDV İslâm Ansiklopedisi. 23 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 23 Temmuz 2023.

[10] Middle Ages, Oxford Dictionary of English (2e), Oxford University Press, 2003.

[11] İnalcık, Halil (2021). Devlet-i Aliyye: Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar - I. 1. cilt. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. s. 111. 24 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Temmuz 2023.

[:12-12] Demirkent, Işın. "KAYSER". TDV İslâm Ansiklopedisi. 19 Haziran 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Temmuz 2023.

[13] Altınay, Ahmet Refik (1909). Fatih Sultan Mehmed ve Bellini: 1479–1480 (Farsça). Matbaa-i Ahmed İhsan. 24 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Temmuz 2023.

[14] Freely, John (28 Aralık 2010). The Grand Turk: Sultan Mehmet II – Conqueror of Constantinople and Master of an Empire (İngilizce). Harry N. Abrams. ISBN . 24 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Temmuz 2023.

[15] Fabricius, Johann Albert (2015). Bibliotheca Graeca (İngilizce). 6. cilt. Creative Media Partners, LLC. ss. 731-732. ISBN . 24 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Temmuz 2023.

[16] Büsching, Anton Friedrich (1766). Anton Friderich Büschings neue Erdbeschreibung: Welcher das Osmanische Reich in Europa, das Königreich Portugal, Spanien, Groß–Brittannien und Ireland enthält (Almanca). 3. cilt. Hurter. s. 29. 24 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Temmuz 2023.

[17] Latifî (1800). oder Biographische Nachrichten von vorzüglichen türkischen Dichtern (Almanca). Chabert, Thomas tarafından çevrildi. H. Gessner. s. 274. 24 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Temmuz 2023.

[18] Fallmerayer, Jakob Philipp (1830). Geschichte der Halbinsel Morea während des Mittelalters (Almanca). Cotta. s. 550. 24 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Temmuz 2023.

[19] Jouannin, Joseph–Marie (1840). Turquie (Fransızca). HACHETTE LIVRE. s. 461. ISBN . 24 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Temmuz 2023.

[20] Pierer, H. A. (1843). Supplemente zum Universal–Lexikon oder Encyclopädischem Wörterbuch (Almanca). 3. cilt. Pierer. s. 322. 24 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Temmuz 2023.

[21] Gibb, Elias John Wilkinson (2022). Ottoman Poems: Translated Into English Verse in the Original Forms, With Introduction, Biographical Notices, and Notes (İngilizce). Creative Media Partners, LLC. ISBN . 24 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Temmuz 2023.

[Classical-22] Oliver Herbrand Gordon Leigh (1901), Universal Classics Library, 14. cilt, s. 204.

[23] "Bazı padişahların mahlasları". GZT. 2 Ağustos 2022. 24 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Temmuz 2023.

[24] Ortaylı, İlber (2022). Türklerin Tarihi 2: Anadolu'nun Bozkırlarından Avrupa'nın İçlerine. Kronik Kitap. ISBN . 24 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Temmuz 2023.

[:3-25] İnalcık, Halil. "MEHMED II". TDV İslâm Ansiklopedisi. 30 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Temmuz 2023.

[26] Kinross, Patrick Balfour Baron (1977). The Ottoman Centuries: The Rise and Fall of the Turkish Empire (İngilizce). Cape. s. 87. ISBN . 24 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Temmuz 2023.

[:4-27] Babinger, Franz (2003). Fatih Sultan Mehmed ve Zamanı. Oğlak. ss. 30-31. ISBN . 24 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Temmuz 2023.

[28] Doukas (1975). Decline and Fall of Byzantium to the Ottoman Turks (İngilizce). Wayne State University Press. s. 304. ISBN . 24 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Temmuz 2023.

[29] Çaykara, Emine (2005). Tarihçilerin Kutbu: Halil İnalcık Kitabı. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. s. 459. ISBN . 31 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 31 Temmuz 2023.

[:5-30] Kinross, Patrick Balfour Baron (1977). The Ottoman Centuries: The Rise and Fall of the Turkish Empire (İngilizce). Cape. s. 95. ISBN . 24 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Temmuz 2023.

