Insan

İnsan, kişi ya da birey (Homo sapiens lit. "bilen insan"), primatların en yaygın türüdür. İki ayaklılığı ve yüksek zekâsıyla karakterize edilen büyük insansı maymun olan insan, çeşitli ortamlarda gelişip son derece karmaşık araçlar geliştirmiş, karmaşık toplumsal yapılar ve medeniyetler oluşturmuştur. İnsanlar son derece sosyaldir; tek bir insan, ailelerden ve yaşıt gruplarından şirketlere ve siyasi devletlere kadar işbirliği yapan, farklı ve hatta rekabet eden sosyal grupların çok katmanlı bir ağına ait olma eğilimindedir. Bu nedenle, insanlar arasındaki sosyal etkileşimler, her biri insan toplumunu destekleyen çok çeşitli değerleri, sosyal normları, dilleri ve gelenekleri oluşturmuştur. İnsanlar aynı zamanda son derece meraklıdır: Olguları anlama ve etkileme arzusu, insanlığın bilim, teknoloji, felsefe, mitoloji, din ve diğer bilgi çerçevelerindeki gelişimini motive etmiştir; insanlar aynı zamanda antropoloji, sosyal bilimler, tarih, psikoloji ve tıp gibi alanlar aracılığıyla da kendilerini incelerler.

İnsan Yaşadığı dönem aralığı: 0,35-0 myö Çibanyen-Günümüz  PreЄ Є O S D C P T J K Pg N ↓
Yetişkin birer eril ve dişi insan; Dağıstan, 1904.
Korunma durumu
Asgari endişe altında (IUCN 3.1)
Biyolojik sınıflandırma
Âlem: Animalia Şube: Chordata Sınıf: Mammalia Takım: Primates Alt takım: Haplorhini İnfra takım: Simiiformes Familya: Hominidae Alt familya: Homininae Oymak: Hominini Cins: Homo Tür: H. sapiens
İkili adlandırma
Homo sapiens (Linnaeus, 1758)
Homo sapiens nüfusunun dağılımı
Sinonimler
Tür sinonimleri aethiopicus Bory de St. Vincent, 1825 americanus Bory de St. Vincent, 1825 arabicus Bory de St. Vincent, 1825 aurignacensis Klaatsch & Hauser, 1910 australasicus Bory de St. Vincent, 1825 cafer Bory de St. Vincent, 1825 capensis Broom, 1917 columbicus Bory de St. Vincent, 1825 cro-magnonensis Gregory, 1921 drennani Kleinschmidt, 1931 eurafricanus (Sergi, 1911) grimaldiensis Gregory, 1921 grimaldii Lapouge, 1906 hottentotus Bory de St. Vincent, 1825 hyperboreus Bory de St. Vincent, 1825 indicus Bory de St. Vincent, 1825 japeticus Bory de St. Vincent, 1825 melaninus Bory de St. Vincent, 1825 monstrosus Linnaeus, 1758 neptunianus Bory de St. Vincent, 1825 palestinus McCown & Keith, 1932 patagonus Bory de St. Vincent, 1825 priscus Lapouge, 1899 proto-aethiopicus Giuffrida-Ruggeri, 1915 scythicus Bory de St. Vincent, 1825 sinicus Bory de St. Vincent, 1825 spelaeus Lapouge, 1899 troglodytes Linnaeus, 1758 wadjakensis Dubois, 1921

Bazı bilim insanları Homo cinsinin tüm türlerini insan olarak tanımlasa da, genel kullanımda insan denilirken yalnızca Homo sapiens'ten bahsedilir. Homo sapiens'in yaklaşık 300.000 yıl önce Homo heidelbergensis'ten evrilerek ortaya çıktığı ve Afrika'dan dünyanın diğer kısımlarına göç ettiği, bu sırada yavaş yavaş gittiği yerlerdeki Arkaik sapiens popülasyonlarının yerini aldığı düşünülür. Tarihin büyük çoğunluğunda insanlar, göçebe avcı-toplayıcılar olarak varlıklarını sürdürürler.

Yaklaşık 13.000 yıl önce Orta Doğu olarak adlandırılan Güneybatı Asya'da başlayan tarım devrimi ile tarım ve yerleşik insan yerleşimleri ilk kez ortaya çıkar. Nüfuslar büyüyüp yoğunlaştıkça, hem topluluklar içinde hem de arasında çeşitli yönetim biçimleri gelişir ve bir dizi uygarlıklar yükselir, yıkılır ve insanlar yayılmaya devam eder. Kasım 2022 itibarıyla nüfusu 8 milyarı aşmıştır.

Genler ve çevre; dış görünüş, fizyoloji, hastalıklara yakalanmaya yatkınlık, zihinsel yetenek ve beceriler, vücut ölçüleri ve yaşam süresini bireyden bireye farklı şekilde etkileyerek insanın biyolojik varyasyonlarının var olmasını sağlar. İnsanlar birçok özellikte (genetik yatkınlıklar ve fiziksel özellikler gibi) bireyden bireye farklılık gösterse de, iki farklı birey ortalama olarak %99'un üzerinde genetik benzerliğe sahiptir ve genetik olarak en çeşitli popülasyonlar Afrika'da yer alır. En büyük genetik farklar eril ve dişi bireyler arasındadır. Ortalama olarak, erkeklerin bedensel gücü daha yüksektir ve kadınlar genellikle daha yüksek bir vücut yağ oranına sahiptir. Dişilerde 50 yaş civarında menopoz denilen olay yaşanır ve kısırlaşırlar. Buna ek olarak, hemen hemen her toplulukta dişilerin ortalama olarak daha uzun bir yaşam süresi vardır. Dişi ve eril bireylerin cinsiyet rollerinin doğası tarih boyunca değişiklik gösterdi ve ağır basan cinsiyet normlarına karşı çıkan kültürler birçok toplumda yer edindi.

İnsanlar, hem bitkisel hem de hayvansal besinlerin içerisinde bulunduğu, çok çeşitli besinlerle beslenen hepçillerdir. Homo erectus zamanlarından beri yemek hazırlamak ve pişirmek için ateşi ve diğer şekillerde ısıyı kullanmışlardır. Yiyecek tüketmeden sekiz haftaya kadar ve susuz olarak üç veya dört güne kadar hayatta kalabilirler. İnsanlar genellikle gündüzcüldürler ve günde ortalama 7 ila 9 saat uyurlar. Doğum, komplikasyonların ve ölüm riskinin yüksekliği nedeniyle tehlikelidir. Çoğu zaman, ebeveynler doğumdan sonra aciz olan çocuklarına, belli bir olgunluğa ulaşmalarına değin bakar.

İnsanların büyük ve oldukça gelişmiş bir prefrontal korteksi (beynin yüksek bilişsellikle ilişkili bölgesi) vardır. Zeki varlıklardır; (epizodik belleğe), esnek mimiklere, öz farkındalığa ve zihin kuramına sahip canlılardır. Ayrıca insan zihni; içgözlem yapma, kişisel düşünceler edinme, hayal etme, set ve varoluş üzerine görüşler geliştirme yeteneğine de sahiptir. Bu durum, bilginin gelecek kuşaklara aktarılmasını, akıl ile mümkün olan büyük teknolojik ilerlemeleri ve karmaşık araçların geliştirilmelerini sağlamıştır. Dil, sanat ve ticaret, insanı tanımlayan özelliklerdendir. Uzun ticaret yolları, farklı coğrafyalardaki insanların birbirine bağlanmasını sağlayarak kültür patlamalarına ve kaynakların dünya çapında dağılmasına neden olmuştur.

Etimoloji ve tanım

Homo sapiens türünün adını koyan Carl Linnaeus.

Modern insanların tamamı, 18. yüzyılda Carl Linnaeus tarafından Systema Naturae adlı çalışmada adı koyulan Homo sapiens içerisinde sınıflandırılır. Daha genel bir isim olan "Homo" ise, her iki cinsiyetten insanlardan bahsedilirken kullanılan Latince homō sözcüğünün 18. yüzyılda türetilmiş bir türevidir.Homo sapiens, "bilen insan" veya "bilgili insan" anlamlarına gelir. Genel kullanımda, insan sözcüğü kullanılırken yalnızca hâlâ hayatta olan tek Homo türü olan Homo sapiens'ten bahsedilir. Cinsin soyu tükenmiş bazı türlerinin, örneğin Neandertallerin, H. sapiens'in bir alt türü olarak kabul edilip edilemeyeceği üzerine akademik bir görüş birliği yoktur.

Kişi terimi sıklıkla insan ile aynı anlama sahipmiş gibi kullanılır, ancak bir kişiliğe sahip olanların sadece insanlar mı yoksa buna ek olarak diğer canlı varlıklar, özellikle de diğer ve bir insanın kalıcı bitkisel hayata geçme gibi durumlarda kişiliğini kaybedip kaybedemeyeceği yönünde felsefi ve evrimsel tartışmalar günümüze kadar sürmektedir.

İnsan; Türkçede en az 1330 kadar erken bir yılda kullanımı görülmüş, Arapça إنسان, romanize: insān sözcüğünden türemiş bir sözcüktür.Türk Dil Kurumu'nda insan şu şekilde tanımlanır: "Toplum hâlinde bir kültür çevresinde yaşayan, düşünme ve konuşma yeteneği olan, evreni bütün olarak kavrayabilen, bulguları sonucunda değiştirebilen ve biçimlendirebilen canlı."Ön Türkçe'de "İnsan" tabirini tam karşılayan bir kelime bulunmamaktadır, onun yerine kullanılmış olan kelime *kiĺi olmuştur.

İnsanın İngilizce karşılığı olan human, Eski Fransızca humain sözcüğünden -ki humain de Latince homō (Türkçe: adam - insanlık anlamında) sözcüğünün sıfat hâli olan hūmānus'tan türemiştir- türemiş Orta İngilizce bir alıntı sözcüktür. İngilizce man (Türkçe: adam) terimi, genel olarak türün tamamına, yani insanlık sözcüğünün eşanlamlısı olarak kullanılabilmesinin yanında sadece eril bireylerden bahsetmek için de kullanılabilir. Bunlara ek olarak her iki cinsiyetten bireyler için de kullanılabilir, ancak bu kullanım şekli günümüz İngilizcesinde daha az yaygındır.

Diğer dünya dillerinde de insan için farklı sözcükler kullanılır. Diğer Hint-Avrupa dilleri insana adını ölümlülüğünden alıntılayarak vermişlerdir: İnsanları ifade etmek için kullanılmış olan Proto Hint-Avrupa dili *mr̥tós sözcüğü "ölümlü" demektir; Ermenice mard, Farsça mard ve Sanskrit marta da aynı anlama gelir. Sami dillerde de, aynı kökten gelen Arapça إنسان, romanize: insān ve İbranice אֱנוֹשׁ, romanize: Enos kelimeleri de benzer bir şekilde "hasta" ve "ölümlü" demektir. Çoğu Slav dilinde kullanılan terimin atası olan, čelověkъ sözcüğünün kökeni bilinmemektedir. Grekçe ἄνθρωπος, romanize: anthropos sözcüğü de bilinmeyen bir kökene sahiptir.

Tarihçe

Evrim

Bulunan ilk Australopithecus afarensis iskeleti olan, yaklaşık 3.2 milyon yıllık Lucy, eksikleri restore edilmiş bir şekilde

Diğer yaşam formlarıyla birlikte günümüz insanının da eski bir ortak atadan evrimleştiği fikri, 1844'te Robert Chambers tarafından ortaya atıldı ve 1859'da Charles Darwin tarafından Türlerin Kökeni adlı eserinde ayrıntılı bir şekilde açıklandı. Dünya üzerinde yaşam 4.1 milyar yıl önce, hayvanlar (Animalia) ise 600 ila 800 milyon yıl önce ortaya çıktı.Memelilerin (Mammalia) soyu 300 milyon yıl kadar önce, Karbonifer dönemin sonuna doğru sürüngenlerden ayrıldı.

Genetik araştırmalara göre, primatlar (Primates) 85 milyon yıl önce, Geç Kretase dönemi sırasında diğer memelilerden ayrıldı ve günümüzde bulunmuş en erken fosiller 55 milyon yıl önce Paleosen döneminde ortaya çıktı,Eski Dünya ve Yeni Dünya primatları ise 44 milyon yıl önce renkleri algılayabilme ve sosyalleşme gibi özelliklerde farklılıklar göstermeye başlayarak birbirinden ayrıldı. İnsanların bir parçası olduğu insansılar (Hominoidea) üst ailesinde, büyük insansı maymunlar (Hominidae) ve gibongiller (Hylobatidae) yaklaşık 15 ila 20 milyon yıl önce birbirinden ayrıldı; insanları ve şempanzeleri de içinde bulunduran Hominini oymağı ile Gorillini oymağı ise 8 ila 9 milyon yıl önce ayrıldı. Afrika'da yaşamış küçük bir insansı türü, izleri hem insanların hem de onların en yakın akrabaları olan şempanzelerin soyunda bulunacak olan son canlıydı; onun ardından, insan ile şempanze cinslerini oluşturacak atalar iki alt oymağa ayrıldı. Ayrılmanın tarihinin en az 4 ila en fazla 9 milyon yıl önce, Miyosen devrinin sonlarına doğru olduğu düşünülür ancak daha kesin tahminler de mevcuttur; bazı genetikçiler 2001'de Çad'da bulunan ve Sahelanthropus tchadensis olarak sınıflandırılan bir büyük insansı maymun kafatasından yola çıkarak 7 ila 8 milyon yıl önce gibi daha dar bir aralığı öne sürer.Richard Dawkins ise son ortak atanın 6 milyon yıl önce yaşadığını tahmin eder. Bu ayrılmayla ve kısa süre sonrasında, insanların soyağacını şempanzelerinkinden ayıracak bazı keskin değişiklikler gerçekleşti: İki farklı kromozomun, ayrılma sırasında meydana gelen füzyonu sonucu kromozom 2 oluştu ve böylece, 24 çift kromozoma sahip olan diğer insansıların aksine, insanlarda 23 çift kromozom kaldı. Yaklaşık 4 milyon yıl önce, günümüzde hâlâ anlaşılamamış sebepler ile, Sahelanthropus tchadensis'ten başlayarak insanların soyağacındaki insansılar iki bacak üzerinde yürüyebilmeye başladı.

Beyin büyüklüğü ve karmaşıklığı hızlı bir şekilde artmaya devam etti ve 2 ila 3 milyon yıl kadar önce, Homo cinsi, Australopithecus'tan evrildi. Homo'nun kaydedilmiş en eski örneği, Etiyopya'da bulunmuş 2.8 milyon yaşındaki LD 350-1'dir. LD-350-1, Australopithecus afarensis gibi yuvarlak bir çeneye ve daha sonra ortaya çıkacak olan Homo habilis gibi küçük ve ince azı dişlerine sahipti. Adı konulmuş en eski Homo türleri ise 2.3 milyon yıl önce evrilmiş olan Homo habilis ile Homo rudolfensis'dir. Cinsin ortaya çıkışı; etin ilk kez homininlerin beslenme düzenine girdiği, bunun potansiyel bir sonucu olarak gövde ve göreceli olarak beyin büyüklüklerinde önemli bir artışın gerçekleştiği ve yine bunun potansiyel bir sonucu olarak taş aletlerin ilk kez Australopithecus garhi tarafından imal edilip kullanılmaya başlandığı Paleolitik Çağ dönemine denk gelir. 2.7 milyon yıl önce, Homo ile beraber varlığını devam ettirecek olan hominin cinsi Paranthropus'un yükselişi görüldü, ancak günümüzden 1 milyon yıl önce nesli tükendi. Bu dönemde avcı-toplayıcılık yaparak geçinen popülasyonlar, çoğunlukla seyrek ağaçlara sahip alanlarda yaşıyor ve yoğun orman örtülerinden kaçınarak birincil üretim alanlarına dağılıyordu.Evrim bütün yaşam formlarında eşzamanlı olarak devam ettiği için, aynı dönemde diğer alt oymakta da önemli değişiklikler gerçekleşti: Alt oymak, bayağı şempanzelerin ataları ile bonoboların atalarını oluşturacak iki farklı infra oymağa ayrıldı. Gövde büyüklüğü olarak modern insana çok yakın olmasına karşın beyninin büyüklüğü hâlâ modern insanlarınkinin yarısı kadar olanH. erectus (Afrika varyantı H. ergaster olarak adlandırılır), 2 milyon yıl önce evrildi ve Afrika'dan ayrılıp Avrasya boyunca yayılan ilk arkaik sapiens türü oldu; 1.8 milyon yıl önce Gürcistan'a, 1.63 milyon yıl önce kuzey Çin'deki 'a ve 1.5 milyon yıl önce Cava'ya ulaştı. Bu süreç sırasında Afrika'da H. habilis'lerin yerini de aldı.H. erectus ayrıca tipik bir insan vücut planı geliştiren ilk türdü. En son 110.000 yıl önce Cava'daki Ngandong'da görülen H. erectus, 1.89 milyon yıl boyunca varlığını sürdürerek en uzun süre hayatta kalan Homo türüydü.Ateşi kontrol etmeye ve kullanmaya büyük ihtimalle ilk kez H. erectus, muhtemelen 790.000 yıl önce ve belki de 1.5 milyon yıl önce kadar erken bir tarihte başladı. Bunun yanında, ateşin keşfi ve kontrolü H. erectus'tan önce bile gelmiş olabilir; bazı araştırmacılar, H. habilis'in veya Paranthropus gibi diğer güçlü homininaların ateşi kullanmış olabileceğini belirtmiştir. Hangi tarihte başlamış olursa olsun, ateşin kontrolüyle beraber, diğer canlılardan farklı olarak insanlar, ateşin ışığını kullanarak günü uzatma ve pişirme yoluyla yemeklerin besleyici değerlerini arttırma yeteneklerine sahip oldular.

Hominoidea (hominoidler, insansılar)	Hylobatidae (gibonlar)   Hominidae (hominoidler, büyük insansı maymunlar) Ponginae Pongo (orangutanlar)   Pongo abelii       Pongo tapanuliensis     Pongo pygmaeus         Homininae (hominineler) Gorillini Gorilla (goriller)   Gorilla gorilla           Hominini (homininiler) Panina Pan (şempanzeler)   Pan troglodytes     Pan paniscus         Hominina (homininanlar) Homo sapiens (insanlar)

İnsanlık tarihinin fosil verileri ile hazırlanmış bir grafiği

Biri modern insana ve diğeri bir Neandertale ait olan iki kafatasının karşılaştırılması. Yukarıdan aşağıya; nörokranyum, alın, alt orbital sırt, burun kemiği çıkıntısı, elmacık kemiği köşesi, çene ve oksipital kontur. Ek olarak, Neandertalin kafatasında "topuz" da işaretlenmiş.