[:6-31] Yaşaroğlu, M. Kâmil. "MOLLA GÜRÂNÎ". TDV İslâm Ansiklopedisi. 24 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Temmuz 2023.

[32] "Bu Sopayı Baban Verdi – Osmanlı Hikâyeleri". ehlisunnetbuyukleri.com. 24 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Temmuz 2023.

[:9-33] "Fatih Sultan Mehmed'in Çocukluk Defteri". Panorama 1453 Tarih Müzesi. 3 Ağustos 2013. 24 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Temmuz 2023.

[34] Khokhar, Zain (13 Mayıs 2020). . Dünya Tarihi Ansiklopedisi. 17 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2023.

[35] Afyoncu, Erhan (2018). Bir Cihan Hükümdarı Fatih Sultan Mehmed. Yeditepe Yayınevi. s. 11. ISBN . 24 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Temmuz 2023.

[:7-36] "Fatih Sultan Mehmet'in çocukken tuttuğu not defteri". GZT. 18 Ocak 2017. 24 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Temmuz 2023.

[37] . CNN Türk. 23 Şubat 2012. 23 Şubat 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Temmuz 2023 – Internet Archive vasıtasıyla.

[38] İnalcık, Halil (1995). Fatih Devri Üzerinde Tetkikler ve Vesikalar. Türk Tarih Kurumu. ss. 56-57. ISBN . 24 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Temmuz 2023.

[39] Babinger, Franz (2003). Fatih Sultan Mehmed ve Zamanı. Oğlak. ss. 40-41. ISBN . 24 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Temmuz 2023.

[inalcık1s35-40] İnalcık, Halil (1995), s. 35–38

[:8-41] İnalcık, Halil (2007). Osmanlı İmparatorluğu Klâsik Çağ: 1300–1600. Yapı Kredi Yayınları. s. 27. 24 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Temmuz 2023.

[inalcık1s61-42] İnalcik, Halil (1995), s. 61–67

[44] Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi III. Cilt 2. Kısım: XVI. Yüzyıl Ortalarından XVI. Yüzyıl Sonuna Kadar, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1995 (6. baskı), . ss. 450–451.

[45] Bardakçı, Murat (14 Ocak 2007). . Sabah. 10 Temmuz 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Temmuz 2023.

[46] Kongar, Emre (2015). Tarihimizle Yüzleşmek. Remzi Kitabevi. s. 59. ISBN . Erişim tarihi: 25 Temmuz 2023.

[babinger50-47] Babinger, Franz; s. 50–51

[48] Gökbilgin, Tayyip (1993). "Osmanlı–Macar Mücadeleleri Esnasında Edirne". Edirne: Edirne'nin 600. Fetih Yıldönümü Armağan Kitabı (2 bas.). Ankara: Türk Tarih Kurumu. . s. 133

[inalcık2s.28-49] İnalcık, Halil (2008), s. 28

[inalcik1s76-50] İnalcık, Halil (1995), s. 76–80

[babinger59-51] Babinger, Franz (2003), s. 59

[:10-52] Emecen, Feridun. "GÜLBAHAR HATUN". TDV İslâm Ansiklopedisi. 28 Ocak 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 25 Temmuz 2023.

[babinger62-53] Babinger, Franz (2003), s. 62

[Kinross,_Lords.93-54] Kinross, Lord (1977), s. 93

[babinger67-55] Babinger, Franz (2003), s. 67

[babinger68-56] Babinger, Franz (2003), s. 68

[babinger69-57] Babinger, Franz (2003), s. 69

[58] İnalcık, Halil (1995), ss. 206–207

[59] Emecen, Feridun Mustafa (2012). Fetih ve Kıyamet 1453: İstanbul'un Fethi ve Kıyamet Senaryoları. Timaş Yayınları. ss. 136-137. ISBN . Erişim tarihi: 26 Temmuz 2023.

[babinger73-60] Babinger, Franz (2003), ss. 73–74

[inalcık2s29-61] İnalcık, Halil (2008), s. 29

[kro-62] Kinross, Lord (1977), s. 95

[babinger77-63] Babinger, Franz (2003), s. 77

[64] Nicol, Donald M. (1999), ss. 402–403

[babinger82-65] Babinger, Franz (2003), ss. 82–84

[Kinross,_Lord.107-108-66] Kinross, Lord (1977), ss. 100–101

[babinger87-67] Babinger, Franz (2003), ss. 87–94

[:11-68] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Emecen, Feridun. "İstanbul'un Fethi". TDV İslam Ansiklopedisi. 18 Ocak 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Temmuz 2023.

[inalcık2s31-69] İnalcık, Halil (2008), s. 31

[70] Nehmé, Lina Murr (2003). 1453, Mahomet II impose le schisme orthodoxe (Fransızca). Franc̨ois–Xavier de Guibert. ISBN . Erişim tarihi: 26 Temmuz 2023.

[71] Tursun Bey, Tarih-i Ebû'l-Feth: اوّلا وزرا و امراسنه و قولارنه اعلام و اعلان اتدی که من بعد تختم استنبولدر / Evvelâ vüzerâ ve ümerâsına ve kullarına i'lâm ve i'lân etdi ki min-ba'd tahtım İstanbul'dur.

[72] Kinross, Patrick Balfour Baron (1977). The Ottoman Centuries: The Rise and Fall of the Turkish Empire (İngilizce). Cape. ISBN . 24 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 31 Temmuz 2023.

[73] Tarih Kitabı. Alfa Basım Yayım Dağıtım. 2000. s. 139. ISBN . 12 Haziran 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Temmuz 2023.

[:13-74] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h İnalcık, Halil. "İSTANBUL". TDV İslam Ansiklopedisi. 18 Ocak 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Temmuz 2023.

[75] Philippides, Marios; Hanak, Walter K. (2011). The Siege and the Fall of Constantinople in 1453: Historiography, Topography, and Military Studies (İngilizce). Ashgate Publishing, Ltd. s. 100. ISBN . 26 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Temmuz 2023.

[76] Lamartine, Alphonse de (1991). Osmanlı Tarihi. Toker Yayınları. ISBN . 26 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Temmuz 2023.

[Nicol,_Donald_M..418-420-77] Nicol, Donald M. (1999), ss. 418–420

[78] "Fatih'in madalyonu İstanbul'da". NTV. 25 Ocak 2023. 17 Şubat 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Temmuz 2023.

[80] "Fatih Sultan Mehmet Madalyonu İstanbul'a Geliyor". Arkeofili. 25 Ocak 2023. 2 Şubat 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Temmuz 2023.

[:14-81] Öztürk, Said (2003). "İstanbul'un Fethi'nden Sonra Ayasofya'nın Camiye Çevrilişi" (14). Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi: 133-142. ISSN 1300-5766. 26 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Temmuz 2023.

[:15-82] Gündüz, Ahmet (2008). "İstanbul'un Osmanlılar Tarafından Fethi, Türk–İslam ve Avrupa Açısından Önemi". 17 (17). Karadeniz Araştırmaları Dergisi: 51-66. ISSN 2536-5126. Erişim tarihi: 26 Temmuz 2023.

[83] Kuban, Doğan (1969). İstanbul'un Tarihî Yapısı. Selbstverl. 31 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 31 Temmuz 2023.

[85] Tarım Ertuğ, Zeynep. "TOPKAPI SARAYI". TDV İslâm Ansiklopedisi. 6 Şubat 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Temmuz 2023.

[86] Von Hammer, Joseph (2010). Büyük Osmanlı Tarihi. 2. cilt. Milliyet. s. 293. 26 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Temmuz 2023.

[:16-87] Tektaş, Nazım (2002). Sadrâzamlar. Çatı Kitapları. s. 24. ISBN . Erişim tarihi: 26 Temmuz 2023.

[:17-88] İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi (1988), Cilt II, Türk Tarih Kurumu Basımevi, ss. 33–34

[:18-89] Tiryakioğlu, Okay (2019). Kuşatma 1453. Timaş Yayınları. s. 280. ISBN . 26 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Temmuz 2023.