900.000 yıl önce; Neandertaller, Denisovalar ve modern insanların son ortak atasıyla yakından akraba olan Homo antecessor, İspanya'daki Atapuerca Dağları'nda ortaya çıktı. Aynı bölgede hayvanların derisini yüzmeye hazır bir şekilde bulunmuş ve 900.000 yıl öncesine tarihlendirilmiş kazıyıcıların gösterdiğine göre, H. antecessor, insanlar arasında giyinen ilk tür olabilirdi ve ayrıca yamyamlığı uygulayan ilk türdü. 700.000 yıl önce, Endonezya'daki Flores adasında Homo floresiensis, H. erectus'tan evrildi. 600.000 yıl önce; Neandertallerin ve modern insanın potansiyel bir ortak atası olan Homo heidelbergensis, Afrika'da ortaya çıktı ve kısa süre içerisinde Avrupa'ya da göç etti. Etin yanı sıra nişasta içeren bitkileri de pişirerek tüketen ve böylece beyin büyümesine katkıda bulunanH. heidelbergensis, avcılıkla yakından ilgiliydi ve bu yüzden bu alandaki bazı gelişmeler için başrol oynadı: Taş uçlu mızrakların kullanımı ilk defa 500.000 yıl önce Güney Afrika'da H. heidelbergensis tarafından görüldü ve 300.000 yıl önce, tahta mızraklar ve zıpkınları kullanarak vahşi büyük memelileri avlayabilecek kadar ilerlemişti. 500.000 yıl öncesinden itibaren, iskelet ayrıntıları bakımından Afrika ve batı Avrasya'daki insan toplulukları birbirlerinden ve Doğu Asya'da yaşayanlardan farklılaşmaya başladılar. 40.000 yıl önce nesli tükenmiş olan Neandertaller, bir süre öncesine kadar "Homo sapiens neanderthalensis" adı ile H. sapiens'in bir alt türü olarak sınıflandırılıyordu, ancak genetik çalışmaların gösterdiği üzere bu iki tür yaklaşık 450.000 ila 500.000 yıl önce birbirinden ayrıldı. Neandertaller, modern insanınkinden biraz daha büyük beyinlere sahiplerdi. Genellikle yanında yiyecek veya alet olmadan, yani adak adamadan ölülerini gömerek ruhaniliğin ilk izlerini gösteren Neandertaller, onları geride bırakmak yerine iyileşmelerine veya ölümlerine kadar hastalarına bakan ilk insanlardı. 430.000 yıl önce de, Denisovalar, güney Sibirya'da Neandertaller'den ayrıldı; ardından bölge içerisinde yayılmaya ve diğer türlerle, özellikle de H. erectus ile melezleşmeye başladı. Beynin boyutu büyüdükçe, başları pelvisten geçemeyecek hâle gelmeden doğumun gerçekleştirilmesi için bebekler daha erken doğmaya başladı. Sonuç olarak insanlar daha üstün bir nöral plastisite sergileyip daha yüksek bir öğrenme kapasitesine sahip oldu, aynı zamanda da daha erken gerçekleşen doğumlar, çocukların doğumdan sonra aciz oldukları dönemin uzamasına neden oldu. Tüm bunlar sosyal becerilerin ve dilin daha karmaşık, aletlerin ise daha ayrıntılı ve kullanışlı hâle gelmesini sağladı. Böylece zihinsel gelişim ve bireyler arasındaki ortak çalışma önemli derecede ilerledi. Gıdaların daha sonra tüketilmek üzere saklanmasının ilk örneği, yaklaşık 400.000 yıl önce, İsrail'deki Qesem Mağarası'nda görüldü.

Mitokondriyal DNA verilerine göre dünya haritası üzerinde H. sapiens'in erken göçleri. Sayılar, söz konusu bölgeye göçlerin günümüzden kaç binyıl önce olduğunu gösterir.

Modern insanlar, yani Homo sapiens, Afrika'da kalan H. erectus'ların torunları olan H. heidelbergensis veya H. rhodesiensis'ten, yaklaşık 300.000 yıl önce evrildi. 176.000 yıl önce Neandertaller tarafından kırık dikitler kullanılarak yapılmış bir dizi yeraltı odası ve yapısı, inşa edilmiş en eski yapılardı. Aynı tarihte Pediculus humanus'un saç ve olarak ikiye ayrılmasının gösterdiği üzere, 170.000 yıl önce kıyafetler tüm büyük insan popülasyonlarında önemli derecede yayıldı ve insanları diğer hayvanlardan ayıran belirleyici bir özellik hâline geldi. Afrika'da H. heidelbergensis popülasyonlarının yerini aldıktan sonra,H. sapiens zamanla kıtanın dışına göç etti ve yerleştiği yerlerdeki arkaik sapiens popülasyonlarının yerini aldı. Afrika'nın dışına göç, ilki 130.000 ila 100.000, ikincisi ise 70.000 ila 50.000 yıl önce olmak üzere iki farklı dalga hâlinde gerçekleşti.H. sapiens diğer kıtalara yerleşmeye başladı: Avrasya'ya 210.000 yıl önce, Avustralya'ya 65.000 yıl önce veAmerika'ya bir ihtimal 32.000 yıl, ancak kesinlikle en az 22.000 ila 15.000 yıl önce yerleşti ve daha sonraki yıllara kadar keşfedilmeyecek (Antarktika'nın keşfi için doğrulanmış en erken yıl 1820'dir, ancak bazı araştırmacılar yerli Maorilerin kıtayı 7. yüzyılda keşfetmiş olabileceğini söylemektedir) Antarktika dışındaki tüm kıtalara ulaştı. İnsanların Avustralya'ya yerleşmesi, teknelerin ilk kullanımının yanı sıra büyük hayvan türlerinin H. sapiens tarafından ilk kez toplu bir şekilde yok edilmesini de gördü. Bu toplu imhanın sebebi; kıtanın büyük hayvanlarının milyonlarca yıl boyunca kendilerini avlayacak insanlar olmadan evrimleşmesi ve böylece avcılık yetenekleri ileri derecede gelişmiş olan insanlarla evrimsel bir hazırlıkları olmadan karşı karşıya gelmesiydi. Amerika, Yeni Zelanda ve Vrangel Adası'nın faunaları da insan yerleşimlerinin ardından aynı kaderi paylaştı. Dünyanın geri kalan yerlerine göçler modern zamanlara kadar tamamlanamadı: Girit, Kıbrıs ve Korsika gibi Akdeniz adalarına 10.000 ila 6.000 yıl önce, Karayipler'e 6.000 yıl önce, Kuzey Kutup Bölgesi'ne 4.000 yıl önce, Mikronezya ve Polinezya adalarına 3.000 yıl önce, Paskalya Adası'na M.S 300 ila 800'de, Madagaskar'a M.S 4. yüzyılda, İzlanda'ya M.S 9. yüzyılda, Hawaii'ye M.S 10. yüzyılda, Yeni Zelanda'ya 14. yüzyılda, Atlas ve Hint okyanuslarının Azor ve Seyşeller gibi geriye son kalan izole adalarına ise çoğunlukla 15. ve 16. yüzyıllarda, Coğrafi keşifler sırasında yerleşildi. 50.000 yıl öncesine kadar, H. sapiens Avrasya'da kısa süre sonra nesli tükenecek olan H. floresiensis ve ile birlikte yaşıyor ve Neandertaller ve Denisovalar ile melezleşiyordu. Yaklaşık 100.000 ila 50.000 yıl önce, H. sapiens'lerin davranışsal moderniteye ulaşmasıyla sonuçlanacak olan bir "Büyük Sıçrama" gerçekleşti. Bu Büyük Sıçrama hakkındaki birçok şey günümüzde bir tartışma konusudur; bu tartışmaların en dikkate değeri ise, sıçramayı tetikleyen nedenin ne olduğu hakkındadır. Genel olarak kabul edilen görüş, insanın beyin büyüklüğü değişmeden beyninin örgütlenişinde meydana gelen bir değişiklik ve fosillerde görülemeyen diğer nörolojik değişikliklerin buna sebep olduğudur.Jared Diamond gibi bazı diğer araştırmacılar ise gırtlağın bu dönemde geliştiğini, bunun sonucunda da insanın yaratıcılığının etkinleşmesinde büyük rol oynayan dilin anatomik temelinin oluşmasını gösterir. Büyük Sıçrama'nın sonucunda; zamanla giderek artan kültürel adaptasyon, sosyal normlar, dil (Dilin kökenini ve ne zaman ortaya çıktığını belirlemek zordur; ilk olarak H. erectus'un tartışmalı şekilde "dil" olarak sınıflandırılabilecek basit düzenleri ve sembolik iletişimi kurduğu önerilse de, çoğunlukla, kapsamlı dillerin H. sapiens'e ve sıçramaya kadar doğmadığı kabul edilir.) ve yakın akrabaların da ötesine geçen kapsamlı yardımlaşma ve ortak çalışma gibi birçok evrensel insan davranışı ortaya çıktı. Ruhaniliğin izlerine ilk olarak Neandertallerde rastlanmasına rağmen; Cro-Magnonlar tarafından oluşturulmuş, muhtemelen büyüye yönelik inançlarla veya dinle alakalı olan mağara resimleri gibi, karmaşık, ayrıntılı ve tanrıyı içeren inançların kanıtları ilk kez 32.000 yıl önce ortaya çıktı. Bu dönemde yaşayan Cro-Magnonlar ayrıca Willendorf Venüsü gibi dini inançları simgeleyen taş figürinleri ve Sungir çocukları gibi büyük ihtimalle ruhani sebepler ile öldürülmüş bireylerin mezarlarını da geride bıraktı. Yalnızca 15.000 yıl öncesine kadar, insanlar Denisovalar ile aynı mağaralarda beraber yaşıyorlardı.

İnsan evrimi, basit bir doğrusal veya bölümlere ayrılarak ilerleyen bir süreç değildi ve akraba türler arasındaki melezleşme ile birlikte ilerledi. Genomik araştırmalar, önemli derecede farklı soyların arasında gerçekleşen melezleşmenin, insanın evrilme sürecinde oldukça yaygın olduğunu öne sürmüştür.DNA kanıtları; Afrika dışındaki tüm popülasyonlarda Neandertal kökenli birkaç genin günümüzde hâlâ mevcut olduğunu ve Neandertallerin yanı sıra Denisovalar gibi diğer homininlerin genomlarının %6 kadarının günümüz insanlarına ulaşmış olabileceğini göstermiştir.

Uygarlıklar

Tarımın yükselişi ve hayvanların evcilleştirilmesi, yerleşik insan yerleşimlerinin ortaya çıkmasını sağladı.

Sanayi Devrimi, nüfusta ve yaşam standartlarında daha önce görülmemiş bir yükselişin yolunu açtı.

Richard Dawkins tarafından ortaya atılan bir teoriye göre; dil daha karmaşık hâle geldikçe, elde edilen bilgileri hatırlama ve iletme yeteneği yeni bir kültürel iletim birimi ile sonuçlandı: Mem. Böylece fikirler hızlı bir şekilde ve nesiller boyunca aktarıldı. Kültürel evrim, hızlıca biyolojik evrimden daha büyük bir faktör hâline geldi ve tarih gerçek anlamda başladı. Yaklaşık 12.000 yıl öncesine dek, yani tarihinin %90'ından fazlası boyunca, insanlar avcı-toplayıcı göçebeler olarak küçük gruplar hâlinde yaşıyordu.Neolitik Devrim (insan topluluklarının ilk kez tarım yapması) ilk olarak Güneybatı Asya'daki Bereketli Hilal'de başladı ve sonraki milenyum boyunca Eski Dünya'nın geniş bölgelerine yayıldı. Devrim ayrıca Mezoamerika'da (6.000 yıl önce), Çin'de,Papua Yeni Gine'de,Sahel'de ve Batı Afrika'nın savana bölgelerinde de bağımsız olarak gerçekleşti.Buğday ve keçiler yaklaşık M.Ö 9.000'de, bezelye ve mercimek M.Ö 8.000'de, zeytin ağaçları M.Ö 5.000'de, atlar M.Ö 4.000'de ve üzüm M.Ö 3.500'de evcilleştirildi.İndus Vadisi'nde M.Ö 6.000'lerde ekinler ekilmeye ve sığırlar evcilleştirilmeye başlandı, Çin'deki Sarı Irmak kıyılarında M.Ö 7.000 civarında darı ve diğer tahıl ürünleri yetiştiriliyordu, Yangtze'de ise pirinç daha da erken bir tarihte, M.Ö 8.000'de ekildi. Amerika'da M.Ö 4.000 civarlarında günebakan, Orta Amerika'da ise M.Ö 3.500'e gelindiğinde mısır ve fasulye ekimi yapılıyordu. Patates ilk olarak, lamaların da evcilleştirilmiş olduğu And Dağları'nda yetiştirildi. Tarımın bir sonucu olarak insanların ilk kez gereksinim duyduklarından fazla gıdaya erişim sağlamaları, yerleşik insan yerleşimlerinin kurulmasını, hayvanların evcilleştirilmesini ve tarihte ilk kez metal aletlerin kullanılmaya başlanmasını sağladı. Tarım ve yerleşik hayat; çok daha yoğun popülasyonların bir arada yaşamasına imkan vererek, daha sonra imalatın, ticaretin ve siyasi gücün merkezi hâline gelecek olan şehirlerin ortaya çıkmasına yol açtı. İlk antik şehirler, M.Ö 6.000 civarlarında Eriha ve Çatalhöyük'te görüldü. Şehirlerin gelişimiyle eş zamanlı olarak uygarlıklar da yükseldi; ilk olarak Sümerler ve daha sonra diğerleri ortaya çıktı. Ancak dünya üzerindeki tüm toplumlar, özellikle de Avustralya gibi izole ve ekilebilir bitki türleri bakımından fakir bölgeler göçebe yaşam tarzını terk etmedi. Avcı-toplayıcı döneminde hayatta kalmak, herkesin üstün zihinsel becerilere sahip olmasını gerektiriyordu. Yerleşik hayata geçilmesiyle bu gereklilik büyük oranda ortadan kalktı ve bunun bir sonucu olarak, avcı-toplayıcı döneminin son bulmasından beri insan beyni küçüldü.

Şehir devletlerinin, özellikle de Mezopotamya'da yer alan Sümer şehirlerinin gelişmesiyle M.Ö 4. milenyumda bir şehir devrimi gerçekleşti. Yazının en eski hâli olan çivi yazısı, bu şehirlerde, M.Ö 3.000 civarlarında ortaya çıktı. Bu zamanlarda gelişecek olan diğer büyük uygarlıklar, İndus Vadisi Uygarlığı,antik Çin,İran ve antik Mısır idi. Zamanla birbirleriyle ticaret yapmaya başladılar ve tekerlek, saban ve yelken gibi teknolojiler geliştirdiler.Astronomi ve matematik alanlarında da önemli gelişmeler katedildi ve Keops Piramidi inşa edildi.M.Ö 2.250'de Büyük Sargon, ilk büyük imparatorluk olan Akad İmparatorluğu'nu kurdu. Günümüzde mevcut olan kanıtların gösterdiği üzere, bu uygarlıkların gerilemesine sebep olmuş olabilecek yaklaşık yüz yıl süren şiddetli bir kuraklık gerçekleşti, ve bunun sonrasında yeni uygarlıklar ortaya çıktı. Babiller Mezopotamya üzerinde hüküm sürdü, Ortadoğu'da Yeni Asur ve Pers imparatorlukları kuruldu;Poverty Point kültürleri, Minoslar ve Shang Hanedanı gibi diğerleri ise kendi bölgelerinde öne çıktı. İndus Vadisi Uygarlığı'nda ise Vedalar olarak bilinen ve Hindu inanışının temelini oluşturan metinler ilk kez ortaya çıktı.M.Ö 1.200 civarında Bronz Çağı aniden çöktü, bu, bir dizi uygarlığın varlığının sonlanmasına ve Yunan Karanlık Çağı'nın başlamasına sebep oldu. Bu dönemde, demir tuncun yerini almaya başladı ve bu Demir Çağı'nın başlamasına yol açtı.

M.Ö 5. yüzyılda, tarihi kaydetmek bir disiplin hâline geldi ve bu o zamanlarda hayatın nasıl olduğuna dair çok daha net verilerin var olmasını sağladı.M.Ö 8. ve 6. yüzyıllar arasında Avrupa Klasik Antik Çağ'a girdi; tarihin ilk demokratik hükûmetini kuran ve felsefe ve bilim alanında önemli gelişmeler kateden antik Yunanistan ile hukuk, hükûmet ve mühendislik alanlarında gelişmeler gerçekleştiren antik Roma da bu dönem içerisinde gelişti. Bu uygarlıklar, Batı kültürünün temellerini büyük oranda şekillendirdi. Bu zaman zarfında dünyanın başka bölgelerinde farklı uygarlıklar da yükseldi. Maya uygarlığı şehirler inşa etmeye başladı ve karmaşık takvimler oluşturdu. Afrika'da Aksum Krallığı, düşüş döneminde olan Kuş Krallığı'nın yerini aldı ve Hindistan ile Akdeniz arasındaki ticareti kolaylaştırarak sıklaştırdı. Batı Asya'da, Ahameniş İmparatorluğu'nun merkezi yönetim sistemi, kendisinden sonra gelen birçok imparatorluğa örnek oldu, Hindistan'daki Gupta İmparatorluğu ve Çin'deki Han Hanedanı ise kendi hükmettikleri bölgelerin altın çağlarını yaşamasını sağladı.

Roma İmparatorluğu 4. yüzyılın başlarında I. Konstantin tarafından Hristiyanlaştırıldı ve imparatorluğun Batı tarafının 476'daki çöküşünün ardından Avrupa Orta Çağ'a girdi. 7. yüzyılda Avrupa'nın Hristiyanlaştırılmasının başlaması ile, Hristiyanlık ve Kilise, merkezi otorite ve eğitimin ana kaynağı oldu. Orta Doğu'da, Muhammed önderliğinde İslam bölgenin ana dini hâline geldi ve Kuzey Afrika'ya doğru yayıldı. Bu; mimaride sonraki nesillere ilham veren başarıların gerçekleştirildiği, bilim ve teknolojideki eski ilerlemelerin yeniden meydana getirildiği ve o bölgenin insanları için yeni bir yaşam şeklinin oluştuğu, İslam'ın Altın Çağı olarak bilinen dönemin başlamasını sağladı. Bu dönemin merkezi, Abbâsî kontrolü altındaki Bağdat'ta kurulan Beyt'ül Hikmet idi. Hristiyan ve İslam dünyaları nihayetinde çatıştı; İngiltere Krallığı, Fransa Krallığı ve Kutsal Roma İmparatorluğu, Kutsal Topraklar'ın kontrolünü Müslümanlardan geri almak için bir dizi kutsal savaş başlattılar. Amerika'da, M.S 800 civarından itibaren Mississippi Nehri çevresinde karmaşık kültürler ortaya çıkmaya başladı, daha güneyde ise Aztekler ve İnkalar baskın medeniyetler hâline geldi. 1054'te Roma Katolik Kilisesi ve Doğu Ortodoks Kilisesi arasında gerçekleşen ayrılık, Batı ve Doğu Avrupa arasında günümüze kadar devam edecek olan önemli kültürel ayrılıklara yol açtı.Moğol İmparatorluğu 13. ve 14. yüzyıllarda Avrasya'nın çoğunu fethetti, ve bu sırada Bağdat'ı da yağmalayarak İslam'ın Altın Çağı'nın son bulmasına neden oldu. Aynı zaman diliminde, Afrika'da yer alan Mali İmparatorluğu, 'dan Fildişi Sahili'ne kadar uzanarak kıtadaki en büyük imparatorluk oldu. Okyanusya'da, Pasifik üzerindeki birçok adaya yayılan Tuʻi Tonga İmparatorluğu'nun yükselişi gerçekleşti.