[babinger103-90] Babinger, Franz (2003), s. 103

[91] İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi (1988), Cilt II, Türk Tarih Kurumu Basımevi, s. 437

[:19-92] Miller, William (1896). The Balkans: Roumania, Bulgaria, Servia and Montenegro (İngilizce). G. P. Putnam's Sons. ISBN . Erişim tarihi: 26 Temmuz 2023.

[:22-93] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ İnalcık, Halil. "MEHMED II". TDV İslâm Ansiklopedisi. 30 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Temmuz 2023.

[94] Hammer, Joseph von (2007). Osmanlı İmparatorluğu Tarihi. 3. cilt. İlgi Kültür Sanat Yayıncılık. ISBN . Erişim tarihi: 26 Temmuz 2023.

[:20-95] Setton, Kenneth Meyer; Hazard, Harry W. (1975). The Fourteenth and Fifteenth Centuries (İngilizce). Univ of Wisconsin Press. ss. 272-274. ISBN . 27 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 27 Temmuz 2023.

[:21-96] Lowry, Heath W.; Emecen, Feridun. . TDV İslam Ansiklopedisi. 26 Eylül 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Temmuz 2023.

[97] Karpat, Kemal. . TDV İslâm Ansiklopedisi. 3 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Temmuz 2023.

[:23-98] Sarğın, Yasemin (2013). "Başlangıcından 1606'ya Kadar Osmanlı Devleti ile Eflak ve Boğdan Voyvodalıkları Arasındaki İlişkiler" (PDF). acikerisim.aku.edu.tr. Erişim tarihi: 27 Temmuz 2023.

[99] Zinkeisen, Johann Wilhelm (2011). Osmanlı İmparatorluğu Tarihi. Yeditepe Yayınevi. ss. 171-172. ISBN . 27 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 27 Temmuz 2023.

[100] Aruçi, Muhammed. . TDV İslâm Ansiklopedisi. 29 Eylül 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Temmuz 2023.

[101] Babinger, Franz (1978). Mehmed the Conqueror and His Time (İngilizce). Princeton University Press. ss. 221-222. ISBN . Erişim tarihi: 27 Temmuz 2023.

[102] Emecen, Feridun. . TDV İslâm Ansiklopedisi. 12 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Temmuz 2023.

[103] (^) Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi II. cilt, Türk Tarih Kurumu, Ankara, s. 98

[104] Pinson, Mark (1996). The Muslims of Bosnia–Herzegovina: Their Historic Development from the Middle Ages to the Dissolution of Yugoslavia (İngilizce). Harvard CMES. s. 11. ISBN . Erişim tarihi: 27 Temmuz 2023.

[105] (PDF). Gebze Belediyesi Kültür Yayınları. 2018. s. 173. ISBN . 31 Aralık 2020 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Temmuz 2023.

[106] Babinger, Franz (1978). Mehmed the Conqueror and His Time (İngilizce). Princeton University Press. ISBN . 28 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 28 Temmuz 2023.

[107] Sümer, Faruk. . TDV İslâm Ansiklopedisi. 13 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Temmuz 2023.

[:24-108] Afyoncu, Erhan. . TDV İslâm Ansiklopedisi. 25 Ekim 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Temmuz 2023.

[109] Narin, Ömer (12 Ekim 2022). "Uzun Hasan ve Otlukbeli Savaşı". 8 (4). Tarih Kritik Dergisi: 285-287. ISSN 2149-8733. 28 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 28 Temmuz 2023.

[110] "Savaşın Efsaneleri | Otlukbeli Savaşı". TRT Belgesel. 31 Mart 2023. 31 Mart 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 28 Temmuz 2023 – YouTube vasıtasıyla.

[:25-111] Kılıç, Remzi (2003). . 27 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Temmuz 2023.

[112] Erdem, İlhan. (PDF). dergiler.ankara.edu.tr. s. 1. 23 Mart 2012 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Temmuz 2023.

[113] Sevim, Ali; Yücel, Yaşar (1990). Türkiye Tarihi. 1. cilt. Türk Tarih Kurumu Basımevi. ss. 256-258. ISBN . 28 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 28 Temmuz 2023.

[114] . Habertürk. 10 Mart 2023. 26 Eylül 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Temmuz 2023.

[115] Erdem, İlhan. "Akkoyunlu Kaynaklarına Göre Otlukbeli (Başkent) Savaşı" (PDF). dspace.ankara.edu.tr. Erişim tarihi: 28 Temmuz 2023.

[:40-116] Sümer, Faruk. . TDV İslâm Ansiklopedisi. 4 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ağustos 2023.

[:41-117] Şimşirgil, Ahmet (2017). Kayı II: Cihan Devleti. Timaş Yayınları. s. 253. ISBN . 30 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 1 Ağustos 2023.

[118] Şimşirgil, Ahmet (2017). Kayı II: Cihan Devleti. Timaş Yayınları. ss. 265-266. ISBN . 30 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 1 Ağustos 2023.

[:42-119] Guboğlu, Mihail (20 Ocak 1983). "Fâtih'in Ştefan Çel Mare Üzerine İki Boğdan Seferi (1474–1476)". 47 (185). Belleten: 139-194. ISSN 0041-4255. 1 Ağustos 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 1 Ağustos 2023.

[:43-120] Özcan, Abdulkadir. . TDV İslâm Ansiklopedisi. 20 Ekim 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ağustos 2023.

[:26-121] Şahin, Samet (23 Şubat 2019). . tarihikadim.com. 19 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Temmuz 2023.

[122] . Harp Tarihi. 18 Ekim 2020. 31 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2023 – YouTube vasıtasıyla.

[123] Hodgkinson, Harry (1999). Scanderbeg (İngilizce). Centre for Albanian Studies. ISBN . 29 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 29 Temmuz 2023.

[:36-124] Çoban, Cezmi; Çakır, Tarık Eray; Yemişçi, Cihan; Beydiz, Mustafa Gürbüz (2015). 2. Turgut Reis ve Türk Denizcilik Tarihi Uluslararası Sempozyumu. 1. cilt. Bodrum Belediyesi Kültür Yayınları. ISBN . 1 Ağustos 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 1 Ağustos 2023.

[125] Âşıkpaşazâde (2003). Osmanoğulları'nın Tarihi. K Kitaplığı. ss. 265-268. ISBN . 1 Ağustos 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 1 Ağustos 2023.

[:37-126] Reindl–Kiel, Hedda. . TDV İslâm Ansiklopedisi. 9 Haziran 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ağustos 2023.

[127] Vasilʹev, Aleksandr Aleksandrovich (1936). The Goths in the Crimea (İngilizce). Mediaeval Academy of America. s. 259. ISBN . 1 Ağustos 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 1 Ağustos 2023.

[128] Kinross, Patrick Balfour Baron (2008). Osmanlı İmparatorluğu'nun Yükselişi ve Çöküşü. Altın Kitaplar Yayınevi. ss. 135-136. ISBN . 1 Ağustos 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 1 Ağustos 2023.

[129] Hammer, Joseph Freiherr von (1997). Osmanlı Tarihi. 1. cilt. MEB Yayınları. s. 300. ISBN . 1 Ağustos 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 1 Ağustos 2023.

[130] Kemal, Namık (2005). Osmanlı Tarihi. Bilge Kültür Sanat Yayınları. ss. 315-316. ISBN . 1 Ağustos 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 1 Ağustos 2023.

[:38-131] Kinross, Patrick Balfour Baron (2008). Osmanlı İmparatorluğu'nun Yükselişi ve Çöküşü. Altın Kitaplar Yayınevi. s. 137. ISBN . 1 Ağustos 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 1 Ağustos 2023.

[132] Şimşirgil, Ahmet (2017). Kayı II: Cihan Devleti. Timaş Yayınları. s. 289. ISBN . 30 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 1 Ağustos 2023.

[:39-133] Köse, Metin Ziya. . TDV İslâm Ansiklopedisi. 2 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ağustos 2023.

[134] . Sabah. 9 Mayıs 2021. 11 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ocak 2022.

[:27-135] . ahmetsimsirgil.com. 29 Nisan 2015. 29 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2023 – Internet Archive vasıtasıyla.