Leonardo da Vinci'nin Vitruvius Adamı isimli eskizi, Rönesans döneminde sanat ve bilim alanlarında görülen gelişmeleri gösteriyor.

Yeni Çağ boyunca; Osmanlı İmparatorluğu İstanbul'u fethedip Akdeniz Havzası çevresindeki toprakların çoğunu kontrolü altına aldı, Japonya Edo dönemine girdi, Çin'de Çing Hanedanı yükseldi ve Babürlüler Hindistan'ın çoğuna hükmetti. Avrupa, 15. yüzyıldan başlayarak Rönesans dönemine girdi. Bu dönem içerisinde, Kilise siyasi bir varlık olarak gücünü yitirdi. 1492'de Kristof Kolomb'un Amerika'ya ulaşmasının ardından, yeni bölgelerin keşfedilip sömürgeleştirilmesiyle Keşifler Çağı başladı. Avrupa kıtası, dünyadaki diğer insan toplulukları üzerinde siyasi ve kültürel bir hakimiyet kurmaya başladı; Britanya İmparatorluğu, dünyanın en büyük imparatorluğu olmak üzere genişledi ve Amerika Avrupalılar tarafından sömürgeleştirildi. Diğer tarafta ise, bu gelişmeler Trans-Atlantik köle ticareti ve Amerikan yerlilerinin soykırımına sebep oldu. Bu zaman zarfı aynı zamanda matematik, mekanik, astronomi ve fizyolojide gerçekleşen büyük ilerlemeler ile Bilimsel Devrim'e de damgasını vurdu.

Yakın Çağ sırasında gerçekleşen Sanayi Devrimi ve Teknolojik Devrim; görüntü teknolojisi, ulaşım alanındaki önemli yenilikler ve gibi yeni keşifleri ve ilerlemeleri sağladı. 18. yüzyılda ortaya çıkan ve Aydınlanma Çağı olarak bilinen kültürel hareket, genel olarak Avrupa'nın zihniyetini önemli derecede şekillendirdi ve kıtanın sekülerizasyonuna katkıda bulundu.Amerika Birleşik Devletleri (ABD), bir grup küçük sömürgeden zamanla küresel süper güçlerden biri hâline gelerek büyük bir değişim geçirdi.Napolyon Savaşları 1800'lerin başlarında Avrupa'yı kasıp kavurdu, İspanya Yeni Dünya sömürgelerinin çoğunu kaybetti ve Avrupalıların genişlemesi Okyanusya ile Afrika'ya doğru devam etti; öyle ki, Avrupalıların kontrol ettiği toprakların toplam topraklara oranı, Afrika'da 50 yıldan daha kısa bir sürede %10'dan neredeyse %90'a çıktı. Avrupa milletleri arasında kurulmuş olan zayıf güç dengesi, insanlık tarihindeki en ölümcül çatışmalardan biri olan I. Dünya Savaşı'nın patlak vermesiyle 1914'te çöktü. 1918'de savaşın bitmesinden sonra kurulan Milletler Cemiyeti, anlaşmazlıkları barışçıl bir şekilde çözmek için kurulan ilk büyük uluslararası kuruluş oldu.

1930'larda dünya çapında gerçekleşen bir ekonomik kriz; otoriteryen rejimlerin yükselişine ve dolayısıyla, dünya üzerindeki neredeyse tüm ülkelerin dahil olduğu, insanlık tarihinin en ölümcül çatışması II. Dünya Savaşı'na yol açtı. 1945'te sonlanmasından sonra, Milletler Cemiyeti savaşın başlamasını engelleyemediği için dağıtıldı ve yerine Birleşmiş Milletler oluşturuldu. Savaş sırasında, Yuval Noah Harari'ye göre "geçtiğimiz beş yüz yılın en önemli olayı" da gerçekleşti: 16 Temmuz 1945'te Amerikan bilimcileri ilk atom bombasını Alamogordo'da patlattılar ve böylece Atom Çağı başladı.Dekolonizasyon dönemi boyunca önceden sömürgeleştirilmiş olan birçok yeni devlet bağımsızlık ilan etti, ancak bu yeni kurulan devletler çoğu zaman neokolonyalizm, sosyopolitik kargaşalar, yoksulluk, "cehâlet" ve endemik tropik hastalıklar nedeniyle zorluklarla karşı karşıya kaldılar. 20. yüzyılın ikinci yarısında SSCB ve ABD arasında Soğuk Savaş olarak bilinen, iki ülkenin de dünya çapındaki nüfuzunu arttırmaya çalıştığı küresel bir mücadele görüldü; nükleer silahlanma yarışına ek olarak bu mücadelenin bir parçası olarak gerçekleşen Uzay Yarışı ile 1957'de uzaya ilk yapay uydu gönderildi, 1961'de Yuri Gagarin uzaya çıkan ilk insan oldu ve 1969 ve 1972 arasında on iki insan Ay'a inip güvenli bir şekilde dünyaya geri döndü. 1992'de Avrupa Birliği denilen ekonomik ve siyasi birlik kuruldu ve sonraki yıllarda Avrupa'da yer alan ülkelerin çoğunu içerecek üzere genişledi. 20. yüzyılın sonlarına doğru, günümüzde devam eden Bilişim Çağı'nın gelişimiyle, modern insanlar giderek küreselleşen ve birbirine bağlanan bir dünyada yaşamaya başladı: 2013'te; dünya nüfusunun %40'ı, yani 2.7 milyar insan internet ile (bu oran 2018'de %50'ye ulaştı), dünya nüfusunun %96'sı ise cep telefonları ile birbirine bağlıydı, ancak nispeten daha az gelişmiş ülkelerde bu oran %89'a kadar düşüyordu.

Yaşam alanı ve nüfus

1994'te uzaydan görüldüğü hâliyle gece saati dünyayı gösteren bu fotoğraf, insanların gezegen üzerinde ne kadar yayıldığını gözler önüne seriyor. Parlak ışıklar, hem en yoğun yerleşim bölgelerini hem de finansal olarak bu aydınlatmayı yapabilecek olan bölgeleri gösteriyor.

Erken insan yerleşimleri; su kaynaklarına ve avlanmak için avlaması mümkün hayvan popülasyonları ile mahsul yetiştirmek ve hayvan otlatabilmek için ekilebilir araziler gibi, yaşam tarzına bağlı olarak değişen, geçim için kullanılabilecek doğal kaynaklara yakınlığa bağlıydı. Ancak modern insanlar teknoloji, sulama, kentsel planlama, inşaat, ormansızlaştırma ve çölleştirme gibi birçok yolla yaşam alanlarını kendi çıkarları için değiştirme ve manipüle etme konusunda büyük bir kapasiteye sahiptir. İnsan yerleşimleri, özellikle de yüksek risk bölgelerine inşa edilmiş ve düşük inşaat kalitesine sahip olanlar, günümüzde hâlâ doğal afetlere karşı savunmasızdır. Yaşam alanlarının kasıtlı olarak değiştirilmesi çoğunlukla koruma sağlamak, daha konforlu bir durum oluşturmak, maddi zenginlik elde etmek, mevcut olan gıda kaynaklarını arttırmak, estetik koşullarını geliştirmek, bilgi elde etmek veya kaynak alışverişini geliştirmek gibi sebeplerle gerçekleştirilir.

İnsanlar, dünyanın ekstrem ortamlarına karşı küçük bir toleransa ve dayanıklılığa sahip olmasına rağmen, dünyanın en adaptif türlerinden biridir. İcatlar ve keşifler ile, insanlar çok çeşitli sıcaklıklara, nemlere ve irtifalara dayanabilecek hâle geldi. Bunun sonucu olarak insanlar, yalnızca birkaç coğrafi alana yayılabilmiş olan diğer çoğu türün aksine, tropikal yağmur ormanları, kurak çöller, soğuk arktik bölgeleri ve ileri derecede kirletilmiş şehirler gibi dünyanın hemen hemen tüm bölgelerinde bulunan kozmopolit bir tür oldu. Bununla birlikte, nüfus yoğunluğunun bölgeden bölgeye farklılık göstermesi nedeniyle insan nüfusu dünya yüzeyinde eşit bir şekilde dağılmamıştır ve Antarktika ile okyanuslar üzerindeki geniş alanlar gibi, neredeyse tamamen ıssız büyük bölgeler mevcuttur. İnsanların çoğu (%61) Asya'da; geri kalanı ise Amerika'da (14%), Afrika'da (14%), Avrupa'da (11%) ve Okyanusya'da (0.5%) yaşar.

Geçen yüzyıl boyunca insanlar Antarktika, denizin derin bölgeleri ve uzay gibi ekstrem ortamları keşfedip genişlediler. Bu ortamlarda gerçekleştirilecek bir insan yerleşimi kısıtlayıcı ve pahalıdır, bu yüzden genellikle geçicidir ve bilimsel, askerî veya endüstriyel keşifler ile araştırmalar ile sınırlıdır. İnsanlar kısa süreliğine Ay yüzeyinde bulunmuş ve insan yapımı robotik uzay araçları ile varlıklarını diğer gök cisimleri üzerinde de hissettirmişlerdir. 2000'den bu yana, Uluslararası Uzay İstasyonu'nun personeli sayesinde uzayda sürekli bir insan varlığı olmuştur.

Son yüzyıllarda, insan nüfusunda daha önce görülmemiş bir artış görüldü.

Tarımın ortaya çıktığı M.Ö 10.000 civarlarındaki insan nüfusuna yönelik tahminler, 1 milyon ile 15 milyon arasında değişmektedir. Tarım ile birlikte insan nüfusu hızlı bir şekilde büyümeye başladı. Yaklaşık M.Ö 8.500'lerde dünyadaki en büyük yerleşimler Eriha gibi köylerdi ve sadece birkaç yüz kişiye ev sahipliği yapıyorlardı. M.Ö 7.000'de, o sıralar muhtemelen dünyadaki en büyük yerleşim olan Çatalhöyük'te 5.000 ila 10.000 insan yaşıyordu. M.Ö 5.000 ila 4.000 arasında, Bereketli Hilal bölgesinde 10.000 kişilik şehirler birer birer ortaya çıkmaya başladı. M.Ö 2.250'de Akad İmparatorluğu'nda yaklaşık 1 milyon kişi yaşıyordu.M.Ö 2.800 civarlarında dünya nüfusu 50 milyona vardı.M.Ö 2'de Han Hanedanlığı'nın nüfusu yaklaşık 57 milyondu; Çin'in nüfusu daha sonra 1200'e gelindiğinde 123 milyon kadar büyüdü ve 1393'te kıtlık, hastalık ve Moğol istilalarının ortak bir sonucu olarak 65 milyona geriledi.M.S 4. yüzyılda, sadece doğu ve batı Roma İmparatorluğu'nda toplam 50 ila 60 milyon insan yaşıyordu. 13. yüzyılda Küçük Asya'nın nüfusu 6 milyon civarındaydı. İlk olarak M.S 6. yüzyılda kaydedilen hıyarcıklı vebalar; ölümcüllüğünün zirvesine kemeler ve onların pireleri ile yayılan, 1347'de Himalayalar'da ortaya çıkmış ve sadece 6 yıl içerisinde Avrasya ve Kuzey Afrika'da 75 ila 200 milyon insanı öldürmüş olan Kara Ölüm ile ulaşarak, nüfusu yarı yarıya düşürdü. 1315 ve 1317 arasındaki Büyük Kıtlık ve Kara Ölüm'den sonra - yaklaşık 55 milyonluk bir nüfusu olan Amerikan yerlilerinin 15. ve 16. yüzyıllarda kıtanın Avrupalılar tarafından sömürgeleştirilmesi nedeniyle %95'inin ölmesi gibi bölgesel istisnalara rağmen - nüfusta sürekli bir artış görüldü, 1542'de 500 milyondu. 1800 civarlarında insan nüfusu bir milyara ulaştı. 1908'de, Almanya'da, Haber-Bosch işlemi kullanılarak amonyak ilk kez endüstriyel ölçekte azottan sentezlenmeye başlandı; bunun sonucu olarak inorganik kimyasal gübreler ortaya çıktı. Bir çalışmaya göre "dünya nüfusunun yarısının aç kalmasını engelleyen" bu gelişmenin de büyük katkısıyla dünya nüfusu katlanarak artmaya devam etti; 1930'da iki, 1960'ta üç, 1975'te dört, 1987'de beş ve 1999'da altı milyarı gördü. 1968, %2.07 ile insan nüfusunun büyüme oranının zirvesini gördüğü yıldı. 2011'de yedi milyarı aştı ve Ağustos 2021 itibarıyla dünyada 7.8 milyar insan vardı. 2018'de, dünyadaki tüm insanların toplam 60 milyon ton, yani evcilleştirilmemiş diğer tüm memelilerin toplamınkinden yaklaşık on kat daha büyüktü.

1950'de 751 milyon olan kentsel alanlarda yaşayan insan sayısı, ilk kez 2007'de nüfusun %50'sinden fazlasını oluşturacak hâle geldi ve 2018'de 4.2 milyara (%55) yükseldi. Günümüzde en çok kentleşmiş bölgeler, Kuzey Amerika (%82), Latin Amerika (%81), Avrupa (%74) ve Okyanusya'dır (%68); Afrika ve Asya ise dünyanın 3.4 milyar kişilik kırsal nüfusunun %90'ına sahiptir. Şehirlerde yaşamak, özellikle şehir merkezlerinde ve gecekondu mahallelerinde, suç ve çeşitli biçimlerde kirlilik gibi problemleri beraberinde getirir; bunun yanında, okuryazarlığın artışı, insanlığın genel bilgisine daha kolay erişim ve daha düşük açlık riski gibi avantajları da bulunur. Hem genel nüfusun hem de kentsel nüfusun oranının gelecek on yıllarda önemli ölçüde artması beklenmektedir.

Tarih boyunca, insanların çevre üzerinde büyük bir etkisi olmuştur. İnsanlar süper avcılardır ve diğer türler tarafından nadiren avlanırlar. Nüfus artışı, sanayileşme, arsa üretimi, aşırı tüketim ve fosil yakıtların yakılması, diğer canlıların devam eden kitlesel yok oluşunu önemli derecede hızlandıran çevresel bozulmaya ve çevre kirliliğine yol açmıştır.Holosen yok oluşunu hızlandırabilecek olan küresel iklim değişikliğine katkıda bulunan ana tür de insanlardır.

Dünyanın en kalabalık metropoliten alanı olan Tokyo, şehir adı verilen toplu insan yerleşimlerine bir örnektir.

Biyoloji

Anatomi ve fizyoloji

Eril ve dişi birer insanın anatomik özellikleri.

İnsan vücudunun bileşenleri
60 kilogram bir bireyde

Madde	Atom oranı	Kütlesi
Oksijen	%65	38,8 kilogram (86 lb)
Karbon	%18	10,9 kilogram (24 lb)
Hidrojen	%10	6 kilogram (13 lb)
Nitrojen	%3	1,9 kilogram (4,2 lb)
Diğer	%4	2,4 kilogram (5,3 lb)

İnsan fizyolojisinin çoğu özelliği, diğer hayvanların fizyolojisinin karşılık gelen yönleriyle homologdur. İnsan vücudu; bacaklar, gövde, kollar, boyun ve baştan oluşur. Yetişkin bir insanın vücudunda yaklaşık 100 trilyon (10¹⁴) hücre bulunur. İnsan vücudunda yer alan ve en yaygın olarak bu şekilde tanımlanan organ sistemleri, sinir, dolaşım, sindirim, endokrin, bağışıklık, örtü, lenfatik, kas-iskelet, üreme, solunum ve boşaltım sistemleridir. İnsanların (diş formülü) 2.1.2.32.1.2.3'tür. İnsanlar, diğer primatlar ile karşılaştırıldığında oran olarak daha kısa damaklara ve çok daha küçük dişlere sahiptir. Kısa, ancak nispeten düz köpek dişlerine sahip olan tek primatlardır. Tipik olarak çapraşık dişlere sahiplerdir, kaybedilen dişlerden kaynaklanan boşluklar genç bireylerde genellikle hızlıca kapanır. İnsanlar yavaş yavaş üçüncü azı dişlerini kaybederler, bazı bireylerde ise doğuştan hiç olmaz.

İnsanlar ve şempanzeler, ortak bir şekilde körelmiş bir kuyruğa, apandise, esnek omuz eklemlere ve karşıt başparmaklara sahiplerdir.Galen, M.S 2. yüzyılda pek çok hayvanı incelemiş ve "iç organlar, kaslar, atardamarlar, toplardamarlar, sinirler ve kemikler bakımından insana en çok benzeyenin" şempanzeler olduğu sonucuna varmıştır. İnsanların şempanzelerden farklı oldukları konulara, bipedalizm ve beyin büyüklüğü dışında, koku alma, işitme ve proteinleri sindirme örnek verilebilir. İnsanların diğer insansılara yakın bir kıl folikülü yoğunluğuna sahip olmalarına rağmen, bunların çoğu dışarıdan görünemeyecek kadar kısa ve ince olan vellus tüyleridir. Vücutlarının tamamına yayılmış 2 milyondan fazla ter bezine sahiptirler; bu sayı, çok fazla ter bezine sahip olmayan ve bu sahip oldukları bezler de avuç içlerinde ve ayak tabanlarında bulunan şempanzelerden çok daha fazladır. Tipik olarak, insanlar boyut olarak kendilerine yakın olan primatlardan daha zayıf olmaya meyillidir.

"Anatomik İnsan" ("Zodyakal İnsan" olarak da bilinir), (65. el yazması, 14. folyo)

İnsanın cildinin ve saçının rengini, güneş ışığına karşı koruyucu etkisi de olan, melanin adı verilen pigmentler belirler. Von Luschan'ın skalasına göre, cilt rengi çok açık ve beyazdan çok koyu siyaha kadar değişkenlik gösterebilir. Saç rengi ise beyazdan kahverengiye, kırmızıya, sarıya ve en yaygın saç rengi olan siyaha kadar değişir. Yaş ilerledikçe saçtaki melanin oranı da azalır ve renk yavaş yavaş griye doğru ilerler. Cilt renginin koyulaşması, güneşten gelen ultraviyole ışınlarının radyasyonuna karşı koruma sağlama amaçlı, evrimsel bir adaptasyondur; ancak bazı daha yeni araştırmalar bunun sebebinin, güneşten alınan D vitamini ve ultraviyole ışınlarının sebep olduğu bir folik asit dengesizliği olduğunu öne sürmüştür. İnsan cildi ayrıca ultraviyole ışınlarına maruz kaldığında sonradan da kararabilir.

Araştırmalar, yetişkin bir erkeğin ortalama boyunun 171 cm (5 ft 7+1⁄2 in), yetişkin bir dişinin ortalama boyunun ise 159 cm (5 ft 2+1⁄2 in) olduğunu göstermiştir. Boyun küçülmesi bazı bireylerde orta yaşlarda başlayabilir, ancak çoğunlukla aşırı yaşlılarda gerçekleşme eğilimindedir. Tarih boyunca, zaman ilerledikçe daha iyi beslenme, sağlık hizmetleri ve yaşam koşullarının bir sonucu olarak insan popülasyonları ortalama olarak daha uzun boylu hâle geldi. Yetişkin bir insanın ortalama kütlesi erkeklerde 77 kilogram (170 lb), kadınlarda ise 59 kilogram (130 lb)'dır. Diğer birçok özellik gibi, vücut kütlesi ve vücut tipi de genetik yatkınlıktan ve çevreden etkilenir ve bireyden bireye büyük farklılıklar gösterir.

İnsanlar, diğer hayvanlardan çok daha hızlı ve isabetli atışlar gerçekleştirebilirler. İnsanlar ayrıca hayvanlar âlemi içerisindeki en iyi uzun mesafe koşucuları arasındadır, ancak kısa mesafelerde daha yavaşlardır. Nispeten ince vücut kılları ve daha verimli ter bezleri, uzun mesafeler boyunca koşarken sıcak çarpmasını engellemeye yardımcı olur.

Genetik

Standart insan karyotipinin grafik ile temsili. Grafikte hem erkek (XY) hem de dişi (XX) cinsiyet kromozomları gösteriliyor.

İnsanın genetik bilgilerinin çoğu hücre çekirdeğinin içinde yer alır. Çoğu hayvan gibi, insanlar da diploit ökaryotik bir türdür. Her somatik hücrede 23'er kromozomdan oluşan iki set bulunur ve bu setlerin her biri birer ebeveynden alınır; gametlerde ise iki ebeveynden alınanların bir karışımı olan tek bir kromozom seti bulunur. Bu 23 çift kromozom arasında, 22 çift otozom ve bir çift cinsiyet kromozomu vardır. Tıpkı diğer memelilerde olduğu gibi, insanlar bir sahiptir, böylece dişiler XX, erkekler ise XY cinsiyet kromozomlarına sahip olur. Genler ve çevre; fiziksel özellikler, fizyoloji, hastalıklara yakalanmaya yatkınlık ve zihinsel yetenekler konularında insanın biyolojik çeşitliliğini sağlar. Genlerin ve çevrenin insanın hangi özelliklerini ne kadar etkilediği, günümüzde hâlâ tam olarak anlaşılamamıştır.

Dünya üzerinde, (monozigotik ikizler) dahil, genetik olarak aynı olan iki farklı insan bulunmamaktadır, ancak iki birey ortalama olarak %99,5 ila %99,9 genetik benzerliğe sahiptir. Bu insanları şempanzeler dahil diğer büyük insansı maymunlardan daha homojen yapar. İnsanların DNA'larındaki bu düşük çeşitlilik, 100.000 yıl önce Pleistosen Çağ'ın sonlarına doğru gerçekleşen bir varlığına işaret etmektedir.Doğal seçilim, son 15.000 yılda genomun belirli bölgelerinde yönlendirilmiş seçilim görüldüğüne dair kanıtlar ile, insan popülasyonları üzerinde etkisini sürdürmeye devam etti.

İnsan genomu ilk kez 2001'de dizilendi ve 2020'ye gelindiğinde yüz binlerce genom dizilenmişti. 2012'de Uluslararası HapMap Projesi, 11 farklı popülasyondaki 1.184 farklı bireyden alınmış genomları inceledi ve 1.6 milyon tek nükleotid polimorfizmini tanımladı. Afrikalı popülasyonlar, en fazla sayıda özel veya dünyanın başka yerlerinde bulunmayan genetik varyantları barındırmaktadır. Modern Batı Afrika popülasyonunun DNA'sının %2 ila 19'u; insanların 50.000 yıl önce çiftleştiği, modern insanlar ile Neandertaller ve Denisovalardan dahi daha uzaktan akraba olan "gizemli" bir arkaik insan türünden gelir. Diğer popülasyonlarda bulunan yaygın varyantların çoğunun Afrikalılarda da bulunmasına rağmen, diğer bölgelere, özellikle de Okyanusya ve Amerika'ya özel çok sayıda özel varyant da bulunmaktadır. 2010'da yapılmış tahminlere göre, insanlarda yaklaşık 22.000 gen bulunur. Genetikçiler, yalnızca anneden aktarılan Mitokondriyal DNA'yı karşılaştırıp inceleyerek, genetik izleri tüm modern insanlarda bulunan, "Mitokondriyal Havva" olarak adlandırılmış son dişi ortak atanın 90.000 ila 200.000 yıl önce yaşamış olduğunu buldular.

Modern insanın soyu tükenmemiş en yakın akrabaları sıradan şempanzeler ve bonobolardır. Bu iki şempanze türü ve H. sapiens milyonlarca yıldır farklı bir evrim çizgisi izlemelerine rağmen tamamlanmış gen haritalarına göre aralarındaki yakınlık fare ile sıçan arasındaki yakınlıktan on kat daha fazla, akraba olmayan iki insan birey arasındaki yakınlıktan ise on kat daha azdır. Bu iki şempanze türü ve insanın DNA'sının yapısının %98.4'ü tamamen aynıdır.

Bir dişi bireyin metafaz evresindeki kromozomları floresans ile hibridizasyona tabi tutulmuş hâldeyken.

Yaşam döngüsü

5 haftalık, 10 milimetre (0,39 in) boyundaki bir insan embriyosu

Rahimdeki bir fetüsün Leonardo Da Vinci tarafından çizilmiş bir ilüstrilasyonu

Ergenlik dönemine henüz girmemiş (çocuk) birer erkek ve kız

Ergen birer erkek ve kadın

Yetişkin birer adam ve kadın

Yaşlı birer adam ve kadın

İnsan üremesinin çoğu cinsel ilişki aracılığıyla iç döllenme ile gerçekleşir, ancak yoluyla da meydana gelebilir. İki eşey hücresinin oluşması sonucu zigot oluşur ve zamanla embriyo hâline gelir. Ortalama gebelik süresi 38 haftadır, ancak normal bir hamilelikte bu süre 37 gün kadar değişebilir. Embriyonun gelişmesi, insanın gelişiminin ilk sekiz haftasını kapsar; dokuzuncu haftanın başından sonra embriyo artık bir fetüs olur. Eğer çocuğun tıbbi nedenlerle daha erken doğması gerekiyorsa veya sezaryen gerçekleştirilebilir.

İnsanlarda doğum, komplikasyonların ve ölüm riskinin çok daha yüksek olması nedeniyle, diğer türler ile karşılaştırıldığında tehlikelidir. Fetüsün başının boyutu ile pelvisin çapı arasındaki fark, diğer primatlara göre daha azdır. Bunun sebebi günümüzde tam olarak anlaşılamamıştır (eskiden bu durum bipedalizm ve ile ilgili evrimsel baskıların birbiriyle çelişmesinin bir sonucu olarak açıklansa da yakın tarihteki araştırmalar bundan daha karmaşık olabileceğini göstermektedir), ancak 24 saat veya daha fazla sürebilen ağrılı bir doğuma sebep olur. Doğumların başarılı bir şekilde gerçekleşme şansı, 20. yüzyılda yeni tıbbi teknolojilerin geliştirilmesiyle nispeten daha zengin ve gelişmiş olan ülkelerde önemli ölçüde arttı. Buna karşılık, hamilelik ve doğum, gelişmiş ülkelere oranla yaklaşık 100 kat daha fazla olan anne ölümü oranları ile dünyanın gelişmekte olan bölgelerinde tehlikeli olmaya günümüzde hâlâ devam etmektedir.

Gelişmiş ülkelerde bebekler ortalama olarak doğumda 3-4 kilogram (6,6-8,8 lb) ağırlığında ve 47-53 santimetre (19-21 in) boyunda olurlar. Bunun yanında, düşük doğum ağırlığı gelişmekte olan ülkelerde yaygındır ve bu bölgelerdeki yüksek bebek ölüm oranlarının sebeplerinden biridir. Tarih ilerledikçe çocuk ölümleri büyük oranda gerilemiştir. 20. yüzyıla kadar tarım toplumlarında çocukların ortalama üçte biri yetişkinliğe asla ulaşamaz ve çocukluk hastalıkları nedeniyle ölüyordu: 17 yüzyılda İngiltere'de her bin yeni doğandan 150'si ömrünün ilk yılları içerisinde, çocukların üçte biri de on beş yaşına gelmeden ölüyordu; günümüzde ise bin İngiliz bebeğinden ilk yılda 5'i, 15 yaşından önce de 7'si ölmektedir. Çocuklara çoğunlukla annenin baktığı diğer primatların aksine, insanlarda hem anne hem de baba çocuklarına bakım sağlar. insanlar, yıllarca büyümeye devam eder ve 15 ila 17 yaşlarında cinsel olgunluğa ulaşırlar.

İnsan ömrü, tanımlamalara göre değişmek üzere üç ile on iki farklı evreye ayrılmıştır. Yaygın olarak bahsedilen evreler; bebeklik, çocukluk, ergenlik, yetişkinlik ve yaşlılık olarak sayılabilir. Bu evrelerin uzunlukları, kültürler ve tarihi dönemler arasında farklılık gösterebilir. Ergenlik dönemi tipik olarak alışılmadık derecede hızlı gerçekleşen bir büyümeyle karakterize edilir, bu dönemde vücut boyutu genel olarak %25 artar. Şempanzeler için ise aynı oran sadece %14'tür. İnsanlar menopozun gerçekleştiği az sayıda canlıdan biridir. Dişiler 50 yaş civarında menopoza girer ve kısırlaşırlar. Menopozun aslında, bireyin yaşlılığa kadar çocuk doğurmaya devam etmek yerine mevcut çocuklarına daha fazla zaman ve kaynak ayırmasını sağlayarak üreme başarısını arttırdığı çeşitli kitleler tarafından öne sürülmüştür.

Bir bireyin yaşam süresi iki ana faktöre, genetiğe ve yaşam tarzına bağlıdır. Biyolojik ve genetik nedenler gibi çeşitli faktörler nedeniyle, kadınlar erkeklerden ortalama dört yıl daha uzun yaşar. 2018 itibarıyla, ortalama bir kız çocuğunun beklenen yaşam süresi 74.9 yıl iken, bir erkek çocuğu için aynı sayı 70.4 yıldır. Beklenen yaşam süresi, coğrafyadan coğrafyaya çoğunlukla ekonomik koşullar ile ilgili olan önemli değişiklikler gösterir; örneğin, Hong Kong'da doğumda beklenen yaşam süresi kızlar için 87.6 ve erkekler için 81.8 yıl iken Orta Afrika Cumhuriyeti'nde kızlar için 55.0 ve erkekler için 50.6 yıldır.(HIV/AIDS) nedeniyle Esvatini'de doğumda beklenen yaşam süresi 2010'da 40 yıla kadar düşmüş, ancak son yıllarda yeniden 50'lere yükselmiştir. Avcı-toplayıcı döneminde ortalama yaşam süresi 30 ila 40 yıldı, ancak bu sayı yüksek çocuk ölümleriyle alakalıydı. Ölüm oranının yüksek olduğu ilk yılları sağ bir şekilde geçiren çocukların, yaklaşık 60 yıl yaşama şansı yüksekti ve bazıları 80'li yaşlarına kadar yaşayabiliyordu. Yaklaşık iki yüz yıl öncesine kadar ise, ortalama yaşam süresi tüm dünyada 25 ila 40 arasında değişmekteydi. Gelişmiş ülkelerin nüfusları genel olarak yaşlanmaktadır ve bu ülkelerde ortanca yaş 40 civarındadır. Gelişmekte olan dünyada ise ortanca yaş 15 ila 20 yıldır. Her beş Avrupalıdan biri 60 yaş veya üzerindeyken, aynı oran Afrikalılar için her yirmi bireyden biridir.Birleşmiş Milletler'in 2002'de yaptığı tahminlere göre, dünyada 100 veya üzeri bir yaşta olan insanların sayısı 210.000'dir. Bugüne kadar yaşamış en yaşlı insan, 4 Ağustos 1997'de öldüğünde 122 yıl 164 gün yaşında olan Jeanne Calment idir; daha uzun süre yaşadığı iddia edilen insanlar da olmuştur, ancak bu iddiaların hiçbiri yasal temellere dayandırılamamıştır.

Beslenme

Zekâları sayesinde kullanabildikleri av köpeklerinin yanı sıra ateşli silahlar gibi aletler ile, insanlar doğadaki en başarılı süper avcılardır.

Yüzbinlerce yıl boyunca, insanlar avcı-toplayıcılık yaparak yiyecek buldu ve meyveler, tahıllar, yumrular, mantarlar, böceklerin larvaları ve sularda yaşayan yumuşakçalar gibi, yakınlarında bulunan kaynakların verdiklerini birleştirip kullanarak veya av hayvanlarını avlayıp öldürerek geçimlerini sağladı. Ateş, yemek hazırlamak ve pişirmek için H. erectus'tan, bazı araştırmacılara göre ise H. habilis kadar erken bir dönemden beri kullanılmıştır. Yaklaşık 10.000 yıl önce insanlar tarım yapmaya başladı ve bu beslenme düzenlerini önemli derecede değiştirdi. Beslenme düzenindeki bu değişiklik insan biyolojisini de etkiledi: Süt hayvancılığının yayılması, yeni ve zengin bir besin kaynağı ortaya çıkararak bazı yetişkinlerin laktozu sindirebilecek şekilde evrilmesini sağladı. Tüketilen gıdalar, bu gıdaların hazırlanma şekli ve nasıl tüketildikleri zaman ilerledikçe değişti ve günümüzde farklı yerlerin farklı kültürlerinde de değişiklik göstermektedir.

İnsanlar, hem bitkisel hem de hayvansal besinlerle beslenen hepçillerdir. Farklı bölgelerde bulunan farklı besin kaynakları ile farklı kültürel ve dini normlar ile, insan grupları, vejetaryen ve veganlardan çoğunlukla etçil beslenenlere kadar değişen farklı farklı beslenme düzenleri benimsemişlerdir. Bazı durumlarda, insanların beslenme düzenlerine yönelik kısıtlamalar hastalıklara varabilecek bozukluklara yol açabilir; ancak bununla birlikte, insan grupları, dengeli bir şekilde beslenebilmek amacıyla farkı gıda kaynaklarını kullanmak için hem genetik özelleşme hem de kültürel temaslar yoluyla birçok beslenme düzenine uyum sağlamıştır. Beslenme düzenleri, farklı kültürlerin önemli bir kısmını kapsar ve gıda biliminin gelişmesini sağlamıştır.

Yemek hazırlayan insanlar (Bali, 2006)

Genellikle, vücutta saklanan yağ oranına da bağlı olarak, insanlar beslenmeden ve gıda almadan 8 hafta kadar hayatta kalabilirler. Sıvı almadan ise çoğunlukla üç veya dört, en fazla ise bir hafta hayatta kalınabilir. 2020'de yapılmış tahminlere göre, her yıl 9 milyon insan direkt veya dolaylı olarak açlıkla bağlantılı olan sebeplerden ölmektedir. Çocuklarda yetersiz beslenme de yaygındır ve artmasını sağlayan önemli faktörlerden biridir.

Bununla birlikte, gıdaların ve beslenmenin küresel ölçekte dağılımı eşit değildir. Obezite, insan grupları arasında hızlıca artmış ve bazı gelişmiş ülkeler ile birkaç gelişmekte olan ülkede sağlık önemli sağlık sorunlarına ve artan ölüm oranlarına yol açmıştır. Dünya çapında bir milyardan fazla insan obezdir, ve ABD'de obezlerin toplam nüfusa oranı %35 kadardır. Obezite, bireyin harcadığından daha çok kalori tüketmesinden kaynaklanır ve aşırı kilo alımının sebebi genellikle enerji yoğunluklu beslenme düzenleridir.

Psikoloji

İnsan beyninin birkaç önemli parçasını öne çıkaran çizimi.

İnsan beyni, merkezî sinir sisteminin merkezidir ve çevresel sinir sistemi için de ana kontrol merkezi olarak görev yapar. Soluma ve sindirim gibi iradedışı ve otonom aktiviteleri kontrol etmesinin yanı sıra düşünme, akıl yürütme ve soyutlama gibi bilinçli etkinlikleri de gerçekleştirir. Bu bilişsel süreçler beraber zihin kavramını oluştururlar ve davranışsal sonuçlarıyla birlikte psikoloji alanında araştırılır ve incelenirler.

Yüksek bilişsellikle ilişkilendirilen prefrontal korteks bölgesi oldukça gelişmiş olan insanların beyni, kendileri tarafından doğadaki en "zeki" ve yetenekli beyin kabul edilir ve bilinen diğer tüm türlerin beyinleri ile zihinsel kapasitelerini geride bırakır. Ancak bu tanım tartışmalıdır; diğer bazı hayvanların belli başlı alanlarda duyularını adapte edip insanlara göre mükemmelleşmesi ile, objektif bir şekilde zekâyı tanımlamak zordur. Diğer birçok hayvan, çoğunlukla içgüdü ve taklit yoluyla basit aletler kullanarak çeşitli yapılar oluşturabilse de, insan teknolojisi bundan çok daha karmaşıktır ve üstüne üstlük zaman ilerledikçe sürekli olarak gelişip evrilmektedir. İnsanlar tarafından oluşturulmuş en eski aletler ve yapılar bile, diğer herhangi bir canlı tarafından oluşturulmuş yapı ve aletlerden çok daha ileri bir düzeydedir.