[:28-136] Ekinci, Ekrem Buğra (26 Haziran 2013). . ekrembugraekinci.com. 8 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2023.

[137] A ́goston, Ga ́bor; Masters, Bruce Alan (2010). "Colin Heywood". Encyclopedia of the Ottoman Empire (İngilizce). Infobase Publishing. s. 368. ISBN . 31 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 31 Temmuz 2023.

[138] . Vatan ve Hürriyet. 20 Eylül 2021. 5 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2023 – YouTube vasıtasıyla.

[139] . HT Bilim Tarih Felsefe. 7 Mayıs 2023. 9 Mayıs 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2023 – YouTube vasıtasıyla.

[140] . Haber7. 7 Mayıs 2014. 8 Mayıs 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2023.

[:29-141] Uzunçarşılı, İsmail Hakkı (1975). "FATİH SULTAN MEHMED'İN ÖLÜMÜ". Belleten. 39 (155): 473-481. ISSN 0041-4255. 29 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 29 Temmuz 2023.

[:30-142] Uzunçarşılı, Ord. Prof. İsmail Hakkı. . dergipark.org.tr. 29 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2023.

[143] . Sabah. 20 Eylül 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ocak 2022.

[144] Bardakçı, Murat (5 Aralık 2004). . Hürriyet. 7 Haziran 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2023.

[145] . www.sarrafoglu.com. 30 Eylül 2015. 3 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2023.

[:31-146] Turan, Şerafettin. . TDV İslâm Ansiklopedisi. 9 Haziran 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2023.

[147] Freely, John (2009). The Grand Turk: Sultan Mehmet II - Conqueror of Constantinople, Master of an Empire and Lord of Two Seas (İngilizce). Overlook Press. s. 180. ISBN . 29 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 29 Temmuz 2023.

[148] Sonyel, Salahi Ramadan (1993). Minorities and the Destruction of the Ottoman Empire (İngilizce). Turkish Historical Society Printing House. s. 14. ISBN . 29 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 29 Temmuz 2023.

[149] . Fikriyat Gazetesi. 4 Nisan 2019. 8 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2023.

[150] . YouTube. ViBio. 19 Ocak 2023. 8 Haziran 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2023.

[151] Ortaylı, İlber (5 Mayıs 2019). Hürriyet. 7 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2023.

[152] YouTube. HT Bilim Tarih Felsefe. 22 Ağustos 2022. 29 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2023.

[153] . Fikriyat Gazetesi. 5 Aralık 2022. 5 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2023.

[154] . www.turkedebiyati.org. 27 Eylül 2016. 25 Ekim 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2023.

[155] . www.turkedebiyati.org. 1 Haziran 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2023.

[156] Aydın, Cengiz. . TDV İslâm Ansiklopedisi. 27 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2023.

[:34-157] Welch, Evelyn S. (2000). Art in Renaissance Italy, 1350–1500. Oxford University Press. ISBN . Erişim tarihi: 29 Temmuz 2023.

[158] Şahin, Samet (26 Şubat 2018). . Tarih-i Kadim. 16 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Temmuz 2023.

[:32-159] İnalcık, Halil. . TDV İslâm Ansiklopedisi. 23 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Temmuz 2023.

[161] Özcan, Abdülkadir (30 Haziran 2011). "Fatih'in Teşkîlat Kanûnamesi ve Nizam-ı Âlem İçin Kardeş Katli Meselesi". Tarih Dergisi (33): 7-56. ISSN 1015-1818. 30 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Temmuz 2023.

[162] . Kuruoğlu Gayrimenkul. 27 Haziran 2020. 21 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Temmuz 2023.

[163] Adanır, Fikret; Faroqhi, Suraiya (2002). The Ottomans and the Balkans: A Discussion of Historiography (İngilizce). Brill. s. 358. ISBN . 30 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Temmuz 2023.

[164] Lapidus, Ira M. (13 Ekim 2014). A History of Islamic Societies (İngilizce). Cambridge University Press. s. 348. ISBN . 30 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Temmuz 2023.