İnsanın bilişsel yeteneklerinin diğer herhangi bir türden çok daha ilerlemiş olmasına rağmen, bu yeteneklerin çoğu diğer canlıların davranışlarında da ilkel bir formda da olsa gözlemlenebilir. Modern antropoloji, Charles Darwin'in "insan ve üst hayvanlar arasındaki bilişsel fark, ne kadar büyük olursa olsun, kesinlikle bir evre farkıdır ve türsel değildir" şeklindeki bulgusunu desteklemektedir. Bunun yanında, tamamen benzersiz olmasalar da insanları diğer hayvanlardan kesin bir şekilde ayıran bazı özellikler de vardır. İnsanlar, bir epizodik belleğe sahip olan ve "" yapabilen tek canlılar olabilirler. Diğer sosyal hayvanlarla karşılaştırıldığında, yüz ifadelerinde oldukça yüksek bir esnekliğe sahiplerdir. İnsanlar, duygularla bağlantılı olarak gözyaşı döktükleri bilinen tek hayvanlardır ve bununla birlikte bir zihin kuramına sahip olan tek hayvan olup olmadıkları da tartışılmaya devam etmektedir.

Uyku ve rüya

İnsanlar çoğunlukla gündüzcüllerdir. Ortalama bir yetişkinin günde yedi ila dokuz saat uyuması gerekirken aynı miktar bir çocuk için dokuz ila on saat arasındadır; yaşlılar ise genellikle günde altı ila yedi saat uyurlar. Uyku eksikliğinin sağlık üzerinde çeşitli olumsuz etkileri vardır; bir yetişkinin uyku zamanının günde dört saat ile kısıtlanması, birey üzerinde zayıflamış bir hafıza, yorgunluk, saldırganlık ve fiziksel rahatsızlıklar gibi fizyolojik ve psikolojik etkilere sebep olur, ancak buna rağmen gerekli sürelerden daha az uyumak insanlar arasında yaygındır.

İnsanlar, uykuları sırasında zihinlerinde duyusal görüntüleri ve sesleri hayal ederek rüya görürler. Rüyalar beyindeki pons yapısı tarafından genellikle uykunun hızlı göz hareketi evresinde gerçekleştirilirler. Bir rüyanın uzunluğu birkaç saniyeden 30 dakikaya kadar değişebilir. İnsanlar her gece yaklaşık üç ila beş rüya görürler ve bazı bireyler bu sayıyı yediye kadar çıkarabilir, ancak çoğu rüya anında veya hızlı bir şekilde unutulur. Eğer hızlı göz hareketi evresine uyanılırsa rüyanın hatırlanma ihtimali daha yüksektir. Rüyalarda gerçekleşen olaylar, bireyin kendinin farkında olduğu lüsid rüyalar haricinde, rüyayı gören kişinin kontrolü dışında gerçekleşir.

Bilinç

Bilincin grafik bir temsili (1619)

İnsan bilinci, en basit şekilde "içsel veya dışsal varoluşun duyumu veya farkındalığı" veya "insanın kendisini ve çevresini tanıma yeteneği" şeklinde tanımlanabilir. Filozoflar ve bilim adamları tarafından yüzyıllardır süren analizlere, tanımlara, açıklamalara ve tartışmalara rağmen, bilinç konusu, "hayatımızın hem en bilinen hem de en gizemli yönü" olarak günümüzde anlaşılmaz ve tartışmalı olmaya devam etmektedir. Öyle ki; konu hakkında üzerinde yaygın olarak anlaşılan tek şey, bilincin var olduğu sezgisidir. Tam olarak neyin bilinç olarak tanımlanıp araştırılması gerektiği konusunda da görüşler büyük farklılık gösterir. Bazı filozoflar; konuyu duygusal deneyimin kendisi olan fenomenal bilinç ve akıl yürütme ile eylemleri doğrudan kontrol etmek için kullanılan psikolojik bilinç olarak ikiye böler.Bilinç terimi bazen "zihin" ile eşanlamlı olarak kullanılır, ancak genelde eşanlamlıdan ziyade zihnin sadece bir yönü olarak tanımlanır. Tarihsel olarak içgözlem, özel düşünce, hayal gücü ve istenç ile ilişkilendirilen bilinç, günümüzde genellikle bir tür tecrübe, biliş, his veya algı şeklinde görülür. "Farkındalık", "farkındalığın farkındalığı" veya "özfarkındalık" olarak da ortaya çıkabilir. Bilincin sınıfları da, üzerinde anlaşılamayan bir konudur; farklı bilinç seviyeleri ve düzeyleri, farklı bilinç türleri veya içinde değişen özelliklere sahip tek bir bilinç türünün varlığı çeşitli filozoflar tarafından öne sürülmüştür.

İnsanlar; bütün büyük insansı maymunlar (goriller, şempanzeler, orangutanlar ve bonobolar), yunuslar, tek bir Asya fili, Avrupa saksağanları, katil balinalar ve temizleyen lapinagiller ile birlikte bir hayvanın yansımasının kendine ait olduğunu tanıyıp tanımayacağını test eden ayna testini geçebilen türlerden biridir. İnsan çocuklarının çoğu en az 18 aylıkken ayna testini geçer.

Toplum

Dil

Dil veya lisan, insanların düşündüklerini ve hissettiklerini bildirmek için sözcüklerle veya işaretlerle yaptıkları anlaşmadır. Konuşma ve yazma biçimleri olarak da adlandırılabilir.

Din

Arapça kökenli bir sözcük olan din sözcüğü, köken itibarıyla "yol, hüküm, ödül" gibi anlamlara sahip olup genellikle doğaüstü, kutsal ve ahlaki ögeler taşıyan, çeşitli ayin, uygulama, değer ve kurumlara sahip inançlar bütününe verilen isimdir. Zaman zaman inanç sözcüğünün yerine kullanıldığı gibi, bazen de inanç sözcüğü din sözcüğünün yerinde kullanılır. Dinler tarihine bakıldığında, birçok farklı kültür, topluluk ve bireyde din kavramının farklı biçimlere sahip olduğu görülür.

İnsanoğlu çok eski çağlardan beri doğaüstü olana ilgi göstermiş, kendini tüm insan ırkı içerisinde yalnız hissetmiş ve bir tanrıya veya tanrılara sığınma ihtiyacı duymuştur.

İnsan bir varlık arayışı içerisindedir. Bu arayış geçmişten günümüze değin gelmektedir. Bu arayış neticesinde varlıklarını anlamlandıracak çeşitli somut ve soyut olgulardan yararlanarak birçok inanç sistemi geliştirmişler veya kabul etmişlerdir. Bunlar arasında metaya, canlıya, doğaya veya 5 duyu ile tespit edilemeyip akıl ve hissiyat ile buldukları bir tanrının veya pek çok tanrının varlığına inanmaları en temel olanıdır.

İnsanların pek çoğu ölümden korkmaktadır. Birçok dinin temasında varlığın bir şekilde biçim veya boyut değiştirerek devam edeceği inancı vardır. Hiçbir dine inanmayan veya bir tanrının varlığını kabul etmeyen bireylerin bir kısmı bile insana ait tözün, bir şekilde enerji olarak devam edeceği düşüncesine sahiptir. Bu düşünce, öldükten sonra hiçliğe karışılacağı düşüncesinin insanlara verdiği psikolojik rahatsızlıktan ötürü bulunur. Bu da insanın varlık arayışının bir başka yönüdür ve dine yönelten bir özelliğidir.

Yaratılış miti

Birçok dinde insanın yüce bir varlık tarafından bugünkü hâlinde yaratıldığı inancı mevcuttur. Birçok dinin ve mitolojinin, yaratılmış ilk erkek ve ilk kadınla alakalı mitleri bulunur (Örn. İbrahimi dinlerde Adem ve Havva). Bu hikâyeler günümüzde mitoloji olarak kabul edilir.

Kaynakça

1. ^ Global Mammal Assessment Team (30 Haziran 2008). . IUCN Kırmızı Listesi (İngilizce). doi:10.2305/IUCN.UK.2008.RLTS.T136584A4313662. 7 Aralık 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
2. ^ Groves, Colin (2005). Wilson DE, Reeder DM (Ed.). . 3 (İngilizce). Baltimore: Johns Hopkins University Press. ISBN . OCLC 62265494. 19 Aralık 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. KB1 bakım: Editörler parametresini kullanan ()
3. ^ Spamer, Earle E. (29 Ocak 1999). "Know Thyself: Responsible Science and the Lectotype of Homo sapiens Linnaeus, 1758". Proceedings of the Academy of Natural Sciences (İngilizce). 149 (1). ss. 109-14. JSTOR 4065043. 
4. ^ Pokorny, Julius (1959). "Homo". Indogermanisches etymologisches Wörterbuch (Almanca). ss. 414-416.  . Dictionary.com (İngilizce). 27 Eylül 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
5. ^ Spamer, Earle E. (1999). "Know Thyself: Responsible Science and the Lectotype of Homo sapiens Linnaeus, 1758". Proceedings of the Academy of Natural Sciences of Philadelphia (İngilizce). Cilt 149. ss. 109-114. ISSN 0097-3157. JSTOR 4065043. 
6. ^ . Merriam-Webster (İngilizce). 11 Şubat 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
7. ^ Barras, Colin (11 Ocak 2016). . BBC (İngilizce). 14 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
8. ^ "Concept of Personhood". Missouri Üniversitesi. 4 Mart 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Ağustos 2021. 
9. ^ Nişanyan, Sevan. . NişanyanSözlük. 7 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
10. ^ . Türk Dil Kurumu. 8 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
11. ^ "Turkic etymology". 25 Mart 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Temmuz 2022. 
12. ^ "Wiktionary: kişi". 30 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Temmuz 2022. 
13. ^ Oxford English Dictionary, s.v. "human."
14. ^ . Merriam-Webster (İngilizce). 22 Şubat 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
15. ^ Strong, James. "H582". Strong's Concordance (İngilizce). 3 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 15 Ekim 2021. 
16. ^ Strong, James. "H605". Strong's Concordance (İngilizce). 15 Ekim 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 15 Ekim 2021. 
17. ^ Vasmer, Max (1950-1958). "čelověkъ". Russisches Etymologisches Wörterbuch (Almanca). 
18. ^ Montgomery, Stephen (2009). . Charles Darwin & Evolution (İngilizce). Cambridge: Christ's College. 20 Haziran 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
19. ^ Dodd, Matthew S.; Papineau, Dominic; Grenne, Tor; Slack, John F.; Rittner, Martin; Pirajno, Franco; O’Neil, Jonathan; Little, Crispin T. S. "Evidence for early life in Earth's oldest hydrothermal vent precipitates". Nature (İngilizce). Cilt 543. ss. 60-64. doi:10.1038/nature21377. 
20. ^ Ernst Mayr (2018). Evrim Nedir? (3 bas.). Say Yayınları. ss. 90-91. ISBN . 
21. ^ Meng, Jin; Wang, Yuanqing; Li, Chuankui (13 Nisan 2011). "Transitional mammalian middle ear from a new Cretaceous Jehol eutriconodont". Nature (İngilizce). 472 (7342). ss. 181-186. Bibcode:2011Natur.472..181M. doi:10.1038/nature09921. (PMID) 21490668. 
22. ^ Tyson, Peter (1 Temmuz 2008). "Meet Your Ancestors". Nova ScienceNow (İngilizce). PBS; WGBH Educational Foundation. 8 Mart 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 1 Eylül 2021. 
23. ^ "Early Primate Weighed Less Than an Ounce". Science (İngilizce). 5 Haziran 2013. doi:10.1126/article.26002. 13 Kasım 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 13 Kasım 2021. 
24. ^ MacLatchy, Laura M.; Sanders, William Joseph; Wuthrich, Craig L.; Wuthrich, Craig L. . The Nature Education (İngilizce). s. 4. 19 Temmuz 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
25. ^ Tuttle, Russell H. (4 Ekim 2018). "Hominoidea: conceptual history". Trevathan, Wenda; Cartmill, Matt; Dufour, Dana; Larsen, Clark (Ed.). International Encyclopedia of Biological Anthropology (İngilizce). Hoboken, New Jersey: John Wiley & Sons, Inc. ss. 1-2. doi:10.1002/9781118584538.ieba0246. ISBN . KB1 bakım: Editörler parametresini kullanan ()
26. ^ Gibbons, Ann (13 Haziran 2012). . TimeTree (İngilizce). 1 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
27. ^ ^{a b} Tattersall, Ian; Schwartz, Jeffrey H. (2009). "Evolution of the Genus Homo". Annual Review of Earth and Planetary Sciences (İngilizce). 37 (1). ss. 67-92. Bibcode:2009AREPS..37...67T. doi:10.1146/annurev.earth.031208.100202. 
28. ^ Goodman, Morris; Tagle, Danilo A.; Fitch, David H. A.; Bailey, Wendy; Czelusniak, John; Koop, Ben F.; Benson, Philip; Slightom, Jerry L. (Mart 1990). "Primate evolution at the DNA level and a classification of hominoids". Journal of Molecular Evolution (İngilizce). 30 (3). ss. 260-266. Bibcode:1990JMolE..30..260G. doi:10.1007/BF02099995. (PMID) 2109087. 
29. ^ Ruvolo, M. (Mart 1997). "Molecular phylogeny of the hominoids: inferences from multiple independent DNA sequence data sets". Molecular Biology and Evolution (İngilizce). 14 (3). ss. 248-65. doi:10.1093/oxfordjournals.molbev.a025761. (PMID) 9066793. 
30. ^ ^{a b c d e f g h i j k} Diamond, Jared (2018) [1997]. "Başlangıç Çizgisine Kadar". Küçükgedik, Kemal (Ed.). Tüfek, Mikrop ve Çelik. İnce, Ülker tarafından çevrildi (1 bas.). İstanbul: Pegasus Yayınları. ss. 30, 33, 35, 39-40, 49. ISBN . Diğer özet. 
31. ^ ^{a b} Brahic, C. (2012). "Our True Dawn". New Scientist (İngilizce). 216 (2892). ss. 34-37. Bibcode:2012NewSc.216...34B. doi:10.1016/S0262-4079(12)63018-8. 
32. ^ Chen, F. C.; Li, W. H. (2001). "Genomic Divergences Between Humans and Other Hominoids and the Effective Population Size of the Common Ancestor of Humans and Chimpanzees". American Journal of Human Genetics (İngilizce). 68 (2). ss. 444-456. doi:10.1086/318206. (PMC) 1235277 $2. (PMID) 11170892. 
33. ^ "A new hominid from the Upper Miocene of Chad, Central Africa". Nature (İngilizce), 418. ss. 145-151. doi:10.1038/nature00879. 
34. ^ ^{a b c d e} Dawkins, Richard; Wong, Yan (2004). Ataların Hikâyesi. Hil Yayınları (2008 tarihinde yayınlandı). ss. 67, 95-101. ISBN . 
35. ^ MacAndrew, Alec. . Evolution Pages (İngilizce). 9 Ağustos 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
36. ^ Brunet, Michel; Guy, Franck; Pilbeam, David; Mackaye, Hassane Taisso; Likius, Andossa; Ahounta, Djimdoumalbaye; Beauvilain, Alain; Blondel, Cécile (11 Temmuz 2002). "A new hominid from the Upper Miocene of Chad, Central Africa". Nature (İngilizce). 418 (6894). ss. 145-151. Bibcode:2002Natur.418..145B. doi:10.1038/nature00879. ISSN 0028-0836. (PMID) 12110880. 
37. ^ Gould, Stephan J. (1994). "The Evolution of Life on Earth". Scientific American (İngilizce). 271 (4). ss. 84-91. Bibcode:1994SciAm.271d..84G. doi:10.1038/scientificamerican1094-84. (PMID) 7939569. 25 Şubat 2007 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 22 Eylül 2021. 
38. ^ Fortey, Richard (Eylül 1999) [1997]. "Landwards, Humanity". Life: A Natural History of the First Four Billion Years of Life on Earth (İngilizce). s. 300. ISBN . 
39. ^ De Miguel, Carmen; Henneberg, Maciej (2001). "Variation in hominid brain size: How much is due to method?". HOMO: Journal of Comparative Human Biology (İngilizce). 52 (1). ss. 3-58. doi:10.1078/0018-442X-00019. ISSN 0018-442X. (PMID) 11515396. 
40. ^ Schrein, Caitlin M. (2015). "Lucy: A marvelous specimen". Nature (İngilizce). s. 2. 21 Şubat 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 15 Ekim 2021. 
41. ^ Villmoare, Brian; Kimbel, William H.; Seyoum, Chalachew; Campisano, Christopher J.; DiMaggio, Erin N.; Row, John; Braun, David R.; Arrowsmith, J Ramón; Reed, Kaye E. (2015). "Early Homo at 2.8 Ma from Ledi-Geraru, Afar, Ethiopia". Science (İngilizce). 347 (6228). ss. 1352-1355. Bibcode:2015Sci...347.1352V. doi:10.1126/science.aaa1343. (PMID) 25739410. 30 Aralık 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Ağustos 2021. 
42. ^ Benjamin, Craig; David, Cynthia; Christian, Brown (2014). Big History: Between Nothing and Everything (İngilizce). New York: McGraw Hill Education. s. 93. 27 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 27 Ağustos 2021. 
43. ^ de Heinzelin, Jean; Clark, J. Desmond; White, Tim; Hart, William; Renne, Paul; WoldeGabriel, Giday; Beyene, Yonas; Vrba, Elisabeth (23 Nisan 1999). "Environment and Behavior of 2.5-Million-Year-Old Bouri Hominids". Science (İngilizce). 284 (5414). ss. 625-629. Bibcode:1999Sci...284..625D. doi:10.1126/science.284.5414.625. ISSN 0036-8075. (PMID) 10213682. 
44. ^ Lüdecke, Tina; Kullmer, Ottmar; Wacker, Ulrike; Sandrock, Oliver; Fiebig, Jens; Schrenk, Friedemann; Mulch, Andreas (26 Aralık 2018). Cerling, Thure E. (Ed.). "Dietary versatility of Early Pleistocene hominins". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America (İngilizce). 115 (52). Salt Lake City: Utah Üniversitesi. ss. 13.330-13.335. doi:10.1073/pnas.1809439115. 
45. ^ Pobiner, Briana (2013). "Evidence for Meat-Eating by Early Humans". Nature (İngilizce). 6 (4). 21 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 8 Ekim 2021. 
46. ^ Torre, Ignacio de la (12 Nisan 2011). "The origins of stone tool technology in Africa: a historical perspective" (İngilizce). Royal Society Publishing. doi:10.1098/rstb.2010.0350. 
47. ^ ^{a b c} Antón, Susan C. (3 Nisan 2020). "All who wander are not lost". Science (İngilizce). 368 (6486). ss. 34-35. doi:10.1126/science.abb4590. 
48. ^ Gavashelishvili, Alexander; Tarkhnishvili, David (28 Ocak 2016). "Biomes and human distribution during the last ice age". Global Ecology and Biogeography (İngilizce). 25 (5). ss. 563-574. doi:10.1111/geb.12437. 
49. ^ Zhu, Zhaoyu; Dennell, Robin; Huang, Weiwen; Wu, Yi; Qiu, Shifan; Yang, Shixia; Rao, Zhiguo; Hou, Yamei; Xie, Jiubing; Han, Jiangwei; Ouyang, Tingping (11 Temmuz 2018). "Hominin occupation of the Chinese Loess Plateau since about 2.1 million years ago". Nature (İngilizce). 559 (7715). Bibcode:2018Natur.559..608Z. doi:10.1038/s41586-018-0299-4. (PMID) 29995848. 25 Eylül 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Ağustos 2021. 
50. ^ Ferring, Reid; Oms, Oriol; Agustí, Jordi; Berna, Francesco; Nioradze, Medea; Shelia, Teona; Tappen, Martha; Vekua, Abesalom; Zhvania, David; Lordkipanidze, David (2011). "Earliest human occupations at Dmanisi (Georgian Caucasus) dated to 1.85–1.78 Ma" (İngilizce). 108 (26). ss. 10.432-10.436. doi:10.1073/pnas.1106638108. 30 Eylül 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 8 Ekim 2021. 
51. ^ Zhu, Zhao-Yu; Dennell, Robin; Huang, Wei-Wen; Wu, Yi; Rao, Zhi-Guo; Qiu, Shi-Fan; Xie, Jiu-Bing; Liu, Wu; Fu, Shu-Qing; Han, Jiang-Wei; Zhoua, Hou-Yun; Ou Yang, Ting-Ping; Lia, Hua-Mei (Ocak 2015). "New dating of the Homo erectus cranium from Lantian (Gongwangling), China". Journal of Human Evolution (İngilizce). Cilt 78. ss. 144-157. doi:10.1016/j.jhevol.2014.10.001. 8 Ekim 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 8 Ekim 2021. 
52. ^ ^{a b} "Last appearance of Homo erectus at Ngandong, Java, 117,000–108,000 years ago". Nature (İngilizce), 577. 2020. ss. 381-385. doi:10.1038/s41586-019-1863-2. 
53. ^ ^{a b} Hart-Davis, Adam, (Ed.) (2012). History: The Definitive Visual Guide (İngilizce). New York: DK Publishing. ss. 17, 36-37. ISBN . 
54. ^ Berna, Francesco; Goldberg, Paul; Horwitz, Liora Kolska; Brink, James; Holt, Sharon; Bamford, Marion; Chazan, Michael (15 Mayıs 2012). "Microstratigraphic evidence of in situ fire in the Acheulean strata of Wonderwerk Cave, Northern Cape province, South Africa" (İngilizce). 109 (20). doi:10.1073/pnas.1117620109. 20 Eylül 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 8 Ekim 2021. 
55. ^ Goren-Inbar, Naama; Alperson, Nira; Kislev, Mordechai E.; Simchoni, Orit; Melamed, Yoel; Ben-Nun, Adi; Werker, Ella (30 Nisan 2004). "Evidence of Hominin Control of Fire at Gesher Benot Ya'aqov, Israel". Science (İngilizce). 304 (5671). ss. 725-727. Bibcode:2004Sci...304..725G. doi:10.1126/science.1095443. (PMID) 15118160. 26 Ekim 2012 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Ağustos 2021. 
56. ^ ^{a b} McClellan, James E.; Dorn, Harold (14 Nisan 2006). Science and Technology in World History: An Introduction (İngilizce). Baltimore: JHU Press. s. 7. ISBN . 26 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Ağustos 2021. 
57. ^ Wiessner, Polly W. (30 Eylül 2014). "Embers of society: Firelight talk among the Ju/'hoansi Bushmen" (İngilizce). 111 (39). Salt Lake City: Utah Üniversitesi. ss. 14.027-14.035. doi:10.1073/pnas.1404212111. 2 Eylül 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 8 Ekim 2021. 
58. ^ Wrangham, Richard; Carmody, Rachel (27 Ekim 2010). "Human adaptation to the control of fire". Evolutionary Anthropology (İngilizce), 19. ss. 187-199. doi:10.1002/evan.20275. 
59. ^ Reed, David L.; Smith, Vincent S.; Hammond, Shaless L.; Rogers, Alan R.; Clayton, Dale H. (2004). "Genetic Analysis of Lice Supports Direct Contact between Modern and Archaic Humans". PLOS Biology. 2 (11). ss. e340. doi:10.1371/journal.pbio.0020340. (PMC) 521174 $2. (PMID) 15502871. 
60. ^ Welker, Frido; Ramos-Madrigal, Jazmín; Cappellini, Enrico (2020). "The dental proteome of Homo antecessor". Nature (İngilizce), 580. ss. 235-238. doi:10.1038/s41586-020-2153-8. 6 Eylül 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 8 Ekim 2021. 
61. ^ Price, Michael (1 Nisan 2020). "Mysterious human ancestor finds its place in our family tree". Science (İngilizce). doi:10.1126/science.abc0184. 8 Ekim 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 8 Ekim 2021. 
62. ^ Carbonell, Eudald; Garcı´a-Anto´n, MaDolores; Mallol, Carolina; Mosquera, Marina; Ollé, Andreu; Rodriguez, Xose Pedro; Sahnouni, Mohamed; Sala, Robert; Sala, Vergis; Vergis, Josep Maria (Eylül 1999). "The TD6 level lithic industry from Gran Dolina, Atapuerca (Burgos, Spain): production and use" (İngilizce). 37 (3-4). ss. 653-693. doi:10.1006/jhev.1999.0336. 8 Ekim 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 8 Ekim 2021. 
63. ^ Saladié, Palmira; Rodríguez-Hidalgo, Antonio (2017). "Archaeological Evidence for Cannibalism in Prehistoric Western Europe: from Homo antecessor to the Bronze Age". Journal of Archaeological Method and Theory (İngilizce), 24. ss. 1034-1071. doi:10.1007/s10816-016-9306-y. 
64. ^ Cole, James (2017). "Assessing the calorific significance of episodes of human cannibalism in the Palaeolithic". Scientific Reports (İngilizce), 7. Nature. doi:10.1038/srep44707. 
65. ^ Gómez-Robles, Aida (2016). "The dawn of Homo floresiensis". Nature (İngilizce), 534. ss. 188-189. doi:10.1038/534188a. 
66. ^ . London's Global University (İngilizce). 12 Ağustos 2020. 17 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
67. ^ Gibbons, Ann (10 Mayıs 2021). "Neanderthals carb loaded, helping grow their big brains". Science (İngilizce). doi:10.1126/science.abj4012. 17 Ekim 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 17 Ekim 2021. 
68. ^ Wilkins, Jayne; Schoville, Benjamin J.; Brown, Kyle S.; Chazan, Michael (16 Kasım 2012). "Evidence for Early Hafted Hunting Technology". Science (İngilizce). 338 (6109). ss. 942-946. doi:10.1126/science.1227608. 
69. ^ Schoch, Werner H.; Bigga, Gerlinde; Böhner, Utz; Richterd, Pascale; Terbergerd, Thomas (Aralık 2015). "New insights on the wooden weapons from the Paleolithic site of Schöningen". Cilt 89. ss. 214-225. doi:10.1016/j.jhevol.2015.08.004. 17 Ekim 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 17 Ekim 2021. 
70. ^ Green, Richard E.; Krause, Johannes; Ptak, Susan E.; Briggs, Adrian W.; Ronan, Michael T.; Simons, Jan F.; Du, Lei; Egholm, Michael; Rothberg, Jonathan M.; Paunovic, Maja; Pääbo, Svante (2006). "Analysis of one million base pairs of Neanderthal DNA". Nature (İngilizce), 444. ss. 330-336. doi:10.1038/nature05336. 
71. ^ ^{a b} Delson, Eric (10 Temmuz 2019). "An early dispersal of modern humans from Africa to Greece". Nature (İngilizce) (571). ss. 487-488. doi:10.1038/d41586-019-02075-9. 
72. ^ ^{a b c} Hopfe, Lewis M. (1987) [1976]. Religions of the World. 4 (İngilizce). New York: MacMillan Publishing Company. ss. 17-19. ISBN . 
73. ^ Grün, Rainer; Stringer, Chris (Aralık 2000). "Tabun revisited: revised ESR chronology and new ESR and U-series analyses of dental material from Tabun C1". Journal of Human Evolution (İngilizce). 39 (6). ss. 601-612. doi:10.1006/jhev.2000.0443. 24 Ekim 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Ekim 2021. 
74. ^ "Nuclear DNA sequences from the Middle Pleistocene Sima de los Huesos hominins". Nature (İngilizce), 531. 2016. ss. 504-507. doi:10.1038/nature17405. 
75. ^ "A late Middle Pleistocene Denisovan mandible from the Tibetan Plateau". Nature (İngilizce), 569. 2019. ss. 409-412. doi:10.1038/s41586-019-1139-x. 
76. ^ Gibbons, Ann (20 Şubat 2020). "Mysterious 'ghost' populations had multiple trysts with human ancestors". Science (İngilizce). doi:10.1126/science.abb3777. 8 Ekim 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 9 Ekim 2021. 
77. ^ Warren, Matthew (22 Ağustos 2018). "Mum's a Neanderthal, Dad's a Denisovan: First discovery of an ancient-human hybrid". Nature (İngilizce) (560). ss. 417-418. doi:10.1038/d41586-018-06004-0. 
78. ^ ^{a b} McNeill, William Hardy (1999) [1967]. A World History. 4 (İngilizce). New York: Oxford University Press. ss. 7-8, 13. ISBN . 
79. ^ Blasco, R.; Rosell, J.; Arilla, M.; Margalida, A.; Villalba, D.; Gopher, A.; Barkai, R. (9 Ekim 2019). "Bone marrow storage and delayed consumption at Middle Pleistocene Qesem Cave, Israel (420 to 200 ka)". Science Advances (İngilizce). 5 (10). doi:10.1126/sciadv.aav9822. 
80. ^ Schlebusch, Carina M.; Malmström, Helena; Günther, Torsten; Sjödin, Per; Coutinho, Alexandra; Edlund, Hanna; Munters, Arielle R.; Vicente, Mário; Steyn, Maryna; Soodyall, Himla; Lombard, Marlize; Jakobsson, Mattias (2017). "Southern African ancient genomes estimate modern human divergence to 350,000 to 260,000 years ago". Science (İngilizce). 358 (6363). ss. 652-655. Bibcode:2017Sci...358..652S. doi:10.1126/science.aao6266. (PMID) 28971970. 
81. ^ Sample, Ian (7 Haziran 2017). . The Guardian (İngilizce). 20 Şubat 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
82. ^ . The Smithsonian Institutions's Human Origins Program (İngilizce). Smithsonian Enstitüsü. 8 Şubat 2016. 26 Ocak 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
83. ^ Dvorsky, George (4 Ocak 2020). Özdoğan, Kadir Toykan (Ed.). . Evrim Ağacı. 12 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
84. ^ Hublin, Jean-Jacques; Ben-Ncer, Abdelouahed; Bailey, Shara E.; Freidline, Sarah E.; Neubauer, Simon; Skinner, Matthew M.; Bergmann, Inga; Cabec, Adeline Le; Benazzi, Stefano; Harvati, Katerina; Gunz, Philipp (2017). "New fossils from Jebel Irhoud, Morocco and the pan-African origin of Homo sapiens". Nature (İngilizce), 546. ss. 289-292. doi:10.1038/nature22336. 1 Kasım 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 9 Ekim 2021. 