[:33-165] Stavrides, Théoharis (2001). The Sultan of Vezirs: The Life and Times of the Ottoman Grand Vezir Mahmud Pasha Angelović (1453–1474) (İngilizce). BRILL. s. 23. ISBN . 30 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Temmuz 2023.

[166] İlgürel, Mücteba. . TDV İslâm Ansiklopedisi. 21 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Temmuz 2023.

[167] Mamboury, Ernest (1953). The Tourists' Istanbul (İngilizce). Çituri Biraderler Basımevi. s. 99. 30 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Temmuz 2023.

[168] Tekin, Zeki. (PDF). web.archive.org. s. 9. 4 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Temmuz 2023.

[169] Süleymanov, Kamran (2022). (PDF). acikerisim.uludag.edu.tr. 30 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Temmuz 2023.

[170] Somel, Selcuk Aksin (23 Mart 2010). The A to Z of the Ottoman Empire (İngilizce). Scarecrow Press. ISBN . 30 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Temmuz 2023.

[171] Unan, Fahri. . TDV İslâm Ansiklopedisi. 23 Eylül 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Temmuz 2023.

[172] . astronomi.itu.edu.tr. 16 Aralık 2021. 18 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Temmuz 2023.

[173] Ünver, Ahmet Süheyl (1946). İstanbul Üniversitesi Tarihine Başlangıç: Fatih, Külliyesi ve Zamanı İlim Hayatı. T.C. İstanbul Üniversitesi Yayınları. s. 119. 30 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Temmuz 2023.

[:0-174] Kut, Günay; Bayraktar, Nimet (1984). Yazma Eserlerde Vakıf Mühürleri. Kültür ve Turizm Bakanlığı. ss. 17-19. 30 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Temmuz 2023.

[175] Necipoğlu, Gülru (27 Mart 2012). "VISUAL COSMOPOLITANISM AND CREATIVE TRANSLATION: ARTISTIC CONVERSATIONS WITH RENAISSANCE ITALY IN MEHMED II'S CONSTANTINOPLE". Muqarnas Online (İngilizce). 29 (1): 1-81. doi:10.1163/22118993-90000183. ISSN 0732-2992. 8 Mart 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Temmuz 2023.

[176] Akyol, Taha; Ortaylı, İlber (2011). Tarihin Gölgesinde. Timaş Yayınları. ss. 152-153. ISBN . 30 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Temmuz 2023.

[177] . YouTube. HT Bilim Tarih Felsefe. 28 Nisan 2022. 5 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Temmuz 2023.

[178] Ortaylı, İlber (2006). Osmanlı'yı Yeniden Keşfetmek. Timaş Yayınları. s. 74. 30 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 29 Temmuz 2023.

[179] İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, Cilt II, Türk Tarih Kurumu Basımevi, s. 149 (Kritovulos'tan naklen)

[180] . 13 Eylül 2019. 5 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ocak 2020.

[181] Barlas, Mehmet (30 Mayıs 2006). "Fatih 19 yaşında altı dili çok iyi biliyordu..." Sabah. 29 Aralık 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 29 Aralık 2021.

[182] Ortaylı, İlber (30 Mayıs 2021). "Doğu'nun ve Batı'nın efendisi Fatih Sultan Mehmed". Hürriyet. 29 Aralık 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 29 Aralık 2021.

[183] Meydan, Sinan (2019). Son Truvalılar: Truvalılar Türk Müydü? TruvaIılar, Türkler ve Atatürk. İnkılap Kitabevi. s. 253. ISBN . 30 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Temmuz 2023.

[184] Afyoncu, Erhan (2009). Truva'nın İntikamı. Yeditepe Yayınevi. ISBN . 30 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Temmuz 2023.

[185] Babinger, Franz. . belleten.gov.tr. Baykal, Bekir Sıtkı tarafından çevrildi. s. 138. 16 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Temmuz 2023.

[186] Aydın, Fuat (31 Aralık 2021). "Fatih-Gennaidus Tartışmasının Ürettiği, Konjonktürel Bir Hıristiyanlık Eleştirisi". darulfunun ilahiyat. 32 (2): 355-385. doi:10.26650/di.2021.32.2.1015569. ISSN 2651-5083. 30 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Temmuz 2023.