85. ^ Price, Michael. "Early humans domesticated themselves, new genetic evidence suggests". Science (İngilizce). doi:10.1126/science.aba4534. 9 Ekim 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 9 Ekim 2021. 
86. ^ Soressi, Marie (25 Mayıs 2016). "Neanderthals built underground". Nature (İngilizce), 534. ss. 43-44. doi:10.1038/nature18440. 
87. ^ Jaubert, J.; Verheyden, S.; Genty, D.; Soulier, M.; Cheng, H.; Blamart, D.; Burlet, C.; Camus, H.; Delaby, S.; Deldicque, D.; Edwards, R. L.; Ferrier, C.; Lacrampe-Cuyaubère, F.; Lévêque, F.; Maksud, F.; Mora, P.; Muth, X.; Régnier, É.; Rouzaud, J.-N.; Santos, F. (25 Mayıs 2016). "Early Neanderthal constructions deep in Bruniquel Cave in southwestern France". Nature (İngilizce), 534. ss. 111-114. doi:10.1038/nature18291. 
88. ^ Toups, Melissa A.; Kitchen, Andrew; Light, Jessica E.; Reed, David L. (Ocak 2011). "Origin of Clothing Lice Indicates Early Clothing Use by Anatomically Modern Humans in Africa". Molecular Biology and Evolution (İngilizce). 28 (1). ss. 29-32. doi:10.1093/molbev/msq234. 
89. ^ Rightmire, G. Philip (Ocak 2001). "Patterns of hominid evolution and dispersal in the Middle Pleistocene". Quaternary International (İngilizce). 75 (1). ss. 77-84. doi:10.1016/S1040-6182(00)00079-3. 17 Ekim 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 17 Ekim 2021. 
90. ^ "Out of Africa Revisited". Science (İngilizce). 308 (5724). 13 Mayıs 2005. s. 921. doi:10.1126/science.308.5724.921g. ISSN 0036-8075. 
91. ^ Stringer, Chris (Haziran 2003). "Human evolution: Out of Ethiopia". Nature (İngilizce). 423 (6941). ss. 692-3, 695. Bibcode:2003Natur.423..692S. doi:10.1038/423692a. (PMID) 12802315. 
92. ^ Johanson, Donald (Mayıs 2001). . American Institute of Biological Sciences (İngilizce). Washington DC: actionbioscience. 31 Aralık 2005 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
93. ^ Gibbons, Ann (2003). "Oldest Members of Homo sapiens Discovered in Africa". Science (İngilizce). 300 (5626). s. 1641. doi:10.1126/science.300.5626.1641. (PMID) 12805512. 24 Eylül 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Ağustos 2021. 
94. ^ Posth, Cosimo; Renaud, Gabriel; Mittnik, Alissa; Drucker, Dorothée G.; Rougier, Hélène; Cupillard, Christophe; Valentin, Frédérique; Thevenet, Corinne; Furtwängler, Anja; Wißing, Christoph; Francken, Michael; Malina, Maria; Bolus, Michael; Lari, Martina; Gigli, Elena; Capecchi, Giulia; Crevecoeur, Isabelle; Beauval, Cédric; Flas, Damien; Germonpré, Mietje; Plicht, Johannes van der; Cottiaux, Richard; Gély, Bernard; Ronchitelli, Annamaria; Kurt Wehrberger, Kurt; Grigorescu, Dan; Svoboda, Jiří; Semal, Patrick; Caramelli, David; Bocherens, Hervé; Harvati, Katerina; Conard, Nicholas J.; Haak, Wolfgang; Powell, Adam; Krause, Johannes (21 Mart 2016). "Pleistocene Mitochondrial Genomes Suggest a Single Major Dispersal of Non-Africans and a Late Glacial Population Turnover in Europe". Current Biology (İngilizce). 26 (6). ss. 827-33. doi:10.1016/j.cub.2016.01.037. hdl:2440/114930. (PMID) 26853362. 
95. ^ "A recent bottleneck of Y chromosome diversity coincides with a global change in culture". Genome Research (İngilizce). 25 (4). Nisan 2015. ss. 459-66. doi:10.1101/gr.186684.114. (PMC) 4381518 $2. (PMID) 25770088. 4 Eylül 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Ağustos 2021. 
96. ^ Leakey, Richard (1994). The Origin of Humankind. Science Masters Series (İngilizce). New York: Basic Books. ss. 87-89. ISBN . LCCN 94003617. OCLC 30739453. 
97. ^ Eswaran, Vinayak; Harpending, Henry; Rogers, Alan R. (2005). "Genomics refutes an exclusively African origin of humans" (İngilizce). 49 (1). ss. 1-18. doi:10.1016/j.jhevol.2005.02.006. (PMID) 15878780. 
98. ^ López, Saioa; van Dorp, Lucy; Hellenthal, Garrett (21 Nisan 2016). "Human Dispersal Out of Africa: A Lasting Debate". Evolutionary Bioinformatics (İngilizce). 11 (Suppl 2). ss. 57-68. doi:10.4137/EBO.S33489. (PMC) 4844272 $2. (PMID) 27127403. 
99. ^ ^{a b} "'Oldest remains' outside Africa reset human migration clock". Phys.org (İngilizce). 10 Temmuz 2019. 9 Nisan 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 14 Ekim 2021. 
100. ^ ^{a b} Zimmer, Carl (10 Temmuz 2019). . The New York Times. 2 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
101. ^ Rito, Teresa; Vieira, Daniel; Silva, Marina; Conde-Sousa, Eduardo; Pereira, Luísa; Mellars, Paul; Richards, Martin B.; Soares, Pedro (Mart 2019). "A dispersal of Homo sapiens from southern to eastern Africa immediately preceded the out-of-Africa migration". Scientific Reports (İngilizce). 9 (1). s. 4728. Bibcode:2019NatSR...9.4728R. doi:10.1038/s41598-019-41176-3. (PMC) 6426877 $2. (PMID) 30894612. 
102. ^ Haber, Marc; Jones, Abigail L.; Connell, Bruce A.; Arciero, Elena; Yang, Huanming; Thomas, Mark G.; Xue, Yali; Tyler-Smith, Chris (Ağustos 2019). "A Rare Deep-Rooting D0 African Y-Chromosomal Haplogroup and Its Implications for the Expansion of Modern Humans Out of Africa". Genetics (İngilizce). 212 (4). ss. 1421-1428. doi:10.1534/genetics.119.302368. (PMC) 6707464 $2. (PMID) 31196864. 
103. ^ Harvati, Katerina; Röding, Carolin; Bosman, Abel M.; Karakostis, Fotios A.; Grün, Rainer; Stringer, Chris; Karkanas, Panagiotis; Thompson, Nicholas C.; Koutoulidis, Vassilis; Moulopoulos, Lia A.; Gorgoulis, Vassilis G.; Kouloukoussa, Mirsini (2019). "Apidima Cave fossils provide earliest evidence of Homo sapiens in Eurasia". Nature (İngilizce), 571. ss. 500-504. doi:10.1038/s41586-019-1376-z. 
104. ^ Bergström, Anders; Stinger, Chris; Hajdinjak, Mateja; Scerri, Eleanor M. L.; Skoglund, Pontus (2021). "Origins of modern human ancestry". Nature (İngilizce), 590. ss. 229-237. doi:10.1038/s41586-021-03244-5. 
105. ^ Boer, Bart de (2017). "Evolution of speech and evolution of language". Psychonomic Bulletin & Review (İngilizce), 24. ss. 158-162. doi:10.3758/s13423-016-1130-6. 
106. ^ Finlayson, Clive (2009). "Failed Experiments". The humans who went extinct: why Neanderthals died out and we survived (İngilizce). Oxford University Press. s. 68. ISBN . 
107. ^ Stringer, C. (2012). "Evolution: What Makes a Modern Human". Nature (İngilizce). 485 (7396). ss. 33-35. Bibcode:2012Natur.485...33S. doi:10.1038/485033a. (PMID) 22552077. 
108. ^ Armitage, Simon J.; Jasim, Sabah A.; Marks, Anthony E.; Parker, Adrian G.; Usik, Vitaly I.; Uerpmann, Hans-Peter (28 Ocak 2011). . Science (İngilizce). 331 (6016). ss. 453-456. Bibcode:2011Sci...331..453A. doi:10.1126/science.1199113. (PMID) 21273486. 27 Nisan 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
109. ^ Rincon, Paul (27 Ocak 2011). . BBC (İngilizce). 9 Ağustos 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
110. ^ Clarkson, Chris; Jacobs, Zenobia; Marwick, Ben; Fullagar, Richard; Wallis, Lynley; Smith, Mike; Roberts, Richard G.; Hayes, Elspeth; Lowe, Kelsey; Carah, Xavier; Florin, S. Anna; McNeil, Jessica; Cox, Delyth; Arnold, Lee J.; Hua, Quan; Huntley, Jillian; Brand, Helen E. A.; Manne, Tiina; Fairbairn, Andrew; Shulmeister, James; Lyle, Lindsey; Salinas, Makiah; Page, Mara; Connell, Kate; Park, Gayoung; Norman, Kasih; Murphy, Tessa; Pardoe, Colin (Temmuz 2017). "Human occupation of northern Australia by 65,000 years ago". Nature (İngilizce). 547 (7663). ss. 306-310. Bibcode:2017Natur.547..306C. doi:10.1038/nature22968. hdl:2440/107043. (PMID) 28726833. 
111. ^ Bradshaw, Corey J. A.; Norman, Kasih; Ulm, Sean; Williams, Alan N.; Clarkson, Chris; Chadœuf, Joël; Lin, Sam C.; Jacobs, Zenobia; Roberts, Richard G.; Bird, Michael I.; Weyrich, Laura S.; Haberle, Simon G.; O’Connor, Sue; Llamas, Bastien; Cohen, Tim J.; Friedrich, Tobias; Veth, Peter; Leavesley, Matthew; Saltré, Frédérik. "Stochastic models support rapid peopling of Late Pleistocene Sahul". Nature Communications (İngilizce), 12. Nature. ss. 21.551-21.553. doi:10.1038/s41467-021-21551-3. 
112. ^ Crabtree, Stefani A.; White, Devin A.; Bradshaw, Corey J. A.; Saltré, Frédérik; Williams, Alan N.; Beaman, Robin J.; Bird, Michael I.; Ulm, Sean (2021). "Landscape rules predict optimal superhighways for the first peopling of Sahul". Nature (İngilizce). doi:10.1038/s41562-021-01106-8. 
113. ^ Bird, Michael I.; Condie, Scott A.; O’Connor, Sue; O’Grady, Damien; Reepmeyer, Christian; Ulm, Sean; Zega, Mojca; Saltré, Frédérik; Bradshaw, Corey J. A. (2019). "Early human settlement of Sahul was not an accident". Scientific Reports (İngilizce), 9. Nature. doi:10.1038/s41598-019-42946-9. 
114. ^ Ardelean, Ciprian F., Becerra-Valdivia, Lorena , Pedersen, Mikkel Winther ve diğerleri. (22 Temmuz 2020). "Evidence of human occupation in Mexico around the Last Glacial Maximum". Nature, 584. ss. 87-92. doi:10.1038/s41586-020-2509-0. KB1 bakım: Diğerlerinin yanlış kullanımı ()
115. ^ Stone, Anne C. (5 Haziran 2019). "The lineages of the first humans to reach northeastern Siberia and the Americas". Nature (İngilizce) (570). ss. 170-172. doi:10.1038/d41586-019-01374-5. 29 Eylül 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 9 Ekim 2021. 
116. ^ Waters, Michael R. (12 Temmuz 2019). "Late Pleistocene exploration and settlement of the Americas by modern humans". Science (İngilizce). 365 (6449). doi:10.1126/science.aat5447. 
117. ^ Callaway, Ewen (23 Eylül 2021). "Ancient footprints could be oldest traces of humans in the Americas". Nature (İngilizce). 
118. ^ Wade, Lizzie (5 Ekim 2023). "New footprint dates bolster claim that humans lived in Americas during Ice Age". Science (İngilizce). 
119. ^ McClure, Tess (11 Haziran 2021). . The Guardian (İngilizce). Christchurch. 11 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
120. ^ Gershon, Livia (14 Haziran 2021). "Māori May Have Reached Antarctica 1,000 Years Before Europeans". Smithsonian (İngilizce). 14 Haziran 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 17 Ekim 2021. 
121. ^ "The Human Revolution". Atlas of World History. Concise (İngilizce). New York: Oxford University Press. 2003 [2002]. s. 16. ISBN . 
122. ^ ^{a b c d e f} Harari, Yuval Noah (2015). Hayvanlardan Tanrılara Sapiens. Genç, Ertuğrul tarafından çevrildi (26 bas.). İstanbul: Kolektif Kitap. ss. 78, 89, 113, 249. ISBN . 
123. ^ Kirch, Patrick (2011). "When Did the Polynesians Settle Hawai'i? A Review of 150 Years of Scholarly Inquiry and a Tentative Answer". Hawaiian Archaeology (İngilizce). Cilt 12. University of Hawai'i System. ss. 3-26. 29 Ekim 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 14 Ekim 2021. 
124. ^ Lowe, David J. (2008). (PDF). Waikato Üniversitesi (İngilizce). 22 Mayıs 2010 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. 
125. ^ Appenzeller, Tim (2 Mayıs 2012). "Human migrations: Eastern odyssey". Nature (İngilizce). 485 (7396). ss. 24-26. Bibcode:2012Natur.485...24A. doi:10.1038/485024a. (PMID) 22552074. 
126. ^ Arnalds, A. (22 Mart 2005). "Approaches to landcare—a century of soil conservation in Iceland". Land Degradation and Mitigation (İngilizce). 16 (2). ss. 113-125. doi:10.1002/ldr.665. 
127. ^ Callaway, Ewen (30 Mart 2016). "Did humans drive 'hobbit' species to extinction?". Nature (İngilizce). doi:10.1038/nature.2016.19651. 
128. ^ Tocheri, Matthew W. (10 Nisan 2019). "Previously unknown human species found in Asia raises questions about early hominin dispersals from Africa". Nature (İngilizce). 4 Ekim 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Ekim 2021. 
129. ^ Callaway, Ewen (17 Şubat 2016). "Evidence mounts for interbreeding bonanza in ancient human species". Nature (İngilizce). doi:10.1038/nature.2016.19394. 
130. ^ Wurz, Sarah (2012). Rothman, Jessica (Ed.). "The Transition to Modern Behavior". Nature Education Knowledge (İngilizce). 3 (10). s. 15. 27 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 27 Ağustos 2021. 
131. ^ Klein, Richard G. (Haziran 1995). "Anatomy, Behavior, and Modern Human Origins". Journal of World Prehistory (İngilizce). 9 (2). ss. 167-198. doi:10.1007/BF02221838. ISSN 0892-7537. 
132. ^ ^{a b} Mellars, Paul (20 Haziran 2006). "Why did modern human populations disperse from Africa ca. 60,000 years ago? A new model". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America (İngilizce). 103 (25). ss. 9381-9386. Bibcode:2006PNAS..103.9381M. doi:10.1073/pnas.0510792103. ISSN 0027-8424. (PMC) 1480416 $2. (PMID) 16772383. 
133. ^ Hill, Kim; Barton, Michael; Hurtado, A. Magdalena (2009). "The emergence of human uniqueness: Characters underlying behavioral modernity". Evolutionary Anthropology (İngilizce). 18 (5). ss. 187-200. CiteSeerX 10.1.1.469.5702 $2. doi:10.1002/evan.20224. 
134. ^ "Chauvet Cave". Metropolitan Museum of Art (İngilizce). 4 Mart 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Ağustos 2021. 
135. ^ Sikora, Martin; Seguin-Orlando, Andaine; Sousa, Vitor C; Albrechtsen, Anders; Korneliussen, Thorfinn; Ko, Amy; Rasmussen, Simon; Dupanloup, Isabelle; Nigst, Philip R; Bosch, Marjolein D; Renaud, Gabriel; Allentoft, Morten E; Margaryan, Ashot; Vasilyev, Sergey V; Veselovskaya, Elizaveta V; Borutskaya, Svetlana B; Deviese, Thibaut; Comeskey, Dan; Higham, Tom; Manica, Andrea; Foley, Robert; Meltzer, David J; Nielsen, Rasmus; Excoffier, Laurent; Mirazon Lahr, Marta; Orlando, Ludovic; Willerslev, Eske. "Ancient genomes show social and reproductive behavior of early Upper Paleolithic foragers". Science (İngilizce). 358 (6363). ss. 659-662. doi:10.1126/science.aao1807. (PMID) 28982795. 
136. ^ Plackett, Benjamin (24 Ocak 2021). "How many early human species existed on Earth?" (İngilizce). Live Science. 5 Mart 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 22 Eylül 2021. 
137. ^ Reich, David; Green, Richard E.; Kircher, Martin; Krause, Johannes; Patterson, Nick; Durand, Eric Y.; Viola, Bence; Briggs, Adrian W.; Stenzel, Udo; Johnson, Philip L. F.; Maricic, Tomislav; Good, Jeffrey M.; Marques-Bonet, Tomas; Alkan, Can; Fu, Qiaomei; Mallick, Swapan; Li, Heng; Meyer, Matthias; Eichler, Evan E.; Stoneking, Mark; Richards, Michael; Talamo, Sahra; Shunkov, Michael V.; Derevianko, Anatoli P.; Hublin, Jean-Jacques; Kelso, Janet; Slatkin, Montgomery; Pääbo, Svante (23 Aralık 2010). "Genetic history of an archaic hominin group from Denisova Cave in Siberia". Nature (İngilizce). 468 (7327). ss. 1053-1060. Bibcode:2010Natur.468.1053R. doi:10.1038/nature09710. hdl:10230/25596. (PMC) 4306417 $2. (PMID) 21179161. 
138. ^ Hammer, Michael F. (Mayıs 2013). (PDF). Scientific American (İngilizce). 308 (5). ss. 66-71. Bibcode:2013SciAm.308e..66H. doi:10.1038/scientificamerican0513-66. (PMID) 23627222. 24 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. 
139. ^ Yong, Ed (30 Temmuz 2011). "Mosaic humans, the hybrid species". New Scientist (İngilizce). 211 (2823). ss. 34-38. Bibcode:2011NewSc.211...34Y. doi:10.1016/S0262-4079(11)61839-3. 
140. ^ Ackermann, Rebecca Rogers; Mackay, Alex; Arnold, Michael L. (3 Ekim 2015). "The Hybrid Origin of "Modern" Humans". Evolutionary Biology (İngilizce). 43 (1). doi:10.1007/s11692-015-9348-1. 
141. ^ Noonan, James P. (Mayıs 2010). "Neanderthal genomics and the evolution of modern humans". Genome Research (İngilizce). 20 (5). ss. 547-553. doi:10.1101/gr.076000.108. (PMC) 2860157 $2. (PMID) 20439435. 
142. ^ "The shaping of modern human immune systems by multiregional admixture with archaic humans". Science (İngilizce). 334 (6052). 7 Ekim 2011. ss. 89-94. Bibcode:2011Sci...334...89A. doi:10.1126/science.1209202. (PMC) 3677943 $2. (PMID) 21868630. 
143. ^ Dawkins, Richard (1989) [1976]. "Memes: the new replicators". The Selfish Gene. 2 (İngilizce). Oxford: Oxford University Press. ss. 189-201. ISBN . 
144. ^ Tudge, Colin (1998). Neanderthals, Bandits and Farmers: How Agriculture Really Began (İngilizce). Londra: Weidenfeld & Nicolson. ISBN . 
145. ^ Garcea, Elena (4 Temmuz 2013). Mitchell, Peter; Lane, Paul J. (Ed.). Hunter-Gatherers of the Nile Valley and the Sahara Before 12,000 Years Ago (İngilizce). doi:10.1093/oxfordhb/9780199569885.013.0029. KB1 bakım: Editörler parametresini kullanan ()
146. ^ Colledge, Sue; Conolly, James; Dobney, Keith; Manning, Katie; Shennan, Stephen (2013). Origins and Spread of Domestic Animals in Southwest Asia and Europe (İngilizce). Walnut Creek: Left Coast Press. ss. 13-17. ISBN . OCLC 855969933. 
147. ^ Scanes, Colin G. (Ocak 2018). "The Neolithic Revolution, Animal Domestication, and Early Forms of Animal Agriculture". Toukhsati, Samia (Ed.). Animals and Human Society (İngilizce). Elsevier Science. ss. 103-131. doi:10.1016/B978-0-12-805247-1.00006-X. ISBN . 
148. ^ He, Keyang; Zhang, Jianping; Wang, Can; Lu, Houyuan (Haziran 2017). "Prehistoric evolution of the dualistic structure mixed rice and millet farming in China". The Holocene (İngilizce). 27 (12). ss. 1885-1898. Bibcode:2017Holoc..27.1885H. doi:10.1177/0959683617708455. 
149. ^ Lu, Houyuan; Zhang, Jianping; Liu, Kam-biu; Wu, Naiqin; Li, Yumei; Zhou, Kunshu; Ye, Maolin; Zhang, Tianyu; Zhang, Haijiang; Yang, Xiaoyan; Shen, Licheng; Xu, Deke; Li, Quan (5 Mayıs 2009). "Earliest domestication of common millet (Panicum miliaceum) in East Asia extended to 10,000 years ago" (İngilizce). 106 (18). ss. 7367-7372. Bibcode:2009PNAS..106.7367L. doi:10.1073/pnas.0900158106. (PMC) 2678631 $2. (PMID) 19383791. 
150. ^ Denham, T. P.; Haberle, S. G.; Lentfer, C.; Fullagar, R.; Field, J.; Therin, M.; Porch, N.; Winsborough, . (11 Temmuz 2003). "Origins of agriculture at Kuk Swamp in the highlands of New Guinea". Science (İngilizce). 301 (5630). ss. 189-93. doi:10.1126/science.1085255. (PMID) 12817084. 
151. ^ Scarcelli, Nora; Cubry, Philippe; Akakpo, Roland; Thuillet, Anne-Céline; Obidiegwu, Jude; Baco, Mohamed N.; Otoo, Emmanuel; Sonké, Bonaventure; Dansi, Alexandre; Djedatin, Gustave; Mariac, Cédric; Couderc, Marie; Causse, Sandrine; Alix, Karine; Chaïr, Hâna; François, Olivier; Vigouroux, Yves (Mayıs 2019). "Yam genomics supports West Africa as a major cradle of crop domestication". Science Advances. 5 (5). ss. eaaw1947. Bibcode:2019SciA....5.1947S. doi:10.1126/sciadv.aaw1947. (PMC) 6527260 $2. (PMID) 31114806. 
152. ^ Winchell, Frank; Stevens, Chris J.; Murphy, Charlene; Champion, Louis; Fuller, Dorian Q. (Ekim 2017). "Evidence for Sorghum Domestication in Fourth Millennium BC Eastern Sudan: Spikelet Morphology from Ceramic Impressions of the Butana Group" (PDF). Current Anthropology. 58 (5). ss. 673-683. doi:10.1086/693898. 23 Haziran 2021 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 26 Ağustos 2021. 
153. ^ Manning, Katie; Pelling, Ruth; Higham, Tom; Schwenniger, Jean-Luc; Fuller, Dorian Q. (Şubat 2011). "4500-Year old domesticated pearl millet (Pennisetum glaucum) from the Tilemsi Valley, Mali: new insights into an alternative cereal domestication pathway". Journal of Archaeological Science. 38 (2). ss. 312-322. doi:10.1016/j.jas.2010.09.007. 
154. ^ Roberts, J. M.; Westad, Odd Arne (2013). The Penguin History of the World. 6 (İngilizce). New York: Penguin Books. ss. 34-35. ISBN . 