[:35-187] Afyoncu, Erhan (2009). Truva'nın İntikamı. Yeditepe Yayınevi. s. 147. ISBN . 30 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Temmuz 2023.

[188] "İlber Ortaylı ile Tarih, dk: 08:13". YouTube. TRT2. 10 Haziran 2014 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 2 Nisan 2012.

[189] . YouTube. 8 Ocak 2018. 23 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Temmuz 2023.

[190] Babinger, Franz (1978). Mehmed the Conqueror and His Time (İngilizce). Princeton University Press. s. 51. ISBN . 30 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Temmuz 2023.

[191] İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi (2011), II. Cilt, 10. baskı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, s. 108

[192] Sakaoğlu, Necdet (2008). Bu Mülkün Kadın Sultanları. Oğlak Yayıncılık. s. 131. ISBN . 31 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 31 Temmuz 2023.

[193] Şimşirgil, Ahmet (2017). Kayı II: Cihan Devleti. Timaş Yayınları. s. 301. ISBN . 30 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Temmuz 2023.

[194] . Pinterest. 31 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Temmuz 2023.

[195] . www.tcmb.gov.tr. 12 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Temmuz 2023.

[196] . 3 Temmuz 2014. 7 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Mart 2016.

[197] (PDF). web.archive.org. 12 Haziran 2013 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Temmuz 2023.

[198] Dost, Yakup; Dedeoğlu, Erdoğan (2008). (PDF). web.archive.org. 31 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Temmuz 2023.

[199] . www.oguztopoglu.com. 2016. 19 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Temmuz 2023.

[200] . www.manisa.bel.tr. 5 Ocak 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Temmuz 2023.

[201] . kitap.yazarokur.com. 13 Temmuz 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Temmuz 2023.

[202] Aktaş, Hacire; Uğurlu, Seyit Battal (31 Mayıs 2022). "Boğazkesen: Fatih'in Romanı'nda Postmodernist Teknik". Uluslararası Anadolu Sosyal Bilimler Dergisi. 6 (2): 534-554. doi:10.47525/ulasbid.1093192. ISSN 2619-9475. 31 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 31 Temmuz 2023.

[203] . www.kitapyurdu.com. 2012. 9 Şubat 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Temmuz 2023.

[204] . YouTube. CNN TÜRK. 15 Nisan 2019. 29 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Temmuz 2023.

[205] Devrim, Ozan (Mayıs 2007), "İstanbul'u Kim Fethedecek?", 1453 Kültür ve Sanat Dergisi, s. 79.

[206] . Habertürk. 28 Haziran 2022. 20 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Temmuz 2023.

[207] "Fethin Mucizesi". SinemaTürk. 27 Kasım 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Ekim 2023.

[208] . web.archive.org. 14 Kasım 1997. 18 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Temmuz 2023.

[209] . web.archive.org. IMDb. 2 Şubat 2012. 10 Ocak 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Temmuz 2023.

[210] . Ensonhaber. 29 Mart 2012. 15 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Temmuz 2023.

[211] . web.archive.org. 19 Temmuz 2012. 19 Temmuz 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Temmuz 2023.

[212] Altaylı, Fatih (17 Şubat 2012). . Habertürk. 19 Şubat 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Temmuz 2023.

[213] . web.archive.org. Sabah gazetesi. 17 Haziran 2012. 17 Haziran 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Temmuz 2023.

[214] . Box Office Türkiye. 8 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Temmuz 2023.

[215] . Hürriyet. 22 Eylül 2013. 12 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Temmuz 2023.

[216] . www.beyazperde.com. 3 Ekim 2014. 18 Haziran 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Temmuz 2023.

[217] . NTV. 28 Mart 2018. 10 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Temmuz 2023.

[218] . televizyongazetesi.com. 1 Ocak 2023. 1 Ocak 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Temmuz 2023.

[219] . CNN Türk. 24 Mart 2022. 3 Şubat 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Temmuz 2023.

[220] Özkan, Abdullah (2005). Osmanlı Tarihi: 1299–1922. Boyut Yayınları. ISBN . 30 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Temmuz 2023.