155. ^ Stearns, Peter N.; Langer, William L, (Ed.) (2001). The Encyclopedia of World History: Ancient, Medieval, and Modern, Chronologically Arranged. 6 (İngilizce). Boston: Houghton Mifflin Company. s. 15. ISBN . KB1 bakım: Editörler parametresini kullanan ()
156. ^ Noble, Thomas F. X.; Strauss, Barry; Osheim, Duane; Neuschel, Kristen; Accampo, Elinor (5 Mart 2013). Cengage Advantage Books: Western Civilization: Beyond Boundaries (İngilizce) (7 bas.). Cengage Learning. s. 16. ISBN . 14 Aralık 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Ağustos 2021. 
157. ^ Spielvogel, Jackson J. (1 Ocak 2014). Western Civilization: Volume A: To 1500 (İngilizce). Cenpage Learning. ISBN . 26 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Ağustos 2021. 
158. ^ Thornton, Bruce S. (2002). Greek Ways: How the Greeks Created Western Civilization (İngilizce). San Francisco, Kaliforniya: Encounter Books. ss. 1-14. ISBN . 26 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Ağustos 2021. 
159. ^ Ruff, Christopher; Trinkaus W., Erik; Holliday, Trenton (1997). "Body mass and encephalization in Pleistocene Homo". Nature (İngilizce), 387. ss. 173-176. doi:10.1038/387173a0. 
160. ^ "Trends in cranial capacity and cranial index in Subsaharan Africa during the Holocene". American Journal of Human Biology (İngilizce). 4 (5). Birleşik Devletler Ulusal Tıp Kütüphanesi. 1993. ss. 473-479. doi:10.1002/ajhb.1310050411. (PMID) 28548397. 
161. ^ Bailey, Drew H.; Geary, David C. (2009). "Hominid brain evolution: Testing climatic, ecological, and social competition models". Human Nature (İngilizce). 1 (20). Amerikan Psikiyatri Birliği. ss. 67-79. doi:10.1007/s12110-008-9054-0. 
162. ^ Wescott, Daniel J.; Jantz, Richard L. (2005). Slenum, Dennis E. (Ed.). "Assessing Craniofacial Secular Change in American Blacks and Whites Using Geometric Morphometry". Modern Morphometrics in Physical Anthropology: Developments in Primatology: Progress and Prospects (İngilizce). Springer, Boston, Massachusetts: Plenum Publishers. doi:10.1007/0-387-27614-9_10. ISBN . 
163. ^ Garfinkle, Steven J. (1 Şubat 2013). Bang, Peter Fibiger; Scheidel, Walter (Ed.). Ancient Near Eastern City-States (İngilizce). doi:10.1093/oxfordhb/9780195188318.001.0001. ISBN . 23 Haziran 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Ağustos 2021. KB1 bakım: Editörler parametresini kullanan ()
164. ^ Woods, Christopher (28 Şubat 2020). "The Emergence of Cuneiform Writing". Hasselbach-Andee, Rebecca (Ed.). A Companion to Ancient Near Eastern Languages. 1 (İngilizce). Wiley. ss. 27-46. doi:10.1002/9781119193814.ch2. ISBN . 
165. ^ Robinson, Andrew (20 Ekim 2015). "Ancient civilization: Cracking the Indus script". Nature (İngilizce). 526 (7574). ss. 499-501. Bibcode:2015Natur.526..499R. doi:10.1038/526499a. (PMID) 26490603. 
166. ^ Chakrabarti, Dilip K. (2004). "Introduction". Indus Civilization Sites in India: New Discoveries (İngilizce). Mumbai: Marg Publications. s. 11. ISBN . 
167. ^ Lee, Yun Kuen (2002). "Building the Chronology of Early Chinese History" (PDF). Asian Perspectives (İngilizce). 41 (1). doi:10.1353/asi.2002.0006. hdl:10125/17161. ISSN 1535-8283. 9 Mart 2020 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 27 Ağustos 2021. 
168. ^ Teeple, John B. (2006). Timelines of World History (İngilizce). New York: DK Publishing. ss. 14-20. ISBN . 
169. ^ Muscarella, Oscar White (1 Ocak 2013). "Jiroft and 'Jiroft-Aratta': A Review Article of Yousef Madjidzadeh, Jiroft: The Earliest Oriental Civilization". Archaeology, Artifacts and Antiquities of the Ancient Near East (İngilizce). BRILL. ss. 485-522. doi:10.1163/9789004236691_016. ISBN . 
170. ^ Baines, John; Malek, Jaromir (2000). The Cultural Atlas of Ancient Egypt. Revised (İngilizce). Facts on File. s. 8. ISBN . 
171. ^ Bard, Kathryn A. (2000). "The Emergence of the Egyptian State (c.3200–2686 BC)". Shaw, Ian (Ed.). The Oxford History of Ancient Egypt. Oxford: Oxford University Press. ss. 64-65. ISBN . 
172. ^ Crawford, Harriet (29 Ağustos 2013). "Trade in the Sumerian world". The Sumerian World (İngilizce). ss. 447-61. ISBN . 
173. ^ Bodnár, Mária (2018). "Prehistoric innovations: Wheels and wheeled vehicles". Acta Archaeologica Academiae Scientiarum Hungaricae (İngilizce). 69 (2). ss. 271-298. doi:10.1556/072.2018.69.2.3. ISSN 0001-5210. 23 Haziran 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Ağustos 2021. 
174. ^ Pryor, Frederic L. (1985). "The Invention of the Plow". Comparative Studies in Society and History (İngilizce). 27 (4). ss. 727-743. doi:10.1017/S0010417500011749. ISSN 0010-4175. JSTOR 178600. 
175. ^ Carter, Robert (2012). "Watercraft". (İngilizce). Chichester, Batı Sussex: Wiley-Blackwell. ss. 347-354. ISBN . 28 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
176. ^ Pedersen, Olaf (1993). "Science Before the Greeks". Early physics and astronomy: A historical introduction (İngilizce). CUP Archive. s. 1. ISBN . 
177. ^ Robson, Eleanor (30 Haziran 2020). Mathematics in ancient Iraq: A social history (İngilizce). Princeton University Press. s. xxi. ISBN . 26 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Ağustos 2021. 
178. ^ Edwards, James Frederick (2003). "Building the Great Pyramid: Probable Construction Methods Employed at Giza". Technology and Culture (İngilizce). 44 (2). ss. 340-354. doi:10.1353/tech.2003.0063. ISSN 0040-165X. JSTOR 25148110. 
179. ^ Voosen, Paul (10 Ağustos 2018). "New geological age comes under fire". Science (İngilizce). 361 (6402). ss. 537-538. Bibcode:2018Sci...361..537V. doi:10.1126/science.361.6402.537. (PMID) 30093579. 
180. ^ Saggs, H. W. F. (2000). Babylonians (İngilizce). University of California Press. s. 7. ISBN . 26 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Ağustos 2021. 
181. ^ Sassaman, Kenneth E. (1 Aralık 2005). "Poverty Point as Structure, Event, Process". Journal of Archaeological Method and Theory (İngilizce). 12 (4). ss. 335-364. doi:10.1007/s10816-005-8460-4. ISSN 1573-7764. 
182. ^ "Genetic origins of the Minoans and Mycenaeans". Nature (İngilizce). 548 (7666). 2 Ağustos 2017. ss. 214-218. Bibcode:2017Natur.548..214L. doi:10.1038/nature23310. (PMC) 5565772 $2. (PMID) 28783727. 
183. ^ D. N., Keightley (1999). "The Shang: China's first historical dynasty". Loewe, M. (Ed.). The Cambridge History of Ancient China: From the Origins of Civilization to 221 BC (İngilizce). Cambridge University Press. ss. 232-291. ISBN . 
184. ^ Ghose, Sanujit. (İngilizce). 25 Nisan 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
185. ^ Kaniewski, David; Guiot, Joël; Campo, Elise Van (6 Mayıs 2015). "Drought and societal collapse 3200 years ago in the Eastern Mediterranean: a review". WIREs Climate Change (İngilizce). 6 (4). ss. 369-382. doi:10.1002/wcc.345. 
186. ^ Drake, Brandon L. (1 Haziran 2012). "The influence of climatic change on the Late Bronze Age Collapse and the Greek Dark Ages". Journal of Archaeological Science (İngilizce). 39 (6). ss. 1862-1870. doi:10.1016/j.jas.2012.01.029. 
187. ^ Wells, Peter S. (30 Haziran 2011). "The Iron Age". Milisauskas, S. (Ed.). European Prehistory: A Survey (İngilizce). New York: Springer. ss. 405-460. doi:10.1007/978-1-4419-6633-9_11. 
188. ^ Hughes-Warrington, Marnie (2 Kasım 2018). "Sense and non-sense in Ancient Greek histories". History as Wonder: Beginning with Historiography (İngilizce). Birleşik Krallık: Taylor & Francis. ISBN . 26 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Ağustos 2021. 
189. ^ Beard, Mary (2 Ekim 2015). . The Guardian (İngilizce). 14 Nisan 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
190. ^ Vidergar, Angela Becerra (11 Haziran 2015). . Stanford Üniversitesi (İngilizce). 18 Nisan 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
191. ^ Daly, Jonathan (19 Aralık 2013). The Rise of Western Power: A Comparative History of Western Civilization (İngilizce). ss. 7-9. ISBN . 26 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Ağustos 2021. 
192. ^ Inomata, Takeshi; Triadan, Daniela; Vázquez López, Verónica A.; Fernandez-Diaz, Juan Carlos; Omori, Takayuki; Méndez Bauer, María Belén; García Hernández, Melina; Beach, Timothy; Cagnato, Clarissa; Aoyama, Kazuo; Nasu, Hiroo. "Monumental architecture at Aguada Fénix and the rise of Maya civilization". Nature (İngilizce). 582 (7813). ss. 530-533. Bibcode:2020Natur.582..530I. doi:10.1038/s41586-020-2343-4. (PMID) 32494009. 
193. ^ Milbrath, Susan (Mart 2017). "The Role of Solar Observations in Developing the Preclassic Maya Calendar". Latin American Antiquity (İngilizce). 28 (1). Cambridge University Press. ss. 88-104. doi:10.1017/laq.2016.4. ISSN 1045-6635. 30 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Ağustos 2021. 
194. ^ Benoist, Anne; Charbonnier, Julien; Gajda, Iwona (2016). "Investigating the eastern edge of the kingdom of Aksum: architecture and pottery from Wakarida". Proceedings of the Seminar for Arabian Studies (İngilizce). Cilt 46. ss. 25-40. ISSN 0308-8421. JSTOR 45163415. 
195. ^ Farazmand, Ali (1 Ocak 1998). "Administration of the Persian achaemenid world-state empire: implications for modern public administration". International Journal of Public Administration (İngilizce). 21 (1). ss. 25-86. doi:10.1080/01900699808525297. ISSN 0190-0692. 
196. ^ Ingalls, Daniel H. H. (1976). "Kālidāsa and the Attitudes of the Golden Age". Journal of the American Oriental Society (İngilizce). 96 (1). ss. 15-26. doi:10.2307/599886. ISSN 0003-0279. JSTOR 599886. 
197. ^ Xie, Jing (1976). "Kālidāsa and the Attitudes of the Golden Age". Journal of the American Oriental Society (İngilizce). 96 (1). ss. 15-26. doi:10.2307/599886. ISSN 0003-0279. JSTOR 599886. 
198. ^ Merx, Werner; Haunschild, Robin; Bornmann, Lutz (2018). "Climate and the Decline and Fall of the Western Roman Empire: A Bibliometric View on an Interdisciplinary Approach to Answer a Most Classic Historical Question". Climate (İngilizce). 6 (4). s. 90. doi:10.3390/cli6040090. 
199. ^ Brooke, John H.; Numbers, Ronald L., (Ed.) (14 Ocak 2011). Science and Religion Around the World. Oxford University Press (İngilizce). New York. s. 72. ISBN . 26 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Ağustos 2021. KB1 bakım: Editörler parametresini kullanan ()
200. ^ Renima, Ahmed; Tiliouine, Habib; J. Estes, Richard (9 Nisan 2016). "The Islamic Golden Age: A Story of the Triumph of the Islamic Civilization". The State of Social Progress of Islamic Societies: Social, Economic, Political, and Ideological Challenges (İngilizce). Cham: Springer International Publishing. ss. 25-52. doi:10.1007/978-3-319-24774-8_2. ISBN . 
201. ^ Vidal-Nanquet, Pierre (1992). The Harper Atlas of World History (İngilizce). Harper & Row Publishers. s. 76. ISBN . 26 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Ağustos 2021. 
202. ^ "Bayt al-Ḥikmah". Encyclopedia Britannica (İngilizce). 12 Mart 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Ağustos 2021. 
203. ^ Asbridge, Thomas. "Introduction: The world of the crusades". The Crusades: The War for the Holy Land (İngilizce). Simon and Schuster. ISBN . 
204. ^ Chevedden, Paul E. "The Islamic View and the Christian View of the Crusades: A New Synthesis". History: The Journal of the Historical Association (İngilizce). doi:10.1111/j.1468-229X.2008.00421.x. 
205. ^ King, Adam (2002). . New Georgia Encyclopedia (İngilizce). 24 Şubat 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
206. ^ Conrad, Geoffrey W.; Demarest, Arthur A. (31 Ağustos 1984). Religion and Empire: The Dynamics of Aztec and Inca Expansionism (İngilizce). Cambridge University Press. s. 2. ISBN . 26 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Ağustos 2021. 
207. ^ Cross, Frank Leslie; Livingstone, Elizabeth A. (2005). "Great Schism". The Oxford Dictionary of the Christian Church (İngilizce). Oxford: Oxford University Press. s. 706. ISBN . 15 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Ağustos 2021. 
208. ^ May, Timothy (15 Şubat 2013). The Mongol Conquests in World History (İngilizce). Reaktion Books. s. 7. ISBN . 26 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Ağustos 2021. 
209. ^ Çimen, Ali (2008). "Cengiz Han". Tarihi Değiştiren Askerler. Timaş. ss. 117-119. ISBN . 
210. ^ Canós-Donnay, Sirio (25 Şubat 2019). "The Empire of Mali". Oxford Research Encyclopedia of African History (İngilizce). Oxford University Press. doi:10.1093/acrefore/9780190277734.013.266. ISBN . 20 Ekim 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Ağustos 2021. 
211. ^ Canela, Shankar Aswani; W. Graves, Michael. "The Tongan Maritime Expansion: A Case in the Evolutionary Ecology of Social Complexity". Asian Perspectives (İngilizce). 37 (2). ss. 135-164. 
212. ^ Kafadar, Cemal (1 Ocak 1994). "Ottomans and Europe". Handbook of European History 1400-1600: Late Middle Ages, Renaissance and Reformation (İngilizce). Brill. ss. 589-635. doi:10.1163/9789004391659_019. ISBN . 
213. ^ Goree, Robert (19 Kasım 2020). "The Culture of Travel in Edo-Period Japan". Oxford Research Encyclopedia of Asian History (İngilizce). Oxford University Press. doi:10.1093/acrefore/9780190277727.013.72. ISBN . 12 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Ağustos 2021. 
214. ^ Mosca, Matthew W. (Aralık 2010). "CHINA'S LAST EMPIRE: The Great Qing". Pacific Affairs (İngilizce). 83 (4). 9 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Ağustos 2021. 
215. ^ Suyanta, Sri; Ikhlas, Silfia (19 Temmuz 2016). "Islamic Education at Mughal Kingdom in India (1526-1857)". Al-Ta Lim Journal (İngilizce). 23 (2). ss. 128-138. doi:10.15548/jt.v23i2.228. ISSN 2355-7893. 26 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Ağustos 2021. 
216. ^ Kirkpatrick, Robin (2002). The European Renaissance, 1400-1600 (İngilizce). Harlow, İngiltere. s. 1. ISBN . OCLC 893909816. 
217. ^ Arnold, David (2002). The Age of Discovery, 1400-1600. 2 (İngilizce). Londra. s. xi. ISBN . OCLC 859536800. 
218. ^ Palan, Ronen (14 Ocak 2010). "International Financial Centers: The British-Empire, City-States and Commercially Oriented Politics". Theoretical Inquiries in Law (İngilizce). 11 (1). doi:10.2202/1565-3404.1239. ISSN 1565-3404. 26 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Ağustos 2021. 
219. ^ Dixon, E. James (Ocak 2001). "Human colonization of the Americas: timing, technology and process". Quaternary Science Reviews (İngilizce). 20 (1-3). ss. 277-299. Bibcode:2001QSRv...20..277J. doi:10.1016/S0277-3791(00)00116-5. 
220. ^ Lovejoy, Paul E. (1989). "The Impact of the Atlantic Slave Trade on Africa: A Review of the Literature". The Journal of African History (İngilizce). 30 (3). ss. 365-394. doi:10.1017/S0021853700024439. ISSN 0021-8537. JSTOR 182914. 
221. ^ Cave, Alfred A. (2008). "Genocide in the Americas". The Historiography of Genocide (İngilizce). Londra: Palgrave Macmillan UK. ss. 273-295. doi:10.1057/9780230297784_11. ISBN . 
222. ^ Delisle, Richard G. (Eylül 2014). "Can a revolution hide another one? Charles Darwin and the Scientific Revolution". Endeavour (İngilizce). 38 (3-4). ss. 157-158. doi:10.1016/j.endeavour.2014.10.001. (PMID) 25457642. 
223. ^ . Ulusal Mühendislik Akademisi (İngilizce). 6 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
224. ^ Zafirovski, Milan (2010). The Enlightenment and Its Effects on Modern Society (İngilizce). Springer Science & Business Media. s. 144. ISBN . 26 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Ağustos 2021. 
225. ^ Herring, George C. (2008). From colony to superpower : U.S. foreign relations since 1776 (İngilizce). New York: Oxford University Press. s. 1. ISBN . OCLC 299054528. 
226. ^ O’Rourke, Kevin H. (13 Mart 2006). "The worldwide economic impact of the French Revolutionary and Napoleonic Wars, 1793–1815" (İngilizce). 1 (1). Cambridge University Press. ss. 123-149. doi:10.1017/S1740022806000076. ISSN 1740-0228. 
227. ^ Zimmerman, A. F. (Kasım 1931). "Spain and Its Colonies, 1808-1820". The Hispanic American Historical Review (İngilizce). 11 (4). ss. 439-463. doi:10.2307/2506251. JSTOR 2506251. 
228. ^ Raudzens, George K. (Temmuz 2004). "The Australian Frontier Wars, 1788-1838 (review)". The Journal of Military History (İngilizce). 68 (3). ss. 957-959. doi:10.1353/jmh.2004.0138. ISSN 1543-7795. 
229. ^ David, Saul (17 Şubat 2011). . BBC (İngilizce). 8 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
230. ^ Clark, Christopher M. (2012). "Polarization of Europe, 1887-1907". The sleepwalkers : how Europe went to war in 1914 (İngilizce). Londra: Allen Lane. ISBN . OCLC 794136314. 
231. ^ Christian, Tomuschat (1995). The United Nations at Age Fifty: A Legal Perspective (İngilizce). Martinus Nijhoff Publishers. s. 77. ISBN . 26 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Ağustos 2021. 
232. ^ Dahl, Robert Alan (1989). Democracy and Its Critics (İngilizce). Yale University Press. ss. 239-40. ISBN . 
233. ^ . National Geographic (İngilizce). 23 Aralık 2012. 27 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
234. ^ Hack, Karl (2008). International Encyclopedia of the Social Sciences (İngilizce). Detroit: Macmillan Reference. ss. 255-257. ISBN . 
235. ^ Abernethy, David B. (2000). The Dynamics of Global Dominance : European Overseas Empires, 1415–1980 (İngilizce). New Haven, Connecticut: Yale University Press. s. 133. ISBN . 
236. ^ McNeill, William Hardy (1963). The Rise of the West: A History of the Human Community (İngilizce). Chicago, Illinois: University of Chicago Press. ss. 566, 807. ISBN . 
237. ^ Kim, Jim Yong (Temmuz-Ağustos 2018). "The Human Capital Gap: Getting Governments to Invest in People". Foreign Affairs (İngilizce). 97 (4). ss. 92-101. 
238. ^ Plous, S. (1 Mayıs 1993). "The Nuclear Arms Race: Prisoner's Dilemma or Perceptual Dilemma?". Journal of Peace Research (İngilizce). 30 (2). ss. 163-179. doi:10.1177/0022343393030002004. ISSN 0022-3433. 
239. ^ McDougall, Walter A. (Mayıs 1985). "Sputnik, the space race, and the Cold War". Bulletin of the Atomic Scientists (İngilizce). 41 (5). ss. 20-25. Bibcode:1985BuAtS..41e..20M. doi:10.1080/00963402.1985.11455962. ISSN 0096-3402. 
240. ^ "Model Of The Sputnik On Display In Moscow". British Pathé. 4 Ekim 1957. 24 Ocak 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 9 Ekim 2021. 
241. ^ Swenson, Loyd S.; Grimwood, James M.; Alexander, Charles C. (1966). This New Ocean: A History of Project Mercury. NASA (İngilizce). Washington, DC. s. 71. OCLC 569889. 
242. ^ "Russia: The First Spaceman - Yuri Gagarin". British Pathé (İngilizce). 14 Nisan 1961. 4 Aralık 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 9 Ekim 2021. 
243. ^ . NASA. 27 Şubat 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
244. ^ Craig, Paul; De Burca, Grainne (2011). EU Law: Text, Cases and Materials. 5 (İngilizce). Oxford: Oxford University Press. ISBN . 26 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Ağustos 2021. 
245. ^ Sachs, Jeffrey D. (31 Mart 2017). "Globalization—In the Name of Which Freedom?". Humanistic Management Journal. 1 (2). ss. 237-252. doi:10.1007/s41463-017-0019-5. ISSN 2366-603X.